Мектеп үлкен мектеп

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Қазақ прозасындағы ұстаз образы (1990-2021 жылдар)

МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1. Қазақ прозасындағы ұстаз бейнесі
1.1 Тәуелсіздік жылдарына дейінгі қазақ прозасындағы ұстаз бейнесінің зерттелуі
1.2 1990-2021 жылдардағы қазақ прозасындағы ұстаз бейнесінің зерттелуі
2. 1990-2021 жылдардағы қазақ прозасындағы ұстаз бейнесі
2.1. Зейнолла Қабдоловтың "Менің Әуезовім" шығармасындағы ұстаз образы
2.2. Әлібек Асқаровтың "Өр Алтай мен қайтейін биігіңді" шығармасындағы ұстаз бейнесі
2.3.Тұрысбек Сәукетай "Желқайық шығармасындағы ұстаз бейнесі

Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ұлы ұстаздардың теориялық ұстанымдары адамдарға дұрыс бағыт бағдар, маңызды тұжырымдар жасауға мүмкіндік беретіндіктен, олардың жалпы және жеке шығармашылық қоры адамзат баласына шамшырақ іспеттес. Ұстаздардың ілімі адамдақ факторлармен сабақтасатындықтан олардың ұлттық сипатын сақтай отырып өмір жолын айқындауға мүмкіндік беруде. Осыған орай, қазақ ұстазының келбеті мен әдіснамалық құнды қасиеттерін қазақ прозасындағы ұстаз бейнесінен көре аламыз.
Еуропада қалыптасып, ғылымдар тоғысында шешімі тауып келе жатқын білімнің берілуі яғни Платонның Аристотельге ұстаз болуы, Әл Фарабидің Аристотельді ұстаз тұтуы немесе Ибн Синаның Әл Фарабиді ұстазым деп қабылдауы ұстаздық жүйенің үзілмес белгісі болып табылады.Ұстаз әлемін тарихпен ұштастырар болсақ сонау Афиадан Пллатон Академиясынан басталған ғылым ізденісі адамдардың қарым қатынасы арқылы, білімді тасымалдау арқылы Азия құрлығын да орналасқан Отырар, Бағдат ілім шаһарларына дейін таралды. Ұстаздардың таным ұғымына, өмір жолына назар аударатын болсақ ұстаздық борыш сабақтастығын көре аламыз.
Француз ойшылы Жан Жак Руссо айтпақшы: "мұғалім болу - өз уақытыңды аямау, өзгенікін аялау". Ұстаз болу - балаға жүрек жылуын, мейірімділікті,адамгершілік ұлылығын ояту. Ұстаз болу дегеніміз-оқушыны ата-ана ретінде тәрбиелеу. Ұстаздық - жас ұрпақтың жарқын болашаққа деген жолын анықтау. Орыс ойшылы Анатолий Луначарский: "ұстаз - бұл жас ұрпақта ғасырлар бойы жинақталған барлық қазынаны сіңіретін және оларды соқыр сезімдерден, жамандықтардан және жұқпалы мінездерден арылтатын адам", - деді.(Ақылдың кені, Қ.Жарықбаев, Ана тілі, 2008 - 189б) Ал қазақ тектес қоғам қайраткері, ағартушы-ғалым Ахмет Байтұрсынов "ұстаз-мектептің жаны"деп бағалады. ( Ғасыр саңлағы: А.Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны, Р.С. Имаханбетова, Астана, 2010 - 7б.) Ұстаз деген-ұлы есім деп айта аламын. Себебі мұғалімге деген құрмет бәрінен жоғары тұрады.
Барлық уақытта мұғалімдерге деген құрмет жоғары болды. Бүгіннен бастап немесе кешегі күннен бастап ұлы кәсіпқойға деген құрмет қана емес, мұғалімге деген құрмет те бар. "Тасты тамшымен тескен су сияқты" (Әл - Фараби) - сіздің моральды алға жылжытудағы қадамдардың бірі. Өйткені, мұғалімге деген құрмет-білімге деген құрмет. Сондай-ақ, Құран Кәрімде: білімді құрметтемейтін, мұғалімін құрметтемейтін білім алушы ғылымда нәтижеге қол жеткізе алмайды,- делінген. Өздеріңіз білетіндей, ақыл-ойы бар адамдардың көпшілігі әрқашан мұғаліміне ерекше құрметпен қарайтын. Ескендір Зұлқарнайын - Аристотельді, Абылай хан - Төле биді, Шәкәрім - Абайды, Бердақ - Күнқожаны, Жамбыл-Сүйінбайды әрі ақылшылары, әрі ұстаздары ретінде тұтқан. Олар өздерінің өміріндегі зор, орасан үлкен асуларды бағындыруы ұстаздардың еңбегі екенін жақсы түсінді. Мысалы, Ескендір Зұлқарнайын мұғаліміне: "мен мұғалімге әкеден кем қарыз емеспін. Әкемнен мен өмірді алдым, Аристотельден-бұл өмірге қажеттінің бәрін алдым" деген екен. Сондықтан мұғалімге құрмет-бұл сіздің өміріңіздегі міндетіңіз. Мұғалімді құрметтеу-адамзаттың міндеті. (Жұмабаев М. Таңдамалы. - Алматы, 1992. )

Шынымды айтсам, ұстаз-ғалым, батыр және ақын. Оның еңбегі-әлемдегі сұлулық пен жылулық. Оқушыны шабыттандыратын, көзін ашатын, әлемге білім нұрын төгетін ұстаз. Ай астындағы айбынды да аяулы, жер үстіндегі жәннатым да жерұйығым - олардың қолында Қазақстан деңгейінің көтерілуі. Ұстаздың білім шегі неғұрлым кең болса, оқушының көкжиегі соғұрлым кең болады, ал саналы ұрпақпен елдің болашағы жарқын болады. Ұстаз-оқушының тәлімгері, тіпті сенуге болатын серік. Сенімді ақтай алатын ұстаздың да болашағы бар. Дарынды данагөйлердің өздері, даңқты дарабоздар ұстаздарды де назардан тыс қалдырмады. Ұстаздың ел алдындағы мәртебесі тым жоғары, оны құрметтейтін халық бар. Ұстаздардың өздеріне де үйреткен ұстаз, онда менің ойымша, бұл құндылық біздің уақыт. "Мектеп кеме-білім теңіз", - дейді дана қазақ. Ия, бұл мектептің бет-бейнесі, білім ордасы, егер адамның тірегі қаңқа болса, онда мектептің тірегі - ұстаз.
Мұғалім -- пір, яғни рухани ұстаздың, ақиқат жолындағы жолсеріктің тұжырымдамасы да қазақтың дәстүрлі мәдениетіне жат емес. Қазақ халқының рухани мәдениетінде бай мұра қалдырған, өзіне рухани азық сіңіретін ұстаз орны мәңгі қалады. Ежелгі дәуірден бері өсіп келе жатқан ғылым мен білім саласындағы жетістіктерге сүйене отырып, мұғалім үлкен еңбек жемістеріне ие.

Зерттеудің жалпы сипаттамасы: Дипломдық жұмыс қазақ прозасындағы ұстаз бейнесінің танымдық сипаты мен қазметін анықтауға арналған зерттеу еңбегі болып табылады. Жұмыста ұстаз ұғымының ерекшеліктері әлеуметтік, танымдық қырлары танылады. Қазақ прозасындағы ұстаз бейнесі зерттеу жұмысында философиялық, психологиялық, физиологиялық еңбектер мен ақпараттар беріледі. Қазақ қоғамындағы ұстаз ұғымына қатысты ақпараттық тіл бірліктерінің сөз қорларының танымдық қызметі мен сипаты кеңінен талданады.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Бұл дипломдық жұмыста қазақ прозасындағы ұстаз образы сөз етіледі. Жалпы қазақ танымындағы ұстаз ұғымына тоқталып, қоғамда оның алар орны айтылып өтеді. Жас ұрпақты білім нәрімен сусындатқан ұстаздай ұлы тұлғаны қаламына арқау еткен жазушылар шығармаларын талдай отырып, оның мән мағынасын жан жақты ашу көзделген.
Тақырыпты зерттеудің қажеттілігіне тоқталып, оның өскелең ұрпақты тәрбиелеуде қолданысқа енгізу зәрулігі айтылады. Қоғамда соның ішінде жастар тәрбиесінде ұстаздың орнын анықтап, оның прозадағы көркем бейнеленуі жан - жақты қарастырылған. Қаламгерлердің образды сомдаудағы тақырыптық ізденістеріне мән беріледі.Әдебиет пен тәрбиені ұштастыру арқылы, жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие берудің жолдары зерделенген.
Дипломдық жұмыста қазақ әдебиеттануында арнайы зерттеудің объектісіне айнала қоймаған рухани эстетикалық болмысы бар құбылыс тексеріліп, талданды.
Жұмыстың мақсаты: Қазақ прозасындағы ұстаз бейнесін (1991-2021) аралығындағы прозалар арқылы салыстырмалы зерттеу.
Жұмыстың міндеттері:
1. Зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерді таңдау және талдау.
2. Қазақ прозасындағы ұстаз бейнесін (1991-2021) шығармалар арқылы анықтау.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу барысында синхрондық сипаттама, зерттеу тақырыбына қатысты ғылыми, теориялық, философиялық, психологиялық еңбектер мен ақпараттарды талдау және жинақтау.

І. Қазақ прозасындағы ұстаз бейнесі

1.1 Тәуелсіздік жылдарына дейінгі қазақ прозасындағы ұстаз бейнесінің зерттелуі
Ұстаз тақырыбының кеше де, бүгін де, ертең де дабыл қақтыруы - уақыт талабынан туған қажеттілік. Көтерген тақырып - тәрбие тағдыры, мұғалім табиғаты болғанымен, әр жазушының тарихтағы ұстаздар жүріп өткен жолды суреттеулеріндегі өзіндік шеберліктерін, өмір сүріп отырған дәуірінің талғамын, ұстанымын, идеясын, қаламгерлік қарымын тану.
Ұстаз - үйретуші, ол бар жерде міндетті түрде шәкірт- үйренуші де бар. демек, ұстаз-шәкірт феноменінің негізгі пафосы- үйрену-үйрету. Бұл дәстүрдің дүниеге келіп, қалыптасуы жер бетінде саналы өмірдің, көне тарихтың ізімен жасты. Демек, бұл- өте көне, бірақ адам қоғамы жасаған сайын өресі биіктей түсетін өміршең құбылыс. Ол адам баласының бір орында тұрмай ылғи өсіп, дамып отыруына байланысты. дүниеге клг адам әйтуір кү көру үшін, тамақ асырап , жан сақтау үшін, үлде мен бүлдеге бөленіп, жан рахаты мен тән рахатын көру үшін ғана өмір сүрмейді. Адам адамға лайықты ғұмыр кешу үшін алдына өмір бақи үйрету, үйрену деген ізгілікті мақсат қойып, болашағының жарқын бейнесін содан іздейді. міне, ұстаз бен шәкірттің тоғысар тілек-мұратының да, үш дәуірдің- өткен заман, бүгінгі күн жәнее болашақтың тоқайласар тұсы да осы феноменге тікелей қатысты. Ұстаз бен шәкірт проблемасы- күрделі мәселе. Өйткені ол адамзат өмірінің барлық саласынан көрініс тауып, үйрету-үйрену деген пафос арқылы өзінің сан алуан үлгі- өнегесімен ерекшелене түседі. Ал біздің ұстаз-шәкірт туралы әңгімеміз жалпы емес, ғылымның белгілі бір саласы- тіл білімі туралы ғана өрбімек. ұстаз һәм шәкірт, Г.Смағұлова, С.Сәтенова, Ғ.Әнес, Қ.Ғабитханұлы, Алматы, Арыс баспасы,2004 -4б

Көреген қазақ бауыр еті баласын Сүйегі - менікі, еті - сенікі деп, ел арасында ғылым-білімімен, өнерімен аты шыққан жақсы - жайсаңдарға тапсырған. Қазақта білім үйретуші ұстаздың орны жоғары бағаланған. Білім үйрету ең сауапты әрі қадірлі іс болып есептелген. Садақаның ең жақсысы - ілім үйреніп, оны басқаларға үйрету деп білген қазақ көзі ашық, білімді адамның тұғыры қашанда биік тұратындығын, ілім үйретушіні әрдайым сыйлап, құрметтеу керектігін дәріптеген. Мұғалім сөзінің түп төркіні араб тілінен енгені белгілі. Арабша-қазақша түсіндірме сөздікте бұл сөз оқытушы, ұстаз, шебер деген мағынаны береді. (Арабша-қазақша түсіндірме сөздік, Мектеп, 1984 - 223б) Ұстаз - шеберханасынан талай ғалымдарды, қоғам қайраткерлерін, ел жанашырларын болаттай шыңдап шығаратын шебер. Ұстаз еңбегінің жемісін өзі көрмесе де, ел көреді. Қазақ прозасындағы ұстаз образының жинақталып, типтендірілу сипаттарын, идеялық көркемдік құндылықтарын, ұстаз образына ғана тән характерлік, психологиялық ерекшеліктерді айқындау арқылы оны іс жүзінде мектептерде, басқа да оқу орындарында оқушыларға тәрбиелік эстетикалық тұрғыда қолдау көрсетуге болады. Қазақ прозасындағы ұстаз образының сомдалу сипаттарын, ерекшеліктерін ашу, қазақтың танымындағы ұстаз идеалын анықтау, рөлін зерттеу арқылы ғана біз мақсатымызға айқын жетуімізге болады. Прозадағы ұстаз бейнесінің көркем жинақталу сипаттары прозадағы образдың берілуінен әлдеқайда өзгеше болып келеді. Себебі, ұстаз бейнесін жасаудағы авторлардың, жазушылардың қолданған көркемдік әдіс-тәсілдері, ұстаздың характерін берудегі, портретін жасаудағы ерекшеліктері өзгешелеу болатыны хақ. Жазушылар арасында ұстаз бейнесін сомдаудағы идеялық ізденістері өзгеше болатыны анық жағдай. Жазушылардың ұстаз образын сомдауда қандай идеялық ізденістерге барғаны ол қаламгердің өзіндік прозадағы қолтаңбасы деп тануға болады. Бальзак әдебиетті өнер атаулының ең қиыны және күрделісі, Горкий адам тану ғылымы деді. ( З.Қабдолов, Сөз өнері, Өлке, 2014 - 17б) Демек, әдебиеттің негізгі материалы адам екені - ол да белгілі. Бір көркем әдебиеттік шығарманың адам атымен аталатыны да - содан. Осының барлығы келіп, әдебиетте негізгі нәрсе - адам образы дегенді анықтай түседі. Шығарманың арқалайтын негізгі жүгі, қоғам және ұстаз мәселесі, адами мінез қайшылықтары, образды бейнелеудегі автор позициясы, бұл пікірлердің бүгінгі күнмен сабақтастығы деген секілді мәселелерге де толықжауап беретін шығармалар бар.
Прозадағы ұстаз ұғымын сөз еткенде, оның прозаға қатысын зерттеуге бекінгенде қазақ халқының аса көрнекті ағартушысы, жаңашыл педагог, жазушы, ақын, қоғам қайраткері Ыбырай Алтынсаринді атап өтпеу мүмкін емес. Ен жайлаудың дала қоңырауына айналған алғашқы ұстаз Ыбырай жайлы жазылған шығармаларда қомақты. Қара сөз қаламына телінген Ыбырай образы прозада да сөз етілді.
Жайсаңбек Молдағалиев Таза бұлақ. Жайсаңбек Молдағалиев 1935 жылы Қостанай облысында дүниеге келген. Ы.Алтынсариннің жерлесі, үлы ұстаз ашқан мектептен дәріс алған. Прозадағы Ыбырайтану жолына өткен ғасырдың 70-жылдарынан бастап қалам тербей бастаған. 1978 жылы Алғашқы қоңырау повесі. кейін толықтырып, өндеп 1984 жылы Таза бұлақ атты романға айналдырды. Жазушы шытарманы жазуға он жыл өмірін арнады. 1973 жылы басталған романы 1983 жылы жазылып бітіп, 1984 жылы Жазушы баспасынан жарық көрген.
Таза бұлақ романында Ж.Молдағалиев мұрағаттық материалдар мен тарихи деректердің негізінде ой қорыта отырып, жаңа идеялық мақсаттар шеңберінде Ыбырай Алтынсариннің кең ауқымда алынатын көп қырлы күрделі тұлғасын ашып берген. Қазақ әдебиетінің тарихында да, ағартушылық идея жолында да бар болмысымен оқшау тұратын Алғашқы ұстаз - Ыбырай сынды түлғаның өмірі мен тарихи келбеті арқылы кейінгі ұрпақ санасына жеткізген. Ұлы ұстаз - Ыбырай бейнесі романда тарихи шындыққа негізделген көркемдік болжаммен өрнектелген. Аңыз бен тарихи дерек желісі роман сюжетінде қатарласа дамып, көркемдік негізде қисынды қиюласқан.
Алғашқы ұстаз бейнесі - қазақ тарихи прозасына, ұлттық руханияттың қалыптасуына айтулы үлес қосқан әрі әдеби, әрі тарихи тұлға. Қазақ қаламгерлері ұлағатты тұлға бейнесін сомдау арқылы ұлтымыздың азаттық жолындағы сан- қилы оқиғаларын сол тұлғалар тағдырымен байланыстырып, шығарма арқауына негіз етіп алды. Біртуар тұлғалар бейнесін сомдаудың түп-төркіні ұлттық болмыс-бітім арқылы, кейіпкердің жан әлеміне үңілу арқылы - қазақ ұлтының талайлы тағдырын, бүгінде қол жеткізген тәуелсіздігінің бедерін көрсеткісі келген.
Ы.Алтынсарин сынды өмірін бұлақтай етіп, ұлтымыздың жарқын болашағы үшін ерен еңбек жасаған Алғашқы ұстаздың бұлақ болып қазақ даласын сусындатқаны деп те түсінуге болады. Туынды төрт бөлімнен тұрады. Алғашқы бетке тоқталсақ, Бұрыңғыдай емес, Ыбырайдың бекініс ішіндегі жұмысы да үстемелеп көбейіп кетті. Ояз бастығы жылы суға түсетін едім деп, шілде басталысын тоспай-ақ саялы орманды, мөлдір көлдері көп Аманның қарағайы деп аталатын мекенге кетіп, онда киіз үй тіккізіп, өзінше жайлауға шығатынды әдет қылып алғалы қашан! (Мадин И. Қазақстанда совет дәуіріндегі педагогикалық ой - пікірлердің қалыптасуы. - Алматы, 1979, 2б].
Шығарманың кіріспесінен-ақ Ыбырай Алтынсариннің оқуын бітіріп, қызметке араласа бастаған кезін байқаймыз. Орыстың отаршылдық әккі саясатының да ұстазды ұршықша үйірілітіп, өз маңайынан алыстатқысы келмейтіні байқалады.
Ұлт болашағы жолында ағартушылық бағытты басшылыққа алып, поэзиялық, прозалық таным деңгейін білім жолында биікке көтеруге ұмтылған Ыбырай Алтынсариннің бейнесі тарихи тұлғалық деңгейге көтерілген. Романның әр бетінде бағдар сілтеп, ойға жетелеп отыратын таным қуаты мен тағлым мұратының сырына қанығу міндетін арқалайсыз. Жастайынан білімді атанған, қараңғы қазақ көгіне күн болуды арман етіп мектеп ашуға ұмтылған, алайда кең дүниеде сол тілегін құлшыныспен орындау жолындағы Ыбырайдың толғанысы ойға батырады.
Ж.Молдағалиев өзінің тарихи романында мұрағаттық материалдар мен тарихи деректердің негізінде ой қорыта отырып, жаңа идеялық мақсаттар шеңберінде Ыбырай Алтынсариннің кең ауқымда алынатын көп қырлы күрделі тұлғасын ашып берген. Қазақ әдебиетінің тарихында да, ағартушылық идея жолында да бар болмысымен оқшау тұратын Ыбырай сияқты тұлға кейінгі дәуірдегі оқулықтарда Ыбырайдың өмірі мен тарихи келбеті арқылы кейінгі ұрпақ санасына жеткізген.
Ыбырайдың ұстаздық бейнесі де романда тарихи шындыққа негізделген көркемдік болжаммен өрнектелген. Ұстаздық тарихи дерек желісі роман сюжетінде қозғалысқа түсіп, қисынды қиюласқан, көркем шындыққа айналған.
Тұлғаның шынайы бейнесі досы Н.И.Ильминскийге жазған хаты арқылы көрінгендей. Мектеп - халыққа білім берудің бұлағы, олар қазақ даласының кез келген жеріне ретсіз, рабайсыз орналастырыла салатын болса, түкте пайда бере алмайды. Біздің барлық үмітіміз қазақ халқының келешегі - осындай қолайлы мектептерде тұр. Сондықтан, мектептерде жөні түзу. Түбегейлі білім берілетін болсын, ғылымнан кенжелік көрген халықтың мектепке ынтасын арттыру үшін оны бітірушілерге қай жөнінен болса да бір артықшылық жағдай туғызылсын, сонда ғана оқушылардың саны молайып, ынталы жастар өседі. Осылай еткенде ғылыммен қаруланған, дүниетанымы, ой-өрісі кеңейген жастар көбейеді (Ыбырай Алтынсарин және оның орыс достары мен ізбасарлары, Ә.Ламашев, Алматы, Қазақстан, 1988 - 47б)
Ыбырайдың ұстаздық бейнесінен өскелең ұрпаққа деген алаңдаушылық, қазақ балаларының қолайлы білім ала алама деген жан сезімі байқалады.
Автор романның басты идеясы халық тағдыры, ал халық атынан сөз алып отырған Ыбырай мұғалім екендігін байқатады. Себебі, алдымен Ыбырайды жетім шәкірт Күдерінің ойымен таныстырып, кейін губернаторға барар жолында осы екі жанды бірлікте сабақтастыра қарайды. Мұның бәрі, шығарманың негізгі мақсаты - халықтың арман мүддесі мен жарқын болашағы үшін ерекше орын алған Ыбырай Алтынсарин бейнесін көрсету еді. Себебі, Таза бұлақ романында суреттелетін тұлғалардың бәрі дерлік халық санасынан орын алған жандар болатын. Сол эпикалық бейнелерді төмендетіп алмай, оларға реалистік нақтылық, даралық келбет дарыту оңай емес еді.
Түркі - монгол халықтарында ертеде эпосты, жырды бір емес, екі жыршы қатар айтатын, бірін - бірі толықтырып, кезектесе сөйлейтін дәстүр болған. Таза бұлақ романында оқиғалар желісін кейде Ыбырай мұғалім, кейде шәкірт Күдері дамытып, кейде автор жалғап, өрбітіп отыратындығы сол фольклор тәсілін пайдаланғандай әсер қалдырады.
Ұлттық проза дәстүрінде Алғашқы ұстаз образын сомдауға күш салған Ж.Молдағалиевтің Таза бұлақ туындысы тарихи роман жанрында өзіндік тың жолға түрең салғанын, өткен тарихтың ізімен өткенімізді көз алдымызға әкеліп, болашақ ұрпақты елді сүюге, сонау ғасыр жүгі арқалап әкеткен ұлттық рухымызды тереңнен таныстыруда елеулі орны бар шығарма екендігімен құндылығы жоғары болмақ.

Балалар әдебиетіндегі ұстаздар бейнесі Бердібек Соқпақбаев Менің атым Қожа. Өткен дәуіріміздің алпысыншы жылдары қазақ прозасында ұстаз бейнесі жақсы көрсетіле білді. Қазақ прозасындағы ұстаз бейнесі әдебиетіміздің соның ішінде балалар әдебиетінің даму кезеңінде де көрініс бере бастады. Қазақ балалар әдебиеті - өз даму өзіндік тарихы бар сала. Балаларға арналған әдебиет ұлт тарихында сонау ауыз әдебиетінен бастау алып, қазіргі кезеңге дейін өзінің тілдік, стильдік жағынан, мазмұны мен құрылымы жағынан үлкен белеске көтерілді. Осыған байланысты таным, мәдениет, тіл үштігінің принциптері негізінде, балалар шығармаларындағы ұстаз болмысының танымдық ерекшілігі құрылым бейнесі тұрғысында ғылыми талдау қай кезде де болса өзекті мәселе болып табылады. Балалар әдебиетіндегі ұстаздық кейіпкердің дүниетанымы мен болмысын ұлттық таныммен байланыстырып тұжырымдау, сондай - ақ, балар шығармалары арқылы ұстаз иммиджін және беделінің биіктігін көрсету.
Балалар әдебиеті шығармаларында қазақ қаламгерлерінің ұстаз бейнесінің берілуіндегі портрет пен бейнелі сөз қолдануы сәтті шыққан. Мәселен Б.Соқпақбаев Менің атым Қожа, Нәсіреддин Сералин Қиын есеп, Қисыбайдың хаты сынды шығармаларда ұрпаққа ұстаз мәртебесі мен есімінің ұлылығын дәріптеу.
Балалар әдебиетіне үлкен үлес қосқан, өзі де ұстаздық қызмет еткен Бердібек Соқпақпаев қазақ баларына ұстаз Майқанова бейнесін танытты. Менің атым Қожа повесі арқылы тентек сотқар Қожаның тілін таба білген, жан дүниесіне үңілген Майқанова апаймен барша қазақ жұрты танысты. Қожа қандай бала еді ол ақылды болды, бірақ сотқарлығы да, тендектігі де бар еді. Қай кезде болмасын әр сыныптың бір Қожасы болады. Ал Майқанова апай сынды ұстаздар көп емес. Шығармада Майқанова апайдың кешірімді, қамқоршыл, сабырлы, білімді бейнесін көреміз.
- Қадыров түбінде адам болатын бала, - деген Майқанованың сөзіне ұстаздық көрегенділік байқалады. (Б.Соқпақабаев Шығармалары ҚазАқпарат баспасы, 2014. 3 - том. - 4-150 б.)
Ұстаз қасиеті мен қадірі қатар жүретін, адамзат ойының жетекшісі. Ұстаздық еңбекқорлықты, жан - жақтылықты, көрегенділікті талап ететін мамандық. Ұстаз болу ол өзіне және өзеге деген жауапкершілік. Бұл есімге лайық болу үлкен бақыт. Ұстаздық жол үлкен жауапкершілікті талап етеді. Осындай жүкті арқалап жүру ерліктің айғағы.

Өмір жолында ұстаз бола білген көптеген тұлғар кедергілер мен қиыншылықтарға тап болған. Олардың ынта - жігерлері ұстаздық жолдағы күрескерлік әрекеттері шәкірттерге үлгі. Осы жолда жүрген тұлғалар тағдырынан өз мамандығына деген адалдықты, сүйіспеншілікті, шын жүрегімен берілген ұлы сезімдерді сеземіз. Шәкіртеріне білім жеткізу ұзтаздар үшін ұлы мұрат. Олар сол арқылы өз армандарын орындайы, бір әріп үйреткеннің өзі ұстаз үшін үлкен жетістік. Біліммен, көркем мінезбен жаны астасқан ұстаздар қауымы ізгілік жолында адал, таза пейілмен қызымет етуден жалыққан емес. Ұстаздар қайсарда батыл адамдар. Білім жолындағы бұралаң соқпақтарда тоқтамай жол таба білген қажырлы жандар.
Қазақ әдебиетімізде ұстаздық жолдың күрескерлік тұстарын ашып көрсеткен шығармалар бар. Мәселен Бердібек Соқпақбаевтің Өлгендер қайтып келмейді романында жоғарыда айтып өткен ұстаздық жолдағы күресерлік мәселесі кейіпкер Еркін келбеті мен образы мен ашылады. Еркін бейнесінен білімді, талапшыл, қажырлы ұстаз келбетін байқаймыз. Жазушы шағарма ішінде Еркін, Жақыбаев, Ілияс есімді кейіпкерлердің мінез - құлқы, өмірі арқылы білімді және білімсіз ұстаздың айырмашылығын, олардың қоғамға тигізер пайдасының қаншалықты екенін, білім жолындағы адал ұстазбен педагогтік қабілеті жоқ дүмше жандарды салыстыра отырып ұстаз бейнесін кең көлемде оқырманға ашып көрсетті.
Шығарма мазмұнында Еркін Алматыдағы қызметке бөлетін комиссияның шешімімен жолдасы Зағипа екеуі шет обылысқа ұстаздық қызметпен жұмысқа жіберіледі. Барған жерлерінде тұрмыстық жағдайы төмен болсада барлық ауыртпалықты көтеріп бақты. Тек ол жердегі мектеп директоры Жақыбаев пен оқу ісін басқарушы Ілиясов оған ұнамайды. Себебі білімдері таяз, педагогтің қабілеті шамалы дүмше жандар болатын. Олардың бойларында ұстаздық қабілет мүлдем жоқ еді. Еркін оларға кейбір - кездерде қарсылық танытып жүрді. Шын мәнісінде де ұстаздарға ұстаздық ету олардың қолдарынан келмейтін. Мектеп ішіндегі нендей мәселені болса да тамыр - таныстық, туысқандық, жолмен шешеді. Мәселен шығарманың мынандай тұстарында:
- Мектеп үйі кіре беріс шетте екен. Дәл есігінің алдына кеп, машинадан түсіп қалдық.
Мектепке жүгімізді арқалап кірдік. Екі-үш әйел қарқ-қарқ күлісіп, үй ақтап жатыр.
Мектеп директорын кабинетінен таптық. Орта бойлы, шашы мықтап сұйылған, шақша бас тарамыс қара сұр кісі жылан көзіндей кішкене суық көздерімен үңіле қарап қарсы алды.
Отыр да демеді.
-- Әлібеков жолдас сіз боласыз ба?
-- Иә, мен.
Meн жөнімді айттым.
Аудандық оқу бөлімі бұйрығының көшірмесін Әлібеков басып тұқырып алып, ұзақ қадалып оқиды. Сосын маған қарап:
-- Шырақ қай рудан боласың?
Мен дәл мұндай сұрақ күтпеген едім. Қазақтың салған жерден ру сұрасып жатуын жаратпаймын. Сәл бөгелдім де, айта бастадым:
-- Ұлы жүз боламыз. Ұлы жүз ішінде Албан...
Бетінде ешқандай сезім белгісі білінбей, сөзін тәптіштеп сөйлеп:
-- Шырақ, Албанға да, басқаға да бұл мектепте орын жоқ. Келген іздеріңмен қайта берулеріңе болады.
Мен өз құлағыма өзім сенбегендеймін. Мелшиіп отырдым да қалдым. Қалжыңы ма, жоқ шыны ма?
Қалжыңдайтын түрі байқалмайды. Бұйрықтың шетіне жуан қызыл қарындашпен отказать деп жазып, шимайлап қол қойып жатыр.
Зағипа таңырқаулы жүзбен маған қарайды. Мен оған қараймын.
-- Оу, ақсақал, бұл қалай? Орын болмаса, районо бізді неге жібереді?
-- Оны сол жіберген адамның өзінен сұра.
-- Қызық екен, -- деді Зағипа.
Әлібеков столының тартпаларын бекітті де, орнынан тұрды:
-- Ал, шырақ шығыңдар, есік жабам.[270б]
Ұстаздық жолда жүрген адамның бұлай жершілдікке салынып, бөле - жара қарауы дұрыс емес. Жол азабын көріп келген Еркін мен Зағипа қайтадан аудан орталығына қайтады. Әміровке болған жағдайды түсіндіріп, аудан орталығындағы орта мектептің өзінде қалатын болып шешіледі. Алайда бұл жерде де Еркін алдынан тағы да бір келеңсіз жағдайлар шығады. Келеңсіз жағдайлардың шыққандығын мына үзіндіден көре аламыз: Аудан орталығындағы мектепте оқу жылы басталған. Еркін жетінші, бесіншіге ана тілінен, тоғызыншыға психологиядан, оныншыға логикадан сабақ береді. Мектеп ұжымы аннан құрап, мыннан құрап, жетісіне жиырма төрт сағат жүк тауып берді оған. Зағипа екі үшінші кластың бірін оқытады.
Тұрған жерлері Жаңабай дейтін біреудің бір бөлме, едені жер там үйін жалданып, сонда тұрып жатады. Мектепке қашық емес.
Оларда педагогтік жұмысқа деген ынта алғашында зор еді. Осы жолға барымды салып еңбек етуге дайын еді. Бірақ амал қанша, мектептегі жағдайды көріп-білгеннен кейін енді біртін-біртін қожырай бастады.
Қожырамау, торықпау мүмкін емес. Мектеп үлкен мектеп. Ал бірақ жоғары дәрежелі білімі бар мұғалімдер аз. Көп емес бірен-саран ғана. Оның өзінде де көпшілігі сырттан оқып бітіргендер.
Мектеп директоры Жақыбаев та, оқу ісін басқарушы Ілиясов та білімдері таяз, педагогтік қабілеті шамалы дүмше жандар. Ұстаздарға ұстаздық ету қолдарынан келмейді. Өз білгендерімен нендей мәселені болса да тамыр-таныстық, туысқандық жолмен шешеді. Олардан сескенетіндер көп, олардың бетіне қарсы келетін, қыңқ деп дауыс көтеретін адам мұнда шамалы. Оқушылар Жақыбаев пен Ілияс сынды кейіпкерлердің ісіне қарап ұстаз бойына мұндай жаман әрекеттердің жараспайтындығын, арамдықтың алдыға баспайтынын түсінеді. Ұстаз өз заманын білген, көзі ашық, ізденістегі жан болса ортасында қадірі артып сыйға бөленеді ал Жақыбаев бұл жағынан кемшіл болатын. Шығармада Жақыбаев, сірә, осы күнгі газет-журналдарды оқымайтын болса керек. Оқыса, өзінше оқиды. Өйткені, қайдағы ескі сөз, ескі терминдерді тілінен тастамайды. Совет одағы деудің орнына, Қеңестер одағы, Социалистік Қазақстан деудің орнына Социалды Қазақстан дейді. Басқалар баяғыда ұмытқан көне сездерді ол ұмытпайды. Октябрь революциясын Октябрь төнкерісі, жиылыс президиумы деудің орнына жиылыс төрағасы дейді.
Шығармадағы кейіпкерлер бір ұстаздық салада жүргендіктен олардың бейнесін ашу арқылы қайсысы ұстаздық қасиетті шын жүрегімен арқалап, адал қызмет етіп жүргенін білеміз. Ілияс, Жақыбаевтардың жағымсыз әрекеттерін көрсете отырып шын ұстаздық бейнені ашып береді. Тіпті осындай оқиғалар арқылы жазушы ұстаз болмысын биіктеткендей.
Шығармадағы оқу ісін басқаратын Ільясов -- Жақыбаевтың көлеңкесі тәрізді көрінетіндігін төмендегі үзіндіден байқаймыз:
Өз сөзі, өз пікірі деген болмайды онда. Директор жөтелсе, ол да жөтеледі. Директор мұрнын шұқыса, ол да мұрнын шұқиды. Бұл сірә да ұстаз үшін жат қылық. Директор есінесе, жағынып ол да есінейді. Аузын оған қарағанда кең ашып есінейді. Еркінге мектеп ішіндегі Ільяс пен Жақыповтың қылықтары ішіне сыймайтын. Оның үстіне қаншама оқушыларға білімнің дұрыс жеткізілмей жатқанына іштей күйінеді. Еркіннің шыдамы таусылып бір күні мектеп директорына кіреді.
-- Жұмеке, осы қалай ойлайсыз? Жоғарғы кластарға қазақ әдебиетін Қасымова емес, мен оқытқаным жөн секілді, -- дедім.
Неге?
-- Біріншіден, менің Қасымоваға қарағанда білімім жоғары. Екіншіден, мен жазатын адаммын. Әдебиетке жаным жақын. Әдебиет менің төл ісім. Жейтін наным.
-- Қасымованың әдебиетті оқытып келе жатқанына талай жыл болды. Тәжірибесі мол. Енді оны ауыстырып жатудың реті келмес, -- деді Жұмекең.
Meн бұл сөзге қанағаттанбадым. Ренжіп:
-- Бұныңыз әншейін шығарып салу ғой, -- дедім.
Жақыбаев маған өте бір ұнатпаған көзбен қарады.
Бұл шығарма кейіпкері Еркіннің турашыл, жасырмай ойын ашық айтып салатын мінезі. Еркін ұстаздың балаларды бағалаудағы әділдігі мен турашылдығын шығарманың осы тұстарынан көре аламыз: Бірінші тоқсан аяқталарда Еркін баларды әділ бағалайды. Балалардың көбісі оған дейін жоғары бағаланып келген шынтуайтында оқушылардың білімі төмен еді. Бірінші тоқсан аяқталды. Тоқсандық қорытынды шығарылып жатыр. Мектепті жайлап алған шылық пен былықтың неше түрлі көкесі енді көріне бастады.
Білім жолында берілетін оқу сапасыз болғандықтан қай сыныпты алсаңыз да балалардың білім дәрежесі оқу программасына сай болмай, төмендеп кетеді. Өзінің үйренгенін жүйеге келтіріп, жоспарын ескеріп сабақ берсе ол нәтижелі болмақ. Ғылым жолында өз сүрлеуін салып кеткен ұстаздар бар. Олар тәжирбие алмасу арқылы ілім тізбегін үзбей, дамытып, ұстаздық қағидаларды жасады. Осы қағидалардан аттап кетпей ескерген жағдайда берілетін білім сапасыз болмайды. Әр ұстаздың өзінің болмысы, ерекшелігі бар. Тек барлық ұстаз атаулыға ортақ қағидаларды ескеріп, білім жүйесін дұрыс құра білсе сол тұлға ұстаздық құрметке ие. Кемеліне келтіріп, кемеңгерлікке шәкіртін жетелейтін ұстаз, өзіне дейінгі ғұламалардың пікірлері мен көзқарастарын ескереді. Білім әділдікті талап етеді. Кімнің қай мөлшерде білімді алғанын, одан көрсеткен нәтижені білу, сол жүйе бойынша ары қарай берілетін білімнің жүйесін құру ұстаздық міндеттің негізгілерінің бірі. Шығармадағы түрлі оқиғаларды ескеру арқылы ұстаз бейнесін жақынырақ танимыз. Мына бір Еркіннің сөздерінен көрінеді: Мәселен, мен сабақ оқытатын бесінші класс оқушылары грамматиканың үшінші, төртінші кластарда өтілуге тиісті қағидаларын білмейді, оп-оңай сөздердің өзін қате жазады. Бұл оларға бұдан бұрынғы кластарда дұрыс білім берілмеуінің, кластан класқа атүсті көшіріліп келудің салдары.
Міне, қазір де солай. Балаларға шетінен өтірік бағалар қойылуда.
Мектепте әдетке айналған бұндай кез бояу жолға мен түспедім. Өзім сабақ беретін пәннен әр оқушы қалай үлгерсе, сол өзіне лайық бағасын қойып-қойып шықтым. Бұның нәтижесі өзім үшін де, мектеп басшылары үшін де оншалық қуанарлық болмады. Бүкіл мектеп бойынша оқушылары сабаққа ең нашар үлгеретін мұғалім мен болып шықтым.
Оқушылар ең нашар үлгеретін пән -- мен оқытатын қазақ тілі болып шықты.
Мәселен, бесінші кластағы жиырма төрт оқушының жарымасына жуығы үлгермейді.
Класс журналындағы мен қойған тоқсандық бағаларды көріп, завуч Ільясовтың көзі бақырайып кетті.
-- Бұл... бұл... неге бұлай? -- дейді.
-- Бұл осылай. Оқушылар пәнді нашар біледі.
-- Неге нашар біледі?
-- Нашар білетін себебі: бұдан бұрынғы жылдары олар оқу программасына сай тыңғылықты дұрыс білім алмаған. Кластан класқа өтірік кешіріліп келген...
-- Кім дұрыс білім бермеген? Кім өтірік кешіріп келген?
-- Әрине, мен емес. Менің мұғалім болуым бірінші жыл.
-- Жә, болмайды түзеу керек. Аудандық оқу бөлімі мынаны қабылдамайды.
-- Нені түзеу керек?
Мынау екі алғандардың бағасын үш етіп түзеу керек. Бір кластан он бала үлгермейді деген сұмдық емес пе? Бұл үшін районо бізді басымыздан сипамайды.
-- Жоқ түзей алмаймын, -- деймін. -- Районо басымыздан сипамайды екен деп, өтірік баға қоя алмаймын. Бұған менің педагогтік ар-ұятым жібермейді.
Бұл жерден ұстаздың өз мамандығына деген адалдығын, шынайылығы мен бірізділігін байқауға болады. Алайда, қанша керісіп, өз ұстанымынан айнымаймын десе де, басшылық бұл шешімін өзгертпеске қоймады:
...Директор шақырады дейді. Келдім. Мен тапсырған тоқсандық есеп алдында жаюлы жатыр. Қық... деп, тыржиып, кекіре жаздап:
-- Мамырбаев жолдас, мынау не?
-- Ол менің тоқсандық есебім болар.
-- Мм... жиырма төрт оқушының қық... оны үлгермейді. Солай ғой?
-- Бәрі сонда жазылған.
-- Жазылғанын көріп тұрмын. Менің білгім келетіні сіз бір тоқсан бойына не бітірдіңіз? Бала оқыттыңыз ба, жоқ әлде өкіметтің ақшасын текке алып, сандалып бос жүрдіңіз бе? Мұнша бала сабақтан неге үлгермейді?
-- Оны әуелі мына сіздерден сұрау керек. Мен бұл балаларды бір тоқсан ғана оқытсам, сіздер жылда оқытып келесіздер. Өкіметтің ақшасын текке алушы мен емес, сіздер болуларыңыз мүмкін. Өйткені, балалар шетінен сауатсыз.
Мына сөзді естіп, Жақыбаев санына шок түскендей болды. Кәдімгі қызыл өңеш көрісу басталды. Екеуміздің шаңқылдасқан дауысымыз дәлізге шығып кетті. Аяқ астынан бұнда не боп қалды дегендей әркім-әркім есікті ашып қарайды.
Айқаймен және алмасын білген ол үнін қайта бәсеңдетті:
-- Қой, бала болмаңыз, түзеңіз.
-- Жоқ түзей алмаймын.
-- Онда біз сіздің өзіңізді түзеуге мәжбүр боламыз. Сіздіңше бір тоқсан бала оқытқан сіз ғана адал адамсыз. Басқалардың бәрі арам, жау. Өкіметтің кезін бояушы болғаны ғой. Жоқ, олай емес шығар. Сіз келмей тұрып та осы мектеп тәп-тәуір мектеп болатын. Қырық екі мұғалімнің қырық бірі оңбаған да, тек біреуі оңған дегенге сірә, ешкім нана қоймас.
Ақыры айғай шумен Еркін бағаларды өзгертуге келісті.
Жоғарыдан төпелеген сөздер ұстаз ұстанымына өзгеріс әкелді. Баға ол ұстаздың шәкіртке деген сыны. Ұстаз әділ сынын көрмеген шәкірт еш қашан өзіне деген сынды ескеріп мінін түзей алмайды. Себебі берілген сын әділ емес. Осылайша бір қателік мың баланың ойына сенімсіздік ұялатады. Ұстаз баға арқылы шәкіртін қайрайды. Еңбегінің әділ бағаланғанын білген шәкір талаптанып алдаға ұмтылмақ. Білім беруші мен қабылдаушы арасындағы осындай жүйелер екі тұлғаны жақындастырып ой алмасуға, әрі қарай білім жолында ізденуге себепші. Иә, ұстаздың жолы қиын жол, күреске толы. Екінің-бірі оған түсе бермейді. Тек жүрегінің түгі барлар түседі. Еркін қызметіндегі оқудың жарты жылы зымырап өте шықты. Осылайша ұстаз Алматыға оралады. Басқа қызметпен айналысып кетеді. Кейде осындай білімді, адал тұлғалардың қадіріне жете бермейтініміз шындық. Нашар ұстаз шындықты қайталайды, жақсы ұстаз сол шындықты іздеп табуға үйретеді. Жазушы шығармада шындық үшін күрескен, білімді ұстаз бейнесін жасады.

Шыңғыс Айтматов Алғашқы ұстаз. Қазақ қаламгерлерінің шығармаларында ұстаз мамандығының кәсіби іс-әрекеттің обекъектісінің өзіндік ерекшіліктеріне байланысты талаптары, кейіпкерлер келбетімен сол қоғамының шеңберінде талқыланды.
Педагогикалық процесте оқыту мен тәрбиенің бірлігі маңыздылығын, ұстазбен шәкірт арасындағы қарым - қатынас, ұстазға тән жеке қасиеттер, кейіпкер мінезі арқылы ұстаз бейнесін ашу қазақ әдебиетінде бір шама шығармаларда қарастырылған. Тәрбие білімнің берілу көзі. Соның барысында мұғалімнің негізгі міндеттерінің бірі - оқушыларға оқу пәндерінің мазмұнынан әлеуметтік тәржірбиені алуға үйрету яғни қоғамға баулу. Ұстаздық мақсат әуелі білімнен бұрын оқушыны адамшылдық қасиеттерге жетелеу. Бұл міндет қоғамның басты міндеттерінің бірі ретінде мұғалімнің кәсіби іс - әрекетімен тығыз байланысты қарастырылады. [Савин Н.В. Педагогика. - Алматы: Мектеп, 1975, 6б].
Бүгінгі таңға дейін ұстаздық жолда өзгермес осындай қағидаларды оқушыларға ашып көрсеткен әдебиетімізде бір қатар шығармалар бар. Дәл осындай ұстаздық бейнені мәселен Шыңғыс Айтматовтың Алғашқы ұстаз повесіндегі Дүйсен образы арқылы көре аламыз. Ұстаз бейнесін оқырман қауымына автор шығарма барысында баяндаушының салған суретімен және оқиға желісімен жақсы танытады. Оқиға Ақжар тауының етегіндегі он шақты үйлі шағын қырғыз ауылында өрбиді. Ауылдың жоғарғы жағындағы адырда мен бала кезден білетін екі зәулім терек қазір де сол жерде - деп (Шыңғыс Айтматов әңгімелер, повесттер, құрастырушы О.Асқар, Алматы, Балауса баспасы, 2006, - 202б) басталатын шығармада осы бір жолдағы айтылған зәулім қос терек ұстаз ұғымының биігін көрсеткендей. Бұл пікірдің шындығына оқырман шығарма соңында көз жеткізеді. Осы теректер өскен жерді ауылдағылар неге екені белгісіз Дүйсенннің мектебі деп атайды. Бір кездері осы төбенің басында мектеп болған екен. Ал одан бұрын жаман там еді, сол жаман тамды Дүйсен өз қолымен сылап, маңдай терін төгіп, қабырғасын тұрғызып мектеп қылды. Кешегі сұрапылдан кейін Дүйсен комсомол болдым деп, сонда мектеп ашып бала оқытады. Сондықтан аты жоқ төбе Дүйсеннің мектебі болып аталды. Шығармада оқиғаны баяндаушы кейіпкері Дүйсеннің мектебінің өз тарихы бар екен, мен оны күтпеген жерден жақында ғана білдім деп өрбіте түседі.
Шығармада осы Ақжар ауылында колхоз жаңа мектеп салады. Мектептің ашылуына осы ауылдан шыққан, жас кезінде қалаға кетіп, кейін ғалым болған елулерге келген Алтынай Сүлейменова деген білімпаз әйелді шақырып, мектепке есімін бермекші болады. Алтынай Сүлейменова ауылға келеді, ауыл елі мектеп директорының үйінде қонаққып қарсы алады. Дәл осы кезде колхоздың пошташысы қызметінде жүрген қартайған Дүйсен бір жас жігіттен он шақты телеграманы ұстатып директор үйіне жібереді өзі тоқтамастан жүріп кетеді. Осы кезде Дүйсеннің әр кезде өз жұмысына тианақты, қызметіне қашанда адал екенін байқаймыз. Дүйсен келді дегенді естіген Алтынай Сүлейменова өңі қуара түсіп, әлдене есіне келгендей өзін жайсыз сезінді.
Сол күні Алтынай Сүлейменова станциядан түнгі он бірде Москваға
жүріп кетті. Алтынай Сүлейменованың не үшін асығыс кеткенін, өз ішінде өзіне ашуланатын өткеннің жарасы барын ешкім білмеді. Кейін араға біршама уақыт салып Алтынай Сүлейменова хат жолдайды. Міне бұл хатта Дүйсен қарттың бойындағы ұстаз болмысын танытатын ерекше сөздер жазылған еді. Оқиға енді осы хаттың негізінде бұдан әрі қарай академик Сүлейменованың өз атынан әңгімеленеді. Хатта оқиға 1924 жылы болған. Дүйсенді әскерден босатып, мұғалім етіп жібереді. Ол кезде Алтынай Сүлейменова - он төрттегі жетім қыз, аталас тумаларының қолында жүретін. Мектеп, оқу деген ұғымдар ол кезде бұл ауылға онша таныс емес, жаңа сөздер еді. Ауыл халқы өзінің қарсылықтарында білдіріп жатты. Дүйсеннің қолында кеңес өкіметінің мизамы бар еді. Халық амалсыз көнді. Сүйтіп Дүйсен төбе басындағы байдан қалған жаман атқораны ауыл адамдарының көмегінсіз жөндей бастады. Дүйсен мектептің қабырғасын тұрғызып, оны сылап, мектепке келер жолдағы көпірді жөндеп алды. Бір күні Дүйсен балалар қыста тоңып қалмасын деп мектепке отын дайындап жүр еді, қасынан тезек салынған дорбаларын арқалаған ауыл қыздарын көреді. Арасында Алтынайда бар . Бұл Алтынайдың танымал ғалым болуына себепші болған алғашқы ұстазы мен тұңғыш кезігіуі еді. (217б)
Дүйсен балалармен мейірлене сөйлесіп, мектепке шақырды. Қыздар кеткен соң Алтынай қолындағы тезегін Дүйсенге білдіртпей ошақ түбіне төгіп кетті. Оның бұлай істеуіне себепші болған қаршадайынан соры қайнап, қағу - соғу көріп жалтақ өскендіктен, бұрын көрмеген, білмеген адамның жүрегін жылыта мейірлене қарап: Сен өзің ақылды бала екенсің, - деп (215б) екі ауыз сөз айтқаны көңілін босатты. Бұл бүкіл баланы құшағына сыйдырып, мейірлене қарап, шуағын төгетін, әке - анасындай алаңдайтын, жолына шырақ болатын, арманына жол сілтейтін ұстазға тән қасиеттің белгісі. Екі күннен кейін Дүйсен ауылды үйме - үймге аралап, балаларды мектепке жиып, оқуды бастап кетті. Дүйсен кейінде ауылды үйме - үйге кіріп, балаларды мектепке жетектеп апарып жүрді. Алғашқы күні балаларды жерге төселген сабанға отырғызып, қолдарына бір - бір қалам, әрқайсына әдейлеп жасалған кішкентай тақтайша берді. Оқу үстелінсіз тізеге дәптер қойып жазудан бастап қаламсапты ұстатуға дейін үйретуге тырысты. Балаға керекті әрбір ұсақ - түйек затқа дейін ерінбей көмектесті. Дүйсеннің қолында әліппесі де жоқ шала сауаттты, екі сөзді әрең ежіктеп оқитын, оқытудың тәртібі, жөн жобасы жөнінде ешқандай хабары да болмаған. Алайда оның жүрегінде өзі оқытқан саусақпен санарлық баларға түсіретін білім шырағы болды. Өзі жетпеген, көрмеген жарық, білімді, мәдениетті өмірге бір ауылдың қуысында жатқан қара көз қазақ балаларының жеткенін, көргенін қалады. Бойында асып - тасып жатпаған білімі болмасада өзін де барын оқушыларына үйреткісі келді. Әр бала үстіне үйіріліп, қалам ұстаудан бастап үйретіп, балалар түсінбеген қоғамда болып жатқан маңызды оқиғалар мен саяси сөздерге шейін түсіндіріп жанын салып оқытуға әрекеттенді. Оның ақ пейілімен істеген әрекеті босқа кеткен жоқ. Өйткені ауылдың шетіне шығып көрмеген тау қойнауындағы қырғыз балалары үшін сол мектеп деп аталған, тесігінен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.