Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамыту әдістері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамытудың ғылыми теориялық негізі ... .
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамыту ғалымдардың зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін педагогикалық және психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ..
2 Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамыту (әдіс-тәсілдері) жолдары ... ... ... .
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамыту әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Эксперимент нәтижелері ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған Әдебиеттер тізімі ... ...
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Адамның өмір бойы кездесетін басты мәселесі - өзін қалай жүзеге асыру, жасырын бейімділік пен қабілеттерді қалай пайдалану. Әркімнің қабілеті мен бейімділігі бар, бірақ оны бәрі бірдей түсіне бермейді. Мәселе - қабілеттерді өмір бойы ояту және олардың дамуына қалай көмектесу. Сондықтан әр баланың қызығушылығы мен бейімділігін ескере отырып, оның қабілетін анықтап, дамытуға, рухани бай, шығармашылық тұрғыдан ойлайтын жеке тұлғаны анықтауға және дамытуға жағдай жасауға үлкен көңіл бөлу қажет.
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арттыру жолдауындағы Өмір сапасы бөлімінің 2-тарауында білімдендіру ортасына: мобильдік, креативтілік, коммуникативтілік, нақтылық, динамизм тәрізді ақпараттық қоғамның жаңа талаптарына жауап беретін оқытудың инновациялық технологияларын енгізуге көңіл бөліну қажеттілігі айтылған[1].
Креативтілік - жетістікке жетелейтін интеллектуалдық үрдіс, қазіргі заман психологиясы мен педагогикасында креативтілік психологиялық шығармашылық аумағындағы зерттеулер жүргізуде байқалып отыр. Өйткені, қоғамның тәжірибесі шығармашылық жетістік тұлғалық емес, әлеуметтік мағынаға ие болғандығын мойындап, психологи-педагогикалық ойлардың осы мәселеге назар аударуына мәжбүрлейді.
Креативтілік, шығармашылық, интеллект, танымдық қабілеттер мен нақты жетістік арасындағы байланысты Дж.Гильфорд[2], С.Тейлор[3], Э.Торранс[4], А.Я.Пономарев, С.Медник, В.Н.Мясищев, А.Г.Ковалев, Н.С.Лейтес, К.К.Шатонов, С.Л.Рубинштейн, В.А.Крутецкий, А.Н.Лук, Т.И.Артемьев, В.И.Андреев және т.б. зерттеушілер болса, Б.А.Оспанова [30], А.С.Швайковский [31], Қ.М.Нағымжанова [32] болашақ мамандардың креативтiлiгiн қалыптастыруды қарастырса), Г.Қ.Нұрғалиева [33] студенттердің креативтiлігiн қалыптастыруда инновациялық технологияларды пайдалануды, И.И.Сагадуллаев [34] болашақ шет тілі мамандарының акме-креативтілігін қалыптастыруды, Т.Г.Галиев [35] білім алушылардың креативтілігін дамытуды, Т.С.Сабыров [36] болашақ мұғалімдерді оқушылардың танымдық іс-әрекетін ұйымдастыруға даярлауды және т.б. зерттеген.
Оқушылардың креативтілік қабілеттерін дамыту жұмыстары уақытында көруге, баланың қабілетін байқауға, оларға назар аударуға және бұл қабілеттердің қолдау мен дамытуды қажет ететінін түсінуге мүмкіндік береді.
Оқушылардың креативтілік қабілеттерін дамытуға арналған мұғалімнің жұмыс жүйесі оларды өз бетінше интеллектуалдық әрекетке қызығушылық танытуға, процестер мен құбылыстарды өз бетінше зерттеу қажеттілігіне, шешілетін міндеттерді дәлелдеуге ұмтылуға, интеллектуалдық дағдыларға жетудегі табандылыққа, белсенді шығармашылық іс-әрекетке баулуды қажет етеді. Сондықтанда біз өз зерттеу жұмысымызды Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамыту деп алып отырмыз. Себебі оқушылардың креативтілік қабілеттерін дамыту мәселесі бүгінгі күні жаңартылған білім беру жүйесінде оқушылардың шығармашылығын дамыту мен креативті ойлауын арттыруда өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Зерттеудің нысаны - бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттері.
Зерттеу пәні - бастауыш сынып оқушыларының креативті қабілеттерін дамыту үрдісі.
Зерттеудің мақсаты - бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамытудың жолдарын анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы - егер, бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерінің ғылыми теориялық негіздері айқындалып, педагогикалық үрдісте оңтайлы жүзеге асырылса, онда бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамытуға болады, өйткені креативті қабілетті дамыту арқылы оқушылардың сыни ойлауын, функционалдық сауаттылығын арттырып, кез-келген оқу әрекетінде жоғары нәтижеге жетуге болады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамыту ғалымдардың зерттеулерін талдау;
2. Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерің педагогикалық және психологиялық ерекшеліктерін айқындау;
3. Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамыту жолдарының тиімділігін тәжірибелік эксперимент барысында сынақтан өткізу.
Зерттеу әдістері. Жалпы және арнайы әдебиеттерге теориялық, логикалық, психологиялық-педагогикалық талдау жасау; бұқаралық ақпарат құралдарындағы жарияланымдар мен материалдарды талдау.
Зерттеудiң теориялық және әдiснамалық негiздерi - қазақстандық, ресейлік және шет ел ғалымдарының тәрбие теориясы жөнiндегi философиялық еңбектері, тарихи-педагогикалық деректер, жеке тұлға креативтілік мәселелері жайындағы еңбектер қарастырылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
1. Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамыту ғалымдардың зерттеулерін талданды;
2. Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерің педагогикалық және психологиялық ерекшеліктерін айқындалды;
3. Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамыту жолдарының тиімділігін қарастырылды;
4 Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамытудың тәжірибелік эксперимент барысында сынақтан өткізілді.
Зерттеу базасы - Талдықорған қаласы, Өтенай ауылы, № 21 орта мектеп
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамытудың ғылыми теориялық негізі.
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамыту ғалымдардың зерттеулері.
Н.Ә.Назарбаев Республика білім және ғылым қызметкерлеріне II съезінде сөйлеген сөзінде білім беру ісін реформалауда стратегиялық міндеттердің бірі шығармашылық тұрғыдан ойлай білетін жеке тұлғаны қалыптастыру мен тәрбиелеу екендігіне баса назар аударып, жалпы білім беретін орта мектепте білім берумен қатар адалдық, адамдық, отанды сүйе білу сияқты гумандық сезімдерге тәрбиелеу қажеттігі өзекті мәселе болып отырғанығын ерекше атап өтті.
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арттыру Қазақстан халқына жолдауында Білім беру ісінде 4К моделіне креативтілікті, сыни ойлауды, коммуникативтілікті дамытуға және командада жұмыс істей білуге басты назар аударылуда екенін атап көрсетті.
Креативті ойлау - жетістікке жетелейтін интеллектуалдық үрдіс қазіргі заман психологиясы мен педагогикасында креативтілік психологиялық шығармашылық аумағындағы зерттеулер жүргізуде байқалып отыр. Өйткені, қоғамның тәжірибесі шығармашылық жетістік тұлғалық емес, әлеуметтік мағынаға ие болғандығын мойындап, психологи-педагогикалық ойлардың осы мәселеге назар аударуына мәжбүр етті.
Баланың қабілеттерін дамыту мәселесі өзінің тамырын адамзат тарихының тереңінен алады. Ежелгі грек ғалымы және философы Сократ өз оқушыларының дамуына үнемі қамқорлық жасап отырған. Адамның ақыл-ойын, қабілеттерін дамыту арқылы оны бақыт жолына жеткізу мәселесіне бірнеше күрделі еңбектерін тікелей арнаған шығыстың әйгілі ойшылы Әл-Фараби болды.
Ежелден-ақ ойшылдарымыз Жүсіп Баласағұн, Әл-Фараби, Абай Құнанбаевты ерекше толғандырып, өз еңбектерінде адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды үнемі көтеріп отырған. Мәселен, бүкіл бір халықтың ұстазы ұлы Абай өзінің 43 қарасөзінде бала өмірге келгендегі қабілеттері әрі қарай дамытуды, шыңдауды қажет ететін, сонда ғана олар пайдаға асатынын жазған. Ал назардан тыс қалған қабілеттер бара-бара жойылып, жоқ болатынын айтқан.
Ы.Алтынсарин еңбектерінде баланы жастайынан оқытуда оны, ойлауға, өз пікірін еркін айтуға тәрбиелеу мәселесін көруге болады
Педагогтар К.Д.Ушинский, Ю.Г.Кулюткин еңбектерінде шығармашылықты дамытудың жолдары қарастырылса, оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш мазмұнына енгізген М.Жұмабаев болатын. М.Жұмабаев өзінің Педагогика оқулығында баланың дамуының мәселелерін көтереді. Ол үшін оның танымын, ақылын, еркін, зейінін қалыптастыру керек екенін жазады.
А.Байтұрсыновтың пікірі бойынша, бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алуы керек. Мұғалімнің қызметі - оның білімінің, шеберлігінің ұзақ жолды қысқарту үшін, ол жолдан балалар қиналмай өтуі үшін, керек білімді кешіктірмей, кезінде беріп отыру үшін, балаға жұмысты әліне қарай шағындар беру мен бетін белгіленген мақсатқа қарай түзетіп отыру керек - деген. Осы тұрғыдан қытай халқының мақалында: Тыңдасам ұмытамын, көрсем есте сақтаймын, жазсам түсінемін деген екен.
Психологтар мен ғалымдар Л.С.Выготский, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, В.А.Крутецкий қазақтың көрнекті ғалымдары Т.Тәжібаев, М.Мұханов, Ә.Алдамұратов, Қ.Б.Жарықбаев, Т.С.Сабыровтың еңбектері жеке тұлғаны дамыту мәселесінің теориясы және практиканың алтын қоры деп білеміз.
Креативтілік ағылшнның creativity сөзінен аударғанда шығармашылық деген мағынаны береді.
Креативтілік мәселесін терең зерттеген Я.Н.Пономарев оны даму ұғымымен қатар қояды. Өйткені әрбір жаңалық, әсіресе интеллектуалдық тұрғыдағы баланы жаңа психикалық сапаға көтереді.
Философия мен психологияда креативтілік категориясын зерттеу мен анықтауда төрт негізгі бағыт айқындалды: 1.Креативтілік - шығармашылық процесс. 2.Креативтілік - жаңаны құрумен байланысты әрекет нәтижесі, шығармашылық өнім. 3.Креативтілік - интеллектуалдық немесе шығармашылық қабілет. 4.Креативтілік - тұлғалық категория, мінез-құлық ерекшелігі.
Креативтілік - бұл ерекше жағдаятты, мотив көздері мен тұрақтылық деңгейін таңдауды, өзінің әлеуетін енгізу мен жүзеге асырудың тәсілдерін түсіну және саналы түрде аңғару дәрежесіне байланысты кез-келген әрекетке жүзеге асырудың өзіндік дара стилін қамтамасыз ететін ықпалдасқан көпқырлы құбылыс.
Креативтілік - бұл шығармашылықтың қалыптасуы мен көрінуіне ықпал ететін ойлау мен тұлғалық ерекшеліктерінің кейбір жиынтығы.
Креативтілік - бұл кәсіби әрекет пен тұлғаның басқа аумақтағы мінез-құлқында өнімді қайта түрленуді және оның даму ядросының құрамын қамтамасыз ететін тәжірибе-бағытталған, кәсіби-маңызды категория.
Баланың креативтілік қабілеттерін дамыту мәселесін таңдау ең алдымен қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды талап етеді.
Философияда қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктерді, дей келе олар қоғамдық тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратынын атап көрсетеді.
Қабілеттер - білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері - дейді А.В. Петровский.
Қабілет іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай, нәтижелі орындауға тарысатын адамның жеке қасиеті,- деп жазады Т.Тәжібаев.
Қабілеттер - адамның іс-әрекетінің белгілі бір түрін орындай алу мүмкіндіктері - деген де анықтама бар. Мүмкіндік білім де, дағды да емес. Ол адамның белгілі бір істі орындауға даярлығы ,- деп қарастырады Ә.Алдамұратов.
Көптеген және әртүрлі іс-әрекеттер мен қарым-қатынасқа қабілетті адам жалпы дарындылыққа ие, яғни оның зияткерлік мүмкіндіктерінің ауқымын, іс-әрекет пен қарым-қатынастың деңгейі мен өзіндік ерекшелігін анықтайтын жалпы қабілеттердің бірлігі.
Инновациялық білім беру ортасының жаңа типті мектептерде қалыптасу жүйесін Н.А. Әбішев [32], Т.А. Линчевская, Р.Р. Масырова [33], педагогикалық инновациялық білім беру жүйесіндегі жаңалықты ендіру туралы ғылыми білім саласы екендігін негіздеген Н.Р. Юсуфбекова [34], педагогикалық зерттеулердің әдістемесі мен әдіснамасын енгізуді Ш.Т. Таубаева [35], студенттерді инновациялық іс-әрекетке даярлау К.Ж. Ажибеков [36], болашақ мамандардың креативтігін қалыптастыру Б.А. Оспанова [37], А.С. Швайковский [38], студенттің креативтілігін дамыту мақсатында инновациялық технологияларды пайдалану Т.Г. Галиев [39], болашақ мұғалімдердің шығармашылық әлеуетін дамыту Е.И. Бурдина [40], мұғалімдердің ақпараттық мәдениетін дамыту С.Н. Лактионова, Ш.Т. Таубаева [46], мұғалімдерді шығармашылық әрекетке даярлау В.В. Шахгулари [47], Н.А. Гончарова [48], Р.Ш. Сыздықова [49], педагогтердің шығармашылық әлеуетін дамыту логикасы Б.А. Тұрғынбаева [50] мәселелерінің түрлі қырлары зерделенеді, акмеологиялық тұғырға А.А. Деркач [51], Н.В. Кузьминаның [52] зерттеулеріне негізделген психологиялық-педагогикалық тұғыр септігін тигізді.
Қабілет және шығармашылық ұғымдарына сипаттама беру шығармашылық түсінігін ашуға негіз береді.
Шығармашылық ұғымы (латын тілінен Creatio - жасау, жасау) шығармашылықтың синонимі ретінде жиі қолданылады.
Д. Б. Богоявленская шығармашылық қабілеттердің негізгі көрсеткіші ретінде екі компонентті біріктіретін зияткерлік белсенділікті анықтайды: танымдық (жалпы ақыл-ой қабілеттері) және мотивациялық. Шығармашылықтың көрінісі критерийі-адамның өзіне ұсынылған ақыл-ой міндеттерін орындау сипаты. [2, Б. 57]
Осылайша, жалпы алғанда, шығармашылық қабілеттердің анықтамасы келесідей. Шығармашылық - бұл кез-келген әрекетті сәтті орындаумен байланысты, бірақ студент бұрыннан дамыған біліммен, дағдылармен, дағдылармен шектелмейтін жеке тұлғаның жеке психологиялық сипаттамалары.
Шығармашылық элементі адам іс - әрекетінің кез-келген түрінде болуы мүмкін болғандықтан, тек өнер туралы ғана емес, сонымен қатар техникалық шығармашылық, математикалық шығармашылық және т.б. Шығармашылық-бұл көптеген қасиеттердің қоспасы. Адамның шығармашылық әлеуетінің құрамдас бөліктері туралы мәселе әлі де ашық, дегенмен қазіргі уақытта бұл мәселеге қатысты бірнеше болжам бар.
И. В. Львов шығармашылық эмоциялардың күшеюі емес деп санайды, ол білім мен дағдылардан бөлінбейді, эмоциялар шығармашылықпен бірге жүреді, адамның іс-әрекетін рухтандырады, оның ағымының тонусын, Жаратушы адамның жұмысын арттырады, оған күш береді. Бірақ тек қатаң, дәлелденген білім мен дағдылар шығармашылық әрекетті оятады. [9, б. 80]
Шығармашылық ұғымын толық ашу үшін шығармашылық ұғымына да талдау жасау қажет.
Шын мәнінде, шығармашылық, Г.С. Батищев кез келген принципті жаңа мүмкіндікті жасау қабілеті.
Шығармашылықты әр түрлі аспектілерде қарастыруға болады: шығармашылықтың өнімі - бұл жасалған нәрсе; шығармашылық үдерісі - оның қалай құрылғанын; шығармашылыққа дайындық процесі - шығармашылықты қалай дамыту керек.
Шығармашылық өнімдер тек материалдық өнім емес, сонымен қатар жаңа ойлар, идеялар, шешімдер. Шығармашылық - бұл әртүрлі деңгейде және ауқымда жаңа нәрсені жасау. Шығармашылық әлеуметтік маңызы бар жаңалықтарды ғана емес, сонымен бірге адамның өзі үшін жасайтын жаңалықтарын да сипаттайды. Шығармашылық элементтері балалардың ойында, еңбекте, оқу іс-әрекетінде де көрінеді, мұнда белсенділік, ой дербестігі, бастамашылдық, пайымдаулардың өзіндік ерекшелігі, шығармашылық қиялдың көрінісі орын алады [17, б.206-208].
Шетелдік авторлардың пікірінше, шығармашылық - бұл: ...жаңа жолмен жүзеге асырылатын қабылдаудың бірігуі (Маккаллар), жаңа байланыстарды табу қабілеті (Кюби), ...жаңа композициялардың пайда болуы (Мюррей), жаңа түсініктерге жетелейтін ақыл-ойдың қызметі (Джерард), тәжірибенің жаңа ұйымға айналуы (Тейлор) [5, 65-67].
Америкалық ғалым П.Хилл шығармашылыққа ойдың белгісізден сәтті ұшуы деп анықтама береді. Барлық шетелдік концепциялар мен теориялардың ішінде гуманистік психология өз ұстанымдары бойынша шығармашылықты зерттейтін орыс психологтарының көпшілігінің көзқарастарына ең жақыны болып табылады. Оның өкілдері (А.Маслоу, К.Роджерс) шығармашылық - адамның өз тәжірибесін терең түсіну қабілеті, ол өзін-өзі таныту, өзін-өзі көрсету, өзінің ішкі мүмкіндіктерін жүзеге асыру арқылы өзін шыңдау деп есептейді [20, 367-371] .
К.Тейлор, Дж.Гильдфорд сияқты, шығармашылықты бір фактор ретінде емес, әр түрлі қабілеттердің жиынтығы ретінде қарастырады, олардың әрқайсысы әртүрлі дәрежеде ұсынылуы мүмкін.
Дж.Рензулли сонымен қатар шығармашылықты өнімді алудың, мәселенің шешіміне жетудің өзіндік тәсілдерімен және әр түрлі көзқарастағы мәселеге жаңа көзқарастармен көрінетін тұлға мінез-құлқының ерекшеліктері деп түсінеді.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, шығармашылық қабілеттердің мәніне кем дегенде үш негізгі көзқарасты бөлуге болады:
1. Осылайша шығармашылық қабілет жоқ. Интеллектуалдық дарындылық - адамның шығармашылық әрекетінің қажетті, бірақ жеткіліксіз шарты. Шығармашылық мінез-құлықты белсендіруде негізгі рөлді мотивациялар, құндылықтар, тұлғалық қасиеттер атқарады (А. Танненбаум, А. Олох, А. Маслоу және т.б.). Шығармашылық тұлғаның негізгі белгілерінің қатарына бұл зерттеушілер танымдық дарындылықты, мәселелерге сезімталдықты, белгісіз және қиын жағдайларда тәуелсіздікті қамтиды.
2. Шығармашылық (шығармашылық) қабілет - интеллектке тәуелсіз дербес фактор (Дж.Гильфорд, К.Тейлор, Г.Грубер, Я.А.Пономарев). Неғұрлым жұмсақ нұсқада бұл теория интеллект пен шығармашылық арасында аз байланыс бар деп мәлімдейді.
3. Интеллект дамуының жоғары деңгейі шығармашылық (шығармашылық) қабілеттердің жоғары деңгейін болжайды және керісінше. Шығармашылық есептерді шешу процесі басқа процестердің (есте сақтау, ойлау және т.б.) өзара әрекеттесуі болып табылады. Мәселені мұндай шешу В.Н.Дружинин анықтаған тәсілдердің біріне сәйкес келеді: психикалық әрекеттің нақты формасы ретінде шығармашылық процесс жоқ, шығармашылық қабілеттер жалпы қабілеттермен теңестіріледі. Бұл көзқарасты барлау саласындағы мамандардың барлығы дерлік (Ф.Гальтон, Д.Векслер, Р.Вайсберг, Г.Айзенк, Л.Термен, Р.Штернберг, т.б.) айтады [18, 117-б. 119].
Шығармашылық ұғымын В.Н.Мясищев, А.Г.Ковалев, Н.С.Лейтес, К.К.Шатонов, С.Л.Рубинштейн, В.А.Крутецкий, А.Н.Лук, Т.И.Артемьев, В.И.Андреев және т.б. сияқты зерттеушілердің ережелері негізінде анықтауға болады. Шығармашылық қабілеттер - бұл шығармашылық іс-әрекеттің белгілі бір түрін сәтті жүзеге асыру мүмкіндігін анықтайтын және оның нәтижелік деңгейін анықтайтын жеке тұлғалық қасиеттердің жиынтығы (В.И. Андреев). Олар жеке адамның білімімен, іскерлігімен, дағдысымен шектелмейді. Шығармашылық қабілеттер шығармашылыққа деген қызығушылықтан, талпыныс пен эмоционалдық қатынаста көрінеді, өйткені білім, логикалық және шығармашылық ойлаудың даму деңгейі, қиял, шығармашылық ізденістегі дербестік пен табандылық және белгілі бір салада субъективті жаңаны құруды қамтамасыз етеді.
Н.А.Бердяев Шығармашылықтың мәні атты еңбегінде шығармашылықты жеке тұлғаның еркіндігі, ал шығармашылықтың мәні - қарама-қайшылықтың болуының эмоционалдық тәжірибесі және оны шешу жолдарын іздестіру деп анықтайды. Страхов шығармашылықты еңбек пен дарынның бірлігі арқылы сипаттай отырып, сәйкесінше екі аспектіні бөліп көрсетеді: белсенділік және адамның шығармашылық қабілеттерімен байланысты.
Е.В. Ильенковтың пікірінше, шығармашылық - диалог, тіпті шешімсіз нәтиже болмаса да, ол субъект-субъектілік ізденіс. Ал одан әрі көптеген зерттеушілер шығармашылықты диалогпен, белгісіздік, проблемалық жағдайдың болуымен, нақты қайшылықтарды шешумен байланыстырды. Түсіндіруде Я.А. Пономарева, шығармашылықты дамуға апаратын өзара әрекет ретінде қарастырады. Шығармашылық тұлғаның негізгі қасиеттерін, оның өмірлік ұстанымының негізін құрайтын мотивациялық және қажеттілік қатынасының әсерінен белсенділікте көрінеді, дамып, жетілдіріледі (Г.С.Альтшуллер, Ш.А.Амонашвили, Л.С.Выготский) [13 , 438 -456 б.].
Шығармашылық туралы зерттеулерді екі салаға бөлуге болады. Бірінші бағыт - ғылыми-зерттеу, ол әмбебап танымдық шығармашылық ретінде шығармашылық концепциясына негізделген. Бұл бағыттың өкілдері шығармашылық, интеллект, танымдық қабілеттер мен нақты жетістік арасындағы байланысты зерттейді. Бұл бағыттың өкілдері Дж.Гильфорд, С.Тейлор, Э.Торранс, А.Я.Пономарев, С.Медник. Олар өз еңбектерінде зияткерлік танымдық сипаттамалардың жаңа идеяларды тудыру қабілетіне әсері туралы айтты.
Д.Гильфорд пен Э.П. Торренс креативтілік әмбебап танымдық шығармашылық қабілет ретінде интеллектке тәуелсіз дербес фактор болып табылатын тұжырымдаманы алға тартты. Олар дивергенция операциясын, сондай-ақ трансформация және импликация операцияларын шығармашылықтың негізі деп санады. Сонымен, креативтілік - ойлаудың стереотиптік тәсілдерінен бас тарту қабілеті, шығармашылық жетістіктерді қамтамасыз ететін психикалық қабілеттер.
Д.Гильфорд шығармашылықтың алты параметрін анықтады:
:: проблемаларды анықтау және қою мүмкіндігі;
:: идеяларды тудыра білу - еркін сөйлеу;
:: әртүрлі идеяларды тудыра білу - икемділік;
:: қоғамдық көзқарастардан ерекшеленетін идеяларды шығару, қораптан тыс ынталандыруларға жауап беру қабілеті - түпнұсқалық;
:: бөлшектерді қосу арқылы объектіні жақсарту мүмкіндігі;
:: мәселелерді шешу қабілеті, яғни. талдау және синтездеу қабілеті [9].
Шығармашылық деп айта аламыз
Адамның қабілеті мәселесі барлық уақытта адамдардың үлкен қызығушылығын тудырды. Шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесін талдау көбінесе біз осы тұжырымдамаға енгізетін мазмұнмен алдын-ала анықталады. Күнделікті санада шығармашылық қабілеттер әр түрлі көркемдік іс-әрекеттің қабілеттерімен, әдемі сурет салу, өлең жазу, музыка жазу және т. б. қабілеттерімен анықталады.
С.И.Волкова, Н.И. Столяров қабілеттердің келесі деңгейлерін ажыратады: репродуктивті, ол дайын білімді игерудің жоғары қабілетін қамтамасыз етеді, іс-әрекет пен қарым-қатынастың басым үлгілерін игереді, ал шығармашылық, жаңа, түпнұсқа құруды қамтамасыз етеді. Бірақ репродуктивті деңгейге шығармашылық элементтер кіреді және керісінше.
Қарастырылып отырған Тұжырымдама "шығармашылық", "шығармашылық қызмет" ұғымдарымен тығыз байланысты екені анық. Ғалымдардың шығармашылық деп санауға қатысты пікірлері қайшылықты.
С. Мысник Шығармашылық - бұл бұрын болмаған жаңа нәрсені тудыратын әрекет деп санайды. Шығармашылық қызметтің нәтижесінде пайда болатын жаңалық объективті де, субъективті де болуы мүмкін. Объективті құндылық шығармашылықтың осындай өнімдері үшін танылады, онда қоршаған шындықтың әлі белгісіз заңдылықтары ашылып, өзара байланысты емес деп саналатын құбылыстар арасындағы байланыс орнатылып, түсіндіріледі. Шығармашылық өнімдерінің субъективті құндылығы нов шығармашылығының өнімі өздігінен емес, объективті түрде болған кезде пайда болады, бірақ оны алғаш жасаған адам үшін жаңа. Бұл көбінесе сурет салу, модельдеу, өлеңдер мен әндер жазу саласындағы балалар шығармашылығының өнімдері [22, c.15]
И. В. Львов шығармашылық эмоциялар толқыны емес деп санайды, ол білім мен дағдылардан бөлінбейді, эмоциялар шығармашылықпен бірге жүреді, адамның іс-әрекетін рухтандырады, оның ағымының тонусын, Жаратушы адамның жұмысын арттырады, оған күш береді. Бірақ олар шығармашылық актіні тек қатал, дәлелденген білім мен дағдыларды оятады. [9, c.80]
Шығармашылық - бұл жаңа материалдық және рухани құндылықтар болып табылатын қызмет; психикалық белсенділіктің жоғары формасы, Тәуелсіздік, Жаңа, ерекше нәрсе жасау мүмкіндігі. Шығармашылық қызметтің нәтижесінде шығармашылық қабілеттер қалыптасады және дамиды.
Көптеген креативтілікті зерттеулерде психологиялық креативтілік механизмдері мен шығармашылық потенциалын тұлғалардағы түрлі сандық және сапалық қасиеттерін анықтауға басты назар аударылады. Бұнда олардың дамуы және шығу деңгейін ажырата білу қиындығы туындайды. Креативтілік адамның рухани және тұлғаның шығармашылық өзіндік даму шартының ажырамас бөлігі болатын бағалы тұлғалық саналы категориясы. Ол оның өзіндік көкейтестілігінің айтарлықтай резерві болып табылады. Креативтілік тұлғаның білімнің жан-жақтылығымен емес, қабылдау, мәселелерге сезімталдығы, жаңа идеяларды қабылдауға икемділігі мен жаңаны құру мақсатында тұрақтап қалған стереотиптерді өзгертіп, өмірлік проблемалардың күтпеген және кездейсоқ шешімін табумен айқындалады.
С.Медник креативтілік дегеніміз - бұрын болмаған жаңа нәрсені тудыратын әрекет деп санайды. Креативтілік қызметтен туындайтын жаңалық объективті де, субъективті де болуы мүмкін. Объективті құндылық шығармашылықтың осындай өнімдері үшін танылады, онда қоршаған шындықтың белгісіз заңдары ашылады, байланыссыз деп саналатын құбылыстар арасындағы байланыс орнатылады және түсіндіріледі. Креативтілік өнімдерінің субъективті құндылығы шығармашылық өнімі өздігінен жаңа емес, объективті, бірақ оны алғаш рет жасаған адам үшін жаңа болған кезде пайда болады. Бұл көбінесе сурет салу, модельдеу, өлеңдер мен әндер жазу саласындағы балалар шығармашылығының өнімдері [22, c.15]
Ш.Т.Таубаева өз зерттеуінде креативтілік ұғымына былайша анықтама береді. Креативтілік - бұл индивидтердің саналы құндылықтар жасау, стандартты емес шешім қабылдаудың терең қасиетін көрсететін қабілеттілік.
Отандық ғалымдар Б.А.Оспанова [30], А.С.Швайковский [31], Қ.М.Нағымжанова [32] болашақ мамандардың креативтiлiгiн қалыптастыруды қарастырса, Г.Қ.Нұрғалиева [33] студенттердің креативтiлігiн қалыптастыруда инновациялық технологияларды пайдалануды, И.И.Сагадуллаев [34] болашақ шет тілі мамандарының акме-креативтілігін қалыптастыруды, Т.Г.Галиев [35] білім алушылардың креативтілігін дамытуды және т.б. зерттеген.
Креативтілік пен креативті ойлаудың ғылыми әдіснамалық негіздерін шетел ғалымдарының ішінде Е.Р.Торренс жалпы адамдағы креативтілік алдында кездескен қиыншылықтарды жеңіл шешуге көмектеседі десе [1], Ф. Баррон кретивтілік пен интеллект арасындағы байланыстарға тоқталады [2], ал Д. Векслер вербальды емес креативтілікті зерттеу әдістемелерін қолдануға баса назар аударады [3].
М. Вертгеймер креативтіліктегі өнімді ойлаудың маңызы зор екенін ескертеді, ал [4], Дж.Гильфорд тұлға дамуындағы интеллектінің алатын орны мен креативті ойлауды дамытуда ойлаудың оперативтік типтерін бөліп көрсетеді [5], С.Медник кретивті ойлауды әдістемелер арқылы анықтау жолдарын ұсынса [6], ал Л.А.Тейлор креативті ойлаудың пайда болу табиғатына тоқталады [7].
Г.Ю. Айзенк тұлғаның креативтілігін танымдық үрдістерге зерттеулер жүргізу арқылы анықтайтын әдістемелерді қарастырды [8], ал Х. Трик креативті ойлаудың танымдық үрдіс ретіндегі маңызын көрсетсе [9], М. Уоллах креативтілік пен интеллект байланысына тоқталды [10].
Қазіргі уақытта әртүрлі ғылым салаларында креативті мәселесін жан-жақты зерттеп, креативті білім беру парадигмасын жасауға бағытталған зерттеулер: Д.Б.Богоявленская қоғамдағы ғылым мен технологияларды жаңаша жасау креативтілікке әкеледі десе [11], Ч.К.Борисов креативтілік әдіснамасының парадигмалық моделін ұсынады [12], А.В.Брушлинский креативтілікте танымдық үрдістердің маңыздылығына тоқталады [13], ал Н.В. Вишнякова кәсіби акмеологиядағы креативті ойлауды дамытудың психологиялық негіздерін ашып көрсетеді [14], М.С.Каган адамның іс-әрекетін жүйелі талдау креативтілікке жол ашады десе [15], А.М.Матюшкин жоғары мектептердегі психологияның өзекті мәселесі деп түсіндіреді [16], ал Я.А. Пономарев креативтілік психологиясы мәселелерінде шығармашылық үрдістердің кезеңдерін көрсетеді [17].
Кесте 1 - Креатив түсінігіне берген ғалымдардың анықтамалары
Автор
Анықтама
О.В.Буторина
Шығармашылыққа қабілеттілік;
зияткерлік шығармашылық;
айрықша, жаңа нәрсе;
астарлы ассоциация;
біртұтас жүйені қайта құрылымдау;
ақпаратты ерекше кодтау; дивергенттік ойлау;
тұлғаішілік шиеленіс нәтижесі;
Л.Терстоун
Креативті қабілеттер интеллектуалды қабілеттермен пара-пар еместігі айтылып, креативтіліктің мынадай көріністерін ұсынады: қабылдау жылдамдығы, идеяларды жүйелей алу, танымдық белсенділіктің интеллектуалды факторлары (зейін концентрациясы, креативтілік т.б.). жаңа идеяларға сезімталдық, сананың ерекше күйі
Кюби Лассуэль
П.Ш. Маханова
Ж.Қыдырбаева
Жаңа байланыстар табу қабілеті. Жаңалықтар ашуға және оларды білуге қабілеті.
Шығармашылықтың субъективті детерминанты, жүйелі (көпөлшемді, көпдеңгейлі) психикалық құрылым.
Креатив ұғымына берілген анықтамаларды талдай отырып, ғалымдардың әдебиеттерде краетивті ерекше күй, құбылыс, қабілет, мінезқұлық сипаттамасы, психикалық құрылым, дәстүрлі емес ойлау, ақыл-ой ісәрекеті және т.б. тұрғысынан зерттеп, оның жан-жақты қырын ашқанын байқадық. Әрине біз де өз зерттеуімізде креативтің психикалық құрылым (Маханова П.Ш., Қыдырбаева Ж) екендігін жоққа шығармаймыз. Алайда біздің зерттеуіміз оны тұлғаның бойында қалыптастыруға арналғандықтан, бізге креатив ұғымын қабілет (Дж. Гильфорд, С.И. Макшанов және Н.Ю. Хрящева, Лассуэль, Кюби, М.А. Холодная) тұрғысынан қарастырған ғалымдардың пікірлері жақын келеді. Осы тұжырымды ойларымызға сүйене келе біз өз зерттеуімізде креатив дегеніміз - жаңа проблемаларды анық қоюда, айрықша жылдам шешуде маңызды, ерекше стандартты емес ойлаудың жасампаздықпен жарқ етуі деген анықтаманы береміз. Демек креативті біз құбылыс ретінде қарастыра отырып, осы құбылыстың тұлға бойында көрінуін креативтілік деп түйіндейміз. Ал енді болашақ бастауыш сынып мұғалімінің коммуникативтік креативтілігін қалыптастыруды зерттеуде коммуникативтік креативтілік ұғымының мәні мен мазмұнын, құрылымын анықтаудың қажеттілігі туады.
В. Н. Копорулина өңдеген сөздігінде креативтілікке келесідей анықтама берген. Креативтілік - бұл ерекше идеяларды қалыптастыру, дәстүрлі ойлау тәсілдерінен ауытқу және проблемалық жағдайларды тез шешу мүмкіндігі [10].
Ал, Е.И. Наколаева "креативтілік"ұғымына өзіндік анықтамсында креативтілік - адамның ойлау, сезім және белгілі бір іс-әрекетте көрінетін шығармашылық қабілеті (қабілеті) деп көрсеткен.[8, 18-85 беттер].
П.Торренс креативтілікті ойлау тұрғысынан қиындықтарды, проблемаларды, ақпараттағы олқылықтарды, жетіспейтін элементтерді, бір нәрседе біржақтылықты сезіну процесі; осы кемшіліктерге қатысты болжамдарды құру және гипотезаларды тұжырымдау, осы болжамдар мен болжамдарды бағалау және сынау, оларды қайта қарау және сынау мүмкіндігі және, сайып келгенде, нәтижелерді жалпылау [20, б. 148].
Отандық белгілі психолог Қ.Жарықбаев шығармашыл тұлға туралы былай дейді: Басқалардан көмек күтпей, мәселені шешуде басқа берудің әдісін қайталамай, қалайда өзі шешуге тырысатын адам - шығармашыл ойдың иесі.
Б.Тұрғынбаев өзінің монографиялық еңбегінде Шығармашылық - мәселелік сипаты бар, барлық ішкі байланыстарды біріктіретін нәтижеде жаңа материалдық және идеалдық құндылықтар алатын адамның мақсатты әрекеті дей келе Д.Богоявленская, А.Брушлинский, А.Пономарев, Н.Кузьмина, А.Матюшкин, Г.Сухобская, т.б. ғалымдардың еңбектерін талдай отырып шығармашылық әмлеуетке төмендегідей анықтама береді: Бұл оқушылардың жаңа жағдайға сәйкес әрекет тәсілін өзгерте алуға негіз болатын білім, білік, дағдылары
Модернизациялаудың күқықтық негіздерін Қазақстан Республикасы стратегиялық дамуының 2030-жылға дейінгі бағдарламасы , және де басқа мемлекеттік нормативті құжаттар қүрайды
Егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде креативті әрекет ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлғаны қалыптастыру ісіне ерекше мән берілуде.
Дарынды, білімді жастар ғана егеменді еліміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына үлес қоса алады. Сондықтан студентттер оқытушы берген білімді, іс-әрекет тәсілдері мен бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын игеріп қана қоймай, оны әрі қарай өзінің белсенді, нысаналы, зерделі креативтілік іс-әрекетімен сабақтастыруға тиіс.Оны жүзеге асыру студенттердің креативтік белсенділігі мен ізденімпаздығын ынталандыруға септігін тигізетін оқу үрдісін ұйымдастырудың тәсілдерін, әдістері мен нысандарын іздестіруге өзекті сипат береді. https:melimde.comdiplomdi-joba-t airibi-oitu-rdisinde-oushilardi-kre ativti-ojlau.html?page=8
Надан жұрттың күні - қараң, келешегі - тұман, - деп М.Дулатов айтқандай, егеменді еліміздің тірегі - білімді ұрпақ. Сусыз, құрғақ, таса көлеңке жерге дән ексең өнбейтін сияқты, жас ұрпақтарымызды тәрбиелемесек, өспейді, өнбейді. Қазіргі мектеп мұғалімдерінің алдында тұрған басты міндет - оқушылардың креативтілік қабілеттерін дамыту.
Ж.Аймауытов былай дейді: Оқытатын пәндердің бәріне бірдей керекті, бәрін қаусырып, орап алатын пән - ана тілі екені даусыз. Ана тілін жақсы меңгеріп алмай, өзге пәндерді түсіну мүмкін емес. Ана тілін үйрену - сөздерді жаттау, олардың жүйесін, өзгеру заңдарын білу ғана емес, тіл үйренумен қатар, бала тілдің сансыз көп ұғымдарын, ойларын, сезімдерін, сұлу үлгілерін ойлау жүйесін, ой пәлсафасын да меңгереді. Ал ана тілін оқыту арқылы шығармашылық іс - әрекетті қалыптастыру дегеніміз - өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылу, іздену. https:bilimdiler.kzgilim2627-ba stauysh-synyp-okushylarynyn-shygarm ashylyk-is-areketin-kalyptastyru-zh oldary.html
0.2 Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерінің педагогикалық және психологиялық ерекшеліктері
Шетелдік психологияда креативті ойлауды көбінесе креативтілік терминімен байланыстырады. ХХ ғасырдың 60-жылдарында. Ойлаудың бұл түрінің бөлінуіне интеллект пен проблемалық жағдайларды шешудің сәттілігі арасындағы байланыстың
жоқтығы туралы ақпарат түрткі болды. Соңғысы тапсырмаларда берілген ақпаратты әртүрлі тәсілдермен жылдам қарқынмен пайдалана білуге байланысты екені анықталды. Ойлаудың бұл түрі (Дж.Гилфорд, Н.Марш, Ф.Хеддон, Л.Кронбах, Э.П.Торренс) шығармашылық деп аталды және интеллектке тәуелсіз зерттеле бастады - жаңа нәрсені жасау немесе ашумен байланысты ойлау ретінде. Шығармашылық деңгейін анықтау үшін Дж.Гилфорд шығармашылықты сипаттайтын 16 гипотетикалық интеллектуалдық қабілеттерді бөліп көрсетті.
Олардың ішінде:
1) ойдың еркіндігі - уақыт бірлігінде пайда болатын идеялар саны;
2) ойдың икемділігі - бір идеядан екіншісіне ауысу мүмкіндігі;
3) түпнұсқалық - жалпы қабылданған көзқарастардан ерекшеленетін идеяларды шығару мүмкіндігі;
4) білуге құмарлық - қоршаған дүниедегі мәселелерге сезімталдық;
5) гипотезаны құру қабілеті;
6) шынайылық - реакцияның тітіркендіргіштен логикалық тәуелсіздігі;
7) фантастикалық - тітіркендіргіш пен реакция арасында логикалық байланыс болған жағдайда жауапты шындықтан толық оқшаулау;
8) есептерді шығара білу, яғни талдау және синтездеу қабілеті;
9) бөлшектерді қосу арқылы объектіні жетілдіру мүмкіндігі;
10) және т.б.
Е.П. Торрес шығармашылықты сипаттайтын төрт негізгі параметрді анықтайды:
- жеңілдігі - мәтіндік тапсырмаларды орындау жылдамдығы;
- икемділік - жауаптар барысында объектілердің бір класынан екіншісіне ауысу саны;
- түпнұсқалық - біртекті топқа осы жауаптың ең аз жиілігі;
- тапсырмалардың дәлдігі.
Шетелдік психологияда креативтілік деп аталатын ойлаудың ерекше түрін қазіргі кезде англо-американ ғалымдары кеңінен зерттеп жатыр, бірақ бұл қасиеттің мәні әлі толық ашылған жоқ.
Отандық психологияда адамның шығармашылық ойлауының мәселелері де кеңінен дамыған. Ол репродуктивті ойлаудан айырмашылығы өнімді ойлау мәселесі ретінде қойылады. Психологтар бірауыздан өнімді және репродуктивті компоненттердің кез келген ойлау процесінде өзара байланысты екенін мойындайды. Шығармашылық ойлаудың мәнін ашуға, шығармашылық әрекет тетіктерін және шығармашылық ойлау сипатын ашуға көп көңіл бөлінеді.
И.Я.Лернер шығармашылық ойлауды оның өнімімен сипаттайды. Шығармашылық процесінде оқушылар өздерінің даралығын көрсете отырып, субъективті жаңалық жасайды.
Д.Б. Богоявленскаяның пікірінше, шығармашылық - бұл берілген мәселенің шегінен шығуға ұмтылудан көрінетін ситуациялық ынталандырылмаған әрекет. В.Н. Дружинин, шығармашылық ойлау - білімді түрлендірумен байланысты ойлау (мұнда ол қиялды, қиялды, гипотеза генерациясын және т.б. кіреді).
Шығармашылық ойлаудың мәні төмендейді, Я.А. Пономарев, интеллектуалдық белсенділікке және адамның әрекетінің жанама өнімдеріне сезімталдыққа (сезімталдық). Я.А. Пономарев, В.Н. Дружинин, В.Н. Пушкин және басқа да отандық психологтар ойлаудың негізгі белгісін мақсат (тұжырымдама, бағдарлама) мен нәтиженің сәйкес келмеуі деп есептейді. Шығармашылық ойлау жүзеге асыру процесінде туындайды және шығармашылық нәтиже болып табылатын қосалқы өнімді генерациялаумен байланысты.
Шығармашылық әрекеттің белгілерін көрсете отырып, барлық зерттеушілер оның санасыздығын, ерік-жігер мен ақыл-ойдың басқарылмауын, сонымен қатар сананың өзгерген күйін атап көрсетеді.
Шығармашылық ойлаудың екінші белгісі - стихиялылық, шығармашылық әрекеттің сыртқы ситуациялық себептерден кенеттен болуы. Сонымен, шығармашылық ойлаудың негізгі белгісі жеке тұлғаның белсенділігін тудыратын жүйе ретінде интегралдық психикадағы процестің ерекшелігімен байланысты. Тағы бір нәрсе - өнімді шығармашылық деп бағалау.
Міне, осы жерде әлеуметтік критерийлер: жаңалық, мазмұндылық, ерекшелік және т.б. Шығармашылық ойлаумен екі тұлғалық қасиет байланысты: ізденіс мотивациясының қарқындылығы және ойлау процесінде пайда болатын бүйірлік формацияларға сезімталдық. Психикалық әрекеттің шығармашылығын өлшеуге арналған психикалық бірлік, шығармашылықтың кванты ретінде,
Я.А. Пономарев мәселені тұжырымдау мен шешуде үстемдік ететін деңгейлер арасындағы айырмашылықты қарастыруды ұсынады.
И.Я.Лернер шығармашылық ойлаудың негізін келесі белгілер көрсетеді деп есептейді: білім мен дағдыны жаңа жағдайға өз бетінше беру; таныс, стандартты жағдайларда жаңа мәселелерді көру; таныс объектінің жаңа функциясын көру; зерттелетін объектінің құрылымын көру, яғни объектінің бөліктерін, элементтерін олардың бір-бірімен қатынасында жылдам, кейде лезде қамту; балама шешімді, оны іздеудің балама тәсілін көре білу; мәселені шешудің бұрынғы әдістерін жаңа әдіспен біріктіру қабілеті және басқалардың даңқымен шешудің өзіндік әдісін жасай білу.
Осы қасиеттерді игеріп, табиғи бейімділік пен еңбекқорлықтың арқасында оларды бір деңгейге дейін дамытуға болады. Алайда аталған белгілер бір қабілетпен сипатталады - олар ақпарат алу немесе әрекетті көрсету нәтижесінде игерілмейді, белгілі бір шығармашылық қасиеттердің көрінуін талап ететін және сол арқылы осы қасиеттерді қалыптастыратын іске асырылатын қызметке қосу арқылы ғана берілмейді. Д.Б. Богоявленская (1983) шығармашылықтың өлшем бірлігін интеллектуалдық бастама деп атады. Ол тұлғаның ақыл-ой қабілеттері мен мотивациялық құрылымының синтезі ретінде қарастырылады, ол адамның алдына қойылған міндетті шешуден тыс, ақыл-ой әрекетінің талап етілгеннен тыс жалғасуында көрінеді. Шығармашылық мінез-құлықты анықтауда негізгі рөлді мотивациялар, құндылықтар және тұлғалық қасиеттер атқарады. Негізгі ерекшеліктеріне: танымдық дарындылық, мәселелерге сезімталдық, белгісіз және қиын жағдайларда тәуелсіздік жатады.
Мұғалімнің оқушылардың дүниеге көзқарасы, өмірге және еңбекке ұлықтық-талғамдық қатынасы сияқты күрделі тәрбиелік міндеттерін шешуде шығармашылықтың ерекше мәні бар. Мұғалім шығармашылығы теорияны терең білу, осы заманғы келелі мәселелерді мағыалы ұғыну болып табыдалды. Ол оқу - тәрбие міндеттерін жоғары тиімділікпен шешілуден, ойлаудың томаға- тұйық еместігін, өз ойын сауатты баяндау беруінен, зор сенімнен көрінеді, осылайша оқушы бойындағы қоғамдық белсенділікті оятады.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері қабілеттің мұндай дәрежесіне белгілі бір шарттар орындалған жағдайда кез-келген баланы көтеруге болатындығы жайлы көп айтуда.
Шығармашылыққа деген қажеттілік күрделі рухани қажеттілік. Әзірге ол барлық адамдарда бірдей деуге болмайды. Ал қоғамда болып жатқан жаңару процестері әр адамнан күнделікті шығармашылық қайтарымды талап теіп отыр.
Шығармашылық - бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен айтқанда тіршіліктің көзі, табиғат, қоғам құбылыстарында жеке адамның ақыл санысында, іс-әрекетінде, ішкі жан дүниесінде шығармашылықтың табиғи процестері үздіксіз жүріп жатады. Бұл процесс белгілі бір жүйемен дамиды. Ішкі шығармашылық процестері табиғат өзі басқарады. Ал сыртқы факторларды басқару, реттеу жеке адамның ой - санасына, айналысатын ісіне байланысты.
Адамның шығармашылыққа деген жанданысы, оның өз жекелігін, өзқабілеттерін іске асыруға деген жолын ашады. Шығанмашылықтың мәнін аша отырып, оның ңәрекетң ұғымымен тығыз байланысты екенін анықтауға болады. Шығармашылық және әрекет диалектикалық біртұтастықты құрайды. Әрекетшығармашылық тудырып, оны нақты болмысқа айналдырсы, ол шығармашылық әрекетті реттейді, оның амалдарын тиімділігін анықтайды.
Шығармашылық әрекеті оқушылардың бейімін, қызығушылығын дамытуды, олардың шығармашылық күшін дамытуды, олардың шығармашылық күшін жетілдіруді көздейді. Шығармашылық әрекетконцерттік қойылым, көркемөнерпаздар байқауы, көркемсөз оқу, қолөнер шеберлері және сурет көрмесінің байқауын ұйымдастыру формасында көрініс береді. Осындай әрекет барысында оқушылардың адамгершілік, әсерленушілік жіне ерік-жігер қасиеттерін тәрбиелеу міндеттері атқарылады.
20-ғасырдың екінші жартысынан бастап психология ғылымында жалпы және арнайы қабілеттердің болуы, олардың адам іс-әрекетіндегі байланысы туралы пікірталастар басталды. Дегенмен Б.М. Теплов жалпы қабілеттердің бар екенін мойындамады, бірақ адамның белгілі бір әрекетке қабілеттілігінде жалпы және ерекше сипаттағы сәттер болатынын атап өтті. Б.Г.Ананьев, керісінше, тұлғаның жалпы дамуы бар, жалпы қабілеттердің қалыптасу фонында ғана нақты әрекетке қабілеттілік көрінуі мүмкін деп есептеді. Жалпы және арнайы қабілеттердің табиғаты туралы осындай жеке көзқарастар болғанымен, қазіргі уақытта ғалымдардың көпшілігі қабілеттердің екі түрін де бөліп көрсетуге бейім екенін атап өткен жөн (К.К.Платонов, Е.И.Игнатьев, Д.Б.Дружинин, Р.С.Немов, т.б.).
Бүгінгі таңда философиялық, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерде шығармашылықты анықтауға әртүрлі көзқарастар бар. Негізгі қиындық, ең алдымен, бұл ұғымның тікелей, оперативтік, психологиялық мазмұнының жоқтығымен байланысты; бұл шығармашылық анықтамасының осы уақытқа дейін қолданылуын тек оның өнімімен - жаңасын жасаумен түсіндіре алады. Философтар шығармашылықты материяның дамуының, оның пайда болуымен бірге шығармашылық формаларының өзі өзгеретін оның жаңа формаларының қалыптасуының қажетті шарты деп анықтайды. Философиялық энциклопедия шығармашылыққа былайша анықтама береді: Шығармашылық - бұрын соңды болмаған жаңалық тудыратын әрекет [15, б. 154-158].
Психология және педагогика тұрғысынан шығармашылық жұмыс процесінің өзі, шығармашылыққа дайындық процесін зерттеу, шығармашылықты дамытудың формаларын, әдістерін және құралдарын анықтау ерекше құнды. Шығармашылық - мақсатты, табанды, қажырлы еңбек. Ол үшін ақыл-ой белсенділігі, интеллектуалдық қабілет, ерік-жігер, эмоционалдық қасиеттер және жоғары өнімділік қажет.
Бастауыш мектепте оқу кезеңімен сәйкес келетін бастауыш мектеп жасының шекарасы қазіргі уақытта 6-7 жастан 9-10 жасқа дейін белгіленеді. Бұл кезеңде баланың одан әрі физикалық және психофизиологиялық дамуы жүреді, бұл мектепте жүйелі түрде оқуға мүмкіндік береді. Бұл жаста ми мен жүйке жүйесінің жұмысы жақсарады. Сонымен, 7 жасқа дейін ми қыртысы айтарлықтай жетілген, бірақ қыртыстың реттеуші қызметінің жетілмегендігі осы жастағы балаларға тән мінез-құлық, іс-әрекетті ұйымдастыру және эмоционалдық сфера ерекшеліктерінде көрінеді. Мәселен, мысалы, кіші жастағы студенттердің назары оңай аударылады, олар ұзақ уақыт шоғырлануға қабілетсіз, қозғыш және эмоционалды. Бұл жаста әртүрлі балаларда біркелкі емес психофизиологиялық даму байқалады.
Мектептің бірінші сыныбы - балалар өміріндегі ең маңызды және қиын кезең. Мектепте оқу эмоционалды стресстік жағдайға әкеледі, себебі баланың мінез-құлық моделі өзгереді, психоэмоционалдық жүктеме артады.
Мектепте оқудың басынан бастап ол баланың алдына оның бұрынғы тәжірибесімен тікелей байланысты емес, интеллектуалдық және дене күшін барынша жұмылдыруды талап ететін бірқатар міндеттер қояды. Осы қиын кезеңде балаға бірқатар факторлар әсер етеді. Бұл классикалық ұжым, мұғалімнің жеке басы, режимнің өзгеруі, қозғалыс белсенділігінің әдеттен тыс ұзақ шектелуі, жаңа жауапкершіліктердің пайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамытудың ғылыми теориялық негізі ... .
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамыту ғалымдардың зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін педагогикалық және психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ..
2 Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамыту (әдіс-тәсілдері) жолдары ... ... ... .
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамыту әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Эксперимент нәтижелері ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған Әдебиеттер тізімі ... ...
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Адамның өмір бойы кездесетін басты мәселесі - өзін қалай жүзеге асыру, жасырын бейімділік пен қабілеттерді қалай пайдалану. Әркімнің қабілеті мен бейімділігі бар, бірақ оны бәрі бірдей түсіне бермейді. Мәселе - қабілеттерді өмір бойы ояту және олардың дамуына қалай көмектесу. Сондықтан әр баланың қызығушылығы мен бейімділігін ескере отырып, оның қабілетін анықтап, дамытуға, рухани бай, шығармашылық тұрғыдан ойлайтын жеке тұлғаны анықтауға және дамытуға жағдай жасауға үлкен көңіл бөлу қажет.
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арттыру жолдауындағы Өмір сапасы бөлімінің 2-тарауында білімдендіру ортасына: мобильдік, креативтілік, коммуникативтілік, нақтылық, динамизм тәрізді ақпараттық қоғамның жаңа талаптарына жауап беретін оқытудың инновациялық технологияларын енгізуге көңіл бөліну қажеттілігі айтылған[1].
Креативтілік - жетістікке жетелейтін интеллектуалдық үрдіс, қазіргі заман психологиясы мен педагогикасында креативтілік психологиялық шығармашылық аумағындағы зерттеулер жүргізуде байқалып отыр. Өйткені, қоғамның тәжірибесі шығармашылық жетістік тұлғалық емес, әлеуметтік мағынаға ие болғандығын мойындап, психологи-педагогикалық ойлардың осы мәселеге назар аударуына мәжбүрлейді.
Креативтілік, шығармашылық, интеллект, танымдық қабілеттер мен нақты жетістік арасындағы байланысты Дж.Гильфорд[2], С.Тейлор[3], Э.Торранс[4], А.Я.Пономарев, С.Медник, В.Н.Мясищев, А.Г.Ковалев, Н.С.Лейтес, К.К.Шатонов, С.Л.Рубинштейн, В.А.Крутецкий, А.Н.Лук, Т.И.Артемьев, В.И.Андреев және т.б. зерттеушілер болса, Б.А.Оспанова [30], А.С.Швайковский [31], Қ.М.Нағымжанова [32] болашақ мамандардың креативтiлiгiн қалыптастыруды қарастырса), Г.Қ.Нұрғалиева [33] студенттердің креативтiлігiн қалыптастыруда инновациялық технологияларды пайдалануды, И.И.Сагадуллаев [34] болашақ шет тілі мамандарының акме-креативтілігін қалыптастыруды, Т.Г.Галиев [35] білім алушылардың креативтілігін дамытуды, Т.С.Сабыров [36] болашақ мұғалімдерді оқушылардың танымдық іс-әрекетін ұйымдастыруға даярлауды және т.б. зерттеген.
Оқушылардың креативтілік қабілеттерін дамыту жұмыстары уақытында көруге, баланың қабілетін байқауға, оларға назар аударуға және бұл қабілеттердің қолдау мен дамытуды қажет ететінін түсінуге мүмкіндік береді.
Оқушылардың креативтілік қабілеттерін дамытуға арналған мұғалімнің жұмыс жүйесі оларды өз бетінше интеллектуалдық әрекетке қызығушылық танытуға, процестер мен құбылыстарды өз бетінше зерттеу қажеттілігіне, шешілетін міндеттерді дәлелдеуге ұмтылуға, интеллектуалдық дағдыларға жетудегі табандылыққа, белсенді шығармашылық іс-әрекетке баулуды қажет етеді. Сондықтанда біз өз зерттеу жұмысымызды Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамыту деп алып отырмыз. Себебі оқушылардың креативтілік қабілеттерін дамыту мәселесі бүгінгі күні жаңартылған білім беру жүйесінде оқушылардың шығармашылығын дамыту мен креативті ойлауын арттыруда өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Зерттеудің нысаны - бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттері.
Зерттеу пәні - бастауыш сынып оқушыларының креативті қабілеттерін дамыту үрдісі.
Зерттеудің мақсаты - бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамытудың жолдарын анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы - егер, бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерінің ғылыми теориялық негіздері айқындалып, педагогикалық үрдісте оңтайлы жүзеге асырылса, онда бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамытуға болады, өйткені креативті қабілетті дамыту арқылы оқушылардың сыни ойлауын, функционалдық сауаттылығын арттырып, кез-келген оқу әрекетінде жоғары нәтижеге жетуге болады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамыту ғалымдардың зерттеулерін талдау;
2. Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерің педагогикалық және психологиялық ерекшеліктерін айқындау;
3. Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамыту жолдарының тиімділігін тәжірибелік эксперимент барысында сынақтан өткізу.
Зерттеу әдістері. Жалпы және арнайы әдебиеттерге теориялық, логикалық, психологиялық-педагогикалық талдау жасау; бұқаралық ақпарат құралдарындағы жарияланымдар мен материалдарды талдау.
Зерттеудiң теориялық және әдiснамалық негiздерi - қазақстандық, ресейлік және шет ел ғалымдарының тәрбие теориясы жөнiндегi философиялық еңбектері, тарихи-педагогикалық деректер, жеке тұлға креативтілік мәселелері жайындағы еңбектер қарастырылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
1. Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамыту ғалымдардың зерттеулерін талданды;
2. Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерің педагогикалық және психологиялық ерекшеліктерін айқындалды;
3. Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамыту жолдарының тиімділігін қарастырылды;
4 Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамытудың тәжірибелік эксперимент барысында сынақтан өткізілді.
Зерттеу базасы - Талдықорған қаласы, Өтенай ауылы, № 21 орта мектеп
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамытудың ғылыми теориялық негізі.
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерін дамыту ғалымдардың зерттеулері.
Н.Ә.Назарбаев Республика білім және ғылым қызметкерлеріне II съезінде сөйлеген сөзінде білім беру ісін реформалауда стратегиялық міндеттердің бірі шығармашылық тұрғыдан ойлай білетін жеке тұлғаны қалыптастыру мен тәрбиелеу екендігіне баса назар аударып, жалпы білім беретін орта мектепте білім берумен қатар адалдық, адамдық, отанды сүйе білу сияқты гумандық сезімдерге тәрбиелеу қажеттігі өзекті мәселе болып отырғанығын ерекше атап өтті.
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арттыру Қазақстан халқына жолдауында Білім беру ісінде 4К моделіне креативтілікті, сыни ойлауды, коммуникативтілікті дамытуға және командада жұмыс істей білуге басты назар аударылуда екенін атап көрсетті.
Креативті ойлау - жетістікке жетелейтін интеллектуалдық үрдіс қазіргі заман психологиясы мен педагогикасында креативтілік психологиялық шығармашылық аумағындағы зерттеулер жүргізуде байқалып отыр. Өйткені, қоғамның тәжірибесі шығармашылық жетістік тұлғалық емес, әлеуметтік мағынаға ие болғандығын мойындап, психологи-педагогикалық ойлардың осы мәселеге назар аударуына мәжбүр етті.
Баланың қабілеттерін дамыту мәселесі өзінің тамырын адамзат тарихының тереңінен алады. Ежелгі грек ғалымы және философы Сократ өз оқушыларының дамуына үнемі қамқорлық жасап отырған. Адамның ақыл-ойын, қабілеттерін дамыту арқылы оны бақыт жолына жеткізу мәселесіне бірнеше күрделі еңбектерін тікелей арнаған шығыстың әйгілі ойшылы Әл-Фараби болды.
Ежелден-ақ ойшылдарымыз Жүсіп Баласағұн, Әл-Фараби, Абай Құнанбаевты ерекше толғандырып, өз еңбектерінде адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды үнемі көтеріп отырған. Мәселен, бүкіл бір халықтың ұстазы ұлы Абай өзінің 43 қарасөзінде бала өмірге келгендегі қабілеттері әрі қарай дамытуды, шыңдауды қажет ететін, сонда ғана олар пайдаға асатынын жазған. Ал назардан тыс қалған қабілеттер бара-бара жойылып, жоқ болатынын айтқан.
Ы.Алтынсарин еңбектерінде баланы жастайынан оқытуда оны, ойлауға, өз пікірін еркін айтуға тәрбиелеу мәселесін көруге болады
Педагогтар К.Д.Ушинский, Ю.Г.Кулюткин еңбектерінде шығармашылықты дамытудың жолдары қарастырылса, оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш мазмұнына енгізген М.Жұмабаев болатын. М.Жұмабаев өзінің Педагогика оқулығында баланың дамуының мәселелерін көтереді. Ол үшін оның танымын, ақылын, еркін, зейінін қалыптастыру керек екенін жазады.
А.Байтұрсыновтың пікірі бойынша, бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алуы керек. Мұғалімнің қызметі - оның білімінің, шеберлігінің ұзақ жолды қысқарту үшін, ол жолдан балалар қиналмай өтуі үшін, керек білімді кешіктірмей, кезінде беріп отыру үшін, балаға жұмысты әліне қарай шағындар беру мен бетін белгіленген мақсатқа қарай түзетіп отыру керек - деген. Осы тұрғыдан қытай халқының мақалында: Тыңдасам ұмытамын, көрсем есте сақтаймын, жазсам түсінемін деген екен.
Психологтар мен ғалымдар Л.С.Выготский, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, В.А.Крутецкий қазақтың көрнекті ғалымдары Т.Тәжібаев, М.Мұханов, Ә.Алдамұратов, Қ.Б.Жарықбаев, Т.С.Сабыровтың еңбектері жеке тұлғаны дамыту мәселесінің теориясы және практиканың алтын қоры деп білеміз.
Креативтілік ағылшнның creativity сөзінен аударғанда шығармашылық деген мағынаны береді.
Креативтілік мәселесін терең зерттеген Я.Н.Пономарев оны даму ұғымымен қатар қояды. Өйткені әрбір жаңалық, әсіресе интеллектуалдық тұрғыдағы баланы жаңа психикалық сапаға көтереді.
Философия мен психологияда креативтілік категориясын зерттеу мен анықтауда төрт негізгі бағыт айқындалды: 1.Креативтілік - шығармашылық процесс. 2.Креативтілік - жаңаны құрумен байланысты әрекет нәтижесі, шығармашылық өнім. 3.Креативтілік - интеллектуалдық немесе шығармашылық қабілет. 4.Креативтілік - тұлғалық категория, мінез-құлық ерекшелігі.
Креативтілік - бұл ерекше жағдаятты, мотив көздері мен тұрақтылық деңгейін таңдауды, өзінің әлеуетін енгізу мен жүзеге асырудың тәсілдерін түсіну және саналы түрде аңғару дәрежесіне байланысты кез-келген әрекетке жүзеге асырудың өзіндік дара стилін қамтамасыз ететін ықпалдасқан көпқырлы құбылыс.
Креативтілік - бұл шығармашылықтың қалыптасуы мен көрінуіне ықпал ететін ойлау мен тұлғалық ерекшеліктерінің кейбір жиынтығы.
Креативтілік - бұл кәсіби әрекет пен тұлғаның басқа аумақтағы мінез-құлқында өнімді қайта түрленуді және оның даму ядросының құрамын қамтамасыз ететін тәжірибе-бағытталған, кәсіби-маңызды категория.
Баланың креативтілік қабілеттерін дамыту мәселесін таңдау ең алдымен қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды талап етеді.
Философияда қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктерді, дей келе олар қоғамдық тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратынын атап көрсетеді.
Қабілеттер - білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері - дейді А.В. Петровский.
Қабілет іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай, нәтижелі орындауға тарысатын адамның жеке қасиеті,- деп жазады Т.Тәжібаев.
Қабілеттер - адамның іс-әрекетінің белгілі бір түрін орындай алу мүмкіндіктері - деген де анықтама бар. Мүмкіндік білім де, дағды да емес. Ол адамның белгілі бір істі орындауға даярлығы ,- деп қарастырады Ә.Алдамұратов.
Көптеген және әртүрлі іс-әрекеттер мен қарым-қатынасқа қабілетті адам жалпы дарындылыққа ие, яғни оның зияткерлік мүмкіндіктерінің ауқымын, іс-әрекет пен қарым-қатынастың деңгейі мен өзіндік ерекшелігін анықтайтын жалпы қабілеттердің бірлігі.
Инновациялық білім беру ортасының жаңа типті мектептерде қалыптасу жүйесін Н.А. Әбішев [32], Т.А. Линчевская, Р.Р. Масырова [33], педагогикалық инновациялық білім беру жүйесіндегі жаңалықты ендіру туралы ғылыми білім саласы екендігін негіздеген Н.Р. Юсуфбекова [34], педагогикалық зерттеулердің әдістемесі мен әдіснамасын енгізуді Ш.Т. Таубаева [35], студенттерді инновациялық іс-әрекетке даярлау К.Ж. Ажибеков [36], болашақ мамандардың креативтігін қалыптастыру Б.А. Оспанова [37], А.С. Швайковский [38], студенттің креативтілігін дамыту мақсатында инновациялық технологияларды пайдалану Т.Г. Галиев [39], болашақ мұғалімдердің шығармашылық әлеуетін дамыту Е.И. Бурдина [40], мұғалімдердің ақпараттық мәдениетін дамыту С.Н. Лактионова, Ш.Т. Таубаева [46], мұғалімдерді шығармашылық әрекетке даярлау В.В. Шахгулари [47], Н.А. Гончарова [48], Р.Ш. Сыздықова [49], педагогтердің шығармашылық әлеуетін дамыту логикасы Б.А. Тұрғынбаева [50] мәселелерінің түрлі қырлары зерделенеді, акмеологиялық тұғырға А.А. Деркач [51], Н.В. Кузьминаның [52] зерттеулеріне негізделген психологиялық-педагогикалық тұғыр септігін тигізді.
Қабілет және шығармашылық ұғымдарына сипаттама беру шығармашылық түсінігін ашуға негіз береді.
Шығармашылық ұғымы (латын тілінен Creatio - жасау, жасау) шығармашылықтың синонимі ретінде жиі қолданылады.
Д. Б. Богоявленская шығармашылық қабілеттердің негізгі көрсеткіші ретінде екі компонентті біріктіретін зияткерлік белсенділікті анықтайды: танымдық (жалпы ақыл-ой қабілеттері) және мотивациялық. Шығармашылықтың көрінісі критерийі-адамның өзіне ұсынылған ақыл-ой міндеттерін орындау сипаты. [2, Б. 57]
Осылайша, жалпы алғанда, шығармашылық қабілеттердің анықтамасы келесідей. Шығармашылық - бұл кез-келген әрекетті сәтті орындаумен байланысты, бірақ студент бұрыннан дамыған біліммен, дағдылармен, дағдылармен шектелмейтін жеке тұлғаның жеке психологиялық сипаттамалары.
Шығармашылық элементі адам іс - әрекетінің кез-келген түрінде болуы мүмкін болғандықтан, тек өнер туралы ғана емес, сонымен қатар техникалық шығармашылық, математикалық шығармашылық және т.б. Шығармашылық-бұл көптеген қасиеттердің қоспасы. Адамның шығармашылық әлеуетінің құрамдас бөліктері туралы мәселе әлі де ашық, дегенмен қазіргі уақытта бұл мәселеге қатысты бірнеше болжам бар.
И. В. Львов шығармашылық эмоциялардың күшеюі емес деп санайды, ол білім мен дағдылардан бөлінбейді, эмоциялар шығармашылықпен бірге жүреді, адамның іс-әрекетін рухтандырады, оның ағымының тонусын, Жаратушы адамның жұмысын арттырады, оған күш береді. Бірақ тек қатаң, дәлелденген білім мен дағдылар шығармашылық әрекетті оятады. [9, б. 80]
Шығармашылық ұғымын толық ашу үшін шығармашылық ұғымына да талдау жасау қажет.
Шын мәнінде, шығармашылық, Г.С. Батищев кез келген принципті жаңа мүмкіндікті жасау қабілеті.
Шығармашылықты әр түрлі аспектілерде қарастыруға болады: шығармашылықтың өнімі - бұл жасалған нәрсе; шығармашылық үдерісі - оның қалай құрылғанын; шығармашылыққа дайындық процесі - шығармашылықты қалай дамыту керек.
Шығармашылық өнімдер тек материалдық өнім емес, сонымен қатар жаңа ойлар, идеялар, шешімдер. Шығармашылық - бұл әртүрлі деңгейде және ауқымда жаңа нәрсені жасау. Шығармашылық әлеуметтік маңызы бар жаңалықтарды ғана емес, сонымен бірге адамның өзі үшін жасайтын жаңалықтарын да сипаттайды. Шығармашылық элементтері балалардың ойында, еңбекте, оқу іс-әрекетінде де көрінеді, мұнда белсенділік, ой дербестігі, бастамашылдық, пайымдаулардың өзіндік ерекшелігі, шығармашылық қиялдың көрінісі орын алады [17, б.206-208].
Шетелдік авторлардың пікірінше, шығармашылық - бұл: ...жаңа жолмен жүзеге асырылатын қабылдаудың бірігуі (Маккаллар), жаңа байланыстарды табу қабілеті (Кюби), ...жаңа композициялардың пайда болуы (Мюррей), жаңа түсініктерге жетелейтін ақыл-ойдың қызметі (Джерард), тәжірибенің жаңа ұйымға айналуы (Тейлор) [5, 65-67].
Америкалық ғалым П.Хилл шығармашылыққа ойдың белгісізден сәтті ұшуы деп анықтама береді. Барлық шетелдік концепциялар мен теориялардың ішінде гуманистік психология өз ұстанымдары бойынша шығармашылықты зерттейтін орыс психологтарының көпшілігінің көзқарастарына ең жақыны болып табылады. Оның өкілдері (А.Маслоу, К.Роджерс) шығармашылық - адамның өз тәжірибесін терең түсіну қабілеті, ол өзін-өзі таныту, өзін-өзі көрсету, өзінің ішкі мүмкіндіктерін жүзеге асыру арқылы өзін шыңдау деп есептейді [20, 367-371] .
К.Тейлор, Дж.Гильдфорд сияқты, шығармашылықты бір фактор ретінде емес, әр түрлі қабілеттердің жиынтығы ретінде қарастырады, олардың әрқайсысы әртүрлі дәрежеде ұсынылуы мүмкін.
Дж.Рензулли сонымен қатар шығармашылықты өнімді алудың, мәселенің шешіміне жетудің өзіндік тәсілдерімен және әр түрлі көзқарастағы мәселеге жаңа көзқарастармен көрінетін тұлға мінез-құлқының ерекшеліктері деп түсінеді.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, шығармашылық қабілеттердің мәніне кем дегенде үш негізгі көзқарасты бөлуге болады:
1. Осылайша шығармашылық қабілет жоқ. Интеллектуалдық дарындылық - адамның шығармашылық әрекетінің қажетті, бірақ жеткіліксіз шарты. Шығармашылық мінез-құлықты белсендіруде негізгі рөлді мотивациялар, құндылықтар, тұлғалық қасиеттер атқарады (А. Танненбаум, А. Олох, А. Маслоу және т.б.). Шығармашылық тұлғаның негізгі белгілерінің қатарына бұл зерттеушілер танымдық дарындылықты, мәселелерге сезімталдықты, белгісіз және қиын жағдайларда тәуелсіздікті қамтиды.
2. Шығармашылық (шығармашылық) қабілет - интеллектке тәуелсіз дербес фактор (Дж.Гильфорд, К.Тейлор, Г.Грубер, Я.А.Пономарев). Неғұрлым жұмсақ нұсқада бұл теория интеллект пен шығармашылық арасында аз байланыс бар деп мәлімдейді.
3. Интеллект дамуының жоғары деңгейі шығармашылық (шығармашылық) қабілеттердің жоғары деңгейін болжайды және керісінше. Шығармашылық есептерді шешу процесі басқа процестердің (есте сақтау, ойлау және т.б.) өзара әрекеттесуі болып табылады. Мәселені мұндай шешу В.Н.Дружинин анықтаған тәсілдердің біріне сәйкес келеді: психикалық әрекеттің нақты формасы ретінде шығармашылық процесс жоқ, шығармашылық қабілеттер жалпы қабілеттермен теңестіріледі. Бұл көзқарасты барлау саласындағы мамандардың барлығы дерлік (Ф.Гальтон, Д.Векслер, Р.Вайсберг, Г.Айзенк, Л.Термен, Р.Штернберг, т.б.) айтады [18, 117-б. 119].
Шығармашылық ұғымын В.Н.Мясищев, А.Г.Ковалев, Н.С.Лейтес, К.К.Шатонов, С.Л.Рубинштейн, В.А.Крутецкий, А.Н.Лук, Т.И.Артемьев, В.И.Андреев және т.б. сияқты зерттеушілердің ережелері негізінде анықтауға болады. Шығармашылық қабілеттер - бұл шығармашылық іс-әрекеттің белгілі бір түрін сәтті жүзеге асыру мүмкіндігін анықтайтын және оның нәтижелік деңгейін анықтайтын жеке тұлғалық қасиеттердің жиынтығы (В.И. Андреев). Олар жеке адамның білімімен, іскерлігімен, дағдысымен шектелмейді. Шығармашылық қабілеттер шығармашылыққа деген қызығушылықтан, талпыныс пен эмоционалдық қатынаста көрінеді, өйткені білім, логикалық және шығармашылық ойлаудың даму деңгейі, қиял, шығармашылық ізденістегі дербестік пен табандылық және белгілі бір салада субъективті жаңаны құруды қамтамасыз етеді.
Н.А.Бердяев Шығармашылықтың мәні атты еңбегінде шығармашылықты жеке тұлғаның еркіндігі, ал шығармашылықтың мәні - қарама-қайшылықтың болуының эмоционалдық тәжірибесі және оны шешу жолдарын іздестіру деп анықтайды. Страхов шығармашылықты еңбек пен дарынның бірлігі арқылы сипаттай отырып, сәйкесінше екі аспектіні бөліп көрсетеді: белсенділік және адамның шығармашылық қабілеттерімен байланысты.
Е.В. Ильенковтың пікірінше, шығармашылық - диалог, тіпті шешімсіз нәтиже болмаса да, ол субъект-субъектілік ізденіс. Ал одан әрі көптеген зерттеушілер шығармашылықты диалогпен, белгісіздік, проблемалық жағдайдың болуымен, нақты қайшылықтарды шешумен байланыстырды. Түсіндіруде Я.А. Пономарева, шығармашылықты дамуға апаратын өзара әрекет ретінде қарастырады. Шығармашылық тұлғаның негізгі қасиеттерін, оның өмірлік ұстанымының негізін құрайтын мотивациялық және қажеттілік қатынасының әсерінен белсенділікте көрінеді, дамып, жетілдіріледі (Г.С.Альтшуллер, Ш.А.Амонашвили, Л.С.Выготский) [13 , 438 -456 б.].
Шығармашылық туралы зерттеулерді екі салаға бөлуге болады. Бірінші бағыт - ғылыми-зерттеу, ол әмбебап танымдық шығармашылық ретінде шығармашылық концепциясына негізделген. Бұл бағыттың өкілдері шығармашылық, интеллект, танымдық қабілеттер мен нақты жетістік арасындағы байланысты зерттейді. Бұл бағыттың өкілдері Дж.Гильфорд, С.Тейлор, Э.Торранс, А.Я.Пономарев, С.Медник. Олар өз еңбектерінде зияткерлік танымдық сипаттамалардың жаңа идеяларды тудыру қабілетіне әсері туралы айтты.
Д.Гильфорд пен Э.П. Торренс креативтілік әмбебап танымдық шығармашылық қабілет ретінде интеллектке тәуелсіз дербес фактор болып табылатын тұжырымдаманы алға тартты. Олар дивергенция операциясын, сондай-ақ трансформация және импликация операцияларын шығармашылықтың негізі деп санады. Сонымен, креативтілік - ойлаудың стереотиптік тәсілдерінен бас тарту қабілеті, шығармашылық жетістіктерді қамтамасыз ететін психикалық қабілеттер.
Д.Гильфорд шығармашылықтың алты параметрін анықтады:
:: проблемаларды анықтау және қою мүмкіндігі;
:: идеяларды тудыра білу - еркін сөйлеу;
:: әртүрлі идеяларды тудыра білу - икемділік;
:: қоғамдық көзқарастардан ерекшеленетін идеяларды шығару, қораптан тыс ынталандыруларға жауап беру қабілеті - түпнұсқалық;
:: бөлшектерді қосу арқылы объектіні жақсарту мүмкіндігі;
:: мәселелерді шешу қабілеті, яғни. талдау және синтездеу қабілеті [9].
Шығармашылық деп айта аламыз
Адамның қабілеті мәселесі барлық уақытта адамдардың үлкен қызығушылығын тудырды. Шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесін талдау көбінесе біз осы тұжырымдамаға енгізетін мазмұнмен алдын-ала анықталады. Күнделікті санада шығармашылық қабілеттер әр түрлі көркемдік іс-әрекеттің қабілеттерімен, әдемі сурет салу, өлең жазу, музыка жазу және т. б. қабілеттерімен анықталады.
С.И.Волкова, Н.И. Столяров қабілеттердің келесі деңгейлерін ажыратады: репродуктивті, ол дайын білімді игерудің жоғары қабілетін қамтамасыз етеді, іс-әрекет пен қарым-қатынастың басым үлгілерін игереді, ал шығармашылық, жаңа, түпнұсқа құруды қамтамасыз етеді. Бірақ репродуктивті деңгейге шығармашылық элементтер кіреді және керісінше.
Қарастырылып отырған Тұжырымдама "шығармашылық", "шығармашылық қызмет" ұғымдарымен тығыз байланысты екені анық. Ғалымдардың шығармашылық деп санауға қатысты пікірлері қайшылықты.
С. Мысник Шығармашылық - бұл бұрын болмаған жаңа нәрсені тудыратын әрекет деп санайды. Шығармашылық қызметтің нәтижесінде пайда болатын жаңалық объективті де, субъективті де болуы мүмкін. Объективті құндылық шығармашылықтың осындай өнімдері үшін танылады, онда қоршаған шындықтың әлі белгісіз заңдылықтары ашылып, өзара байланысты емес деп саналатын құбылыстар арасындағы байланыс орнатылып, түсіндіріледі. Шығармашылық өнімдерінің субъективті құндылығы нов шығармашылығының өнімі өздігінен емес, объективті түрде болған кезде пайда болады, бірақ оны алғаш жасаған адам үшін жаңа. Бұл көбінесе сурет салу, модельдеу, өлеңдер мен әндер жазу саласындағы балалар шығармашылығының өнімдері [22, c.15]
И. В. Львов шығармашылық эмоциялар толқыны емес деп санайды, ол білім мен дағдылардан бөлінбейді, эмоциялар шығармашылықпен бірге жүреді, адамның іс-әрекетін рухтандырады, оның ағымының тонусын, Жаратушы адамның жұмысын арттырады, оған күш береді. Бірақ олар шығармашылық актіні тек қатал, дәлелденген білім мен дағдыларды оятады. [9, c.80]
Шығармашылық - бұл жаңа материалдық және рухани құндылықтар болып табылатын қызмет; психикалық белсенділіктің жоғары формасы, Тәуелсіздік, Жаңа, ерекше нәрсе жасау мүмкіндігі. Шығармашылық қызметтің нәтижесінде шығармашылық қабілеттер қалыптасады және дамиды.
Көптеген креативтілікті зерттеулерде психологиялық креативтілік механизмдері мен шығармашылық потенциалын тұлғалардағы түрлі сандық және сапалық қасиеттерін анықтауға басты назар аударылады. Бұнда олардың дамуы және шығу деңгейін ажырата білу қиындығы туындайды. Креативтілік адамның рухани және тұлғаның шығармашылық өзіндік даму шартының ажырамас бөлігі болатын бағалы тұлғалық саналы категориясы. Ол оның өзіндік көкейтестілігінің айтарлықтай резерві болып табылады. Креативтілік тұлғаның білімнің жан-жақтылығымен емес, қабылдау, мәселелерге сезімталдығы, жаңа идеяларды қабылдауға икемділігі мен жаңаны құру мақсатында тұрақтап қалған стереотиптерді өзгертіп, өмірлік проблемалардың күтпеген және кездейсоқ шешімін табумен айқындалады.
С.Медник креативтілік дегеніміз - бұрын болмаған жаңа нәрсені тудыратын әрекет деп санайды. Креативтілік қызметтен туындайтын жаңалық объективті де, субъективті де болуы мүмкін. Объективті құндылық шығармашылықтың осындай өнімдері үшін танылады, онда қоршаған шындықтың белгісіз заңдары ашылады, байланыссыз деп саналатын құбылыстар арасындағы байланыс орнатылады және түсіндіріледі. Креативтілік өнімдерінің субъективті құндылығы шығармашылық өнімі өздігінен жаңа емес, объективті, бірақ оны алғаш рет жасаған адам үшін жаңа болған кезде пайда болады. Бұл көбінесе сурет салу, модельдеу, өлеңдер мен әндер жазу саласындағы балалар шығармашылығының өнімдері [22, c.15]
Ш.Т.Таубаева өз зерттеуінде креативтілік ұғымына былайша анықтама береді. Креативтілік - бұл индивидтердің саналы құндылықтар жасау, стандартты емес шешім қабылдаудың терең қасиетін көрсететін қабілеттілік.
Отандық ғалымдар Б.А.Оспанова [30], А.С.Швайковский [31], Қ.М.Нағымжанова [32] болашақ мамандардың креативтiлiгiн қалыптастыруды қарастырса, Г.Қ.Нұрғалиева [33] студенттердің креативтiлігiн қалыптастыруда инновациялық технологияларды пайдалануды, И.И.Сагадуллаев [34] болашақ шет тілі мамандарының акме-креативтілігін қалыптастыруды, Т.Г.Галиев [35] білім алушылардың креативтілігін дамытуды және т.б. зерттеген.
Креативтілік пен креативті ойлаудың ғылыми әдіснамалық негіздерін шетел ғалымдарының ішінде Е.Р.Торренс жалпы адамдағы креативтілік алдында кездескен қиыншылықтарды жеңіл шешуге көмектеседі десе [1], Ф. Баррон кретивтілік пен интеллект арасындағы байланыстарға тоқталады [2], ал Д. Векслер вербальды емес креативтілікті зерттеу әдістемелерін қолдануға баса назар аударады [3].
М. Вертгеймер креативтіліктегі өнімді ойлаудың маңызы зор екенін ескертеді, ал [4], Дж.Гильфорд тұлға дамуындағы интеллектінің алатын орны мен креативті ойлауды дамытуда ойлаудың оперативтік типтерін бөліп көрсетеді [5], С.Медник кретивті ойлауды әдістемелер арқылы анықтау жолдарын ұсынса [6], ал Л.А.Тейлор креативті ойлаудың пайда болу табиғатына тоқталады [7].
Г.Ю. Айзенк тұлғаның креативтілігін танымдық үрдістерге зерттеулер жүргізу арқылы анықтайтын әдістемелерді қарастырды [8], ал Х. Трик креативті ойлаудың танымдық үрдіс ретіндегі маңызын көрсетсе [9], М. Уоллах креативтілік пен интеллект байланысына тоқталды [10].
Қазіргі уақытта әртүрлі ғылым салаларында креативті мәселесін жан-жақты зерттеп, креативті білім беру парадигмасын жасауға бағытталған зерттеулер: Д.Б.Богоявленская қоғамдағы ғылым мен технологияларды жаңаша жасау креативтілікке әкеледі десе [11], Ч.К.Борисов креативтілік әдіснамасының парадигмалық моделін ұсынады [12], А.В.Брушлинский креативтілікте танымдық үрдістердің маңыздылығына тоқталады [13], ал Н.В. Вишнякова кәсіби акмеологиядағы креативті ойлауды дамытудың психологиялық негіздерін ашып көрсетеді [14], М.С.Каган адамның іс-әрекетін жүйелі талдау креативтілікке жол ашады десе [15], А.М.Матюшкин жоғары мектептердегі психологияның өзекті мәселесі деп түсіндіреді [16], ал Я.А. Пономарев креативтілік психологиясы мәселелерінде шығармашылық үрдістердің кезеңдерін көрсетеді [17].
Кесте 1 - Креатив түсінігіне берген ғалымдардың анықтамалары
Автор
Анықтама
О.В.Буторина
Шығармашылыққа қабілеттілік;
зияткерлік шығармашылық;
айрықша, жаңа нәрсе;
астарлы ассоциация;
біртұтас жүйені қайта құрылымдау;
ақпаратты ерекше кодтау; дивергенттік ойлау;
тұлғаішілік шиеленіс нәтижесі;
Л.Терстоун
Креативті қабілеттер интеллектуалды қабілеттермен пара-пар еместігі айтылып, креативтіліктің мынадай көріністерін ұсынады: қабылдау жылдамдығы, идеяларды жүйелей алу, танымдық белсенділіктің интеллектуалды факторлары (зейін концентрациясы, креативтілік т.б.). жаңа идеяларға сезімталдық, сананың ерекше күйі
Кюби Лассуэль
П.Ш. Маханова
Ж.Қыдырбаева
Жаңа байланыстар табу қабілеті. Жаңалықтар ашуға және оларды білуге қабілеті.
Шығармашылықтың субъективті детерминанты, жүйелі (көпөлшемді, көпдеңгейлі) психикалық құрылым.
Креатив ұғымына берілген анықтамаларды талдай отырып, ғалымдардың әдебиеттерде краетивті ерекше күй, құбылыс, қабілет, мінезқұлық сипаттамасы, психикалық құрылым, дәстүрлі емес ойлау, ақыл-ой ісәрекеті және т.б. тұрғысынан зерттеп, оның жан-жақты қырын ашқанын байқадық. Әрине біз де өз зерттеуімізде креативтің психикалық құрылым (Маханова П.Ш., Қыдырбаева Ж) екендігін жоққа шығармаймыз. Алайда біздің зерттеуіміз оны тұлғаның бойында қалыптастыруға арналғандықтан, бізге креатив ұғымын қабілет (Дж. Гильфорд, С.И. Макшанов және Н.Ю. Хрящева, Лассуэль, Кюби, М.А. Холодная) тұрғысынан қарастырған ғалымдардың пікірлері жақын келеді. Осы тұжырымды ойларымызға сүйене келе біз өз зерттеуімізде креатив дегеніміз - жаңа проблемаларды анық қоюда, айрықша жылдам шешуде маңызды, ерекше стандартты емес ойлаудың жасампаздықпен жарқ етуі деген анықтаманы береміз. Демек креативті біз құбылыс ретінде қарастыра отырып, осы құбылыстың тұлға бойында көрінуін креативтілік деп түйіндейміз. Ал енді болашақ бастауыш сынып мұғалімінің коммуникативтік креативтілігін қалыптастыруды зерттеуде коммуникативтік креативтілік ұғымының мәні мен мазмұнын, құрылымын анықтаудың қажеттілігі туады.
В. Н. Копорулина өңдеген сөздігінде креативтілікке келесідей анықтама берген. Креативтілік - бұл ерекше идеяларды қалыптастыру, дәстүрлі ойлау тәсілдерінен ауытқу және проблемалық жағдайларды тез шешу мүмкіндігі [10].
Ал, Е.И. Наколаева "креативтілік"ұғымына өзіндік анықтамсында креативтілік - адамның ойлау, сезім және белгілі бір іс-әрекетте көрінетін шығармашылық қабілеті (қабілеті) деп көрсеткен.[8, 18-85 беттер].
П.Торренс креативтілікті ойлау тұрғысынан қиындықтарды, проблемаларды, ақпараттағы олқылықтарды, жетіспейтін элементтерді, бір нәрседе біржақтылықты сезіну процесі; осы кемшіліктерге қатысты болжамдарды құру және гипотезаларды тұжырымдау, осы болжамдар мен болжамдарды бағалау және сынау, оларды қайта қарау және сынау мүмкіндігі және, сайып келгенде, нәтижелерді жалпылау [20, б. 148].
Отандық белгілі психолог Қ.Жарықбаев шығармашыл тұлға туралы былай дейді: Басқалардан көмек күтпей, мәселені шешуде басқа берудің әдісін қайталамай, қалайда өзі шешуге тырысатын адам - шығармашыл ойдың иесі.
Б.Тұрғынбаев өзінің монографиялық еңбегінде Шығармашылық - мәселелік сипаты бар, барлық ішкі байланыстарды біріктіретін нәтижеде жаңа материалдық және идеалдық құндылықтар алатын адамның мақсатты әрекеті дей келе Д.Богоявленская, А.Брушлинский, А.Пономарев, Н.Кузьмина, А.Матюшкин, Г.Сухобская, т.б. ғалымдардың еңбектерін талдай отырып шығармашылық әмлеуетке төмендегідей анықтама береді: Бұл оқушылардың жаңа жағдайға сәйкес әрекет тәсілін өзгерте алуға негіз болатын білім, білік, дағдылары
Модернизациялаудың күқықтық негіздерін Қазақстан Республикасы стратегиялық дамуының 2030-жылға дейінгі бағдарламасы , және де басқа мемлекеттік нормативті құжаттар қүрайды
Егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде креативті әрекет ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлғаны қалыптастыру ісіне ерекше мән берілуде.
Дарынды, білімді жастар ғана егеменді еліміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына үлес қоса алады. Сондықтан студентттер оқытушы берген білімді, іс-әрекет тәсілдері мен бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын игеріп қана қоймай, оны әрі қарай өзінің белсенді, нысаналы, зерделі креативтілік іс-әрекетімен сабақтастыруға тиіс.Оны жүзеге асыру студенттердің креативтік белсенділігі мен ізденімпаздығын ынталандыруға септігін тигізетін оқу үрдісін ұйымдастырудың тәсілдерін, әдістері мен нысандарын іздестіруге өзекті сипат береді. https:melimde.comdiplomdi-joba-t airibi-oitu-rdisinde-oushilardi-kre ativti-ojlau.html?page=8
Надан жұрттың күні - қараң, келешегі - тұман, - деп М.Дулатов айтқандай, егеменді еліміздің тірегі - білімді ұрпақ. Сусыз, құрғақ, таса көлеңке жерге дән ексең өнбейтін сияқты, жас ұрпақтарымызды тәрбиелемесек, өспейді, өнбейді. Қазіргі мектеп мұғалімдерінің алдында тұрған басты міндет - оқушылардың креативтілік қабілеттерін дамыту.
Ж.Аймауытов былай дейді: Оқытатын пәндердің бәріне бірдей керекті, бәрін қаусырып, орап алатын пән - ана тілі екені даусыз. Ана тілін жақсы меңгеріп алмай, өзге пәндерді түсіну мүмкін емес. Ана тілін үйрену - сөздерді жаттау, олардың жүйесін, өзгеру заңдарын білу ғана емес, тіл үйренумен қатар, бала тілдің сансыз көп ұғымдарын, ойларын, сезімдерін, сұлу үлгілерін ойлау жүйесін, ой пәлсафасын да меңгереді. Ал ана тілін оқыту арқылы шығармашылық іс - әрекетті қалыптастыру дегеніміз - өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылу, іздену. https:bilimdiler.kzgilim2627-ba stauysh-synyp-okushylarynyn-shygarm ashylyk-is-areketin-kalyptastyru-zh oldary.html
0.2 Бастауыш сынып оқушыларының креативтілік қабілеттерінің педагогикалық және психологиялық ерекшеліктері
Шетелдік психологияда креативті ойлауды көбінесе креативтілік терминімен байланыстырады. ХХ ғасырдың 60-жылдарында. Ойлаудың бұл түрінің бөлінуіне интеллект пен проблемалық жағдайларды шешудің сәттілігі арасындағы байланыстың
жоқтығы туралы ақпарат түрткі болды. Соңғысы тапсырмаларда берілген ақпаратты әртүрлі тәсілдермен жылдам қарқынмен пайдалана білуге байланысты екені анықталды. Ойлаудың бұл түрі (Дж.Гилфорд, Н.Марш, Ф.Хеддон, Л.Кронбах, Э.П.Торренс) шығармашылық деп аталды және интеллектке тәуелсіз зерттеле бастады - жаңа нәрсені жасау немесе ашумен байланысты ойлау ретінде. Шығармашылық деңгейін анықтау үшін Дж.Гилфорд шығармашылықты сипаттайтын 16 гипотетикалық интеллектуалдық қабілеттерді бөліп көрсетті.
Олардың ішінде:
1) ойдың еркіндігі - уақыт бірлігінде пайда болатын идеялар саны;
2) ойдың икемділігі - бір идеядан екіншісіне ауысу мүмкіндігі;
3) түпнұсқалық - жалпы қабылданған көзқарастардан ерекшеленетін идеяларды шығару мүмкіндігі;
4) білуге құмарлық - қоршаған дүниедегі мәселелерге сезімталдық;
5) гипотезаны құру қабілеті;
6) шынайылық - реакцияның тітіркендіргіштен логикалық тәуелсіздігі;
7) фантастикалық - тітіркендіргіш пен реакция арасында логикалық байланыс болған жағдайда жауапты шындықтан толық оқшаулау;
8) есептерді шығара білу, яғни талдау және синтездеу қабілеті;
9) бөлшектерді қосу арқылы объектіні жетілдіру мүмкіндігі;
10) және т.б.
Е.П. Торрес шығармашылықты сипаттайтын төрт негізгі параметрді анықтайды:
- жеңілдігі - мәтіндік тапсырмаларды орындау жылдамдығы;
- икемділік - жауаптар барысында объектілердің бір класынан екіншісіне ауысу саны;
- түпнұсқалық - біртекті топқа осы жауаптың ең аз жиілігі;
- тапсырмалардың дәлдігі.
Шетелдік психологияда креативтілік деп аталатын ойлаудың ерекше түрін қазіргі кезде англо-американ ғалымдары кеңінен зерттеп жатыр, бірақ бұл қасиеттің мәні әлі толық ашылған жоқ.
Отандық психологияда адамның шығармашылық ойлауының мәселелері де кеңінен дамыған. Ол репродуктивті ойлаудан айырмашылығы өнімді ойлау мәселесі ретінде қойылады. Психологтар бірауыздан өнімді және репродуктивті компоненттердің кез келген ойлау процесінде өзара байланысты екенін мойындайды. Шығармашылық ойлаудың мәнін ашуға, шығармашылық әрекет тетіктерін және шығармашылық ойлау сипатын ашуға көп көңіл бөлінеді.
И.Я.Лернер шығармашылық ойлауды оның өнімімен сипаттайды. Шығармашылық процесінде оқушылар өздерінің даралығын көрсете отырып, субъективті жаңалық жасайды.
Д.Б. Богоявленскаяның пікірінше, шығармашылық - бұл берілген мәселенің шегінен шығуға ұмтылудан көрінетін ситуациялық ынталандырылмаған әрекет. В.Н. Дружинин, шығармашылық ойлау - білімді түрлендірумен байланысты ойлау (мұнда ол қиялды, қиялды, гипотеза генерациясын және т.б. кіреді).
Шығармашылық ойлаудың мәні төмендейді, Я.А. Пономарев, интеллектуалдық белсенділікке және адамның әрекетінің жанама өнімдеріне сезімталдыққа (сезімталдық). Я.А. Пономарев, В.Н. Дружинин, В.Н. Пушкин және басқа да отандық психологтар ойлаудың негізгі белгісін мақсат (тұжырымдама, бағдарлама) мен нәтиженің сәйкес келмеуі деп есептейді. Шығармашылық ойлау жүзеге асыру процесінде туындайды және шығармашылық нәтиже болып табылатын қосалқы өнімді генерациялаумен байланысты.
Шығармашылық әрекеттің белгілерін көрсете отырып, барлық зерттеушілер оның санасыздығын, ерік-жігер мен ақыл-ойдың басқарылмауын, сонымен қатар сананың өзгерген күйін атап көрсетеді.
Шығармашылық ойлаудың екінші белгісі - стихиялылық, шығармашылық әрекеттің сыртқы ситуациялық себептерден кенеттен болуы. Сонымен, шығармашылық ойлаудың негізгі белгісі жеке тұлғаның белсенділігін тудыратын жүйе ретінде интегралдық психикадағы процестің ерекшелігімен байланысты. Тағы бір нәрсе - өнімді шығармашылық деп бағалау.
Міне, осы жерде әлеуметтік критерийлер: жаңалық, мазмұндылық, ерекшелік және т.б. Шығармашылық ойлаумен екі тұлғалық қасиет байланысты: ізденіс мотивациясының қарқындылығы және ойлау процесінде пайда болатын бүйірлік формацияларға сезімталдық. Психикалық әрекеттің шығармашылығын өлшеуге арналған психикалық бірлік, шығармашылықтың кванты ретінде,
Я.А. Пономарев мәселені тұжырымдау мен шешуде үстемдік ететін деңгейлер арасындағы айырмашылықты қарастыруды ұсынады.
И.Я.Лернер шығармашылық ойлаудың негізін келесі белгілер көрсетеді деп есептейді: білім мен дағдыны жаңа жағдайға өз бетінше беру; таныс, стандартты жағдайларда жаңа мәселелерді көру; таныс объектінің жаңа функциясын көру; зерттелетін объектінің құрылымын көру, яғни объектінің бөліктерін, элементтерін олардың бір-бірімен қатынасында жылдам, кейде лезде қамту; балама шешімді, оны іздеудің балама тәсілін көре білу; мәселені шешудің бұрынғы әдістерін жаңа әдіспен біріктіру қабілеті және басқалардың даңқымен шешудің өзіндік әдісін жасай білу.
Осы қасиеттерді игеріп, табиғи бейімділік пен еңбекқорлықтың арқасында оларды бір деңгейге дейін дамытуға болады. Алайда аталған белгілер бір қабілетпен сипатталады - олар ақпарат алу немесе әрекетті көрсету нәтижесінде игерілмейді, белгілі бір шығармашылық қасиеттердің көрінуін талап ететін және сол арқылы осы қасиеттерді қалыптастыратын іске асырылатын қызметке қосу арқылы ғана берілмейді. Д.Б. Богоявленская (1983) шығармашылықтың өлшем бірлігін интеллектуалдық бастама деп атады. Ол тұлғаның ақыл-ой қабілеттері мен мотивациялық құрылымының синтезі ретінде қарастырылады, ол адамның алдына қойылған міндетті шешуден тыс, ақыл-ой әрекетінің талап етілгеннен тыс жалғасуында көрінеді. Шығармашылық мінез-құлықты анықтауда негізгі рөлді мотивациялар, құндылықтар және тұлғалық қасиеттер атқарады. Негізгі ерекшеліктеріне: танымдық дарындылық, мәселелерге сезімталдық, белгісіз және қиын жағдайларда тәуелсіздік жатады.
Мұғалімнің оқушылардың дүниеге көзқарасы, өмірге және еңбекке ұлықтық-талғамдық қатынасы сияқты күрделі тәрбиелік міндеттерін шешуде шығармашылықтың ерекше мәні бар. Мұғалім шығармашылығы теорияны терең білу, осы заманғы келелі мәселелерді мағыалы ұғыну болып табыдалды. Ол оқу - тәрбие міндеттерін жоғары тиімділікпен шешілуден, ойлаудың томаға- тұйық еместігін, өз ойын сауатты баяндау беруінен, зор сенімнен көрінеді, осылайша оқушы бойындағы қоғамдық белсенділікті оятады.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері қабілеттің мұндай дәрежесіне белгілі бір шарттар орындалған жағдайда кез-келген баланы көтеруге болатындығы жайлы көп айтуда.
Шығармашылыққа деген қажеттілік күрделі рухани қажеттілік. Әзірге ол барлық адамдарда бірдей деуге болмайды. Ал қоғамда болып жатқан жаңару процестері әр адамнан күнделікті шығармашылық қайтарымды талап теіп отыр.
Шығармашылық - бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен айтқанда тіршіліктің көзі, табиғат, қоғам құбылыстарында жеке адамның ақыл санысында, іс-әрекетінде, ішкі жан дүниесінде шығармашылықтың табиғи процестері үздіксіз жүріп жатады. Бұл процесс белгілі бір жүйемен дамиды. Ішкі шығармашылық процестері табиғат өзі басқарады. Ал сыртқы факторларды басқару, реттеу жеке адамның ой - санасына, айналысатын ісіне байланысты.
Адамның шығармашылыққа деген жанданысы, оның өз жекелігін, өзқабілеттерін іске асыруға деген жолын ашады. Шығанмашылықтың мәнін аша отырып, оның ңәрекетң ұғымымен тығыз байланысты екенін анықтауға болады. Шығармашылық және әрекет диалектикалық біртұтастықты құрайды. Әрекетшығармашылық тудырып, оны нақты болмысқа айналдырсы, ол шығармашылық әрекетті реттейді, оның амалдарын тиімділігін анықтайды.
Шығармашылық әрекеті оқушылардың бейімін, қызығушылығын дамытуды, олардың шығармашылық күшін дамытуды, олардың шығармашылық күшін жетілдіруді көздейді. Шығармашылық әрекетконцерттік қойылым, көркемөнерпаздар байқауы, көркемсөз оқу, қолөнер шеберлері және сурет көрмесінің байқауын ұйымдастыру формасында көрініс береді. Осындай әрекет барысында оқушылардың адамгершілік, әсерленушілік жіне ерік-жігер қасиеттерін тәрбиелеу міндеттері атқарылады.
20-ғасырдың екінші жартысынан бастап психология ғылымында жалпы және арнайы қабілеттердің болуы, олардың адам іс-әрекетіндегі байланысы туралы пікірталастар басталды. Дегенмен Б.М. Теплов жалпы қабілеттердің бар екенін мойындамады, бірақ адамның белгілі бір әрекетке қабілеттілігінде жалпы және ерекше сипаттағы сәттер болатынын атап өтті. Б.Г.Ананьев, керісінше, тұлғаның жалпы дамуы бар, жалпы қабілеттердің қалыптасу фонында ғана нақты әрекетке қабілеттілік көрінуі мүмкін деп есептеді. Жалпы және арнайы қабілеттердің табиғаты туралы осындай жеке көзқарастар болғанымен, қазіргі уақытта ғалымдардың көпшілігі қабілеттердің екі түрін де бөліп көрсетуге бейім екенін атап өткен жөн (К.К.Платонов, Е.И.Игнатьев, Д.Б.Дружинин, Р.С.Немов, т.б.).
Бүгінгі таңда философиялық, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерде шығармашылықты анықтауға әртүрлі көзқарастар бар. Негізгі қиындық, ең алдымен, бұл ұғымның тікелей, оперативтік, психологиялық мазмұнының жоқтығымен байланысты; бұл шығармашылық анықтамасының осы уақытқа дейін қолданылуын тек оның өнімімен - жаңасын жасаумен түсіндіре алады. Философтар шығармашылықты материяның дамуының, оның пайда болуымен бірге шығармашылық формаларының өзі өзгеретін оның жаңа формаларының қалыптасуының қажетті шарты деп анықтайды. Философиялық энциклопедия шығармашылыққа былайша анықтама береді: Шығармашылық - бұрын соңды болмаған жаңалық тудыратын әрекет [15, б. 154-158].
Психология және педагогика тұрғысынан шығармашылық жұмыс процесінің өзі, шығармашылыққа дайындық процесін зерттеу, шығармашылықты дамытудың формаларын, әдістерін және құралдарын анықтау ерекше құнды. Шығармашылық - мақсатты, табанды, қажырлы еңбек. Ол үшін ақыл-ой белсенділігі, интеллектуалдық қабілет, ерік-жігер, эмоционалдық қасиеттер және жоғары өнімділік қажет.
Бастауыш мектепте оқу кезеңімен сәйкес келетін бастауыш мектеп жасының шекарасы қазіргі уақытта 6-7 жастан 9-10 жасқа дейін белгіленеді. Бұл кезеңде баланың одан әрі физикалық және психофизиологиялық дамуы жүреді, бұл мектепте жүйелі түрде оқуға мүмкіндік береді. Бұл жаста ми мен жүйке жүйесінің жұмысы жақсарады. Сонымен, 7 жасқа дейін ми қыртысы айтарлықтай жетілген, бірақ қыртыстың реттеуші қызметінің жетілмегендігі осы жастағы балаларға тән мінез-құлық, іс-әрекетті ұйымдастыру және эмоционалдық сфера ерекшеліктерінде көрінеді. Мәселен, мысалы, кіші жастағы студенттердің назары оңай аударылады, олар ұзақ уақыт шоғырлануға қабілетсіз, қозғыш және эмоционалды. Бұл жаста әртүрлі балаларда біркелкі емес психофизиологиялық даму байқалады.
Мектептің бірінші сыныбы - балалар өміріндегі ең маңызды және қиын кезең. Мектепте оқу эмоционалды стресстік жағдайға әкеледі, себебі баланың мінез-құлық моделі өзгереді, психоэмоционалдық жүктеме артады.
Мектепте оқудың басынан бастап ол баланың алдына оның бұрынғы тәжірибесімен тікелей байланысты емес, интеллектуалдық және дене күшін барынша жұмылдыруды талап ететін бірқатар міндеттер қояды. Осы қиын кезеңде балаға бірқатар факторлар әсер етеді. Бұл классикалық ұжым, мұғалімнің жеке басы, режимнің өзгеруі, қозғалыс белсенділігінің әдеттен тыс ұзақ шектелуі, жаңа жауапкершіліктердің пайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz