Мүдделер қақтығысы ұғымы
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Сәрсен Аманжолов атындағы
Шығыс Қазақстан университеті
Тұрсынқанов Н.Е.
Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу факторы ретіндегі мінез-құлықтың сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В04201 - Құқықтану орта білім негізіндегі білім бағдарламасы
Өскемен қ., 2022ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Сәрсен Аманжолов атындағы
Шығыс Қазақстан университеті
Қорғауға жіберілді
________________2022ж.
Құқықтану кафедрасының
меңгерушісі, з.ғ.к.
_____________А. А. Сәбитова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу факторы ретіндегі мінез-құлықтың сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттары
6В04201 - Құқықтану орта білім негізіндегі білім бағдарламасы
Орындаған Н.Е. Тұрсынқанов
Ғылыми жетекші,
з.ғ.к., қауымдастырылған
профессор Г.Т. Байркенова
______________2022ж.
Нормабақылаушы С.Д. Дүйсембаева
______________2022ж.
Өскемен қ., 2022ж.
Мазмұны
Кіріспе
3
1
Мемлекеттік қызмет жүйесіндегі сыбайлас жемқорлықтың жалпы сипаты
5
1.1
Сыбайлас жемқорлық: түсінігі және осы жағымсыз құбылыстың пайда болуының негізгі себептері
1.2
Мүдделер қақтығысы ұғымы
2
Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және оған қарсы іс қимыл жасау ерекшеліктері
2.1
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың алдын алудың негізгі бағыттары
2.2
Мінез-құлықтың сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттары Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша сыбайлас жемқорлықтың алдын алу шараларының бір түрі ретінде және оның мазмұны
2.3
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мінез құлықты қалыптастыру мәселелері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Диплом жұмысының тақырыбының өзектілігі. Осы дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мақсатында мемлекеттік қызмет туралы заңнаманың тиімді реформаларының жоқтығынан, сондай-ақ осы жағымсыз әлеуметтік құбылысқа қарсы тұрудың мақсаттары, әдістері мен тетіктері туралы бірыңғай түсініктің жоқтығынан көрінеді.
Бұқаралық ақпарат құралдарында біздің мемлекетіміздегі сыбайлас жемқорлық оқиғалары туралы жаңалықтар жиі кездеседі. Бұл ел тұрғындарының көз алдында мемлекеттік биліктің беделіне нұқсан келтіреді, сыбайлас жемқорлардың табыс табудың заңсыз әдістеріне негізделген экономикалық теңсіздік, өзінің қызметтік жағдайын өз мақсаттары үшін пайдалану, сондай-ақ күресу қажет басқа да жағымсыз салдарлар.
Республика деңгейде қабылданған бірде-бір ресми құжатта сыбайлас жемқорлықтың себептері мен жағдайлары тіркелмеген және сипатталмаған, олар елде жүзеге асырылатын сыбайлас жемқорлыққа қарсы шараларға әсер етуі керек. Осы аталғандар зерттеу тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың объектісі Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс қимыл заңнамасының негізгі ережелері және оның алдын алу мен оған қарсы тұрудың негізгі бағыттары.
Бұл зерттеудің пәні Қазақтан Республикасының заңнама жүйесі, оны қолданудың сот практикасы, заң әдебиеттері және соңғы жылдардағы ғылыми журналдардағы мақалалар.
Осы курстық жұмыстың мақсаты мемлекеттік қызмет жүйесіндегі сыбайлас жемқорлықтың ерекшеліктерін және Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес оның алдын-алу мен оған қарсы іс қимыл жасауының негізгі бағыттарын жан-жақты зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспе бөлімнен, негізгі екі бөлімнен, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломная работа на тему: "Коррупция в системе государственой (муниципальной) службы и основные направления ее предупреждения и противодействия" (xn--d1aux.xn--p1ai)
1 Мемлекеттік қызмет жүйесіндегі сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың жалпы сипаты
1.1 Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық: түсінігі және осы жағымсыз құбылыстың туындауының негізгі себептері
Сыбайлас жемқорлық қоғамды бұзады және ыдыратады. Бұған тарих пен қазіргі заманғы болып жатқан жағдайлар дәлел.
Сыбайлас жемқорлық көптеген елдерде, соның ішінде Қазақстанда да кеңінен таралып отыр. Бұл оның заңнаманың жетілмегендігімен, мемлекеттік басқарудың тиімсіздігімен және құқық қорғау органдарының қызметімен, заң мен сот алдындағы теңдікке, кез келген өркениетті қоғамның маңызды құндылығы ретінде әлеуметтік әділеттілікке деген сенімнің жоғалуымен, мораль мен парасаттылықтың төмендеуімен тығыз байланысты екендігімен түсіндіріледі.
Сыбайлас жемқорлық проблемасы әруақытта ірі әлеуметтік-экономикалық қайта құру кезеңдерімен қатар жүретіні белгілі. Сыбайлас жемқорлықпен күресуге арналған мемлекеттік органдардың әлсіздігі, құқықтық мәдениет пен құқықтық дәстүрлердің төмен деңгейі, тіпті миллиардтаған доллар ұрлаған адамдарға қатысты заңдық жауапкершіліктің болмауы проблеманы одан сайын ушықтыра түсуде. Мұның барлығы Тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдерінде, соның ішінде Қазақстанды қоса алғанда, үлкен көлемде сыбайлас жемқорлықты тудырды [24, б.6].
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық - бұл мемлекет пен оның азаматтары, нақты бір мемлекеттің аумағында жұмыс істейтін коммерциялық, сондай-ақ коммерциялық емес ұйымдар сияқты заңды тұлғалар, сонымен қатар әлеуметтік, ең бастысы, экономикалық саладағы шетелдік азаматтар мен ұйымдар арасындағы қалыпты қатынастардың бұрмалануы, тіпті қалыпты жағдайынан айырылуы десек те болатындай әрқашан кез келген қоғам өмірінің жағымсыз құбылысы ретінде қарастырылады. Ғалымдардың басым көпшілігі сыбайлас жемқорлықты қоғамдық қауіпсіз құбылыс ретінде қарамауды, халықтың экономикалық белсенділігіне, саси тұрақтылығына, жағымсыз әсер ететін, мемлекеттік биліктің беделіне, демократиялық институттардың қызметіне моральдық этикалық құндылықтарға және әділеттілікке сенімділікке нұқсан келтіретін, азаматтық қоғам мен құқықтық тәртіптің тұрақты үздіксіз дамуына, экономикалық қызметтің бостандығына және де бәсекелестікке, сонымен қатар мемлекеттің қауіпсізідігі мен қорғаныс қабілеттілігіне нұқсан келтіретін жағымсыз құбылыс ретінде қарастыру қажет деп санайды [8, 65 б.].
Мемлекеттердің өмір сүруі үшін сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың қоғамға қауіптілігін түсіну оны жоюға бағытталған ұлттық заң шығармашылық және халықаралық норма шығармашылық қызметтерді белсенділендіруге әкелуі тиіс. Десекте, Феникс құсы сияқты сыбайлас жемқорлық қайта-қайта жанданады. Осыған байланысты Ресейлік автор А.А. Строгановтың сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мемлекеттердің басым көпшілігінде тұрақты проблема болып табылады деген пікірімен келіспесе болмайды [20, 5-бет].
Сондықтан да қызметтері сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарға қарсы іс қимылмен айналысуға бағытталған мемлекеттік органдар сыбайлас жемқорлықты жасау көрсеткіштерінің төмендеуіне баса назар аударған кезде осындай қатынасқа қатысушылардың бірі осындай қоғамға қауіпті іс әрекетті өз еркінен тыс жасауына итермелену мүмкін екендігін де ескеру қажет. Сондықтан мемлекеттік органдарда құрылатын комиссия барлық мән жайларды ескерусіз қалдырмаулары тиіс [23, с. 108].
Қандай іс-әрекеттерді сыбайлас жемқорлық деп тану керектігі туралы түрлі пікірлер бар. Әлемдік қоғамдастық сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық көріністерінің заңды айқын анықтамаларын жасады. Олар Еуропа Кеңесінің сыбайлас жемқорлық үшін қылмыстық жауапкершілік туралы Конвенциясы (1999ж. 27 қаңтар), БҰҰ Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенциясы (2000ж.) және БҰҰ Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясы (2003 ж. желтоқсан) сияқты құжаттарда көрініс тапқан.
Заң әдебиеттерінде авторлар сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың парақорлық, өрескел сыбайлас жемқорлық мінез-құлық, сыбайлас жемқорлық қылмыстары, құқық бұзушылық, мемлекеттік лауазымдарды теріс пайдалану, лауазымдық өкілеттіліктерді асыра сілтеу, қызметтік заңсыздық, әдепсіз мінез-құлық және басқалар сияқты көріністерінің дәлелденген нысандарын сыбайлас жемқорлыққа жатқызады.
Біздің ойымызша сыбайлас жемқорлықты жоюға бағытталған, іс әрекеттерді көрсеткен 2015 жылғы 18 қарашадағы № 410-V Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс қимыл туралы Қазақстан Республикасының заңындағы берілген заңнамалық анықтамасы табысты тұжырымдалған деп танимыз [3].
"Мүдделер қақтығысы" пайда болмас үшін, яғни адамның жеке мүддесі шешім қабылдауға әсер етуі мүмкін жағдай елде сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл құралы болып табылатын заңмен тыйым салынды [9, 8-бет].
Сыбайлас жемқорлық пара беру және алу, өз өкілеттіктерін пайдакүнемдік мақсатта пайдалану және мүлік немесе ақша түрінде өз пайдасын алу не болмаса керісінше жағдайда белгілі бір қызметкерге мұндай пайданы заңсыз беру ретінде түсіндіріледі [24, 47 б.].
Жаңадан қабылданған Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс қимыл туралы Қазақстан Республикасынының заңында мемлекеттік қызметкерлердің антикорруциялық міндеттері бекітілген. Аталған заңда олардың мындай түрлері нақты аталып көрсетіледі, айталық,
-кірістер және мүліктік сипаттағы міндеттемелер туралы мәліметтерді ұсыну;
- сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарын жасауға көндіру фактілері туралы хабардар ету;
- мүдделер қақтығысы туындауының кез келген мүмкіндігіне жол бермеу бойынша шаралар қабылдау;
- туындаған мүдделер қақтығысы туралы немесе оның туындау мүмкіндігі туралы өзіне белгілі болған сәтте өзінің тікелей бастығына хабарлау.
Мемлекеттік қызметкер атқаратын нақты лауазымға байланысты сыбайлас жемқорлыққа қарсы шараларын дифференциациялау объективті түрде қажетті болып көрінеді. Десекте, мұндай дифференциациялау жүйесін құру кезінде қарапайым, "механикалық тәсіл" мемлекеттік лауазым неғұрлым жоғары болса, соғұрлым көп тыйымдар қажетті нәтижеге ішінара қол жеткізуге мүмкіндік береді. Әрине, "қызметтік мәнсаптың жоғарғы жағындағы лауазымдарды ауыстыру оларды алмастыратын адамға қызмет бабын теріс пайдалану үшін көбірек мүмкіндіктер береді, ал "төменгі" лауазымдарда азырақ болады. Алайда, бұл тәуелділік абсолютті емес: мемлекеттік қызметтің төменгі деңгейдегі көптеген лауазымдары биліктің болуына және азаматтармен және ұйымдармен тікелей байланысқа орай (мысалы, жол полициясының қызметкері) өте жоғары сыбайлас жемқорлық қаупіне ие. Егер басқа жақтан келетін болса, онда кейбір жоғары қызметтегі лауазымдар оларды алмастыратын адамға сыбайлас жемқорлық көріністері үшін ерекше мүмкіндіктер бермейді [7, с.36].
Мемлекеттік қызметкершілерді сыбайлас жемқорлық деңгейі төмен және жоғары лауазымдарды атқаратындар деп екі топқа бөлуді Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет Агенттігінің өкілдері ұсынған болатын. Бұл ретте Ресей Федерациясымен салыстыратын болсақ, онда сыбайлас жемқорлыққа тәуекел артығырақ лауазымдарды атқаратын шенеуніктерге жалақыны көбейтіп, тұрғын үй алу кезінде жеңілдіктерді, қоғамдық көлікте тегін жол жүру құқығын және басқа да артықшылықтарды пайдалануы көзделді. Сонымен қатар, мұндай қызметшілермен міндетті ротация кезінде жедел қызмет келісімшарттары жасалуы керек еді. Оларға қатысты қосымша Сыбайлас жемқорлыққа қарсы бақылау шаралары да көзделген. Алайда бұл жоба жүзеге асырылмады.
Заңтану саласындағы қызметкерлердің ғылыми еңбектерін талдай келе, сыбайлас жемқорлықты, яғни коррупциогендік факторларды арттыратын факторларға мыналарды жатқызуға болады деп атап көрсетілгенін айқындауға болады, айталық:
- дискрециялық өкілеттіктердің болуы;
- Қазақстан Республикасының заңнамасын бұза отырып, өз мақсаттары үшін билік өкілеттіктерін пайдалану;
- мемлекеттік органның кадрлық саясатын жүзеге асыру мүмкіндігі;
- бақылау және қадағалау іс-шараларын жүзеге асыру;
- бюджеттік қаражаттарды, субсидияларды, бюджетаралық трансферттерді бөлу туралы шешімдерді дайындау және қабылдау;
шектелген ресурстарды бөлу (квоталар, жиіліктер, жер қойнауы учаскелері және т. б.);
- бұған құқығы жоқ мемлекеттік мүлікті басқаруға;
- мемлекеттік сатып алуды білмей жүзеге асыру;
- әлеуметтік қолдау шараларын көрсету туралы шешімдер қабылдау;
- жеңілдіктер беру;
- лицензиялар мен рұқсаттар беру;
- материалдық-техникалық ресурстарды сақтау және бөлу;
- қызмет түрі бойынша азаматтармен және ұйымдармен тікелей байланыс жасау қажеттілігінің болуы.
Сыбайлас жемқорлықтың болуы немен байланысты және де неліктен осы уақытқа дейін әлі де болса да мемлекет пен қоғамның сыбайлас жемқорлықсыз өмір сүруін қамтамасыз ететіндей тиімді және ұтымды амал тәсілі табылмаған? - деген сұрақтарға жауап беру өзекті және практикалық тұрғыдан маңызыды болып келеді.
Біздің пікірімізше, басты себеп әкімшілік және қылмыстық заңнамалардағы олқылықтарында және жетілмегендігінде, сондай ақ құқық қолданушылық практиканың жүйесіздігінде ғана емес, басты кезекте кейбір азаматтық құқық нормаларының жетілмегендігінде, өйткені осы азаматтық құқық қоғам өмірінің экономикалық жағын реттейтін бірден бір жетекші ұлттық құқық саласы болып табылады. Әйтпегенде, қоғамда нақты бір кезеңде болып жатқан экономикалық және әлеуметтік процестерді құқықтық реттеудегі кемшіліктер базалық реттеушілік деңгейде құқық қорғау қызметінде олқылықтардың туындауына алғышарттар туғызады. Сыбайлас жемқорлықты түбірімен жоюға мүмкіндік бермей отырған басты бір себептердің бірі қылмыстық және азаматтық құқық нормаларындағы, әсіресе, экономикалық қатынастар саласын реттейтін құқық нормаларындағы коллизиялар болып табылады, айталық, жалған банкроттық, заңсыз кәсіпкерлік қызмет пен банктік қызмет және тағы да сол сияқтылар. Бұндай кездерде бұзылған құқықтарды азаматтық заңнама нормаларымен қалпына келтіру тиісті қылмыстық әс бойынша сот шешіміне байланысты болып келеді, оның кейбір бөліктері преюдициялық мәні зор екені баршамызға белігілі [18, 50 б].
Сыбайлас жемқорлық іс әрекеттер жасау, яғни осындай мінез құлық себептерін объективті және субъективті деп те бөлуге болады.
Субъективтік факторларға белгілі бір адамның көзқарасының психологиялық ерекшеліктерін және ұстанымдарын жатқызуға болады. Сыбайлас жемқорлық мінез-құлқының пайда болуының объективті себептері ретінде көбінесе мыналар аталады:
- еңбекке ақы төлеу деңгейінің жүктемеге, лауазымды адамдардың міндеттері мен жауапкершілігінің санына сәйкес келмеуі, бұл олардың бақыланатын ұйымдар мен азаматтар есебінен өтеуге деген ұмтылысын тудырады;
-бір жағынан, түпкілікті тұтынушы үшін қандай да бір өнімнің бағасын айқындау кезіндегі озбырлықты негіздейтін мемлекеттік және жеке секторларда әртүрлі қызметтер көрсетуге арналған монополия және екінші жағынан, монополист компаниялардың миллиондаған бонустары;
- бақылау құралдарының, оның ішінде қоғам тарапынан лауазымды тұлғалардың қызметін бақылаудың жеткіліксіздігі;
- құқықтық реттеу сапасын төмендететін және сыбайлас жемқорлық іс-әрекеттерін жасау үшін бос орындар қалдыратын заңнамадағы заңдық кемшіліктер мен коллизиялар.
Сыбайлас жемқорлық мінез-құлқының мүмкіндігі оның алдын алуға (профилактикасына) бағытталған және осы мінез-құлықпен және оның салдарымен күресу мақсаты бар шараларды, яғни санкцияларды белгілеуді талап етеді.
Бүгінгі таңда елімізде ұйымдық негіздер мен іс-шаралар жоспары қалыптастырылды, сыбайлас жемқорлық іс-әрекеттерін жою жөніндегі нормативтік құқықтық нормаларды іске асыруды регламенттейтін тиісті құжаттар қабылданды[22, 5-б.].
Кез келген деңгейде сыбайлас жемқорлық схемаларын айқындауға мүмкіндік беретін тетіктер енгізілді әрі қолданысқа енгізілген сыбайлас жемқорлыққа қарсы шаралар жеткілікті деңгейде қабылданды, олар мақсатты түрде жұмыс істеуге, дер кезінде әсер ете алатындай жағдайға жеткізілген, ал қаждет болса жемқорларды қоғамнан аластатуға да мүмкіндік береді [19].
Алайда, жоғарыда айтылғандардың барлығы іс жүзінде сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және оған қарсы тиімді іс-қимыл жасау үшін жеткіліксіз болып отыр. Жоғарыда айтылғандарды жалғастыра отырып, сыбайлас жемқорлықты қалай жоюға немесе азайтуға болатындығын қарастыру қажет.
1.2 Мүдделер қақтығысы ұғымы
Кез келген сыбайлас жемқорлық заңға қайшы, өз мәртебесін өз пайдасы үшін қолдана алатын және адамдарға заңсыз әсер ете алатын жоғары лауазымды тұлғалардың мүдделер қақтығысынан туындайды [10, 345 б.].
Қоғамдық басқарудың ұғымдық аппараты жүйесінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың маңызды құқықтық құралдарының бірі ретінде "мүдделер қақтығысы" ұғымына неғұрлым өзекті мән беріледі. "Мүдделер қақтығысы" ұғымы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы, Мемлекеттік қызмет туралы заңнамаларда, еңбек заңнамасында да бар.
Елімізде мемлекеттік қызметшілер институтын түбегейлі қайта құру кезеңінде олардың сыбайлас жемқорлық мінез-құлқын, сондай-ақ "мүдделер қақтығысы" деп аталатын жағдайды қамтитын мемлекеттік органдардың тиімді қызметіне кедергі келтіретін жағымсыз факторларды жою туралы мәселе көтерілді. Бұның келешегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет жүйесін реформалау тұжырымдамасында да айтылды. Мүдделер қақтығысын қалай түсіну керектігін егжей-тегжейлі түсіндіру бұл құжатта айқындамалмауы осы тұжырымдаманы ғылыми зерттеу мәселелерін өзекті етті. Бұл мәселені шешуге сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс шараларға айтарлықтай серпін берді, онда мүдделер қақтығысы қоғамдық билік саласында туындайтын қоғамдағы заңмен қорғалатын қатынастарға қол сұғатын жазаланатын әрекет ретінде талқыланды.
Сыбайлас жемқорлық- жай ғана құқық бұзушылық емес. Ол мемлекеттің тиімділігіне деген сенімге нұқсан келтіреді және ұлттық қауіпсіздікке тікелей қатер болып табылады. Біз сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті, оның ішінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманы жетілдіру арқылы, түпкілікті мақсат -- сыбайлас жемқорлықты құбылыс ретінде жоюымызға қол жеткізу үшін күрт күшейтуіміз керек. Сондықтан да Мемлекет пен қоғам сыбайлас жемқорлыққа қарсы біртұтас майдан болуға тиіс [Послание Президента РК - Лидера нации Н. Назарбаева народу Казахстана Стратегия "Казахстан-2050": новый политический курс состоявшегося государства. URL: http:www.akorda.kzrueventsasta na_kazakhstanparticipation_ in_eventsposlanie-prezidenta-respu bliki-kazahstan-Hdera-nacii-nursult ana-naz arbaeva-narodu-kaz ahstana- strateg iy a-kazahstan-2050-novyi-politicheski i (дата обращения: 10.04.2022)].
Тәуелсіздік жылдарында Қазақстан Республикасында қазіргі заманғы халықаралық стандарттарға жауап беретін сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың тиімді жүйесі қалыптасты. Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексінде оң баға алды. 2021 жылы Қазақстан 31 балл жинап, өз көрсеткішін 2 баллға жақсартып, әлемнің 180 елінің арасында 122-орынға ие болды. Бұл ең жемқор елдер санатынан шығуға мүмкіндік берген жетістік рейтингке алғаш қатысқан сәттен бастап біздің еліміз үшін ең жоғары көрсеткіш болып табылады (1999 ж.).
Сарапшылардың пікірінше, рейтингтегі негізгі оң өзгерістер ақпаратқа кеңінен қол жеткізуді, мемлекеттік органдар қызметінің ашықтығы мен есептілігін қамтамасыз етуде, сондай-ақ мемлекеттік қызметтер көрсету процесін жетілдіруде көрініс тапқан Ұлт жоспары мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегияны іс жүзінде іске асыруға негізделген. Аталған ресми құжаттарда азаматтардың мемлекеттік органдарға сенімін одан әрі арттыру, ірі ұлттық жобаларды іске асыру кезінде ашықтық пен тиімділікті қамтамасыз ету, сондай-ақ мүдделер қақтығысын және кірістерді декларацияламағаны үшін жауапкершілікті реттейтін құқықтық нормаларды күшейту ұсынылды [Қараңыз: Национальный доклад о противодействии коррупции. URL: http:kyzmet.gov.kzrapagesnacio nalnyy-doklad-o-protivodeystvii-kor rupcii (дата обращения: 12.04.2022).]. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясаттың құқықтық және институционалдық негіздерін қалыптастыру ҚР Президентінің 1992 жылғы 17 наурыздағы № 684 "Ұйымдасқан қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту жөніндегі шаралар туралы" Жарлығының қабылдануымен басталды. Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың іргелі негіздері- Қазақстан - 2050 Стратегиясында көрінісі тапқан.
"Қазақстан-2050" Стратегиясы Қазақстанның 2015-2025 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегиясында, Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарында, 4 Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік стратегиясында көрініс тапқан сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың сапалы жаңа тәсілдерінің қажеттілігін айқындады. Ол сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың жаңа жүйесінің негізін қалады, оның басымдықтары сыбайлас жемқорлық іс-әрекеттерінің алдын алу жөніндегі шаралар болып табылады.
Мемлекет басшысы бес институционалдық реформаны іске асыру жөніндегі "100 нақты қадам" Ұлт жоспарында қазіргі уақытта "тек мемлекеттік қызмет жүйесі ғана емес, сондай-ақ сыбайлас жемқорлық көріністерінің алдын алуға барынша бағдарланған сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл да жаңғыртылғанын"атап өтті [Назарбаев Н. А. План нации -- Путь к казахстанской мечте. URL:http:www.akorda.kzruevents akorda_news press_conferencesstatya-glavy-gosu darstva-plan-nacii-put-k-kazahstans koi-mechte (дата обращения: 05.04.2018) ].
Сонымен, бұрын қабылданған жазалау шараларын қолданумен сипатталған модельдің орнына сөзсіз басымдық сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және қылмыстық-құқықтық құралдарды, негізінен сыбайлас жемқорлық тәуекелі жоғары салаларда нақты пайдалануға көшу болып табылады. Қазіргі заманғы алдын алу шараларының кешені айқындалды, оның ішінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторинг, сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін талдау, жыл сайын қорытындылаумен және Ұлттық баяндамада нақты ұсынымдар әзірлеумен сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру.
Мүдделер қақтығысын құқықтық реттеу мемлекеттік сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты заңнамалық қамтамасыз етумен және бірқатар заңдарды қабылдаумен байланысты болып отыр. Бүгінгі таңда Қазақстанда мүдделер қақтығысының алдын алу, анықтау және реттеу рәсімдері бірқатар заңнамалық актілерде бекітілген, айталық, Азаматтық және еңбек кодекстерінде, "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі)" ҚР Кодексінде, "Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызметі туралы", "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы", "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы", "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы"," "аудиторлық қызмет туралы"," Мемлекеттік мүлік туралы"," Қазақстан Республикасындағы бағалау қызметі туралы "және т. б. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы заңнамасында "мүдделер қақтығысы" ұғымы нормативті түрде бекітілген. Осы Заңның 1-бабының 5)-тармағында мүдделер қақтығысы жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдардың, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдардың, оларға теңестірілген адамдардың, лауазымды адамдардың жеке мүдделері мен олардың лауазымдық өкілеттіктері арасындағы қайшылық, мұндай жағдайда аталған адамдардың жеке мүдделері олардың өз лауазымдық міндеттерін орындамауына және (немесе) тиісінше орындамауына алып келуі мүмкін деп түсінідірілген [Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс қимыл туралы 2015 жылғы 18 қарашадағы № 410-V ҚР Заңының 1-бабы 5)-бөлігі]. Заң ғылымында мүдделер қақтығысы ұғымына қатысты біркелкі пікірлер жоқ және осы уақытқа дейін дау туығызып келе жатқан мәселелердің бірі болып табылады.
Сонымен бірге, Заң "жеке қызығушылық"тұжырымдамасының мазмұнын ашпайды. Сонымен бірге, ол мемлекеттік қызметшінің туыстарының, лауазымды адамның, онымен достық және өзге де қатынастармен байланысты басқа да адамдар мен ұйымдардың мүдделерін қамтитыны анық емес.
Бұл тұрғыда Ресей Федерациясының тәжірибесі қызығушылық тудырады, мұнда 2008 жылғы 25 желтоқсандағы № 273-Ф3 "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы" Федералдық заңының 10-бабында мүдделер қақтығысының категориясы жеке қызығушылық ұғымы арқылы ашылады, оған сәйкес "лауазымды алмастыратын адамның жеке мүддесі (тікелей немесе жанама) болатын жағдай". Оның орнын басу мүдделер қақтығысын болғызбау және реттеу жөніндегі шараларды қабылдау міндетін көздейтін, оның лауазымдық (қызметтік) міндеттерін тиісінше, объективті және бейтарап орындауына (өкілеттіктерін жүзеге асыруына) ықпал етеді немесе ықпал етуі мүмкін". Бұл ретте заңда "жеке мүдделілік" ұғымы жеке бекітілген, бұл ұғым "осы баптың 1-бөлігінде көрсетілген тұлғаның ақша, өзге де мүлік, оның ішінде мүліктік құқықтар, мүліктік сипаттағы көрсетілетін қызметтер, орындалған жұмыстардың нәтижелері немесе қандай да бір артықшылықтар (артықшылықтар) түрінде кіріс алу мүмкіндігі және (немесе)" ұғымында түсініледі (ата-аналары, жұбайлары, балалары, аға-інілері, апа-сіңлілері, сондай-ақ аға-інілері, апа-сіңлілері, ата-аналары, ерлі-зайыптылардың балалары және балалардың жұбайлары), осы баптың 1-бөлігінде аталған адам және (немесе) өзімен бірге тұратын адамдар онымен жақын туыс немесе жекжат болған адамдар (ата-аналары, жұбайлары, балалары, аға-інілері, апа-сіңлілері, апа-сіңлілері, ата-аналары, ерлі-зайыптылардың балалары және меншік, корпоративтік немесе басқа жақын қатынастармен байланысты".
"Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 15-бабына сәйкес жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдарға, сондай-ақ мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға және оларға теңестірілген адамдарға, егер мүдделер қақтығысы орын алған болса, лауазымды адамдарға лауазымдық міндеттерін жүзеге асыруға тыйым салынады.
Аталған адамдар мүдделер қақтығысын болғызбау және шешу жөнінде шаралар қабылдауға тиіс. Олар тікелей басшысына не өздері жұмыс істейтін ұйымның басшылығына туындаған мүдделер қақтығысы туралы немесе оның туындау мүмкіндігі туралы, өздеріне бұл жөнінде мәлім болысымен жазбаша нысанда хабарлауға міндетті.
Тікелей басшы не ұйымның басшылығы аталған адамдардың өтініштері бойынша немесе басқа көздерден ақпарат алған кезде мүдделер қақтығысын болғызбау және реттеу бойынша мынадай шараларды уақтылы қабылдауға міндетті:
1) аталған адамдарды лауазымдық міндеттерін атқарудан шеттетуге және мүдделер қақтығысы туындаған немесе туындауы мүмкін мәселе бойынша лауазымдық міндеттерін атқаруды басқа адамға тапсыруға құқылы;
2) лауазымдық міндеттерді өзгерту;
3) мүдделер қақтығысын жою жөніндегі өзге де шараларды қабылдауға міндетті.
Осыған ұқсас нормалар Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 23 қарашадағы № 416-У "Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі туралы" Заңының 51-бабында, ҚР 2011 жылғы 6 қаңтардағы № 380-1У "құқық қорғау қызметі туралы"Заңының 6-бабында қарастырылған.
Жоғарыда айтылғандай, егер мүдделер қақтығысы орын алған болса, лауазымдық міндеттерін жүзеге асыруға тыйым салу "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы" Қазақстан Республикасының Заңында жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдарға, сондай-ақ мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға, лауазымды адамдарға және оларға теңестірілген адамдарға қатысты белгіленген.
Қазақстанда сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық субъектілерінің шеңберін кеңейту туралы мәселе бірнеше рет көтерілгенін атап өткен жөн. Қазақстан ратификациялаған 2003 жылғы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресу туралы БҰҰ Конвенциясының ережелерін талдау (2008 жылғы 4 мамырдағы № 31-ММ ҚР Заңына сәйкес) жоғарыда көрсетілген БҰҰ Сыбайлас жемқорлыққа қарсы Конвенциясындағы "жария лауазымды тұлға" ұғымы "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы" ҚР Заңына қарағанда әлдеқайда кең екенін көрсетеді.
Сыбайлас жемқорлық іс-әрекеттерінің субъектілеріне іс жүзінде әрбір мемлекеттің ішкі заңнамасында айқындалғандай, жария функцияларды орындайтын немесе қандай да бір жария қызметтер көрсететін кез келген адамдар жатады (КЖТ). "а" бап 2). Осыған байланысты мүдделер қақтығысы туралы нормаларды құқықтық қатынастардың өзге де жария салаларына, атап айтқанда адвокаттық, нотариаттық қызметке, сот орындаушыларының қызметіне және т. б. тарату қажет деп санаймыз.
2 Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және оған қарсы іс қимылдың ерекшеліктері
2.1 Сыбайлас жемқорлықтың алдын алудың негізгі бағыттары
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың негізгі компоненттері мемлекеттік органдардың сыбайлас жемқорлықтың алдын алу жөніндегі қызметі, уәкілетті тұлғалардың заңсыз парамен байланысты бұзушылықтарды жою жөніндегі іс-шаралар жоспарын жасау, сондай-ақ оның себептерін анықтау және кейіннен жою (сыбайлас жемқорлықтың алдын алу), сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды толықтай жоюға негіз болатын соңғы қорытындысы осындай заң бұзушылықтарды зерделеу, алдын алу, жолын кесу, ашу және тергеп-тексеру жөніндегі қызмет болып табылады [25, 87 б.].
Атқарушы билік органдары, сондай-ақ мемлекеттік азаматтық қызметтің өтуіне байланысты туындайтын заңмен қарастырылған құқықтық қатынастардың басқа субъектілері сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және азаматтық қызметте мүдделер қақтығысының пайда болуының алдын-алу шараларын жүзеге асыруды қоса алғанда, әртүрлі мазмұндағы кең ауқымды істерді шешу үшін құрылған [13, 16 б.].
Сыбайлас жемқорлық құбылысына қарсы іс-қимыл мемлекеттік органдардың басты міндеттерінің біріне айналды, атап айтқанда осы әрекеттердің алдын алу болып табылады. Сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға тек мемлекеттік органдар ғана емес, сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару органдары, жеке және заңды тұлғалар да қатысуы тиіс. Бүгінгі таңда сыбайлас жемқорлықтың алдын алуды жақсарту жөніндегі іс-шаралар өте маңызды.
Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс қимыл туралы Заңында осындай іс әрекеттерге қарсы іс қимыл шараларының жүйесі анықталған: біріншіден, бұл сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторингті; екіншіден, сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін талдауды; үшіншіден, сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыруды әрі Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес нормативтік құқықтық актілердің жобаларына сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптама жүргізуді; Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес заңдық сараптама жүргізу кезінде сыбайлас жемқорлық сипаты бар нормаларды анықтауды; бесіншіден, сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттарды қалыптастыруды және сақтауды; алтыншыдан, қаржылық бақылауды; жетіншіден, сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеулерді; сегізіншіден, мүдделер қақтығысын болғызбауды және шешуді және де кәсіпкерлік саласында сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл шараларын; сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды анықтауды, жолын кесуді, ашуды және тергеп-тексеруді; сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар туралы хабарлауды; сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың салдарларын жоюды; сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы ұлттық баяндаманы қалыптастыруды және жариялауды қамтиды [3, 6-бап].
Баршамызға белгілі, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың мақсаты қоғамда сыбайлас жемқорлықты жою болып табылады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мақсатына қол жеткізу мынадай:
1) қоғамда сыбайлас жемқорлыққа төзбестік ахуалын қалыптастыру;
2) сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін жағдайлар мен себептерді анықтау және олардың салдарларын жою;
3) сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл субъектілерінің өзара іс-қимылын нығайту;
4) сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі халықаралық ынтымақтастықты дамыту;
5) сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды анықтау, жолын кесу, ашу және тергеп-тексеру міндеттерін шешу арқылы іске асырылады [3, 5-бап].
Заң әдебиеттерінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылға бағытталған қызметтің үш негізгі түрін атайды: сыбайлас жемқорлықтың алдын алу, оған қарсы күрес және сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың салдарын барынша азайту және (немесе) жою.
Егер сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға бағытталған шара ретінде қоғамдық бақылау туралы айтатын болсақ, онда кәсіби бақылаушылардан айырмашылығы, барлық азаматтармен келісу мүмкін болмайтынын атап өтеміз. Мемлекет пен қоғам болып осы салада бірте-бірте оң тәжірибені дамытады. Билік органдарының қаржылық жұмысы азаматтар үшін толығымен ашық.
Айталық, мысал келтіре кетсек, азамат өз ауласында жөндеу жұмыстарын жүргізу керек екенін біліп, бюджеттен ақша бөлінді, бірақ ештеңе жасалмады, ол электрондық порталы арқылы өтініш жібереді және 7 күн ішінде жұмыстың неге орындалмағанына жауап беруі тиіс. Бұл нақты әрі тиімді алдын алу қызметін атқарады деп ойлаймыз.
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың себептері мен жағдайларын алдын алу шараларын (жалпы және арнайы) жүргізу арқылы жоюға болады.
Жалпы шараларға әлеуметтік-экономикалық және мәдени-тәрбиелік іс-шаралар жатады. Сыбайлас жемқорлық қылмыстық құқық бұзушылықтың жалпы алдын алу тұрғысынан сыбайлас жемқорлықты оны институционализациялаудың жаңа бұрылыстарына жол бермей, жаңа қоғамдық қатынастарды қалыптастыру және нығайту құралы ретінде пайдалануды болдырмау қажет.
Сыбайлас жемқорлықтың жалпы алдын алу қылмыстық-құқықтық тыйым салу әрекетімен құқық бұзушылық жасаудың алдын алуды білдіреді. Отандық заңнамада бұл шаралар соңына дейін қамтамасыз етілмейтіні байқалады. Мысалы, бірнеше айыппұлдар жүйесі маңызды немесе ірі және аса ірі мөлшерде сирек пара алатын адамдарға алдын-ала әсер етеді, бірақ ол аз мөлшерде, бірақ тұрақты негізде пара алатын адамдарға қарсы іс жүзінде әлсіз.
Осыған орай айыппұл мөлшерін арттыру мүмкіндігін қарастыратын тәсіл қисынды болып көрінеді. Әрине, бұл жалпы алдын алуға ықпал етеді және мұндай қылмыстарға тиімді қарсы тұруға мүмкіндік береді. Бұл тәсіл сыбайлас жемқорлық қылмыстық құқық бұзушылықтардың қалған құрамына қатысты мақұлдануы керек сияқты.
Мемлекеттік лауазымдарды алмастыратын адамдар үшін мүдделер қақтығысының алдын алу мен шешудің оңтайлы тетіктерін әзірлеу мәселесі өзекті болып саналады. Атап айтқанда, олардың жеке мүдделерін белгілеуге, сондай-ақ олардың жеке мүдделеріне қатысты шешімдер қабылдауды шектеуге мүмкіндік беретін тетік құру ұсынылуы мүмкін. Аталған адамдар мүдделер қақтығысын болғызбауға және реттеуге бағытталған шараларды дербес қабылдайтын субъектілер ретінде ғана қаралуға тиіс екенін назарға алған жөн. Осыған байланысты, бұл адамдарға арнайы заңнамада көрсетілмеген басқа шараларды қолдану мүмкіндігіне ие бола отырып, мүдделер қақтығысын болдырмау және реттеу тәсілдерін таңдауда шектемеген жөн.
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың алдын алуға тікелей қатысты норма-ынталандыруды пайдаланудың мысалы сыбайлас жемқорлық фактілері туралы хабарлайтын адамдарға сыйақы белгілеу жөніндегі бастама болып табылады [23, 108-б.]. Қоғамда қалыптасқан көзқарастар мен ұстанымдарды ескере отырып, сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық фактілері туралы хабарлаған адамға қатысты ынталандыру тетігін қолдану Қазақстан қоғамның тұрмыс тіршілігінде негізінен өтемдік сипатқа ие болуы тиіс деп саналады.
Әкімшілік регламенттерді енгізу, мемлекеттік қызмет көрсететін азаматтар мен лауазымды тұлғалардың өзара іс-қимылын иесіздендіру, осы қызметтерді алудың қол жетімділігі мен жайлылығын арттыру, көп функционалды орталықтар базасында мемлекеттік қызметтер көрсету, электрондық құжат айналымын кеңейту, сыбайлас жемқорлыққа қарсы сараптаманы енгізу, әкімшілік кедергілерді азайту және басқа да шаралар басқарудың әртүрлі деңгейлерінде сыбайлас жемқорлық деңгейін төмендету үшін қолайлы жағдай жасайды.
Мемлекеттік сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылыққа қарсы саясат тиімділігінің кепілі заңдарды, заңға тәуелді актілерді, жарғыларды жетілдіруден бастап және азаматтардың мұны толық түсінуінен бастап, құқық қорғау органдарының жақсы жұмысын көздейтін осы проблеманы шешуге кең көзқарас болып табылады. Өйткені, осы тақырып бойынша тәжірибені зерделеу бойынша заңға қарсы іс-әрекеттердің көлемін өлшеу тек қолданыстағы заңнамаға ғана емес, сонымен қатар азаматтардың өздеріне және олардың осы заңға қарсы іс-қимылға қатынасына да байланысты [25, 90-бет].
Құқықтық тәрбие қызметінің көмегімен адамдар құқықтық нормаларды білу мен сақтауды, сондай-ақ құқықты қажетті іске асыруды жүзеге асыруды білдіретін рухани негіздерді қалыптастырады.
Құқықтық тәрбие - бұл адамдар арасындағы құқықтық білімді , оларды басшылыққа алу және осы құқықтық нормаларды бұзудың салдарын білу. Құқықтық оқыту Ресей Федерациясының мемлекеттік органдарына қатысты ережелерді, заңдарды сақтау мен құрметтеуді қамтиды. Өз кезегінде, құқықтық оқыту әр азаматтың барлық заңдарды толық игеруіне кепілдік бермейді, бірақ олардың негізгі заңдары мен салдарын әркім білуі керек [17, 148 б.].
Өкінішке орай, ел дамуының қазіргі кезеңінде құқықтық нормалар мен құқықтық мәдениетті білудің минималды деңгейін байқауға болады. Бұл бетбұрыс жеке тұлғалар мен белгілі бір жоғары лауазымға ие адамдар арасындағы қатынастар заң тұрғысынан сақталмайтындығын, сондықтан жақсы жұмыс істейтін заң шығару процесінің жоқтығын көрсетеді.
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтың туындауын болдырмау жөніндегі іс-шаралар жоспарының орындалуына мемлекеттік билік органдарында ғана емес, шағын бизнес өкілдері де ат салысулары тиіс.
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың алдын алу осы бұзушылықтардың пайда болу себептерін анықтауға, сондай-ақ оларды одан әрі жоюға бағытталуы үшін қоғамның күш-жігері қажет.
Мемлекеттік билік органдары тарапынан бұл заңнамадағы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық факторларына жол бермеу және оларды жою жөніндегі, қоғамдағы құқықтық мәдениет деңгейін арттыруға бағытталған қызметті қамтамасыз ету жөніндегі қызмет; азаматтық қоғам институттары тарапынан-қоғамдық бақылаудың құрамдас бөлігі болып табылатын сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл шараларына меншік нысандарына қарамастан азаматтар мен ұйымдардың саналы түрде қатысу дәрежесін арттыру, қоғамда сыбайлас жемқорлыққа қарсы мінез-құлықты қалыптастыру, әсіресе бұқаралық ақпарат құралддар көмегімен жүзеге асырылу.
Қазіргі заман жағдайында Қазақстанда қоғамдық құбылыс ретіндегі сыбайлас жемқорлықтың стратегиялық айқындаушысы ретінде мынадай әлеуметтік экономикалық факторлар танылады, атап айтқанда: отандық қаржы жүйесінің құқықтық қорғалуының жеткіліксіздігі; шетелдік капиталдың алыпсатарлық сипатының кеңеюімен байланысты жағымсыз тенденциялар; шетелдік юрисдикциялардағы ұйымдардың меншік құқықтарын тіркеуді реттеу саласындағы заңнаманың теңгерімсіздігі; көлеңкелі экономиканың айтарлықтай үлесі және үдемелі криминализация саласындағы қоғамдық қатынастарды реттеу; қызмет көрсету саласындағы отандық өндірушілер мен мекемелер арасында жосықсыз бәсекелестік қарқынын арттыру; көші қон үрдістері динамикасының өсуі және Оңтүстік Азия аймақтарынан халық ағынының едәуір артуы; өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуында айқын диспропорцияның болуы және онымен байланысты білікті мамандардың елден кетуі.
Қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық іс-шаралар аясындағы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды жою үшін азаматтардың өмір сүру сапасын арттыру қажет, атап айтқанда:
- азаматтар үшін еңбек жетіспеушілігін азайту, ал одан әрі жою, яғни жұмыс орындарын ұлғайту және лайықты жалақымен қамтамасыз ету;
- қызметкерлердің еңбек құқықтарының сақталуына мемлекет пен азаматтық қоғам институттары тарапынан тиісті бақылау орнату;
- тұрғын үйдің қолжетімділігі мен тұрғын үй-коммуналдық аспектілерге байланысты бағдарлама әзірлеу;
-инженерлік-көліктік коммуникациялық және ақпараттық технологияларды кеңейтуді ескере отырып, халықтың әлеуметтік ұтқырлығын арттыруға;
- медициналық көмектің қолжетімділігі мен сапасын арттыру, әлеуметтік мекемелерді жақсарту.
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылыққа қарсы іс-қимыл саласында мемлекеттік әрі қоғамдық қауіпсіздікті саяси-құқықтық құралдар арқылы қамтамасыз етудің басым бағыттарына мыналар жатады:
- жеке адам қауіпсіздігінің кепілі ретіндегі мемлекеттің рөлін күшейту;
- мемлекет органдары мен өзін-өзі басқару органдарының азаматтық қоғам институттарымен өзара іс-қимылының қағидаттары мен әдістерін жетілдіру;
-азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау кепілдіктерін құру;
- құқық қолдану практикасын жетілдіру;
-еліміздің құқық қорғау және сот жүйелеріне азаматтардың сенімін күшейту жөніндегі шараларды әзірлеу;
- қылмыстық және әкімшілік құқық құралдарын пайдалана отырып, құқықтық реттеу тетігін жетілдіру;
- сыбайлас жемқорлық қызметін жаппай бақылау және уақтылы жою;
- сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың алдын алу бойынша шаралар қабылдау;
-сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарқа қарсы іс-қимыл саласында жүзеге асырылатын өзара қолайлы шараларды іздестіруде халықаралық ынтымақтастықты жандандыру [4, 20 б.].
Жоғарыда айтылғандарды зерделей келе, сыбайлас жемқорлық сияқты құқыққа қайшы іс әрекеттерді азайту шаралары мемлекеттік биліктің органдарының мемлекеттік бақсару органдарымен, жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен өзара әрекеттесуі, заңдардың сақталуын нақты бақылау, елімізде сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды болдырмау жән жою бойынша лагерьдегі сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және оларды шұғыл арада тоқтату саясатымен айналысатын адамдардың қоғамдық бірлестіктерімен тығыз жұмыс жасау деп қорытынды жасауға болады.
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі мемлекеттік саясат ақпараттық құрамдас бөлік арқылы қоғам институттарына ықпал етудің көмегімен құқықтық ықпал ету саласындағы ағартушылық шараларды жүзеге асыру жөніндегі шаралар кешенін енгізу қажеттілігін айқындайды.
Дипломная работа на тему Понятие коррупции и правовые основы противодействия коррупционным правонарушениям Дипломные работы Основы права (nauchniestati.ru)
2.2. Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарға қарсы іс шаралары түрлері
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылды теориялық-құқықтық зерттеу қазіргі уақытта жария және жеке құқық салаларының едәуір санының құқықтық институттарына әсер ете отырып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманы және оны қолдану практикасын жетілдіру үшін барған сайын үлкен маңызға ие болуда.
Зерттеу объектісі сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың институционалдық негіздері, оның ішінде әртүрлі органдар мен ұйымдардың құзыреті, функциялар мен өкілеттіктерді орындаудың сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттары, сыбайлас жемқорлыққа қарсы тыйымдар, лауазымды адамдардың жекелеген түрлері үшін міндеттер мен шектеулер және оларды қамтамасыз ету тәсілдері, сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты іске асырудағы азаматтық қоғам институттарының рөлі, салалық құралдардың ерекшелігі, халықаралық тәжірибе және үздік шетелдік практикалардың мысалдары болып табылады сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте [16, с. 27].
Қазіргі кезеңде мемлекеттік қызметтегі сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылыққа қарсы барлық шараларды бес негізгі топқа, атап айтқанда:
- сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеулер;
- сыбайлас жемқорлыққа қарсы тыйым салушылықтар;
- қызметтік мінез құлыққа сыбайлас жемқорлыққа қарсы талаптар;
- сыбайлас жемқорлыққа қарсы міндеттер;
-сыбайлас жемқорлыққа қарсы рәсімдер.
Соңғы топ толығымен тәуелсіз емес, өйткені сыбайлас жемқорлыққа қарсы рәсімдер басқа топтарға қатысты шараларды қамтамасыз етуге бағытталған немесе сәйкесінше шектеулерді, тыйымдарды, қызметтік мінез-құлық талаптары мен міндеттерін бұзуға жауап беру механизмі болып табылады. Дегенмен, оларды өзге топтарға жатқызылған шараларға қосымша ретінде де, дербес шаралар ретінде де қарау қажет.
Ішкі заңнамада тыйымдар, шектеулер мен міндеттер, оның ішінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мақсатында белгіленген міндеттер саны үнемі өсіп келеді. Айталық, 2015 жылғы 18 қарашадағы "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы" N 410-V Қазақстан Республикасы заңының азаматтардың тиісті санаттарына шектеулер, тыйым салулар мен міндеттер белгілейтін баптарының саны 2015 жылдан бастап үш есе өсті. Он шақты заңның бастапқы мәтіндеріне 50-ден астам түзетулер мен өзгертулер енгізілді. Мемлекеттік қызметшілерге қатысты бұрында қабылданған сыбайлас жемқорлыққа қарсы тыйымдар, шектеулер мен міндеттер жүйесі салалық заңнама нормаларында, сондай-ақ этика кодекстерінде белсенді түрде нығайтылатын тұлғалардың жаңа санаттарын қамтиды [23, с. 110].
Мемлекеттік қызметшілерге заңнамалық тыйым салушылықтар арқылы заңды бұзуларына жол берместен, олардың арасындағы қызметтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сәрсен Аманжолов атындағы
Шығыс Қазақстан университеті
Тұрсынқанов Н.Е.
Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу факторы ретіндегі мінез-құлықтың сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В04201 - Құқықтану орта білім негізіндегі білім бағдарламасы
Өскемен қ., 2022ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Сәрсен Аманжолов атындағы
Шығыс Қазақстан университеті
Қорғауға жіберілді
________________2022ж.
Құқықтану кафедрасының
меңгерушісі, з.ғ.к.
_____________А. А. Сәбитова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу факторы ретіндегі мінез-құлықтың сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттары
6В04201 - Құқықтану орта білім негізіндегі білім бағдарламасы
Орындаған Н.Е. Тұрсынқанов
Ғылыми жетекші,
з.ғ.к., қауымдастырылған
профессор Г.Т. Байркенова
______________2022ж.
Нормабақылаушы С.Д. Дүйсембаева
______________2022ж.
Өскемен қ., 2022ж.
Мазмұны
Кіріспе
3
1
Мемлекеттік қызмет жүйесіндегі сыбайлас жемқорлықтың жалпы сипаты
5
1.1
Сыбайлас жемқорлық: түсінігі және осы жағымсыз құбылыстың пайда болуының негізгі себептері
1.2
Мүдделер қақтығысы ұғымы
2
Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және оған қарсы іс қимыл жасау ерекшеліктері
2.1
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың алдын алудың негізгі бағыттары
2.2
Мінез-құлықтың сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттары Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша сыбайлас жемқорлықтың алдын алу шараларының бір түрі ретінде және оның мазмұны
2.3
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мінез құлықты қалыптастыру мәселелері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Диплом жұмысының тақырыбының өзектілігі. Осы дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мақсатында мемлекеттік қызмет туралы заңнаманың тиімді реформаларының жоқтығынан, сондай-ақ осы жағымсыз әлеуметтік құбылысқа қарсы тұрудың мақсаттары, әдістері мен тетіктері туралы бірыңғай түсініктің жоқтығынан көрінеді.
Бұқаралық ақпарат құралдарында біздің мемлекетіміздегі сыбайлас жемқорлық оқиғалары туралы жаңалықтар жиі кездеседі. Бұл ел тұрғындарының көз алдында мемлекеттік биліктің беделіне нұқсан келтіреді, сыбайлас жемқорлардың табыс табудың заңсыз әдістеріне негізделген экономикалық теңсіздік, өзінің қызметтік жағдайын өз мақсаттары үшін пайдалану, сондай-ақ күресу қажет басқа да жағымсыз салдарлар.
Республика деңгейде қабылданған бірде-бір ресми құжатта сыбайлас жемқорлықтың себептері мен жағдайлары тіркелмеген және сипатталмаған, олар елде жүзеге асырылатын сыбайлас жемқорлыққа қарсы шараларға әсер етуі керек. Осы аталғандар зерттеу тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың объектісі Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс қимыл заңнамасының негізгі ережелері және оның алдын алу мен оған қарсы тұрудың негізгі бағыттары.
Бұл зерттеудің пәні Қазақтан Республикасының заңнама жүйесі, оны қолданудың сот практикасы, заң әдебиеттері және соңғы жылдардағы ғылыми журналдардағы мақалалар.
Осы курстық жұмыстың мақсаты мемлекеттік қызмет жүйесіндегі сыбайлас жемқорлықтың ерекшеліктерін және Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес оның алдын-алу мен оған қарсы іс қимыл жасауының негізгі бағыттарын жан-жақты зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспе бөлімнен, негізгі екі бөлімнен, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломная работа на тему: "Коррупция в системе государственой (муниципальной) службы и основные направления ее предупреждения и противодействия" (xn--d1aux.xn--p1ai)
1 Мемлекеттік қызмет жүйесіндегі сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың жалпы сипаты
1.1 Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық: түсінігі және осы жағымсыз құбылыстың туындауының негізгі себептері
Сыбайлас жемқорлық қоғамды бұзады және ыдыратады. Бұған тарих пен қазіргі заманғы болып жатқан жағдайлар дәлел.
Сыбайлас жемқорлық көптеген елдерде, соның ішінде Қазақстанда да кеңінен таралып отыр. Бұл оның заңнаманың жетілмегендігімен, мемлекеттік басқарудың тиімсіздігімен және құқық қорғау органдарының қызметімен, заң мен сот алдындағы теңдікке, кез келген өркениетті қоғамның маңызды құндылығы ретінде әлеуметтік әділеттілікке деген сенімнің жоғалуымен, мораль мен парасаттылықтың төмендеуімен тығыз байланысты екендігімен түсіндіріледі.
Сыбайлас жемқорлық проблемасы әруақытта ірі әлеуметтік-экономикалық қайта құру кезеңдерімен қатар жүретіні белгілі. Сыбайлас жемқорлықпен күресуге арналған мемлекеттік органдардың әлсіздігі, құқықтық мәдениет пен құқықтық дәстүрлердің төмен деңгейі, тіпті миллиардтаған доллар ұрлаған адамдарға қатысты заңдық жауапкершіліктің болмауы проблеманы одан сайын ушықтыра түсуде. Мұның барлығы Тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдерінде, соның ішінде Қазақстанды қоса алғанда, үлкен көлемде сыбайлас жемқорлықты тудырды [24, б.6].
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық - бұл мемлекет пен оның азаматтары, нақты бір мемлекеттің аумағында жұмыс істейтін коммерциялық, сондай-ақ коммерциялық емес ұйымдар сияқты заңды тұлғалар, сонымен қатар әлеуметтік, ең бастысы, экономикалық саладағы шетелдік азаматтар мен ұйымдар арасындағы қалыпты қатынастардың бұрмалануы, тіпті қалыпты жағдайынан айырылуы десек те болатындай әрқашан кез келген қоғам өмірінің жағымсыз құбылысы ретінде қарастырылады. Ғалымдардың басым көпшілігі сыбайлас жемқорлықты қоғамдық қауіпсіз құбылыс ретінде қарамауды, халықтың экономикалық белсенділігіне, саси тұрақтылығына, жағымсыз әсер ететін, мемлекеттік биліктің беделіне, демократиялық институттардың қызметіне моральдық этикалық құндылықтарға және әділеттілікке сенімділікке нұқсан келтіретін, азаматтық қоғам мен құқықтық тәртіптің тұрақты үздіксіз дамуына, экономикалық қызметтің бостандығына және де бәсекелестікке, сонымен қатар мемлекеттің қауіпсізідігі мен қорғаныс қабілеттілігіне нұқсан келтіретін жағымсыз құбылыс ретінде қарастыру қажет деп санайды [8, 65 б.].
Мемлекеттердің өмір сүруі үшін сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың қоғамға қауіптілігін түсіну оны жоюға бағытталған ұлттық заң шығармашылық және халықаралық норма шығармашылық қызметтерді белсенділендіруге әкелуі тиіс. Десекте, Феникс құсы сияқты сыбайлас жемқорлық қайта-қайта жанданады. Осыған байланысты Ресейлік автор А.А. Строгановтың сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мемлекеттердің басым көпшілігінде тұрақты проблема болып табылады деген пікірімен келіспесе болмайды [20, 5-бет].
Сондықтан да қызметтері сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарға қарсы іс қимылмен айналысуға бағытталған мемлекеттік органдар сыбайлас жемқорлықты жасау көрсеткіштерінің төмендеуіне баса назар аударған кезде осындай қатынасқа қатысушылардың бірі осындай қоғамға қауіпті іс әрекетті өз еркінен тыс жасауына итермелену мүмкін екендігін де ескеру қажет. Сондықтан мемлекеттік органдарда құрылатын комиссия барлық мән жайларды ескерусіз қалдырмаулары тиіс [23, с. 108].
Қандай іс-әрекеттерді сыбайлас жемқорлық деп тану керектігі туралы түрлі пікірлер бар. Әлемдік қоғамдастық сыбайлас жемқорлықтың қылмыстық көріністерінің заңды айқын анықтамаларын жасады. Олар Еуропа Кеңесінің сыбайлас жемқорлық үшін қылмыстық жауапкершілік туралы Конвенциясы (1999ж. 27 қаңтар), БҰҰ Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенциясы (2000ж.) және БҰҰ Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясы (2003 ж. желтоқсан) сияқты құжаттарда көрініс тапқан.
Заң әдебиеттерінде авторлар сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың парақорлық, өрескел сыбайлас жемқорлық мінез-құлық, сыбайлас жемқорлық қылмыстары, құқық бұзушылық, мемлекеттік лауазымдарды теріс пайдалану, лауазымдық өкілеттіліктерді асыра сілтеу, қызметтік заңсыздық, әдепсіз мінез-құлық және басқалар сияқты көріністерінің дәлелденген нысандарын сыбайлас жемқорлыққа жатқызады.
Біздің ойымызша сыбайлас жемқорлықты жоюға бағытталған, іс әрекеттерді көрсеткен 2015 жылғы 18 қарашадағы № 410-V Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс қимыл туралы Қазақстан Республикасының заңындағы берілген заңнамалық анықтамасы табысты тұжырымдалған деп танимыз [3].
"Мүдделер қақтығысы" пайда болмас үшін, яғни адамның жеке мүддесі шешім қабылдауға әсер етуі мүмкін жағдай елде сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл құралы болып табылатын заңмен тыйым салынды [9, 8-бет].
Сыбайлас жемқорлық пара беру және алу, өз өкілеттіктерін пайдакүнемдік мақсатта пайдалану және мүлік немесе ақша түрінде өз пайдасын алу не болмаса керісінше жағдайда белгілі бір қызметкерге мұндай пайданы заңсыз беру ретінде түсіндіріледі [24, 47 б.].
Жаңадан қабылданған Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс қимыл туралы Қазақстан Республикасынының заңында мемлекеттік қызметкерлердің антикорруциялық міндеттері бекітілген. Аталған заңда олардың мындай түрлері нақты аталып көрсетіледі, айталық,
-кірістер және мүліктік сипаттағы міндеттемелер туралы мәліметтерді ұсыну;
- сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарын жасауға көндіру фактілері туралы хабардар ету;
- мүдделер қақтығысы туындауының кез келген мүмкіндігіне жол бермеу бойынша шаралар қабылдау;
- туындаған мүдделер қақтығысы туралы немесе оның туындау мүмкіндігі туралы өзіне белгілі болған сәтте өзінің тікелей бастығына хабарлау.
Мемлекеттік қызметкер атқаратын нақты лауазымға байланысты сыбайлас жемқорлыққа қарсы шараларын дифференциациялау объективті түрде қажетті болып көрінеді. Десекте, мұндай дифференциациялау жүйесін құру кезінде қарапайым, "механикалық тәсіл" мемлекеттік лауазым неғұрлым жоғары болса, соғұрлым көп тыйымдар қажетті нәтижеге ішінара қол жеткізуге мүмкіндік береді. Әрине, "қызметтік мәнсаптың жоғарғы жағындағы лауазымдарды ауыстыру оларды алмастыратын адамға қызмет бабын теріс пайдалану үшін көбірек мүмкіндіктер береді, ал "төменгі" лауазымдарда азырақ болады. Алайда, бұл тәуелділік абсолютті емес: мемлекеттік қызметтің төменгі деңгейдегі көптеген лауазымдары биліктің болуына және азаматтармен және ұйымдармен тікелей байланысқа орай (мысалы, жол полициясының қызметкері) өте жоғары сыбайлас жемқорлық қаупіне ие. Егер басқа жақтан келетін болса, онда кейбір жоғары қызметтегі лауазымдар оларды алмастыратын адамға сыбайлас жемқорлық көріністері үшін ерекше мүмкіндіктер бермейді [7, с.36].
Мемлекеттік қызметкершілерді сыбайлас жемқорлық деңгейі төмен және жоғары лауазымдарды атқаратындар деп екі топқа бөлуді Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет Агенттігінің өкілдері ұсынған болатын. Бұл ретте Ресей Федерациясымен салыстыратын болсақ, онда сыбайлас жемқорлыққа тәуекел артығырақ лауазымдарды атқаратын шенеуніктерге жалақыны көбейтіп, тұрғын үй алу кезінде жеңілдіктерді, қоғамдық көлікте тегін жол жүру құқығын және басқа да артықшылықтарды пайдалануы көзделді. Сонымен қатар, мұндай қызметшілермен міндетті ротация кезінде жедел қызмет келісімшарттары жасалуы керек еді. Оларға қатысты қосымша Сыбайлас жемқорлыққа қарсы бақылау шаралары да көзделген. Алайда бұл жоба жүзеге асырылмады.
Заңтану саласындағы қызметкерлердің ғылыми еңбектерін талдай келе, сыбайлас жемқорлықты, яғни коррупциогендік факторларды арттыратын факторларға мыналарды жатқызуға болады деп атап көрсетілгенін айқындауға болады, айталық:
- дискрециялық өкілеттіктердің болуы;
- Қазақстан Республикасының заңнамасын бұза отырып, өз мақсаттары үшін билік өкілеттіктерін пайдалану;
- мемлекеттік органның кадрлық саясатын жүзеге асыру мүмкіндігі;
- бақылау және қадағалау іс-шараларын жүзеге асыру;
- бюджеттік қаражаттарды, субсидияларды, бюджетаралық трансферттерді бөлу туралы шешімдерді дайындау және қабылдау;
шектелген ресурстарды бөлу (квоталар, жиіліктер, жер қойнауы учаскелері және т. б.);
- бұған құқығы жоқ мемлекеттік мүлікті басқаруға;
- мемлекеттік сатып алуды білмей жүзеге асыру;
- әлеуметтік қолдау шараларын көрсету туралы шешімдер қабылдау;
- жеңілдіктер беру;
- лицензиялар мен рұқсаттар беру;
- материалдық-техникалық ресурстарды сақтау және бөлу;
- қызмет түрі бойынша азаматтармен және ұйымдармен тікелей байланыс жасау қажеттілігінің болуы.
Сыбайлас жемқорлықтың болуы немен байланысты және де неліктен осы уақытқа дейін әлі де болса да мемлекет пен қоғамның сыбайлас жемқорлықсыз өмір сүруін қамтамасыз ететіндей тиімді және ұтымды амал тәсілі табылмаған? - деген сұрақтарға жауап беру өзекті және практикалық тұрғыдан маңызыды болып келеді.
Біздің пікірімізше, басты себеп әкімшілік және қылмыстық заңнамалардағы олқылықтарында және жетілмегендігінде, сондай ақ құқық қолданушылық практиканың жүйесіздігінде ғана емес, басты кезекте кейбір азаматтық құқық нормаларының жетілмегендігінде, өйткені осы азаматтық құқық қоғам өмірінің экономикалық жағын реттейтін бірден бір жетекші ұлттық құқық саласы болып табылады. Әйтпегенде, қоғамда нақты бір кезеңде болып жатқан экономикалық және әлеуметтік процестерді құқықтық реттеудегі кемшіліктер базалық реттеушілік деңгейде құқық қорғау қызметінде олқылықтардың туындауына алғышарттар туғызады. Сыбайлас жемқорлықты түбірімен жоюға мүмкіндік бермей отырған басты бір себептердің бірі қылмыстық және азаматтық құқық нормаларындағы, әсіресе, экономикалық қатынастар саласын реттейтін құқық нормаларындағы коллизиялар болып табылады, айталық, жалған банкроттық, заңсыз кәсіпкерлік қызмет пен банктік қызмет және тағы да сол сияқтылар. Бұндай кездерде бұзылған құқықтарды азаматтық заңнама нормаларымен қалпына келтіру тиісті қылмыстық әс бойынша сот шешіміне байланысты болып келеді, оның кейбір бөліктері преюдициялық мәні зор екені баршамызға белігілі [18, 50 б].
Сыбайлас жемқорлық іс әрекеттер жасау, яғни осындай мінез құлық себептерін объективті және субъективті деп те бөлуге болады.
Субъективтік факторларға белгілі бір адамның көзқарасының психологиялық ерекшеліктерін және ұстанымдарын жатқызуға болады. Сыбайлас жемқорлық мінез-құлқының пайда болуының объективті себептері ретінде көбінесе мыналар аталады:
- еңбекке ақы төлеу деңгейінің жүктемеге, лауазымды адамдардың міндеттері мен жауапкершілігінің санына сәйкес келмеуі, бұл олардың бақыланатын ұйымдар мен азаматтар есебінен өтеуге деген ұмтылысын тудырады;
-бір жағынан, түпкілікті тұтынушы үшін қандай да бір өнімнің бағасын айқындау кезіндегі озбырлықты негіздейтін мемлекеттік және жеке секторларда әртүрлі қызметтер көрсетуге арналған монополия және екінші жағынан, монополист компаниялардың миллиондаған бонустары;
- бақылау құралдарының, оның ішінде қоғам тарапынан лауазымды тұлғалардың қызметін бақылаудың жеткіліксіздігі;
- құқықтық реттеу сапасын төмендететін және сыбайлас жемқорлық іс-әрекеттерін жасау үшін бос орындар қалдыратын заңнамадағы заңдық кемшіліктер мен коллизиялар.
Сыбайлас жемқорлық мінез-құлқының мүмкіндігі оның алдын алуға (профилактикасына) бағытталған және осы мінез-құлықпен және оның салдарымен күресу мақсаты бар шараларды, яғни санкцияларды белгілеуді талап етеді.
Бүгінгі таңда елімізде ұйымдық негіздер мен іс-шаралар жоспары қалыптастырылды, сыбайлас жемқорлық іс-әрекеттерін жою жөніндегі нормативтік құқықтық нормаларды іске асыруды регламенттейтін тиісті құжаттар қабылданды[22, 5-б.].
Кез келген деңгейде сыбайлас жемқорлық схемаларын айқындауға мүмкіндік беретін тетіктер енгізілді әрі қолданысқа енгізілген сыбайлас жемқорлыққа қарсы шаралар жеткілікті деңгейде қабылданды, олар мақсатты түрде жұмыс істеуге, дер кезінде әсер ете алатындай жағдайға жеткізілген, ал қаждет болса жемқорларды қоғамнан аластатуға да мүмкіндік береді [19].
Алайда, жоғарыда айтылғандардың барлығы іс жүзінде сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және оған қарсы тиімді іс-қимыл жасау үшін жеткіліксіз болып отыр. Жоғарыда айтылғандарды жалғастыра отырып, сыбайлас жемқорлықты қалай жоюға немесе азайтуға болатындығын қарастыру қажет.
1.2 Мүдделер қақтығысы ұғымы
Кез келген сыбайлас жемқорлық заңға қайшы, өз мәртебесін өз пайдасы үшін қолдана алатын және адамдарға заңсыз әсер ете алатын жоғары лауазымды тұлғалардың мүдделер қақтығысынан туындайды [10, 345 б.].
Қоғамдық басқарудың ұғымдық аппараты жүйесінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың маңызды құқықтық құралдарының бірі ретінде "мүдделер қақтығысы" ұғымына неғұрлым өзекті мән беріледі. "Мүдделер қақтығысы" ұғымы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы, Мемлекеттік қызмет туралы заңнамаларда, еңбек заңнамасында да бар.
Елімізде мемлекеттік қызметшілер институтын түбегейлі қайта құру кезеңінде олардың сыбайлас жемқорлық мінез-құлқын, сондай-ақ "мүдделер қақтығысы" деп аталатын жағдайды қамтитын мемлекеттік органдардың тиімді қызметіне кедергі келтіретін жағымсыз факторларды жою туралы мәселе көтерілді. Бұның келешегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет жүйесін реформалау тұжырымдамасында да айтылды. Мүдделер қақтығысын қалай түсіну керектігін егжей-тегжейлі түсіндіру бұл құжатта айқындамалмауы осы тұжырымдаманы ғылыми зерттеу мәселелерін өзекті етті. Бұл мәселені шешуге сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс шараларға айтарлықтай серпін берді, онда мүдделер қақтығысы қоғамдық билік саласында туындайтын қоғамдағы заңмен қорғалатын қатынастарға қол сұғатын жазаланатын әрекет ретінде талқыланды.
Сыбайлас жемқорлық- жай ғана құқық бұзушылық емес. Ол мемлекеттің тиімділігіне деген сенімге нұқсан келтіреді және ұлттық қауіпсіздікке тікелей қатер болып табылады. Біз сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті, оның ішінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманы жетілдіру арқылы, түпкілікті мақсат -- сыбайлас жемқорлықты құбылыс ретінде жоюымызға қол жеткізу үшін күрт күшейтуіміз керек. Сондықтан да Мемлекет пен қоғам сыбайлас жемқорлыққа қарсы біртұтас майдан болуға тиіс [Послание Президента РК - Лидера нации Н. Назарбаева народу Казахстана Стратегия "Казахстан-2050": новый политический курс состоявшегося государства. URL: http:www.akorda.kzrueventsasta na_kazakhstanparticipation_ in_eventsposlanie-prezidenta-respu bliki-kazahstan-Hdera-nacii-nursult ana-naz arbaeva-narodu-kaz ahstana- strateg iy a-kazahstan-2050-novyi-politicheski i (дата обращения: 10.04.2022)].
Тәуелсіздік жылдарында Қазақстан Республикасында қазіргі заманғы халықаралық стандарттарға жауап беретін сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың тиімді жүйесі қалыптасты. Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексінде оң баға алды. 2021 жылы Қазақстан 31 балл жинап, өз көрсеткішін 2 баллға жақсартып, әлемнің 180 елінің арасында 122-орынға ие болды. Бұл ең жемқор елдер санатынан шығуға мүмкіндік берген жетістік рейтингке алғаш қатысқан сәттен бастап біздің еліміз үшін ең жоғары көрсеткіш болып табылады (1999 ж.).
Сарапшылардың пікірінше, рейтингтегі негізгі оң өзгерістер ақпаратқа кеңінен қол жеткізуді, мемлекеттік органдар қызметінің ашықтығы мен есептілігін қамтамасыз етуде, сондай-ақ мемлекеттік қызметтер көрсету процесін жетілдіруде көрініс тапқан Ұлт жоспары мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегияны іс жүзінде іске асыруға негізделген. Аталған ресми құжаттарда азаматтардың мемлекеттік органдарға сенімін одан әрі арттыру, ірі ұлттық жобаларды іске асыру кезінде ашықтық пен тиімділікті қамтамасыз ету, сондай-ақ мүдделер қақтығысын және кірістерді декларацияламағаны үшін жауапкершілікті реттейтін құқықтық нормаларды күшейту ұсынылды [Қараңыз: Национальный доклад о противодействии коррупции. URL: http:kyzmet.gov.kzrapagesnacio nalnyy-doklad-o-protivodeystvii-kor rupcii (дата обращения: 12.04.2022).]. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясаттың құқықтық және институционалдық негіздерін қалыптастыру ҚР Президентінің 1992 жылғы 17 наурыздағы № 684 "Ұйымдасқан қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту жөніндегі шаралар туралы" Жарлығының қабылдануымен басталды. Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың іргелі негіздері- Қазақстан - 2050 Стратегиясында көрінісі тапқан.
"Қазақстан-2050" Стратегиясы Қазақстанның 2015-2025 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегиясында, Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарында, 4 Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік стратегиясында көрініс тапқан сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың сапалы жаңа тәсілдерінің қажеттілігін айқындады. Ол сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың жаңа жүйесінің негізін қалады, оның басымдықтары сыбайлас жемқорлық іс-әрекеттерінің алдын алу жөніндегі шаралар болып табылады.
Мемлекет басшысы бес институционалдық реформаны іске асыру жөніндегі "100 нақты қадам" Ұлт жоспарында қазіргі уақытта "тек мемлекеттік қызмет жүйесі ғана емес, сондай-ақ сыбайлас жемқорлық көріністерінің алдын алуға барынша бағдарланған сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл да жаңғыртылғанын"атап өтті [Назарбаев Н. А. План нации -- Путь к казахстанской мечте. URL:http:www.akorda.kzruevents akorda_news press_conferencesstatya-glavy-gosu darstva-plan-nacii-put-k-kazahstans koi-mechte (дата обращения: 05.04.2018) ].
Сонымен, бұрын қабылданған жазалау шараларын қолданумен сипатталған модельдің орнына сөзсіз басымдық сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және қылмыстық-құқықтық құралдарды, негізінен сыбайлас жемқорлық тәуекелі жоғары салаларда нақты пайдалануға көшу болып табылады. Қазіргі заманғы алдын алу шараларының кешені айқындалды, оның ішінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторинг, сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін талдау, жыл сайын қорытындылаумен және Ұлттық баяндамада нақты ұсынымдар әзірлеумен сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру.
Мүдделер қақтығысын құқықтық реттеу мемлекеттік сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты заңнамалық қамтамасыз етумен және бірқатар заңдарды қабылдаумен байланысты болып отыр. Бүгінгі таңда Қазақстанда мүдделер қақтығысының алдын алу, анықтау және реттеу рәсімдері бірқатар заңнамалық актілерде бекітілген, айталық, Азаматтық және еңбек кодекстерінде, "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі)" ҚР Кодексінде, "Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызметі туралы", "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы", "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы", "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы"," "аудиторлық қызмет туралы"," Мемлекеттік мүлік туралы"," Қазақстан Республикасындағы бағалау қызметі туралы "және т. б. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы заңнамасында "мүдделер қақтығысы" ұғымы нормативті түрде бекітілген. Осы Заңның 1-бабының 5)-тармағында мүдделер қақтығысы жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдардың, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдардың, оларға теңестірілген адамдардың, лауазымды адамдардың жеке мүдделері мен олардың лауазымдық өкілеттіктері арасындағы қайшылық, мұндай жағдайда аталған адамдардың жеке мүдделері олардың өз лауазымдық міндеттерін орындамауына және (немесе) тиісінше орындамауына алып келуі мүмкін деп түсінідірілген [Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс қимыл туралы 2015 жылғы 18 қарашадағы № 410-V ҚР Заңының 1-бабы 5)-бөлігі]. Заң ғылымында мүдделер қақтығысы ұғымына қатысты біркелкі пікірлер жоқ және осы уақытқа дейін дау туығызып келе жатқан мәселелердің бірі болып табылады.
Сонымен бірге, Заң "жеке қызығушылық"тұжырымдамасының мазмұнын ашпайды. Сонымен бірге, ол мемлекеттік қызметшінің туыстарының, лауазымды адамның, онымен достық және өзге де қатынастармен байланысты басқа да адамдар мен ұйымдардың мүдделерін қамтитыны анық емес.
Бұл тұрғыда Ресей Федерациясының тәжірибесі қызығушылық тудырады, мұнда 2008 жылғы 25 желтоқсандағы № 273-Ф3 "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы" Федералдық заңының 10-бабында мүдделер қақтығысының категориясы жеке қызығушылық ұғымы арқылы ашылады, оған сәйкес "лауазымды алмастыратын адамның жеке мүддесі (тікелей немесе жанама) болатын жағдай". Оның орнын басу мүдделер қақтығысын болғызбау және реттеу жөніндегі шараларды қабылдау міндетін көздейтін, оның лауазымдық (қызметтік) міндеттерін тиісінше, объективті және бейтарап орындауына (өкілеттіктерін жүзеге асыруына) ықпал етеді немесе ықпал етуі мүмкін". Бұл ретте заңда "жеке мүдделілік" ұғымы жеке бекітілген, бұл ұғым "осы баптың 1-бөлігінде көрсетілген тұлғаның ақша, өзге де мүлік, оның ішінде мүліктік құқықтар, мүліктік сипаттағы көрсетілетін қызметтер, орындалған жұмыстардың нәтижелері немесе қандай да бір артықшылықтар (артықшылықтар) түрінде кіріс алу мүмкіндігі және (немесе)" ұғымында түсініледі (ата-аналары, жұбайлары, балалары, аға-інілері, апа-сіңлілері, сондай-ақ аға-інілері, апа-сіңлілері, ата-аналары, ерлі-зайыптылардың балалары және балалардың жұбайлары), осы баптың 1-бөлігінде аталған адам және (немесе) өзімен бірге тұратын адамдар онымен жақын туыс немесе жекжат болған адамдар (ата-аналары, жұбайлары, балалары, аға-інілері, апа-сіңлілері, апа-сіңлілері, ата-аналары, ерлі-зайыптылардың балалары және меншік, корпоративтік немесе басқа жақын қатынастармен байланысты".
"Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 15-бабына сәйкес жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдарға, сондай-ақ мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға және оларға теңестірілген адамдарға, егер мүдделер қақтығысы орын алған болса, лауазымды адамдарға лауазымдық міндеттерін жүзеге асыруға тыйым салынады.
Аталған адамдар мүдделер қақтығысын болғызбау және шешу жөнінде шаралар қабылдауға тиіс. Олар тікелей басшысына не өздері жұмыс істейтін ұйымның басшылығына туындаған мүдделер қақтығысы туралы немесе оның туындау мүмкіндігі туралы, өздеріне бұл жөнінде мәлім болысымен жазбаша нысанда хабарлауға міндетті.
Тікелей басшы не ұйымның басшылығы аталған адамдардың өтініштері бойынша немесе басқа көздерден ақпарат алған кезде мүдделер қақтығысын болғызбау және реттеу бойынша мынадай шараларды уақтылы қабылдауға міндетті:
1) аталған адамдарды лауазымдық міндеттерін атқарудан шеттетуге және мүдделер қақтығысы туындаған немесе туындауы мүмкін мәселе бойынша лауазымдық міндеттерін атқаруды басқа адамға тапсыруға құқылы;
2) лауазымдық міндеттерді өзгерту;
3) мүдделер қақтығысын жою жөніндегі өзге де шараларды қабылдауға міндетті.
Осыған ұқсас нормалар Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 23 қарашадағы № 416-У "Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі туралы" Заңының 51-бабында, ҚР 2011 жылғы 6 қаңтардағы № 380-1У "құқық қорғау қызметі туралы"Заңының 6-бабында қарастырылған.
Жоғарыда айтылғандай, егер мүдделер қақтығысы орын алған болса, лауазымдық міндеттерін жүзеге асыруға тыйым салу "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы" Қазақстан Республикасының Заңында жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдарға, сондай-ақ мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға, лауазымды адамдарға және оларға теңестірілген адамдарға қатысты белгіленген.
Қазақстанда сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық субъектілерінің шеңберін кеңейту туралы мәселе бірнеше рет көтерілгенін атап өткен жөн. Қазақстан ратификациялаған 2003 жылғы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресу туралы БҰҰ Конвенциясының ережелерін талдау (2008 жылғы 4 мамырдағы № 31-ММ ҚР Заңына сәйкес) жоғарыда көрсетілген БҰҰ Сыбайлас жемқорлыққа қарсы Конвенциясындағы "жария лауазымды тұлға" ұғымы "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы" ҚР Заңына қарағанда әлдеқайда кең екенін көрсетеді.
Сыбайлас жемқорлық іс-әрекеттерінің субъектілеріне іс жүзінде әрбір мемлекеттің ішкі заңнамасында айқындалғандай, жария функцияларды орындайтын немесе қандай да бір жария қызметтер көрсететін кез келген адамдар жатады (КЖТ). "а" бап 2). Осыған байланысты мүдделер қақтығысы туралы нормаларды құқықтық қатынастардың өзге де жария салаларына, атап айтқанда адвокаттық, нотариаттық қызметке, сот орындаушыларының қызметіне және т. б. тарату қажет деп санаймыз.
2 Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және оған қарсы іс қимылдың ерекшеліктері
2.1 Сыбайлас жемқорлықтың алдын алудың негізгі бағыттары
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың негізгі компоненттері мемлекеттік органдардың сыбайлас жемқорлықтың алдын алу жөніндегі қызметі, уәкілетті тұлғалардың заңсыз парамен байланысты бұзушылықтарды жою жөніндегі іс-шаралар жоспарын жасау, сондай-ақ оның себептерін анықтау және кейіннен жою (сыбайлас жемқорлықтың алдын алу), сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды толықтай жоюға негіз болатын соңғы қорытындысы осындай заң бұзушылықтарды зерделеу, алдын алу, жолын кесу, ашу және тергеп-тексеру жөніндегі қызмет болып табылады [25, 87 б.].
Атқарушы билік органдары, сондай-ақ мемлекеттік азаматтық қызметтің өтуіне байланысты туындайтын заңмен қарастырылған құқықтық қатынастардың басқа субъектілері сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және азаматтық қызметте мүдделер қақтығысының пайда болуының алдын-алу шараларын жүзеге асыруды қоса алғанда, әртүрлі мазмұндағы кең ауқымды істерді шешу үшін құрылған [13, 16 б.].
Сыбайлас жемқорлық құбылысына қарсы іс-қимыл мемлекеттік органдардың басты міндеттерінің біріне айналды, атап айтқанда осы әрекеттердің алдын алу болып табылады. Сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға тек мемлекеттік органдар ғана емес, сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару органдары, жеке және заңды тұлғалар да қатысуы тиіс. Бүгінгі таңда сыбайлас жемқорлықтың алдын алуды жақсарту жөніндегі іс-шаралар өте маңызды.
Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс қимыл туралы Заңында осындай іс әрекеттерге қарсы іс қимыл шараларының жүйесі анықталған: біріншіден, бұл сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторингті; екіншіден, сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін талдауды; үшіншіден, сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыруды әрі Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес нормативтік құқықтық актілердің жобаларына сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптама жүргізуді; Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес заңдық сараптама жүргізу кезінде сыбайлас жемқорлық сипаты бар нормаларды анықтауды; бесіншіден, сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттарды қалыптастыруды және сақтауды; алтыншыдан, қаржылық бақылауды; жетіншіден, сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеулерді; сегізіншіден, мүдделер қақтығысын болғызбауды және шешуді және де кәсіпкерлік саласында сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл шараларын; сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды анықтауды, жолын кесуді, ашуды және тергеп-тексеруді; сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар туралы хабарлауды; сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың салдарларын жоюды; сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы ұлттық баяндаманы қалыптастыруды және жариялауды қамтиды [3, 6-бап].
Баршамызға белгілі, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың мақсаты қоғамда сыбайлас жемқорлықты жою болып табылады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мақсатына қол жеткізу мынадай:
1) қоғамда сыбайлас жемқорлыққа төзбестік ахуалын қалыптастыру;
2) сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін жағдайлар мен себептерді анықтау және олардың салдарларын жою;
3) сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл субъектілерінің өзара іс-қимылын нығайту;
4) сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі халықаралық ынтымақтастықты дамыту;
5) сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды анықтау, жолын кесу, ашу және тергеп-тексеру міндеттерін шешу арқылы іске асырылады [3, 5-бап].
Заң әдебиеттерінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылға бағытталған қызметтің үш негізгі түрін атайды: сыбайлас жемқорлықтың алдын алу, оған қарсы күрес және сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың салдарын барынша азайту және (немесе) жою.
Егер сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға бағытталған шара ретінде қоғамдық бақылау туралы айтатын болсақ, онда кәсіби бақылаушылардан айырмашылығы, барлық азаматтармен келісу мүмкін болмайтынын атап өтеміз. Мемлекет пен қоғам болып осы салада бірте-бірте оң тәжірибені дамытады. Билік органдарының қаржылық жұмысы азаматтар үшін толығымен ашық.
Айталық, мысал келтіре кетсек, азамат өз ауласында жөндеу жұмыстарын жүргізу керек екенін біліп, бюджеттен ақша бөлінді, бірақ ештеңе жасалмады, ол электрондық порталы арқылы өтініш жібереді және 7 күн ішінде жұмыстың неге орындалмағанына жауап беруі тиіс. Бұл нақты әрі тиімді алдын алу қызметін атқарады деп ойлаймыз.
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың себептері мен жағдайларын алдын алу шараларын (жалпы және арнайы) жүргізу арқылы жоюға болады.
Жалпы шараларға әлеуметтік-экономикалық және мәдени-тәрбиелік іс-шаралар жатады. Сыбайлас жемқорлық қылмыстық құқық бұзушылықтың жалпы алдын алу тұрғысынан сыбайлас жемқорлықты оны институционализациялаудың жаңа бұрылыстарына жол бермей, жаңа қоғамдық қатынастарды қалыптастыру және нығайту құралы ретінде пайдалануды болдырмау қажет.
Сыбайлас жемқорлықтың жалпы алдын алу қылмыстық-құқықтық тыйым салу әрекетімен құқық бұзушылық жасаудың алдын алуды білдіреді. Отандық заңнамада бұл шаралар соңына дейін қамтамасыз етілмейтіні байқалады. Мысалы, бірнеше айыппұлдар жүйесі маңызды немесе ірі және аса ірі мөлшерде сирек пара алатын адамдарға алдын-ала әсер етеді, бірақ ол аз мөлшерде, бірақ тұрақты негізде пара алатын адамдарға қарсы іс жүзінде әлсіз.
Осыған орай айыппұл мөлшерін арттыру мүмкіндігін қарастыратын тәсіл қисынды болып көрінеді. Әрине, бұл жалпы алдын алуға ықпал етеді және мұндай қылмыстарға тиімді қарсы тұруға мүмкіндік береді. Бұл тәсіл сыбайлас жемқорлық қылмыстық құқық бұзушылықтардың қалған құрамына қатысты мақұлдануы керек сияқты.
Мемлекеттік лауазымдарды алмастыратын адамдар үшін мүдделер қақтығысының алдын алу мен шешудің оңтайлы тетіктерін әзірлеу мәселесі өзекті болып саналады. Атап айтқанда, олардың жеке мүдделерін белгілеуге, сондай-ақ олардың жеке мүдделеріне қатысты шешімдер қабылдауды шектеуге мүмкіндік беретін тетік құру ұсынылуы мүмкін. Аталған адамдар мүдделер қақтығысын болғызбауға және реттеуге бағытталған шараларды дербес қабылдайтын субъектілер ретінде ғана қаралуға тиіс екенін назарға алған жөн. Осыған байланысты, бұл адамдарға арнайы заңнамада көрсетілмеген басқа шараларды қолдану мүмкіндігіне ие бола отырып, мүдделер қақтығысын болдырмау және реттеу тәсілдерін таңдауда шектемеген жөн.
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың алдын алуға тікелей қатысты норма-ынталандыруды пайдаланудың мысалы сыбайлас жемқорлық фактілері туралы хабарлайтын адамдарға сыйақы белгілеу жөніндегі бастама болып табылады [23, 108-б.]. Қоғамда қалыптасқан көзқарастар мен ұстанымдарды ескере отырып, сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық фактілері туралы хабарлаған адамға қатысты ынталандыру тетігін қолдану Қазақстан қоғамның тұрмыс тіршілігінде негізінен өтемдік сипатқа ие болуы тиіс деп саналады.
Әкімшілік регламенттерді енгізу, мемлекеттік қызмет көрсететін азаматтар мен лауазымды тұлғалардың өзара іс-қимылын иесіздендіру, осы қызметтерді алудың қол жетімділігі мен жайлылығын арттыру, көп функционалды орталықтар базасында мемлекеттік қызметтер көрсету, электрондық құжат айналымын кеңейту, сыбайлас жемқорлыққа қарсы сараптаманы енгізу, әкімшілік кедергілерді азайту және басқа да шаралар басқарудың әртүрлі деңгейлерінде сыбайлас жемқорлық деңгейін төмендету үшін қолайлы жағдай жасайды.
Мемлекеттік сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылыққа қарсы саясат тиімділігінің кепілі заңдарды, заңға тәуелді актілерді, жарғыларды жетілдіруден бастап және азаматтардың мұны толық түсінуінен бастап, құқық қорғау органдарының жақсы жұмысын көздейтін осы проблеманы шешуге кең көзқарас болып табылады. Өйткені, осы тақырып бойынша тәжірибені зерделеу бойынша заңға қарсы іс-әрекеттердің көлемін өлшеу тек қолданыстағы заңнамаға ғана емес, сонымен қатар азаматтардың өздеріне және олардың осы заңға қарсы іс-қимылға қатынасына да байланысты [25, 90-бет].
Құқықтық тәрбие қызметінің көмегімен адамдар құқықтық нормаларды білу мен сақтауды, сондай-ақ құқықты қажетті іске асыруды жүзеге асыруды білдіретін рухани негіздерді қалыптастырады.
Құқықтық тәрбие - бұл адамдар арасындағы құқықтық білімді , оларды басшылыққа алу және осы құқықтық нормаларды бұзудың салдарын білу. Құқықтық оқыту Ресей Федерациясының мемлекеттік органдарына қатысты ережелерді, заңдарды сақтау мен құрметтеуді қамтиды. Өз кезегінде, құқықтық оқыту әр азаматтың барлық заңдарды толық игеруіне кепілдік бермейді, бірақ олардың негізгі заңдары мен салдарын әркім білуі керек [17, 148 б.].
Өкінішке орай, ел дамуының қазіргі кезеңінде құқықтық нормалар мен құқықтық мәдениетті білудің минималды деңгейін байқауға болады. Бұл бетбұрыс жеке тұлғалар мен белгілі бір жоғары лауазымға ие адамдар арасындағы қатынастар заң тұрғысынан сақталмайтындығын, сондықтан жақсы жұмыс істейтін заң шығару процесінің жоқтығын көрсетеді.
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтың туындауын болдырмау жөніндегі іс-шаралар жоспарының орындалуына мемлекеттік билік органдарында ғана емес, шағын бизнес өкілдері де ат салысулары тиіс.
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың алдын алу осы бұзушылықтардың пайда болу себептерін анықтауға, сондай-ақ оларды одан әрі жоюға бағытталуы үшін қоғамның күш-жігері қажет.
Мемлекеттік билік органдары тарапынан бұл заңнамадағы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық факторларына жол бермеу және оларды жою жөніндегі, қоғамдағы құқықтық мәдениет деңгейін арттыруға бағытталған қызметті қамтамасыз ету жөніндегі қызмет; азаматтық қоғам институттары тарапынан-қоғамдық бақылаудың құрамдас бөлігі болып табылатын сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл шараларына меншік нысандарына қарамастан азаматтар мен ұйымдардың саналы түрде қатысу дәрежесін арттыру, қоғамда сыбайлас жемқорлыққа қарсы мінез-құлықты қалыптастыру, әсіресе бұқаралық ақпарат құралддар көмегімен жүзеге асырылу.
Қазіргі заман жағдайында Қазақстанда қоғамдық құбылыс ретіндегі сыбайлас жемқорлықтың стратегиялық айқындаушысы ретінде мынадай әлеуметтік экономикалық факторлар танылады, атап айтқанда: отандық қаржы жүйесінің құқықтық қорғалуының жеткіліксіздігі; шетелдік капиталдың алыпсатарлық сипатының кеңеюімен байланысты жағымсыз тенденциялар; шетелдік юрисдикциялардағы ұйымдардың меншік құқықтарын тіркеуді реттеу саласындағы заңнаманың теңгерімсіздігі; көлеңкелі экономиканың айтарлықтай үлесі және үдемелі криминализация саласындағы қоғамдық қатынастарды реттеу; қызмет көрсету саласындағы отандық өндірушілер мен мекемелер арасында жосықсыз бәсекелестік қарқынын арттыру; көші қон үрдістері динамикасының өсуі және Оңтүстік Азия аймақтарынан халық ағынының едәуір артуы; өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуында айқын диспропорцияның болуы және онымен байланысты білікті мамандардың елден кетуі.
Қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық іс-шаралар аясындағы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды жою үшін азаматтардың өмір сүру сапасын арттыру қажет, атап айтқанда:
- азаматтар үшін еңбек жетіспеушілігін азайту, ал одан әрі жою, яғни жұмыс орындарын ұлғайту және лайықты жалақымен қамтамасыз ету;
- қызметкерлердің еңбек құқықтарының сақталуына мемлекет пен азаматтық қоғам институттары тарапынан тиісті бақылау орнату;
- тұрғын үйдің қолжетімділігі мен тұрғын үй-коммуналдық аспектілерге байланысты бағдарлама әзірлеу;
-инженерлік-көліктік коммуникациялық және ақпараттық технологияларды кеңейтуді ескере отырып, халықтың әлеуметтік ұтқырлығын арттыруға;
- медициналық көмектің қолжетімділігі мен сапасын арттыру, әлеуметтік мекемелерді жақсарту.
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылыққа қарсы іс-қимыл саласында мемлекеттік әрі қоғамдық қауіпсіздікті саяси-құқықтық құралдар арқылы қамтамасыз етудің басым бағыттарына мыналар жатады:
- жеке адам қауіпсіздігінің кепілі ретіндегі мемлекеттің рөлін күшейту;
- мемлекет органдары мен өзін-өзі басқару органдарының азаматтық қоғам институттарымен өзара іс-қимылының қағидаттары мен әдістерін жетілдіру;
-азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау кепілдіктерін құру;
- құқық қолдану практикасын жетілдіру;
-еліміздің құқық қорғау және сот жүйелеріне азаматтардың сенімін күшейту жөніндегі шараларды әзірлеу;
- қылмыстық және әкімшілік құқық құралдарын пайдалана отырып, құқықтық реттеу тетігін жетілдіру;
- сыбайлас жемқорлық қызметін жаппай бақылау және уақтылы жою;
- сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың алдын алу бойынша шаралар қабылдау;
-сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарқа қарсы іс-қимыл саласында жүзеге асырылатын өзара қолайлы шараларды іздестіруде халықаралық ынтымақтастықты жандандыру [4, 20 б.].
Жоғарыда айтылғандарды зерделей келе, сыбайлас жемқорлық сияқты құқыққа қайшы іс әрекеттерді азайту шаралары мемлекеттік биліктің органдарының мемлекеттік бақсару органдарымен, жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен өзара әрекеттесуі, заңдардың сақталуын нақты бақылау, елімізде сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды болдырмау жән жою бойынша лагерьдегі сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және оларды шұғыл арада тоқтату саясатымен айналысатын адамдардың қоғамдық бірлестіктерімен тығыз жұмыс жасау деп қорытынды жасауға болады.
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі мемлекеттік саясат ақпараттық құрамдас бөлік арқылы қоғам институттарына ықпал етудің көмегімен құқықтық ықпал ету саласындағы ағартушылық шараларды жүзеге асыру жөніндегі шаралар кешенін енгізу қажеттілігін айқындайды.
Дипломная работа на тему Понятие коррупции и правовые основы противодействия коррупционным правонарушениям Дипломные работы Основы права (nauchniestati.ru)
2.2. Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарға қарсы іс шаралары түрлері
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылды теориялық-құқықтық зерттеу қазіргі уақытта жария және жеке құқық салаларының едәуір санының құқықтық институттарына әсер ете отырып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманы және оны қолдану практикасын жетілдіру үшін барған сайын үлкен маңызға ие болуда.
Зерттеу объектісі сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың институционалдық негіздері, оның ішінде әртүрлі органдар мен ұйымдардың құзыреті, функциялар мен өкілеттіктерді орындаудың сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттары, сыбайлас жемқорлыққа қарсы тыйымдар, лауазымды адамдардың жекелеген түрлері үшін міндеттер мен шектеулер және оларды қамтамасыз ету тәсілдері, сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты іске асырудағы азаматтық қоғам институттарының рөлі, салалық құралдардың ерекшелігі, халықаралық тәжірибе және үздік шетелдік практикалардың мысалдары болып табылады сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте [16, с. 27].
Қазіргі кезеңде мемлекеттік қызметтегі сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылыққа қарсы барлық шараларды бес негізгі топқа, атап айтқанда:
- сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеулер;
- сыбайлас жемқорлыққа қарсы тыйым салушылықтар;
- қызметтік мінез құлыққа сыбайлас жемқорлыққа қарсы талаптар;
- сыбайлас жемқорлыққа қарсы міндеттер;
-сыбайлас жемқорлыққа қарсы рәсімдер.
Соңғы топ толығымен тәуелсіз емес, өйткені сыбайлас жемқорлыққа қарсы рәсімдер басқа топтарға қатысты шараларды қамтамасыз етуге бағытталған немесе сәйкесінше шектеулерді, тыйымдарды, қызметтік мінез-құлық талаптары мен міндеттерін бұзуға жауап беру механизмі болып табылады. Дегенмен, оларды өзге топтарға жатқызылған шараларға қосымша ретінде де, дербес шаралар ретінде де қарау қажет.
Ішкі заңнамада тыйымдар, шектеулер мен міндеттер, оның ішінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мақсатында белгіленген міндеттер саны үнемі өсіп келеді. Айталық, 2015 жылғы 18 қарашадағы "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы" N 410-V Қазақстан Республикасы заңының азаматтардың тиісті санаттарына шектеулер, тыйым салулар мен міндеттер белгілейтін баптарының саны 2015 жылдан бастап үш есе өсті. Он шақты заңның бастапқы мәтіндеріне 50-ден астам түзетулер мен өзгертулер енгізілді. Мемлекеттік қызметшілерге қатысты бұрында қабылданған сыбайлас жемқорлыққа қарсы тыйымдар, шектеулер мен міндеттер жүйесі салалық заңнама нормаларында, сондай-ақ этика кодекстерінде белсенді түрде нығайтылатын тұлғалардың жаңа санаттарын қамтиды [23, с. 110].
Мемлекеттік қызметшілерге заңнамалық тыйым салушылықтар арқылы заңды бұзуларына жол берместен, олардың арасындағы қызметтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz