Әріптестік технология көрінісі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды университеті
Елемес Ж.Н.
Орта мектепте химия мен биологияны оқытуда әріптестік технологиясын қолданудың тиімділігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В012500 - Химия-биология мамандығы
Қарағанды 2022
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды университеті
Қорғауға жіберілді
Бейорганикалық және техникалық химия
кафедрасының меңгерушісі
_______________ Мукушева Г.К.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Орта мектепте химия мен биологияны оқытуда әріптестік технологиясын қолданудың тиімділігі
5В012500 - Химия-биология мамандығы
Орындаған: Ж.Н. Елемес
Ғылыми жетекшісі:
х.ғ.д.,профессор Е.С. Мустафин
Қарағанды 2022
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Факультет__________________________ _____________________________ - - - - - - - - - - - -
Мамандық___________________________ ____________________________
Кафедра____________________________ _____________________________
Кафедра меңгерушісі
Бекітемін
__________________
__________202 - _ж.
Дипломдық жұмысты (проект) орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Студент ___________________________________ ______________________
___________________________________ ________________________ - - - - - - - - ______
Курс, топ, мамандық, оқу формасы
Дипломдық жұмыстың (проект) тақырыбы ___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ _________
Студенттің аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ________20__ж
Жұмысқа басқа мәліметтер (заңдар, әдеби көздер, зертханалық-өндірістік мәліметтер) ___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ _______________________________
Дипломдық жұмыста (жобада) өңдеуге жататын мәселелер тізімі ___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ___________________________________ _______
Графикалық материалдар тізімі (сызбалар, кестелер, диаграммалар және т.б.) ___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ___________________________________ _______
Негізгі ұсынылатын әдебиеттер тізімі ___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ___________________________________ _______
Жұмыс бойынша консультациялар
Бөлімнің, тараудың атауы, нөмірі
Ғылыми жетекші, консультант
Тапсырманы алу мерзімдері
Тапсырманы берген
(қолы)
Тапсырманы алған
(қолы)
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау кестесі
№
Жұмыстың кезеңдері
Жұмыс кезеңдерін орындау мерзімдері
Ескерту
1
Дипломдық жоба тақырыбын бекіту
2
Дипломдық жобаны дайындау үшін материалдар жинау
3
Дипломдық жұмыстың (жобаның) теориялық бөлімін дайындау (І тарау)
Іс-тәжірибеге кеткенге дейін
4
Дипломдық жұмыстың (жобаның) сараптамалық бөлімін дайындау (ІІ тарау)
Іс-тәжірибе уақытында
5
Дипломдық жұмыстың (жобаның) толық мәтінінің жобалық нұсқасын аяқтау
Іс-тәжірибе аяқталғаннан кейінге бірінші апта
6
Дипломдық жұмысты (жобаны) алдын-ала қорғауға ұсыну
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
7
Дипломдық жұмысты (жобаны) сын-пікірге ұсыну
8
Дипломдық жұмыстың (жобаның) ғылыми жетекшінің пікірімен соңғы нұсқасын тапсыру
9
Дипломдық жұмысты (жобаны) қорғау
МАК кестесіне сәйкес
Тапсырма берілген күні ___ ________ 20__ж.
Ғылыми жетекші ___________________________________ _______
қолы, аты-жөні, ғылыми атағы, қызметі
Тапсырманы қабылдаған студент _____________________________
қолы, аты-жөні
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1 Әдеби шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.1 Әріптестік технологиясы туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Оқушылармен қарым-қатынас ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Әріптестік технологиясының артықшылықтары мен кемшіліктері ... ... ... ... 21
1.4 Әріптестік технологияның қолданудағы ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .23
1.5 В.Ф. Шаталов жүйесі және нарықтық мектеп ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...28
1.6 Технологияның жаңа модификациясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2 Тәжірибелік бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 4
2.1 Химия және биологияны оқытуда әріптестік технологияның
жаңа модификацияларын қолдану әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2 Химияны оқытуда әріптестік технологиясын қолдануда
топтастыру стратегиясын пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.3 Оқушылар дайындаған тіректер сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.4 Карточкалар мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.5 Сабақта өтілген материалдармен жұмыс істей отырып, топ оқушылардың
дайындаған тіректерінің көрсеткіші ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.6 Әріптестік технологиясы бойынша жүргізілген тәжірибелік бөлім
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қысқартулар мен символдар тізімі
АҚШ - Америка құрама штаттары
ПҒА - педагогика ғылым академиясы
КСРО - Кеңес Социолистік Республикалар Одағы
ЖОО - жоғары оқу орны
БӘК - бағдарламалық әдістемелік кешен
ҰТЖИ - ұжымдық-топтық-жұп-индивидуалды
ТЖИ - топтық-жұп-индивидуалды
STAD - student teams achiements divising
TGT - teams games tournaments
LT - learning together
битс - жылдамдықтың өлшем бірлігі
гсм3 - тығыздықтың өлшем бірлігі
°С - температураның өлшем бірлігі
кДж - жұмыстың өлшем бірлігі
г - массаның өлшем бірлігі
л - көлемнің өлшем бірлігі
т - массаның өлшем бірлігі
мг - массаның өлшем бірлігі
tб - балқу температурасы
ρ - тығыздық
қ.ж. - қалыпты жағдай
Кіріспе
Қазақстан Республикасы өзінің тəуелсіз мемлекет екендігін бүкіл əлемге дəлелдеді. Ендігі басты міндет - мемлекеттің өркендеп өсуі, халықтың əлеуметтік, экономикалық жағынан кемелденуі болып табылады. Мемлекеттің əлеуметтік, экономикалық өсіп-өркендеуінің түпқазығы - білім мен ғылым екені даусыз. Еліміздің болашақтағы дамуы, өсіп-өркендеуі, əлемдік кеңістіктегі орны
білімнің бағыт-бағдарына, оның тиімділігіне байланысты болмақ.
Қазақстанның əлемдегі бəсекеге қабілетті 30 елдің қатарына кіру стратегиясы бүкіл ұлттың, елдің барлық атқару органдарының басты идеясына айланысуы тиіс екендігін айтылады. Бұл білім саласына, соның ішінде білім саласының мамандарын дайындауға үлкен жауапкершілік жүктейтіні түсінікті [1].
Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің реформалануы коғамның демократикалық бағытта дамуына бет алғанын айқындайды. Осыған орай, білімге деген көзқарас түбегейлі өзгеріп, оқытудың жаңа түрлері, жаңа бағыттағы мектептер пайда болып, білім мазмұнының толығымен жаңаруына алып келді. Күн тəртібіне қойылған күрделі мəселелердің ішінде жас ұрпаққа білім беруді əлемдік деңгейге жеткізу үлкен орын алады. Сондай қоғамдағы түрлі бағыттағы өзгерістердің бірі - 12 жыл оқыту моделі. 12 жылдық жалпы ортабілімберудіңмақсаты - алғанбілімдерінің негізінде еркін баяндалатын, өзін таныта, дамыта білетін, қазіргі заманға бейімделіп, өз бетінше дұрыс шешім қабылдай алатын тұлғаны қалыптастыру.
Елімізде мектеп оқушыларының шығармашылық іс-әрекетінің аспектісін зерттеген ғалымдар: С.Қ. Қалиев, С. Ұзақбаева, К.Ж. Қожахметова, І.Р.Халитова, Ш.Б. Құлманова, Р.Қ. Дүйсембінова және т.б. Бастауыш сынып оқушыларының 8 түрлі іс-әрекеттерінде шығармашылығын қалыптастырудың педагогикалық негіздері А.Х. Аренова, А. Мұқанбетжанова, Ә.С. Әмірова, С.Н. Жиенбаева, Б.Т.Қабатай, А.А. Сағымбаев, А.Б. Мырзабаев, К.Қ. Базарбаева, К.Сәдуақасқызы, Ә.С. Тапалова және т.б. еңбектерінде қарастырылды. Алайда, оқушылардың білім сапасын арттыру үшін химиядан эксперименттік есептердің бүгінгі күнге дейін ролі зерттелген жоқ. Еліміздің болашағы жастар десек, жастардың болашағы оларды саналы тəрбиемен, сапалы біліммен қаруландырып, білімі озық елдердің əлемдік озық үлгісін өнегесін, тəжірибесін үйрететін ұстаздар қауымына жүктелген еңбегіне байланысты болмақ. Осы тұста В.Г. Белинскийдің: ұстаздың қолында адам өмірінің келешектегі тұтас тағдыры тұр, - деген сөзі еріксіз еске түседі. Өйткені, ұстаз - болашақтың тұтқасы, жас ұрпақты тəрбиелеу жəне терең де жан-жақты білім беру ісіндегі қоғамның жұрт сенген өкілі. Ол жас ұрпақ бойына білімді, əдетті, дүниетанымдылықты, өмірге деген өмірлік мақсатын қалыптастырушы басты тұлға. Уақыт өткен сайын білім саласының əлеуметтік рөлі де нығайып келеді. Бұған дəлел - бүгінгі таңда еліміздің білім беру мекемелерінің алдында Қазақстан Республикасының 2030 жылдарға дейінгі стратегиялық дамуын жүзеге асыру. Осы аталған құжаттардың көздеген мақсаттары бір арнаға тоғысады. Ол мақсат - білім беру мекемелерінің мамандарына еліміздің болашағы - жастарды терең біліммен сусындату, яғни бір сөзбен айтқанда бəсекеге қабілетті ұрпақ дайындау мəселесі болып табылады [2].
Бүгінгі заманда жаңа цифрлық технологияларды енгізумен бірге технология деген ұғым кездеседі. ХХ ғасырдың 60 жылдарындағы АҚШ пен Англияда пайда болып, содан бұл термин өмір қажеттілігіне байланысты дүниежүзіне таралып кетті. Педагогикада бұл ұғым оқушылардың аз ғана күш жұмсап, ең жақсы жоғарғы нəтижеге жетудің тиімді принциптері мен əдістерін анықтауға бағытталған.
Технология деген термин гректің түп тамыры techne - өнер, шеберлік, кəсіп жəне logos - ғылым, білім деген сөздерінен шыққан. Екі түп тамырының бірлігін шеберлік туралы ғылым немесе білімді беретін деген сөзді құрайды. Ол өндірістік үдерістерді жүргізудің тəсілдері мен құралдары туралы білімдер жиынтығы.
Педагогика саласында өзекті мәселелерінің бірі - жеке тұлғаны жетілдіруде, жан-жақты дамытуда, білім беруде ғылымның соңғы жетістіктерін қолданып, шығармашылық жұмыстарды жасауға қабілетті, дүниетанымдық көзқарасы кең, рухани бай азамат дайындау. Қоғамада болып жатқан жаңа әлеуметтік-экономикалық ұсыныстар толық білім жүйесіне қатысты. Сондықтан білім беруді дамыту мәселелері, білімнің сапасы қалыптасқан білім беру сипатын, өткен тәжірбиелерді саралап, әлемдегі озат үлгілермен сабақтастықта өзіміздің ұлттық болмысымызды ескере отырып, жетілдіру игі жоспарларымыздың біріне айналуда. Қай кезде болмасын ізгі мақсаттарға, асыл мұраттарға жету ізденістер мен шығармашылық әрекеттер арқылы мүмкін болмақ [3].
Қазіргі заманда жалпыға орта білім беру мектептерінің түлектерінің білім сапасын жоғарылату әрбір педагогтың алдында тұрған өзекті мәселелелердің бірі болып табылады. Осыған орай мектептердегі педагогтар ұжымдары оқытудың жаңа әдістерін қолдануға және дәстүрлі әдістерді жетілдіруге бағытталған ізденістер үстінде. Қолдануға мүмкін және тиімді болып табылатын педагогикалық технологияларға әріптестік технологиясын жатқызуға болады. Әріптестік технология (сур 1) оқыту әдістемесіне және тұлғаның қалыптасуына бірдей көңіл бөлетін қазіргі заманғы технология. Осы технологияның мәнін, мұғалім оқыту әдісінде, оқушыныда бір қолымен алып жүре алатынын көреміз.
Бұл технология оқытылатын пән мен тұлғаның қалыптасуына негізделген. Оқушылар мен оқытушылардың арасындағы қарым-қатынастар жаңа сипатқа ие. Осындай, ұжымдық және мақсатқа жетуге ұмтылысты қалыптастыратын қарым-қатынастар оқушылармен әріптестіктің негізін қалайды.
Жұмыстың мақсаты: Жаңа педагогикалық технологиялардың бірі болып табылатын әріптестік технологиясын мектепте химияны және биологияны оқыту барысында қолдану мүмкіндігін қарастыру.
Жұмыстың міндеттері: химияны және биологияны оқытуда әріптестік технологиясын қолдануда, оқушының дара қабілетін дамыту, білім алуда жеке стилін қалыптастыруына, жеке қасиеттерінің ашылуына ықпал жасау мүмкіндігіне негізделген.
Қойылған міндеттерді шешу барысында төмендегі зерттеу әдістері қолданылады: алдыңғы бағдарлама мен жаңартылған білім беру бағдарламасын толықтай зерттеп, тақырып бойынша педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді талдау; жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша сабақтың методикасын құру; оқушыларды бақылау; тәуелсіз сараптау әдісі; сауалнама жүргізу; мұғалімдермен әңгімелесу; педагогикалық эксперимент.
Практикалық маңыздылығы: мектепте химия және биологияны оқыту әрбір оқушыда белгілі бір жалпы химиялық және биологиялық білім, білік, дағды қалыптастырылып, шындық өмірдегі объектілерді бейнелеудегі химияның және биологияның мәнін ұғындырады. Тәжірибе жүргізу барысында оқушылардың өзіндік дамуы, химияға және биологияға деген қызығушылығы аpтады және байқалған құбылыстар мен үдерістерді түсіндіру кезінде оқyшы бойында білік пен дағды қалыптасуы жүзеге асады. Сондықтан тәжірибелік жұмыстaрды жүйeлi түрде сабақ барысында кеңінен қолдану қажет.
Зерттеу объекті: мектептегі химия және биология пәнін оқытуға арналған жаңа білім беру бағдарламасындағы тәжірибелер.
Дипломды жазудың тәжірибелік базасы: Қарағанды қаласы, Е.А. Бөкетов атындағы ҚарУ, химия факультеті, Бейорганикалық және техникалық химия кафедрасы, Н. Нұрмақов атындағы мамандандырылған мектеп-интернаты.
Жұмыстың құрылымы: кіріспе, 2 бөлім (әдеби шолу, тәжірибелік бөлім), қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Әдебиеттік шолу
1.1 Әріптестік технологиясы туралы түсінік
Әріптестік технологиясы - дегеніміз оқыту әдістемесіне де, тұлғаның қалыптасуына да бірдей көңіл бөлетін технология. Осы технологияның мәнін, мұғалім оқыту әдісінде, оқушыныда алып жүре алатынын көреміз. Әріптестік технологиясы деген атау отандық және шет елдердегі дидактикалық тұрғыдан қиын мәселелерді шешу нұсқасы ретінде біріктірілген. Отандық түрі әріптестік педагогика атымен 80-90 жылдар басында ел ішінде қарқынды дамып, кең қолданылым тапты, өзгертіліп жаңалықтар енгізілді, кейбір бастапқы енгізілген элементтері алынып, оның орнына басқалары орнын тауып отырды. Сондықтанда бізде әріптестік технологияның өзгертілген (модификацияланған) түрі бар деп білеміз [4].
Әріптестік педагогиканың негізгі ойларын Манифестте айтылғандай қарастырайық. Манифест - Мәскеудегі Переделкинодағы педагог-новаторлар тобының инициативасыменен қабылдаған қортынды құжат. Олар: С.Н. Лысенкова (Москва, №587 мектеп), В.Ф. Шаталов (№5 мектеп Донецк), И.П.Волков (№2 мектеп, Реутов, Мәскеу облысы), В.А. Караковский (Москва, 825 мектеп), М.П. Исетенин, КСРО ПҒА жалпы тәрбие беру мәселелері Институтының аға ғылыми оқытушысы, Е.М. Ильин, №307 мектеп мұғалім - әдіскері Ленинград, Ш.А. Амонашвили, КСРО ПҒА корреспондент - мүшесі, Н.И. Гузик - мұғалім (Одесса облысы) П.М. Эрдниев профессор (Элиста қаласы) және тағы басқа (18 қазан 1986ж.) Учительская газета басылымында шыққан Манифесттің мәтінінде әріптестік технологиясының негізгі қағидалары келтірілген. Соларға тоқталып өтейік.
Сурет 1 - Әріптестік технология көрінісі
1.2 Оқушылармен қарым-қатынас
Мектепте болған өзгерістерге көз салайық.
Алғашқы көзге, тап бұрынғыдай сияқты: мұғалім сыныпқа кіріп, оқушылардан сабақ сұрайды, оқытудың техникалық құралдарын қолданып немесе қолданбай оларға жаңа материалды түсіндіреді, демек оқытудың түрі бұрынғыдай қалып отыр. Терең түрдегі өзгерулер мұғалімде емес оқытушыларда бар сияқты. Бұрын оқуға қабілеттілігі жоқ немесе оқығысы келмейтін оқушылар мектептен шығып немесе екінші жылға қалып отыратын; ол кездері егер жақсы білім алсаң, көп жалақы аласың деген мықты экономикалық ынта болатын; және көпшілік ата-ананың ұзақ уақыт оқытуға балаларына, орта білім беруге мүмкіндіктері жоқ болатын, сондықтын да қабілеттілігі төмен оқушылар мектептен кетіп жатты. 30%-ға жеткен оқушылар континенті біртіндеп өздігінен шығып отырды. Қазіргі уақытта бұл оқушылардың барлығы біздің сыныптарымызда біз қазір оқушыларды таңдап алусыз және шығарып тастаусыз оқытатын бірінші педагог буындарының біріміз. Осындай оқыту әдістерін, амалдарын біз мұра ретінде алып қалған жоқпыз, біз оларды өзіміз жасауымыз қажет. Ғасырлар бойы атақты педагог-гуманистердің қайталап келгені, біз үшін тек арман болса, қазір күнделікті қажеттілік болып отыр: біз біздің балаларымыз да оқудың өзінде жатқан, оқытуға жаңа ынта (стимул) оятуымыз қажет. Егер оқытуға сыртқы түрткі болмаса, зорлап оқытуға арналған әдістер болмаса, егер пәнге жалпы қызығушылық жоқ болып және де біз реалист ретінде бар болмыстан жасырынып қалғымыз келмесе біздің алдымызда бір-ақ жол бар: біз балаларды жалпы оқыту еңбегіне баулып, қол жеткізген жетістіктеріне қуаныш сезімін, алға қарай ұмтылыуын, дамуын қамтамассыз етуіміз қажет. Олай болмаса, оқыта алмайсың. Оқыту нәтижесі қабілеттілікпен ынтаның көбейтіндісіне тең. Егер ынта нөлге тең болса, көбейтінді де нөлге тең. Балаларды оқыту үрдісіне қатыстыратын, баулитын оқушы мен мұғалімнің бірігіп еңбек етуіне көп көңіл бөлетін бұрынғы педагогикадан ерекшеленетін жаңа педагогика яғни әріптестік педагогикасы қажет.
Мектепте әрқашан пән мұғалімдері және тәрбиеші мұғалімдер болатын. Біріншілер пәнді оқушыға жеткізеді, екіншілер оқушыны пәнге апарады. Яғни бұл балалармен бірігіп, әріптестікке жұмыс жасау болып табылады, нәтижесінде ұжымшылдық және алға қойған мақсатқа жетуге қабілеттілік пайда болады. Егер ойлап қарасақ бұл әріптестікте оқыту және тәрбие беру, терең түрдегі әдісі мақсат-міндетімен сәйкес келеді [5]. Мұғалімдер әдетте өзінің мықты оқушыларын мақтан тұтса, біз әлсіз оқушылардан мықты болып шыққан оқушыларды мақтан тұтамыз. Әріптестік идеясы бір дыбыс болып қалмас үшін, ол әдістемемен күшейтілуі қажет (қазіргі түсінік бойынша - технологиямен). Балалармен бірігіп жұмыс жасауды жаңа тоқсананнан бастап енгізіп немесе хабарлап айтып қоя салуға болмайды, оған жылдар бойы жету қажет. Біз ұзақ жылдар бойы оқушылармен бірігіп жұмыс жасауға алып келетін педагогиканы жасап келдік. Ол балалармен қарым-қатынас жасау кезінде пайда болды және де біздің басымызды қосатын негіз, бұл - оқушылармен қарым-қатынасымыздың өзгеруі. Мұғалімнің оқушыға көңіл аударуы, оның балалармен қарым-қатынасы, бүкіл дүние жүзі бойынша, қазіргі таңда халықаралық педагогикалық кездесулер мен конгрестерде талқыланатын сұрақ. Бұл мәселелерді шешудегі біз өзіміздің әдістерімізді табуымыз қажет.
Күштеусіз (зорлықсыз) оқыту. Бұл педагогиканың орталық нүктесі - біздің күштеп, мәжбүр етіп оқытатын әдістерімізді қолданбау және оқытудың гуманды түріне көшу. Бізге қандайда әлсіз сынып түссе де, біз жаман баға қоймадық, оқушылардың ата-анасына шағым түсірмедік, сабақ барысында ескерту жасамадық, яғни бұлай да оқытуға болады екен және бұл әлдеқайда жеңіл болады екен. Балаларды зорлықпен, күшпен оқыту педагогтардың өздерін де шаршатып, өз күштеріне деген сенімін төмендетеді, мектепте болып жатқан оқиғалардың дұрыс екеніне күмән туғызады. Әріптестік педагогика мұғалімнің жұмысын шиелендіреді, бірақ бұл шиелініс қуанышты болатын сияқты. Мұғалім үнемі бағаны жалған түрде жоғарылатып қоюдан, білім жоқ болсада жалған үш қоюдан босайды.
Әзірше, жаңа әдіс қабылданғанша, бізге бағдарламаларды үнемі қысқарту қажет болады, бірақ олар сонда да оқуға қабілеттілігі жоқ оқушылар үшін күрделі болып отырады.
Сухомлинскийдің айтуы бойынша, бала жақсы оқып, үлгеруі үшін, оның жақсы оқуы және қалып қалмауы керек. Осы парадокс болып көрінетін сөйлемде педагогикалық істің барлық күрделілігі түйінделген. Тек жетістіктен туындайтын шабыт бар жерде, оқуға деген қызығушылық болады. Әріптестік педагогикасы тек бір нәрсеге бағыттылған, ол, балаға жетістікке жетемін деген сенімін жоғарылату, үйренуге үйрету, оның қалып қоюын және қалып қойғанын байқатпау.
Қиын-мақсаттың идеясы. Барлық мұғалімдер жаңа бөлім немесе сабақтың тақырыбын хабарлайды, бірақ та әріптестік рухын ұстап тұру үшін балалардың алдына күрделі мақсат қою қажет, оның аса қиын екенін көрсету қажет және мақсатқа қол жеткізілетіне, тақырыптың жақсы игерілетіне сенім ұялату керек. Бұл жағдайларда оқушыларды біріктіретін тек қана мақсат емес, мақсат аса қызық емес болуы мүмкін, ол қиыншылықтарды жеңе алатын мүмкіндікке сенім. Жалпы шабыттанусыз балалармен қызметтес болу қиынға түседі.
Тірек идеясы. Әрбір сыныпта балалардың қабілеттілігі әртүрлі болғандықтан, және де біз саған қиындау есеп, саған болса жеңілдеу деп балаларды қабілеттілігі бойынша бөлмейтіндіктен, әсіресе кішкентай балалармен қосымша сабақ жүргізуге қарсы болғандықтан және балалар өздерін екінші сортты деп күмәндануын қамтамасыз ететін барлық әдіске қарсы болғандықтан, біз барлығымыз тәжірибелей келе, тірек идеясына тоқтадық. Ол В.Ф. Шаталовтың тірек белгілері, С.Н. Лысенкованың сызба, И.П. Ивановтың шығармашылық тәрбие беру әдісіндегі тәртіп моделі, Е.Н. Ильиннің тірек тетіктері, Д.Е.Огороднов ән айту әдісінің алгоритімі. Тірек формалары әртүрлі, бірақ барлығының жалпы принципі бір: әлсіз оқушының өзі тақтаның алдында өзін еркін сезінуі керек, сынып жұмысын тоқтатып қоймай сабақтың қарқынын бұзбауы керек, ол үшін, олардың алдында тірек болуы қажет. Бұл сызбанұсқа түріндегі көрнекті құрал емес, ол әңгіменің ереженің, есептерді шешу әдістерінің көрсететін жібі тәріздес. Бұл тіректерді әлсіз оқушылар күшті оқушыларға қарағанда көп қолданады, бірақ сыныпта бұл айырмашылық байқалмайды, барлығы сенімді түрде жауап беріп, өзіне лайық жақсы баға алады [6].
В.Ф. Шаталовтың тірек белгілері. В.Ф. Шаталовтың тірек белгілеріне ерекше тоқтау керек. Бұл сызбанұсқа емес, бұл қағаз бетінде орналасқан белгілердің, түйінді сөздердің және басқа да ой тіректерінің жиынтығы. Белгілер оқушыларға оқуға берілген мәтінді өрістетуге және ықшамдауға мүмкіндік береді, ал орындалатын жұмыс әрбір оқушыға қолжетерлік және берілген материалды өте жақсы түсінуге және қабылдап алуына мүмкіндік туғызады, ал ең маңыздысы - жаттап алуды толық шектейді. Оқушылар мұғалімнің түсіндіріруінің барысында оның ойын тек қадағалап қоймай, сол жолмен лабиринтте жүргендей, өздері жүріп отырады. Қазіргі уақытқа дейін біз ойлауды дамытудың бір ғана проблемалық әдісін білетін едік, ойдың сұрақтан туындауы. Кейбір оқушылардың ойының әлсіздігі соншалық, аз ғана қиыншылық кездескеннің өзінде оның толық тоқтап қалуы байқалады. Бұл жағдайда мұғалімдер осындай оқушыларға ойлағысы келмейтініне ұрысып-жекиді немесе көмек берусіз жайынына қалдырады. Әріптестік педагогика аз болса да ойлануға қабілеттілікті дамытуды көздейді. Зорлықпен, жекумен қосымша сабақ өткізумен бұған қол жеткізуге болмайды, себебі қабілеттіліктің және табыстылықтың осындай төмен деңгейінде баланың өзімшілдігі маңызды роль атқарады. Біз балаларды қайта тәрбиелемейміз. Егер де бір бөлмедегі екі қызметкер бір-бірін қайта тәрбиелейтін болса, ұрыстан басқа ештеңе шықпайды. Біз балалардың жеке тұлғасына тиіспеуге, қателерін және кемшіліктерін көрсетіп олардың намысына тимеуге тырысамыз. Біз сынып ішінде мақсаттылық пен еңбек атмосферасын қалыптастырып, тілектестік қарым-қатынастар арқылы балаларды еңбекке баулимыз. Бұдан олар ақылдырақ және мейірімдірек бола түседі.
Мұғалім зорлықпен оқыту құралдарын қолдануды шектегеннен кейін өзін әлсіз сезіне бастайды. Бірақ бізде жан-жағынан күшті педагогикалық құрал бар. Бұл - жұмысқа барлығын зорламай, жекімей, баули алатын балалар ұжымы. Сабақ - ұжымдық еңбек, мұғалім және оқушының ұжымдық шығармасы. Көпшілігімізде оқушылар әдісті таңдауда және сабақтың құрылуына ат салысады. Біз балаларды сабақта ұжымдық жұмыс жасауға үйретеміз.
Жұмыстарды бағалау. В.Ф. Шаталовтың конспекттері жалпы қызығушылықты тудырды. Оларды ЖОО және техникумдардағы кез-келген пәннің мұғалімдері қолданады. Жетістікке жетудің себебінің бірі, бұл - тіректік белгілер оқытудағы ең күрделі педагогикалық келеңсіздіктерді шешеді: оқушының үйде орындаған жұмысын ықшамдалған күйде тексеруге - оқытушының тірек белгісіне бір көз салуы әрбір оқушының сабақтағы жұмысын әділ бағалауға жеткілікті. Оқушы күнделікті жүйелі түрде тек оны тақтаға шақырады және баға қояды демей жұмыс жасаса, ол тез дамып, артта қалғандар қатарына кірмейді. Бұл барлық жастағы оқушыларды шабыттандырады, сол себептен жетістік атмосферасында келешекте жұмыс атқару ешқандай қиыншылық тудырмайды. Балалардың жетістіктері қайталап отыруға тәуелді. Есте сақтаудың үш түрін яғни көзбен көру, моторлы есту қолдана отырып бірнеше рет қайталау - бұл оқушының барлығын біліп, барлығын жасай алу, қабілеттілігін тудыртады. Оған баға қойса да, қоймаса да болады [7].
Ш. Амонашвили кішкентай балаларға тіптен баға қоймайды. С.Н. Лысенкова, 2 қоймайды, өйткені, оның барлық балаларының үлгерімі жақсы. В.Ф.Шаталов жұмыс жасалмаған жағдайда күнделікті білімді тексеру ведомостында бос тор қалдырады. Формалар әртүрлі, бірақ түйіні бір - зорлықсыз оқыту. Әсіресе бұл төменгі сыныптарға қатысты. Жаман баға қоятын бастауыш мектеп мұғалімі мақтау, мадақтауды қолдана алмайды. Ол нәтиже алуда шыдамсыз , балаларға сенімі жоқ, бұл мұғалімдер мектеп үшін өте қауіпті, балалардың мәңгіге оқуға деген ынтасын жояды. Зорлықсыз оқытуды педагогикалық училищелерде үйрету қажет. Зорлықсыз оқыту мен біздің әдістемелерде қателіктерді түзету үшін ұжымдық жұмыс жасау жоқ.
Егер де балалар қате жіберсе, бұл мұғалімнің қателігі, демек мұғалім сәйкесінше, әдіс табу қажет. Мұғалімге тек өз пәнін білу аз, ол балалық білмеушілікті біліп, оны сыйлауы қажет,- оның себебін түсініп, күш салусыз оны жою керек. Біз ойлағанымыздай емес еріншек балалар әлде қайда аз, яғни бала алдына қойған мақсатқа шешім таппаған кезде еріншек болады. Бала еріншектігі бұл жағдайда мұғалімнің педагогикалық агрессиясынан қорғаныш. Біз әлі қайратты (еркі) толық қатаймаған және борыштық сезімі дамымаған балалармен және жасөспірімдермен жұмыс жасаймыз. Бірақ борыштық сезімі және қайраттылық, көндірумен, зорлықпен бекімейді. Олардың бекітілуі оқушының күнделікті оқу алдындағы борышын өтеп, одан қуаныш және қанағаттанарлық сезім алуымен байланысты. Біз балалар еңбекті сүюі қажет немесе мұғалім оқушыны еңбекке баулу керек деп айтпаймыз, ой тізбегі керісінше егер қызметтестік педагогиканы қолдансақ, балалар еңбекке үйреніп оны сүйе біледі, олардың алдында борыштық сезімі пайда болады.
Ерікті таңдау идеясы. Оқыту кезінде балалар өздерін педагогтың әріптесі ретінде сезіну үшін, оларға әрқашанда мүмкіндігінше таңдау еркін беру қажет. Ш. Амонашвили осындай таңдау мүмкіндігін ең кішкентай балаларға да береді. В.Ф. Шаталов оқушыға 100 есепті тапсырмаға беріп, оның кез-келгенін және қаншасын таңдауға ерік береді. С.Н. Лысенковада шығарма жазу алдында қиын сөздерді оқушылар таңдап, оларды мұғалім тақтаға жазады. И.В. Волков балаларға тек тақырыптың атын айтады - батырларды жасау, ұшақ жасау, архитектуралық ескерткіштер жасау, бірақ қалай, қандай материалдан жасауын оқушылар еркіне, таңдауына қалдырады. Таңдау еркі - шығармашылық ойдың дамуындағы ең қарапайым қадам.
Балалар мұғалім рөлін сомдаған кезде тез дамиды. С.Н. Лысенковада олар кезекпен сыныпты жүргізіп, жұмысты дауыстап баяндайды. И.П. Волковта шын педагогтар тәріздес үлкен сынып оқушылары төменгі сыныптағыларға сабақ жүргізеді. В.Ф. Шаталовтың жоғары сынып оқушылары үнемі төменгі сыныптағылардың дәптерлерін тексереді. Оқушылар бір-біріне әрдайым көмек беруі қажет, бірақ олар баға қоймауы тиіс [8].
Басып озу идеясы. Бұл идея әрқайсымыздың жұмысымызда әртүрлі болып байқалады, бірақ бұған барлығымыз келгенбіз. В.Ф. Шаталов бағдарламаны 1-2 жыл бұрын оздырса, С.Н. Лысенкова, 1-1,5 жыл ертерек күрделі тақырыптарды өте бастайды. Жоғары сыныптардағы оқушылардың немесе студенттердің есебін И.П. Волков бастауыш сынып оқушыларына немесе 6 жастаға балаларға береді. Б.П. Никитин ересектер де шеше алмайтын бас қатыратын есептерді кіші балаларға беріп отырады. Бағдарламаны басып озу оқушыларды, қуантып, мақтаныш сезімін тудырады: мұғалім бағдарламадан өзін тәуелсіз сезініп, сабақта уақытты өз еркімен пайдаланады. Маңызды жаңалық ретінде С.Н.Лысенкованың үлкен және кіші перспективасын есептеуге болады. Осы уақытқа дейін мұғалім сабақта бұрынғы материалды қайталап, жаңасын түсіндіретін ол тек кеше, бүгін дегенді білетін, С.Н. Лысенкова алғаш рет сабаққа ертең деген ұғымды енгізеді. Бұрынғыны қайталап, жаңаны түсіндіргеннен басқа ол 50-100 сабақтан кейін өтетін материалға да аз уақытын бөледі. Бұл міндетті түрде керек екен, себебі кішкентай балаларға, бағдарламамен көзделген сабақ жетпейді екен. Тақырыпты игеруге кейбір балаларға, бес сабақ жеткілікті болса, кейбіріне 50 сабақ керек. Келешектегі күрделі тақырыпқа алдын-ала жайлап келе бастап, С.Н. Лысенкова балаларға ойын - дамытуға керек уақыт береді. Бұл кезде күшті оқушылар сыныпта әлі өтпеген сұрақтарға интуиция, жобалау сияқты қасиеттерін пайдалана келе, жауап беруіне мүмкіндік бар, осыдан олар тез дамып, әдеттегідей әлсіз оқушылардың арасында іштері пыспай, жұмыстан қол қуысырып қалмайды. Біздің жалпы тәжірибеміз көрсеткендей, қызметтестік әдісте күшті оқушылар жеңіске жетеді. Олар - мұғалімнің негізгі қоры, оларды ештеңе тоқтатып тұрмайды, олар өз соңынан атынан ұжымды алып жүреді.
Ірі блоктар идеясы. Тәжірибе көрсеткендей, материал ірі блоктарға біріктірілген кезде, оқушыға түсетін жүктемені төмендете келе оқытылатын материалдың көлемін едәуір жоғарылатуға мүмкіндік пайда болады. В.Ф.Шаталов 10-20 сабақты 1 блокка біріктірсе, Е.Н. Ильин 1 сабақта үлкен шығарманың мәні мен сұлулығын ашып көрсетеді, И.П. Волков әртүлі мамандықтардың дағдыларын біріктірсе, И.М. Эрдиев ірі блоктармен оқытудың әдісін анық талдайды: И.П. Иванов әдістемесі бойынша коммунарлық жиында 1 күнде 5-6 ірі рухани жұмыс жүргізіледі, ал, М.П. Щетинин сүңгу идеясымен тәжірибе жүргізеді. Ірі блоктарда логикалық байланыстар оңай орнықтырылып, жетекші ой оқушыларға оңай көрсетіледі. 10 сабақ материалын 1 сабақта игере аламыз ба? - деп мұғалімнің оқушылар алдына күрделі және қызықты сауалнаманы қоюға мүмкіндігі бар [9]. Материалды блоктармен оқу баланы қиыншылық алдындағы қорқыныш сезімінен арылтады: Блок өтті, негізгі ой алынды, яғни оқушы түсінбей артта қалып қаламын деп қорықпай, түсініктерді игеріп тыныш жұмыс жасай береді.
Сәйкестік форма идеясы. Сабақ өзінің формасы бойынша оқытылатын пәнге сәйкес болу қажет. Матеметика сабағында В.Ф. Шаталов теореманы дәлелдей келе ешқандай артық сөз айтпайды, демек барлығы дәл болуы қажет. И.В.Волковтың шығармашылдық сабағында балалар шулап, мұғалімге мың сұрақпен келе береді. Е.Н. Ильин әдеби туындыны талқылаған кезде, талқылауда әдеби сипатқа ие болуына қол жеткізуге тырысады, ол үшін жазушы қолданған тәсілдерді пайдаланады: тәсіл, сұрақ және тетік; сол кезде әдеби талдау шығады.
Өзін-өзі талдау идеясы. Мектептегі оқудың қиыншылығы, адам өзі атқарған жұмысын, идеясын өзі бағалай алмайтыны жұмыстардың бірі, демек ол мұғалімнің бағасын қажет етеді. Сонымен қатар, өзіндік тәуелсіз, дербес адам деп өз жұмысына жоғары немесе төмен емес, дәл баға беретін, өзінің жасағанын қорытындылай алатын адамды айтуға болады. Яғни біз барлығымыз әртүрлі жолмен болса да балаларға өзіндік талдаудың ұжымдық және жеке түрлерін үйретеді екенбіз. Мен не істер едім?, Мен кіммін?деген сұрақтармен Б.Н.Ильин оқушыларын өзінің жеке өмірі туралы ойларына шақырады. В.Ф.Шаталовтың әдістемесінде тақтада жауап берген оқушылардың еңбегін ұжымдық талдауға салады, себебі бұл жағдайда жұмыс үшін баға қойылмайды, сол себептен оқушылар жауап берушінің қатесін айтуға қорықпай, оның жұмысын ерікті түрде талдайды. Ш.А. Амонашвили әдейі кішкентай балдарды бағалау және талқылау ісіне үйретеді. Оның оқушылары жолдастарының жұмысын бағалап, тексеріп, бір-бірінің жазбаша жұмыстарын рецензиялайды, бұл кезде олар өз ойлары мәнді болу үшін эталондарды қолданады. Тәрбие берудегі негізгі элементтердің бірі болып әрине, И.П. Ивановтың жалпы жұмысты талқылау әдісі болып табылады, оны В.А. Караковский, М.П. Щетинин және тағы басқа педагогтарда қолданады. Бұл әдістеме бойынша, әрбір жалпы іс-ол өндіруші еңбек, дем алу кеші, жорық болсын, яғни әрбір іс міндетті түрде оның қатысушыларыменен талқылануы қажет, әйтпесе жұмыс аяқталмаған болып есептеледі. Ұжымдық өзіндік талқылауға балалады үйрету - бұл қиын, ұзақ, педагогтан үлкен іскерлікті қажет ететін іс, бірақ осылайша балалар және ересектер арасында, әріптестікке жұмыс жасау атмосферасы пайда болып, берік бола бастайды, оқушылар өз ұйымында өздерін қожайын ретінде сезініп, жалпы жұмыс барысын қадағалауды үйренеді, яғни олардың қоғамға қажет іс-әрекеті тез дамиды. Осындай жұмыстың тәртіпке шақыратын маңызы зор. Оқушылар жасаған еңбегін тек мұғалім ғана емес, ұжымда бағалайтынын білген соң, олар өздерін жоғары ұстап жақсы жұмыс жасауға тырысады.
Сыныптың интеллектуалды фоны. Оқушының тәрбие алуының және оқуының нәтижесіне көбінесе жанұя әсер етеді бірақ, зерттеулер көрсеткендей, мектептегі факторлардан мұғалімнің білімділігі, оқуға кеткен материалдық шығындар, сыныптағы оқушылар саны да емес, оқушының сыныптастарының алдына қойған өмірлік мақсаттарының маңызы әсер етеді екен. Егер сыныпта ұлы мақсатқа жетуге, ұмтылу білімге жалпы құштарлық күшті болса, сонда әрбір оқушы жақсы оқиды. Сыныптың жалпы мақсаттарына және құндылықтарына оның интеллектуалды фоны үлкен әсер етеді (В.А. Сухомлинскийдің термині). Әріптестік жағдайын, қалыптастыру үшін мұғалім тек бағдарлама бойынша ғана емес, жан-жақты білім алуға ұмтылыстың күшейтуді көздейді. В.Ф. Шаталов көптеген экскурсиялар жүргізеді, оның сыныбында әрқашанда әрбір оқушы оқып шығуға міндетті газеттерден алынған ең маңызды мақалалар жиналған папкалардың бірнеше түрі бар. С.Н. Лысенкова үй жұмысы ретінде жазбаша тапсырмаларды азырақ беріп, кітап оқуға көп көңіл бөлінуін қалайды. И.П.Волков өз мектебінде Шығармашылық кітапшалар енгізген, онда техникалық модель болсын, биологиядан дайындалған баяндама болсын, немесе 6-шы сынып оқушысы педагогтың 2-ші сынып оқушыларына өткізген сабағы болсын, демек оқушының өзі жасаған барлық жұмыстары жазылады. Осындай кітапша немесе басқада шаралар баланың әртүрлі қабілеттілігін, бейімділігін ашып, оның дамуына көмектеседі, ол келешектегі мамандықты таңдап алуына жол ашады. Осы бағытта М.П. Щетининнің кафедралары да жұмыс жасайды, олар балалардың бір істе болсада жоғары нәтижелерге жетуіне көмектеседі.
Ұжымдық шығармашылық тәрбие беру. Ленинградтық педагог И.П. Иванов ұжымдық шығармашылық тәрбие беру идеясын өңдеп жасаған, ол №308 мектебінде Фрунзе коммунасында Ленинградтың Орленок пионерлік лагерінде және тағы басқа мектептер мен лагерлерде іске асырылды. Бұл әдістемені өз жұмысында В.А. Караковский, М.Н. Щетинин қолданады. Әдістеменің мәні балаларды 1 сыныптан бітірушіге дейін ұжымдық шығармашылдыққа үйретуде жатыр. Негізгі ережесі барлығы шығармашыл болуы керек, ол болмаса не керегі бар?. Көп жылдар ішінде адамдарға, мектепке, өз сыныбына пайда келтірілген көптеген шығармашылық істер ойлап табылған. Бұл жұмыстарға барлық ұжым қатысады, оларды тыңдаушы және айтушы, пассив және актив деп бөлуге болмайды. Осындай тәрбие беру әдістемесі жоғары педагогикалық эффект береді, онымен жүз мыңдаған балалар өсіп шықты [10].
Шығармашылдық өндіруші еңбек. Oл әріптестік педагогикасында бірден маңызды орын алды. 1959 ж Фрунзе коммунасы, демек Ленинградтық оқушылар тобы Ефимов районының колхозына шықты, бұл елдегі ең алғаш еңбек және демалыс лагері болатын. №308 коммунарлық мектеп сүт зауытында өз жұмысын өндіруші еңбекті ұйымдастырудан бастады. М.П. Щетининнің тәжірибелік мектептерінде оқушылардың өндіруші еңбегін қалай ұйымдастырғаны белгілі. Коммунарлық ұжымдарда еңбек етудің ерекшелігі сол, балалар үнемі жұмысты қалай жақсартуға болады? Қалай оны сәндеуге болады? Қалай оң нәтиже алып, қуанышты етуіне болады?- деп ізденеді. Ұжымның құрамына кіріп, ересек адамдармен бірігіп жұмыс жасап үйренген балалар өндірісте келеңсіз жағдай туған кезде өздерін қалай ұстау керек екенін біледі, жұмысты одан да күшті жасауға тырысады, бір-біріне көмек береді, өндіріске қандайда бір пайдасын тигізу амалын іздейді.
Шығармашылық өзін-өзі басқару. Мектептегідей принциптерде құрылады. Мектептегі барлық актив жылына бірнеше рет ауысады, себебі балалар мен жасөспірімдерге ұзақ уақыт активистер қатарында жүруіне болмайды. Өзін-өзі басқару ересек адамның қатысуынсыз дегенді көздемейді,- керісінше, әріптестік рухы балалардың ересек адамдардан көмек іздеуін талап етеді, себебі балалар жұмыста жоғары нәтиже алуға ұмтылады.
Ата-аналармен бірігіп жұмыс жасау. Әріптестік педагогикасы балалардың ересектерге мектепте де, үйде де ашық, сеніммен қарауын көздейді. Бұл үшін жанұяда балаларға біріңғай талап қоймай, достық, жолдастық қарым-қатынас орнату керек. Біз ата-аналар жиналысында балаларға ешқандай сын ескерпелер айтпаймыз. Ата-ананы балалармен ұрыстыруға, болмайды. Мұғалім ата-анаға балаларының тәртібін күнделікке жазбауы тиіс және ата-аналар арасында жарыс тудырып, жұмыс орнында баласының үлгерімін ілмеуі қажет. Біз ата-аналарға олардың балаларының жақсы оқып жатқанын көрсетуге тырысып, өз баласын жақсы көруді үйретеміз. Егер оқушы көмек пен көңіл аударуды қажет етсе, оны соңына дейін, яғни аяғына нық тұрғанға дейін жасау керек. Ленинградтық тәрбие беруші Ф.Я. Шапиро айтқандай, бір тәртібі қиын баладан екіншісіне ауыса бергенше, бір балаға бір жыл жұмсаған дұрыс.
Жеке тұлғалық әдіс. Осы әдістемелер мен әдістер жиынтығы балаға дербес қатынасты емес, жеке тұлғалық әдісті қолдану идеясын тудырады. Мектепке жай ғана оқушы емес, жеке тұлға келеді. Ол мектепке мұғалімнің рухани әлемінен ешқандай айырмашылығы жоқ сезім және толқу әлемін алып келеді, яғни педагог пен оқушы тең екенін көреміз, екеуі де қуаныш, аяныш, қорқыныш, ұялу, қанағаттану, жеңіске жету және ұтылу сезімдерін біледі. Қаншалықты жеке тұлғалық әдісті қолдану керектігін айтсақ та, жұмыс және сабақтарымен қолы тимейтін мұғалім оны толық көлемде орындай алмайды [11].
Әріптестік педагогикасының тәсілдері оқушының өзін тұлға ретінде сезінуін, мұғалімнің тек өзіне көңіл аударатынын сезініп, әрбір сабақта орындаған жұмысы үшін баға алып, күшіне сай істерді таңдап алуын, тек сөзбен емес, іс жүзінде құрметке ие болатынын, өз мектебінде және сыныбында ешкім оны ренжітпей, қорғанышы бар екенін сезінетінін, оған ешкім сенімсіздік білдірмейтінін қамтамасыз етеді.
Әріптестік атмосферасында өскен балаларды бір сөзбен былай сипаттауға болады: олардың барлығы ойлануды ұнатады, ойлана алады, ойлану ісі олар үшін құндылық; барлығында дидактикалық қасиет бар, әрқайсысы материалды басқа біреуге түсіндіре біледі, барлығының ұйымдастыру, тіл табысу сияқты қасиеттері бар. Барлығы шығармашылыққа жақын, әрқайсысы белгілі деңгейде адамдарға бағытталған, барлығында әлеуметтік жауапкершілік сезімі бар. Біз әрқашан түлектер шығарғанда осындай балаларды көреміз. Егерде сыныпта әрқайсымыздың баламыз немесе немереміз оқыса, біз оларға әр оқушыға беретін білімнен көп білім бере алмас едік. Осы жерде тәрбие беру және оқытудың жоғары индивидуализациясы жатыр.
Мұғалімдердің әріптестігі. Әріптестік педагогикасы өте қиын, қолдануға келмейтін, қолға жетпейтін болып көрінуі мүмкін. Біздің тәжірибеміз көрсеткендей, кез-келген мұғалім бір айда немесе бір тоқсанда болмаса да оның принциптерін жүзеге асыра алады. Кімде-кім осы жаңа педагогиканы тек ойда ұстанғанның өзінде өз жұмысының жақсарғандығын байқайды. Себебі, әріптестік педагогикасы үшін ешқандай ерекше шарттардың қажеті жоқ, егер ол директор болса мектебінде, егер мұғалім болса өз сыныбында сол бағдарламалар және оқулықтарымен өзгерістерді бастауына болады. Әрине, біз жаңа педагогика идеяларының кең таралуын қолдар едік, бірақ біз оны енгізуге қарсымыз, демек бір мұғалімді екіншісіне үлгі тұтуына, біреуді жаңа әдіс қолданғаны үшін мақтағанға, екіншісін өзіндік бағытпен жұмыс жасағаны үшін жамандағанға қарсымыз. Сыныптағы балаларды немесе мұғалімдерді бір-біріне қарсы қоюға болмайды. Мұғалімдер балалармен жұмыс жасайды сол себептен өздері бала сияқты - бұл олардың әлсіздігі емес, бұл олардың кәсіби (профессионалдық) күші. Тек өзінде осы балалықтың белгілерін, әлсіздікті және сезімталдықты сақтай келе, баланы сезуге, түсінуге және тұлға ретінде қабылдауға болады.
Осылайша авторлық құжатта әріптестікте жұмыс жасау технологиясының мәні мазмұндалған. Орынды, түсінікті, анық. Осылайша педагог-новаторлар оны ойлап тауып, тәжірибе өткізіп енгізеді. Ал да, қолдана бер, бірақ ештеңені өзгертудің, оған қосудың, одан алудың қажеті жоқ. Бірақ шығармашылықсыз ешқайда бара алмайсың. Бірін, екіншісін алып тастап, үшіншісін қостық. Технология жұмысын тоқтатты. Кінәлау басталды. Егерде сіз өз жағдайыңызға қарай технология параметірлерін өзгертсеңіз авторларды технология жұмыс жасамайды деп кәнілауға болмайды. Бұл кезде қандай да болсын технология мәнін жояды. Мысалы, сіз сағат сатып алып, оның қолдану ережелерін бұзсаңыз, өндіруші бұған кінәлі ме? Барлығы қанағаттану үшін, технологияны қолданбас бұрын оны әбден зерттеп экспертизадан өткізу керек. Сонда түсінбеушілік, керек емес сындар бір-бірін кінәлау болмайды. Әрбір технология барлығы болады немесе ештеңе болмайды деген принциппен іске асырылады [12].
Әріптестік технологиясының жарамдылығын қазіргі нарықтық жағдайлада керектігін анықтауға тырысайық.
Кесте 1
Әріптестік технологиясының негізгі идеясы
1
Әріптестік технология
Жеке тұлғаның қалыптасуына және пәнді оқытуға бірдей көңіл бөледі
2
Әріптестік технология
Сыныптағы қарым-қатынастардың жақсаруына талап етеді
3
Әріптестік технология
Оқушылардың мұғалімге сенуіне негізделген
4
Әріптестік технология
Барлық технологиялар ішіндегі ең тиімдісі
5
Әріптестік технология
Жоғары педагогикалық шеберлікті қажет етеді
Әріптестік технологиясының негізгі қағидалары:
Оқушылармен қарым-қатынас.
Зорлықсыз оқыту.
Күрделі мақсат идеясы.
Тірек идеясы.
В.Ф. Шаталовтың тірек белгілері.
Жұмысты бағалау.
Ерікті таңдау идеясы.
Озу идеясы.
Ірі блоктар идеясы.
Сәйкес форма идеясы.
Өзін-өзі талдау идеясы.
Сыныптың интеллектуалдық фоны.
Ұжымдық шығармашылық тәрбие беру.
Шығармашылық өндіруші еңбек.
Шығармашылық өзін-өзі басқару.
Ата-аналармен бірігіп жұмыс жасау.
Жеке тұлғалық әдіс.
Мұғалімдердің бірігіп жұмыс жасау.
Ауыспалы құрамдағы жұптарда жұмыс жасау.
Бәсекелік орта түзу.
1.3 Әріптестік технологиясының артықшылықтары және кемшіліктері
Әріптестік технологиясы кеңес педагогиканың айқын жетістіктерінің бірі. Педагог-новаторлардың ерен еңбегінің нәтижесінде мектептегі оқыту мүмкіндіктеріне көзқарастар өзгерді. Қолжеткізерлік, оқушылардың жекеленген және жастық ерекшеліктерін ескеру біліктілігі, саналығын өзіндік белсенділігін, өзіндік іс атқару, шығармашылдық қабілеттілігі, оқушының жеке тұлғасын сыйлау сияқты маңызды принциптерін жүзеге асыруға бағытталған бірқатар нақты технологиялық тәсілдер ұсынылды. Әріптестік технологиясы біздің мектептердегі педагогтық бақылаулық функциясының гипертрофиясын жою бағытында үлкен, маңызды қадам жасап, ұйымдастыру әрекетінің күшеюіне ат салысты.
Әріптестік технологиясы критикалық талдаудардың объектісіне айналды. Оның барлық негізгі және қосымша аспекттері нақты талқылауға алынып, сол кезде артықшылықтары басты орын алған педагогикалық идея тұрғысынан және кемшіліктері анықталды [13]. Бүгінгі таңда, нарықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды университеті
Елемес Ж.Н.
Орта мектепте химия мен биологияны оқытуда әріптестік технологиясын қолданудың тиімділігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В012500 - Химия-биология мамандығы
Қарағанды 2022
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды университеті
Қорғауға жіберілді
Бейорганикалық және техникалық химия
кафедрасының меңгерушісі
_______________ Мукушева Г.К.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Орта мектепте химия мен биологияны оқытуда әріптестік технологиясын қолданудың тиімділігі
5В012500 - Химия-биология мамандығы
Орындаған: Ж.Н. Елемес
Ғылыми жетекшісі:
х.ғ.д.,профессор Е.С. Мустафин
Қарағанды 2022
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Факультет__________________________ _____________________________ - - - - - - - - - - - -
Мамандық___________________________ ____________________________
Кафедра____________________________ _____________________________
Кафедра меңгерушісі
Бекітемін
__________________
__________202 - _ж.
Дипломдық жұмысты (проект) орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Студент ___________________________________ ______________________
___________________________________ ________________________ - - - - - - - - ______
Курс, топ, мамандық, оқу формасы
Дипломдық жұмыстың (проект) тақырыбы ___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ _________
Студенттің аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ________20__ж
Жұмысқа басқа мәліметтер (заңдар, әдеби көздер, зертханалық-өндірістік мәліметтер) ___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ _______________________________
Дипломдық жұмыста (жобада) өңдеуге жататын мәселелер тізімі ___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ___________________________________ _______
Графикалық материалдар тізімі (сызбалар, кестелер, диаграммалар және т.б.) ___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ___________________________________ _______
Негізгі ұсынылатын әдебиеттер тізімі ___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ___________________________________ _______
Жұмыс бойынша консультациялар
Бөлімнің, тараудың атауы, нөмірі
Ғылыми жетекші, консультант
Тапсырманы алу мерзімдері
Тапсырманы берген
(қолы)
Тапсырманы алған
(қолы)
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау кестесі
№
Жұмыстың кезеңдері
Жұмыс кезеңдерін орындау мерзімдері
Ескерту
1
Дипломдық жоба тақырыбын бекіту
2
Дипломдық жобаны дайындау үшін материалдар жинау
3
Дипломдық жұмыстың (жобаның) теориялық бөлімін дайындау (І тарау)
Іс-тәжірибеге кеткенге дейін
4
Дипломдық жұмыстың (жобаның) сараптамалық бөлімін дайындау (ІІ тарау)
Іс-тәжірибе уақытында
5
Дипломдық жұмыстың (жобаның) толық мәтінінің жобалық нұсқасын аяқтау
Іс-тәжірибе аяқталғаннан кейінге бірінші апта
6
Дипломдық жұмысты (жобаны) алдын-ала қорғауға ұсыну
Шолу дәрістерінің (консультациялар) уақытында
7
Дипломдық жұмысты (жобаны) сын-пікірге ұсыну
8
Дипломдық жұмыстың (жобаның) ғылыми жетекшінің пікірімен соңғы нұсқасын тапсыру
9
Дипломдық жұмысты (жобаны) қорғау
МАК кестесіне сәйкес
Тапсырма берілген күні ___ ________ 20__ж.
Ғылыми жетекші ___________________________________ _______
қолы, аты-жөні, ғылыми атағы, қызметі
Тапсырманы қабылдаған студент _____________________________
қолы, аты-жөні
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1 Әдеби шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.1 Әріптестік технологиясы туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Оқушылармен қарым-қатынас ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Әріптестік технологиясының артықшылықтары мен кемшіліктері ... ... ... ... 21
1.4 Әріптестік технологияның қолданудағы ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .23
1.5 В.Ф. Шаталов жүйесі және нарықтық мектеп ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...28
1.6 Технологияның жаңа модификациясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2 Тәжірибелік бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 4
2.1 Химия және биологияны оқытуда әріптестік технологияның
жаңа модификацияларын қолдану әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2 Химияны оқытуда әріптестік технологиясын қолдануда
топтастыру стратегиясын пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.3 Оқушылар дайындаған тіректер сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.4 Карточкалар мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.5 Сабақта өтілген материалдармен жұмыс істей отырып, топ оқушылардың
дайындаған тіректерінің көрсеткіші ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.6 Әріптестік технологиясы бойынша жүргізілген тәжірибелік бөлім
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қысқартулар мен символдар тізімі
АҚШ - Америка құрама штаттары
ПҒА - педагогика ғылым академиясы
КСРО - Кеңес Социолистік Республикалар Одағы
ЖОО - жоғары оқу орны
БӘК - бағдарламалық әдістемелік кешен
ҰТЖИ - ұжымдық-топтық-жұп-индивидуалды
ТЖИ - топтық-жұп-индивидуалды
STAD - student teams achiements divising
TGT - teams games tournaments
LT - learning together
битс - жылдамдықтың өлшем бірлігі
гсм3 - тығыздықтың өлшем бірлігі
°С - температураның өлшем бірлігі
кДж - жұмыстың өлшем бірлігі
г - массаның өлшем бірлігі
л - көлемнің өлшем бірлігі
т - массаның өлшем бірлігі
мг - массаның өлшем бірлігі
tб - балқу температурасы
ρ - тығыздық
қ.ж. - қалыпты жағдай
Кіріспе
Қазақстан Республикасы өзінің тəуелсіз мемлекет екендігін бүкіл əлемге дəлелдеді. Ендігі басты міндет - мемлекеттің өркендеп өсуі, халықтың əлеуметтік, экономикалық жағынан кемелденуі болып табылады. Мемлекеттің əлеуметтік, экономикалық өсіп-өркендеуінің түпқазығы - білім мен ғылым екені даусыз. Еліміздің болашақтағы дамуы, өсіп-өркендеуі, əлемдік кеңістіктегі орны
білімнің бағыт-бағдарына, оның тиімділігіне байланысты болмақ.
Қазақстанның əлемдегі бəсекеге қабілетті 30 елдің қатарына кіру стратегиясы бүкіл ұлттың, елдің барлық атқару органдарының басты идеясына айланысуы тиіс екендігін айтылады. Бұл білім саласына, соның ішінде білім саласының мамандарын дайындауға үлкен жауапкершілік жүктейтіні түсінікті [1].
Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің реформалануы коғамның демократикалық бағытта дамуына бет алғанын айқындайды. Осыған орай, білімге деген көзқарас түбегейлі өзгеріп, оқытудың жаңа түрлері, жаңа бағыттағы мектептер пайда болып, білім мазмұнының толығымен жаңаруына алып келді. Күн тəртібіне қойылған күрделі мəселелердің ішінде жас ұрпаққа білім беруді əлемдік деңгейге жеткізу үлкен орын алады. Сондай қоғамдағы түрлі бағыттағы өзгерістердің бірі - 12 жыл оқыту моделі. 12 жылдық жалпы ортабілімберудіңмақсаты - алғанбілімдерінің негізінде еркін баяндалатын, өзін таныта, дамыта білетін, қазіргі заманға бейімделіп, өз бетінше дұрыс шешім қабылдай алатын тұлғаны қалыптастыру.
Елімізде мектеп оқушыларының шығармашылық іс-әрекетінің аспектісін зерттеген ғалымдар: С.Қ. Қалиев, С. Ұзақбаева, К.Ж. Қожахметова, І.Р.Халитова, Ш.Б. Құлманова, Р.Қ. Дүйсембінова және т.б. Бастауыш сынып оқушыларының 8 түрлі іс-әрекеттерінде шығармашылығын қалыптастырудың педагогикалық негіздері А.Х. Аренова, А. Мұқанбетжанова, Ә.С. Әмірова, С.Н. Жиенбаева, Б.Т.Қабатай, А.А. Сағымбаев, А.Б. Мырзабаев, К.Қ. Базарбаева, К.Сәдуақасқызы, Ә.С. Тапалова және т.б. еңбектерінде қарастырылды. Алайда, оқушылардың білім сапасын арттыру үшін химиядан эксперименттік есептердің бүгінгі күнге дейін ролі зерттелген жоқ. Еліміздің болашағы жастар десек, жастардың болашағы оларды саналы тəрбиемен, сапалы біліммен қаруландырып, білімі озық елдердің əлемдік озық үлгісін өнегесін, тəжірибесін үйрететін ұстаздар қауымына жүктелген еңбегіне байланысты болмақ. Осы тұста В.Г. Белинскийдің: ұстаздың қолында адам өмірінің келешектегі тұтас тағдыры тұр, - деген сөзі еріксіз еске түседі. Өйткені, ұстаз - болашақтың тұтқасы, жас ұрпақты тəрбиелеу жəне терең де жан-жақты білім беру ісіндегі қоғамның жұрт сенген өкілі. Ол жас ұрпақ бойына білімді, əдетті, дүниетанымдылықты, өмірге деген өмірлік мақсатын қалыптастырушы басты тұлға. Уақыт өткен сайын білім саласының əлеуметтік рөлі де нығайып келеді. Бұған дəлел - бүгінгі таңда еліміздің білім беру мекемелерінің алдында Қазақстан Республикасының 2030 жылдарға дейінгі стратегиялық дамуын жүзеге асыру. Осы аталған құжаттардың көздеген мақсаттары бір арнаға тоғысады. Ол мақсат - білім беру мекемелерінің мамандарына еліміздің болашағы - жастарды терең біліммен сусындату, яғни бір сөзбен айтқанда бəсекеге қабілетті ұрпақ дайындау мəселесі болып табылады [2].
Бүгінгі заманда жаңа цифрлық технологияларды енгізумен бірге технология деген ұғым кездеседі. ХХ ғасырдың 60 жылдарындағы АҚШ пен Англияда пайда болып, содан бұл термин өмір қажеттілігіне байланысты дүниежүзіне таралып кетті. Педагогикада бұл ұғым оқушылардың аз ғана күш жұмсап, ең жақсы жоғарғы нəтижеге жетудің тиімді принциптері мен əдістерін анықтауға бағытталған.
Технология деген термин гректің түп тамыры techne - өнер, шеберлік, кəсіп жəне logos - ғылым, білім деген сөздерінен шыққан. Екі түп тамырының бірлігін шеберлік туралы ғылым немесе білімді беретін деген сөзді құрайды. Ол өндірістік үдерістерді жүргізудің тəсілдері мен құралдары туралы білімдер жиынтығы.
Педагогика саласында өзекті мәселелерінің бірі - жеке тұлғаны жетілдіруде, жан-жақты дамытуда, білім беруде ғылымның соңғы жетістіктерін қолданып, шығармашылық жұмыстарды жасауға қабілетті, дүниетанымдық көзқарасы кең, рухани бай азамат дайындау. Қоғамада болып жатқан жаңа әлеуметтік-экономикалық ұсыныстар толық білім жүйесіне қатысты. Сондықтан білім беруді дамыту мәселелері, білімнің сапасы қалыптасқан білім беру сипатын, өткен тәжірбиелерді саралап, әлемдегі озат үлгілермен сабақтастықта өзіміздің ұлттық болмысымызды ескере отырып, жетілдіру игі жоспарларымыздың біріне айналуда. Қай кезде болмасын ізгі мақсаттарға, асыл мұраттарға жету ізденістер мен шығармашылық әрекеттер арқылы мүмкін болмақ [3].
Қазіргі заманда жалпыға орта білім беру мектептерінің түлектерінің білім сапасын жоғарылату әрбір педагогтың алдында тұрған өзекті мәселелелердің бірі болып табылады. Осыған орай мектептердегі педагогтар ұжымдары оқытудың жаңа әдістерін қолдануға және дәстүрлі әдістерді жетілдіруге бағытталған ізденістер үстінде. Қолдануға мүмкін және тиімді болып табылатын педагогикалық технологияларға әріптестік технологиясын жатқызуға болады. Әріптестік технология (сур 1) оқыту әдістемесіне және тұлғаның қалыптасуына бірдей көңіл бөлетін қазіргі заманғы технология. Осы технологияның мәнін, мұғалім оқыту әдісінде, оқушыныда бір қолымен алып жүре алатынын көреміз.
Бұл технология оқытылатын пән мен тұлғаның қалыптасуына негізделген. Оқушылар мен оқытушылардың арасындағы қарым-қатынастар жаңа сипатқа ие. Осындай, ұжымдық және мақсатқа жетуге ұмтылысты қалыптастыратын қарым-қатынастар оқушылармен әріптестіктің негізін қалайды.
Жұмыстың мақсаты: Жаңа педагогикалық технологиялардың бірі болып табылатын әріптестік технологиясын мектепте химияны және биологияны оқыту барысында қолдану мүмкіндігін қарастыру.
Жұмыстың міндеттері: химияны және биологияны оқытуда әріптестік технологиясын қолдануда, оқушының дара қабілетін дамыту, білім алуда жеке стилін қалыптастыруына, жеке қасиеттерінің ашылуына ықпал жасау мүмкіндігіне негізделген.
Қойылған міндеттерді шешу барысында төмендегі зерттеу әдістері қолданылады: алдыңғы бағдарлама мен жаңартылған білім беру бағдарламасын толықтай зерттеп, тақырып бойынша педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді талдау; жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша сабақтың методикасын құру; оқушыларды бақылау; тәуелсіз сараптау әдісі; сауалнама жүргізу; мұғалімдермен әңгімелесу; педагогикалық эксперимент.
Практикалық маңыздылығы: мектепте химия және биологияны оқыту әрбір оқушыда белгілі бір жалпы химиялық және биологиялық білім, білік, дағды қалыптастырылып, шындық өмірдегі объектілерді бейнелеудегі химияның және биологияның мәнін ұғындырады. Тәжірибе жүргізу барысында оқушылардың өзіндік дамуы, химияға және биологияға деген қызығушылығы аpтады және байқалған құбылыстар мен үдерістерді түсіндіру кезінде оқyшы бойында білік пен дағды қалыптасуы жүзеге асады. Сондықтан тәжірибелік жұмыстaрды жүйeлi түрде сабақ барысында кеңінен қолдану қажет.
Зерттеу объекті: мектептегі химия және биология пәнін оқытуға арналған жаңа білім беру бағдарламасындағы тәжірибелер.
Дипломды жазудың тәжірибелік базасы: Қарағанды қаласы, Е.А. Бөкетов атындағы ҚарУ, химия факультеті, Бейорганикалық және техникалық химия кафедрасы, Н. Нұрмақов атындағы мамандандырылған мектеп-интернаты.
Жұмыстың құрылымы: кіріспе, 2 бөлім (әдеби шолу, тәжірибелік бөлім), қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Әдебиеттік шолу
1.1 Әріптестік технологиясы туралы түсінік
Әріптестік технологиясы - дегеніміз оқыту әдістемесіне де, тұлғаның қалыптасуына да бірдей көңіл бөлетін технология. Осы технологияның мәнін, мұғалім оқыту әдісінде, оқушыныда алып жүре алатынын көреміз. Әріптестік технологиясы деген атау отандық және шет елдердегі дидактикалық тұрғыдан қиын мәселелерді шешу нұсқасы ретінде біріктірілген. Отандық түрі әріптестік педагогика атымен 80-90 жылдар басында ел ішінде қарқынды дамып, кең қолданылым тапты, өзгертіліп жаңалықтар енгізілді, кейбір бастапқы енгізілген элементтері алынып, оның орнына басқалары орнын тауып отырды. Сондықтанда бізде әріптестік технологияның өзгертілген (модификацияланған) түрі бар деп білеміз [4].
Әріптестік педагогиканың негізгі ойларын Манифестте айтылғандай қарастырайық. Манифест - Мәскеудегі Переделкинодағы педагог-новаторлар тобының инициативасыменен қабылдаған қортынды құжат. Олар: С.Н. Лысенкова (Москва, №587 мектеп), В.Ф. Шаталов (№5 мектеп Донецк), И.П.Волков (№2 мектеп, Реутов, Мәскеу облысы), В.А. Караковский (Москва, 825 мектеп), М.П. Исетенин, КСРО ПҒА жалпы тәрбие беру мәселелері Институтының аға ғылыми оқытушысы, Е.М. Ильин, №307 мектеп мұғалім - әдіскері Ленинград, Ш.А. Амонашвили, КСРО ПҒА корреспондент - мүшесі, Н.И. Гузик - мұғалім (Одесса облысы) П.М. Эрдниев профессор (Элиста қаласы) және тағы басқа (18 қазан 1986ж.) Учительская газета басылымында шыққан Манифесттің мәтінінде әріптестік технологиясының негізгі қағидалары келтірілген. Соларға тоқталып өтейік.
Сурет 1 - Әріптестік технология көрінісі
1.2 Оқушылармен қарым-қатынас
Мектепте болған өзгерістерге көз салайық.
Алғашқы көзге, тап бұрынғыдай сияқты: мұғалім сыныпқа кіріп, оқушылардан сабақ сұрайды, оқытудың техникалық құралдарын қолданып немесе қолданбай оларға жаңа материалды түсіндіреді, демек оқытудың түрі бұрынғыдай қалып отыр. Терең түрдегі өзгерулер мұғалімде емес оқытушыларда бар сияқты. Бұрын оқуға қабілеттілігі жоқ немесе оқығысы келмейтін оқушылар мектептен шығып немесе екінші жылға қалып отыратын; ол кездері егер жақсы білім алсаң, көп жалақы аласың деген мықты экономикалық ынта болатын; және көпшілік ата-ананың ұзақ уақыт оқытуға балаларына, орта білім беруге мүмкіндіктері жоқ болатын, сондықтын да қабілеттілігі төмен оқушылар мектептен кетіп жатты. 30%-ға жеткен оқушылар континенті біртіндеп өздігінен шығып отырды. Қазіргі уақытта бұл оқушылардың барлығы біздің сыныптарымызда біз қазір оқушыларды таңдап алусыз және шығарып тастаусыз оқытатын бірінші педагог буындарының біріміз. Осындай оқыту әдістерін, амалдарын біз мұра ретінде алып қалған жоқпыз, біз оларды өзіміз жасауымыз қажет. Ғасырлар бойы атақты педагог-гуманистердің қайталап келгені, біз үшін тек арман болса, қазір күнделікті қажеттілік болып отыр: біз біздің балаларымыз да оқудың өзінде жатқан, оқытуға жаңа ынта (стимул) оятуымыз қажет. Егер оқытуға сыртқы түрткі болмаса, зорлап оқытуға арналған әдістер болмаса, егер пәнге жалпы қызығушылық жоқ болып және де біз реалист ретінде бар болмыстан жасырынып қалғымыз келмесе біздің алдымызда бір-ақ жол бар: біз балаларды жалпы оқыту еңбегіне баулып, қол жеткізген жетістіктеріне қуаныш сезімін, алға қарай ұмтылыуын, дамуын қамтамассыз етуіміз қажет. Олай болмаса, оқыта алмайсың. Оқыту нәтижесі қабілеттілікпен ынтаның көбейтіндісіне тең. Егер ынта нөлге тең болса, көбейтінді де нөлге тең. Балаларды оқыту үрдісіне қатыстыратын, баулитын оқушы мен мұғалімнің бірігіп еңбек етуіне көп көңіл бөлетін бұрынғы педагогикадан ерекшеленетін жаңа педагогика яғни әріптестік педагогикасы қажет.
Мектепте әрқашан пән мұғалімдері және тәрбиеші мұғалімдер болатын. Біріншілер пәнді оқушыға жеткізеді, екіншілер оқушыны пәнге апарады. Яғни бұл балалармен бірігіп, әріптестікке жұмыс жасау болып табылады, нәтижесінде ұжымшылдық және алға қойған мақсатқа жетуге қабілеттілік пайда болады. Егер ойлап қарасақ бұл әріптестікте оқыту және тәрбие беру, терең түрдегі әдісі мақсат-міндетімен сәйкес келеді [5]. Мұғалімдер әдетте өзінің мықты оқушыларын мақтан тұтса, біз әлсіз оқушылардан мықты болып шыққан оқушыларды мақтан тұтамыз. Әріптестік идеясы бір дыбыс болып қалмас үшін, ол әдістемемен күшейтілуі қажет (қазіргі түсінік бойынша - технологиямен). Балалармен бірігіп жұмыс жасауды жаңа тоқсананнан бастап енгізіп немесе хабарлап айтып қоя салуға болмайды, оған жылдар бойы жету қажет. Біз ұзақ жылдар бойы оқушылармен бірігіп жұмыс жасауға алып келетін педагогиканы жасап келдік. Ол балалармен қарым-қатынас жасау кезінде пайда болды және де біздің басымызды қосатын негіз, бұл - оқушылармен қарым-қатынасымыздың өзгеруі. Мұғалімнің оқушыға көңіл аударуы, оның балалармен қарым-қатынасы, бүкіл дүние жүзі бойынша, қазіргі таңда халықаралық педагогикалық кездесулер мен конгрестерде талқыланатын сұрақ. Бұл мәселелерді шешудегі біз өзіміздің әдістерімізді табуымыз қажет.
Күштеусіз (зорлықсыз) оқыту. Бұл педагогиканың орталық нүктесі - біздің күштеп, мәжбүр етіп оқытатын әдістерімізді қолданбау және оқытудың гуманды түріне көшу. Бізге қандайда әлсіз сынып түссе де, біз жаман баға қоймадық, оқушылардың ата-анасына шағым түсірмедік, сабақ барысында ескерту жасамадық, яғни бұлай да оқытуға болады екен және бұл әлдеқайда жеңіл болады екен. Балаларды зорлықпен, күшпен оқыту педагогтардың өздерін де шаршатып, өз күштеріне деген сенімін төмендетеді, мектепте болып жатқан оқиғалардың дұрыс екеніне күмән туғызады. Әріптестік педагогика мұғалімнің жұмысын шиелендіреді, бірақ бұл шиелініс қуанышты болатын сияқты. Мұғалім үнемі бағаны жалған түрде жоғарылатып қоюдан, білім жоқ болсада жалған үш қоюдан босайды.
Әзірше, жаңа әдіс қабылданғанша, бізге бағдарламаларды үнемі қысқарту қажет болады, бірақ олар сонда да оқуға қабілеттілігі жоқ оқушылар үшін күрделі болып отырады.
Сухомлинскийдің айтуы бойынша, бала жақсы оқып, үлгеруі үшін, оның жақсы оқуы және қалып қалмауы керек. Осы парадокс болып көрінетін сөйлемде педагогикалық істің барлық күрделілігі түйінделген. Тек жетістіктен туындайтын шабыт бар жерде, оқуға деген қызығушылық болады. Әріптестік педагогикасы тек бір нәрсеге бағыттылған, ол, балаға жетістікке жетемін деген сенімін жоғарылату, үйренуге үйрету, оның қалып қоюын және қалып қойғанын байқатпау.
Қиын-мақсаттың идеясы. Барлық мұғалімдер жаңа бөлім немесе сабақтың тақырыбын хабарлайды, бірақ та әріптестік рухын ұстап тұру үшін балалардың алдына күрделі мақсат қою қажет, оның аса қиын екенін көрсету қажет және мақсатқа қол жеткізілетіне, тақырыптың жақсы игерілетіне сенім ұялату керек. Бұл жағдайларда оқушыларды біріктіретін тек қана мақсат емес, мақсат аса қызық емес болуы мүмкін, ол қиыншылықтарды жеңе алатын мүмкіндікке сенім. Жалпы шабыттанусыз балалармен қызметтес болу қиынға түседі.
Тірек идеясы. Әрбір сыныпта балалардың қабілеттілігі әртүрлі болғандықтан, және де біз саған қиындау есеп, саған болса жеңілдеу деп балаларды қабілеттілігі бойынша бөлмейтіндіктен, әсіресе кішкентай балалармен қосымша сабақ жүргізуге қарсы болғандықтан және балалар өздерін екінші сортты деп күмәндануын қамтамасыз ететін барлық әдіске қарсы болғандықтан, біз барлығымыз тәжірибелей келе, тірек идеясына тоқтадық. Ол В.Ф. Шаталовтың тірек белгілері, С.Н. Лысенкованың сызба, И.П. Ивановтың шығармашылық тәрбие беру әдісіндегі тәртіп моделі, Е.Н. Ильиннің тірек тетіктері, Д.Е.Огороднов ән айту әдісінің алгоритімі. Тірек формалары әртүрлі, бірақ барлығының жалпы принципі бір: әлсіз оқушының өзі тақтаның алдында өзін еркін сезінуі керек, сынып жұмысын тоқтатып қоймай сабақтың қарқынын бұзбауы керек, ол үшін, олардың алдында тірек болуы қажет. Бұл сызбанұсқа түріндегі көрнекті құрал емес, ол әңгіменің ереженің, есептерді шешу әдістерінің көрсететін жібі тәріздес. Бұл тіректерді әлсіз оқушылар күшті оқушыларға қарағанда көп қолданады, бірақ сыныпта бұл айырмашылық байқалмайды, барлығы сенімді түрде жауап беріп, өзіне лайық жақсы баға алады [6].
В.Ф. Шаталовтың тірек белгілері. В.Ф. Шаталовтың тірек белгілеріне ерекше тоқтау керек. Бұл сызбанұсқа емес, бұл қағаз бетінде орналасқан белгілердің, түйінді сөздердің және басқа да ой тіректерінің жиынтығы. Белгілер оқушыларға оқуға берілген мәтінді өрістетуге және ықшамдауға мүмкіндік береді, ал орындалатын жұмыс әрбір оқушыға қолжетерлік және берілген материалды өте жақсы түсінуге және қабылдап алуына мүмкіндік туғызады, ал ең маңыздысы - жаттап алуды толық шектейді. Оқушылар мұғалімнің түсіндіріруінің барысында оның ойын тек қадағалап қоймай, сол жолмен лабиринтте жүргендей, өздері жүріп отырады. Қазіргі уақытқа дейін біз ойлауды дамытудың бір ғана проблемалық әдісін білетін едік, ойдың сұрақтан туындауы. Кейбір оқушылардың ойының әлсіздігі соншалық, аз ғана қиыншылық кездескеннің өзінде оның толық тоқтап қалуы байқалады. Бұл жағдайда мұғалімдер осындай оқушыларға ойлағысы келмейтініне ұрысып-жекиді немесе көмек берусіз жайынына қалдырады. Әріптестік педагогика аз болса да ойлануға қабілеттілікті дамытуды көздейді. Зорлықпен, жекумен қосымша сабақ өткізумен бұған қол жеткізуге болмайды, себебі қабілеттіліктің және табыстылықтың осындай төмен деңгейінде баланың өзімшілдігі маңызды роль атқарады. Біз балаларды қайта тәрбиелемейміз. Егер де бір бөлмедегі екі қызметкер бір-бірін қайта тәрбиелейтін болса, ұрыстан басқа ештеңе шықпайды. Біз балалардың жеке тұлғасына тиіспеуге, қателерін және кемшіліктерін көрсетіп олардың намысына тимеуге тырысамыз. Біз сынып ішінде мақсаттылық пен еңбек атмосферасын қалыптастырып, тілектестік қарым-қатынастар арқылы балаларды еңбекке баулимыз. Бұдан олар ақылдырақ және мейірімдірек бола түседі.
Мұғалім зорлықпен оқыту құралдарын қолдануды шектегеннен кейін өзін әлсіз сезіне бастайды. Бірақ бізде жан-жағынан күшті педагогикалық құрал бар. Бұл - жұмысқа барлығын зорламай, жекімей, баули алатын балалар ұжымы. Сабақ - ұжымдық еңбек, мұғалім және оқушының ұжымдық шығармасы. Көпшілігімізде оқушылар әдісті таңдауда және сабақтың құрылуына ат салысады. Біз балаларды сабақта ұжымдық жұмыс жасауға үйретеміз.
Жұмыстарды бағалау. В.Ф. Шаталовтың конспекттері жалпы қызығушылықты тудырды. Оларды ЖОО және техникумдардағы кез-келген пәннің мұғалімдері қолданады. Жетістікке жетудің себебінің бірі, бұл - тіректік белгілер оқытудағы ең күрделі педагогикалық келеңсіздіктерді шешеді: оқушының үйде орындаған жұмысын ықшамдалған күйде тексеруге - оқытушының тірек белгісіне бір көз салуы әрбір оқушының сабақтағы жұмысын әділ бағалауға жеткілікті. Оқушы күнделікті жүйелі түрде тек оны тақтаға шақырады және баға қояды демей жұмыс жасаса, ол тез дамып, артта қалғандар қатарына кірмейді. Бұл барлық жастағы оқушыларды шабыттандырады, сол себептен жетістік атмосферасында келешекте жұмыс атқару ешқандай қиыншылық тудырмайды. Балалардың жетістіктері қайталап отыруға тәуелді. Есте сақтаудың үш түрін яғни көзбен көру, моторлы есту қолдана отырып бірнеше рет қайталау - бұл оқушының барлығын біліп, барлығын жасай алу, қабілеттілігін тудыртады. Оған баға қойса да, қоймаса да болады [7].
Ш. Амонашвили кішкентай балаларға тіптен баға қоймайды. С.Н. Лысенкова, 2 қоймайды, өйткені, оның барлық балаларының үлгерімі жақсы. В.Ф.Шаталов жұмыс жасалмаған жағдайда күнделікті білімді тексеру ведомостында бос тор қалдырады. Формалар әртүрлі, бірақ түйіні бір - зорлықсыз оқыту. Әсіресе бұл төменгі сыныптарға қатысты. Жаман баға қоятын бастауыш мектеп мұғалімі мақтау, мадақтауды қолдана алмайды. Ол нәтиже алуда шыдамсыз , балаларға сенімі жоқ, бұл мұғалімдер мектеп үшін өте қауіпті, балалардың мәңгіге оқуға деген ынтасын жояды. Зорлықсыз оқытуды педагогикалық училищелерде үйрету қажет. Зорлықсыз оқыту мен біздің әдістемелерде қателіктерді түзету үшін ұжымдық жұмыс жасау жоқ.
Егер де балалар қате жіберсе, бұл мұғалімнің қателігі, демек мұғалім сәйкесінше, әдіс табу қажет. Мұғалімге тек өз пәнін білу аз, ол балалық білмеушілікті біліп, оны сыйлауы қажет,- оның себебін түсініп, күш салусыз оны жою керек. Біз ойлағанымыздай емес еріншек балалар әлде қайда аз, яғни бала алдына қойған мақсатқа шешім таппаған кезде еріншек болады. Бала еріншектігі бұл жағдайда мұғалімнің педагогикалық агрессиясынан қорғаныш. Біз әлі қайратты (еркі) толық қатаймаған және борыштық сезімі дамымаған балалармен және жасөспірімдермен жұмыс жасаймыз. Бірақ борыштық сезімі және қайраттылық, көндірумен, зорлықпен бекімейді. Олардың бекітілуі оқушының күнделікті оқу алдындағы борышын өтеп, одан қуаныш және қанағаттанарлық сезім алуымен байланысты. Біз балалар еңбекті сүюі қажет немесе мұғалім оқушыны еңбекке баулу керек деп айтпаймыз, ой тізбегі керісінше егер қызметтестік педагогиканы қолдансақ, балалар еңбекке үйреніп оны сүйе біледі, олардың алдында борыштық сезімі пайда болады.
Ерікті таңдау идеясы. Оқыту кезінде балалар өздерін педагогтың әріптесі ретінде сезіну үшін, оларға әрқашанда мүмкіндігінше таңдау еркін беру қажет. Ш. Амонашвили осындай таңдау мүмкіндігін ең кішкентай балаларға да береді. В.Ф. Шаталов оқушыға 100 есепті тапсырмаға беріп, оның кез-келгенін және қаншасын таңдауға ерік береді. С.Н. Лысенковада шығарма жазу алдында қиын сөздерді оқушылар таңдап, оларды мұғалім тақтаға жазады. И.В. Волков балаларға тек тақырыптың атын айтады - батырларды жасау, ұшақ жасау, архитектуралық ескерткіштер жасау, бірақ қалай, қандай материалдан жасауын оқушылар еркіне, таңдауына қалдырады. Таңдау еркі - шығармашылық ойдың дамуындағы ең қарапайым қадам.
Балалар мұғалім рөлін сомдаған кезде тез дамиды. С.Н. Лысенковада олар кезекпен сыныпты жүргізіп, жұмысты дауыстап баяндайды. И.П. Волковта шын педагогтар тәріздес үлкен сынып оқушылары төменгі сыныптағыларға сабақ жүргізеді. В.Ф. Шаталовтың жоғары сынып оқушылары үнемі төменгі сыныптағылардың дәптерлерін тексереді. Оқушылар бір-біріне әрдайым көмек беруі қажет, бірақ олар баға қоймауы тиіс [8].
Басып озу идеясы. Бұл идея әрқайсымыздың жұмысымызда әртүрлі болып байқалады, бірақ бұған барлығымыз келгенбіз. В.Ф. Шаталов бағдарламаны 1-2 жыл бұрын оздырса, С.Н. Лысенкова, 1-1,5 жыл ертерек күрделі тақырыптарды өте бастайды. Жоғары сыныптардағы оқушылардың немесе студенттердің есебін И.П. Волков бастауыш сынып оқушыларына немесе 6 жастаға балаларға береді. Б.П. Никитин ересектер де шеше алмайтын бас қатыратын есептерді кіші балаларға беріп отырады. Бағдарламаны басып озу оқушыларды, қуантып, мақтаныш сезімін тудырады: мұғалім бағдарламадан өзін тәуелсіз сезініп, сабақта уақытты өз еркімен пайдаланады. Маңызды жаңалық ретінде С.Н.Лысенкованың үлкен және кіші перспективасын есептеуге болады. Осы уақытқа дейін мұғалім сабақта бұрынғы материалды қайталап, жаңасын түсіндіретін ол тек кеше, бүгін дегенді білетін, С.Н. Лысенкова алғаш рет сабаққа ертең деген ұғымды енгізеді. Бұрынғыны қайталап, жаңаны түсіндіргеннен басқа ол 50-100 сабақтан кейін өтетін материалға да аз уақытын бөледі. Бұл міндетті түрде керек екен, себебі кішкентай балаларға, бағдарламамен көзделген сабақ жетпейді екен. Тақырыпты игеруге кейбір балаларға, бес сабақ жеткілікті болса, кейбіріне 50 сабақ керек. Келешектегі күрделі тақырыпқа алдын-ала жайлап келе бастап, С.Н. Лысенкова балаларға ойын - дамытуға керек уақыт береді. Бұл кезде күшті оқушылар сыныпта әлі өтпеген сұрақтарға интуиция, жобалау сияқты қасиеттерін пайдалана келе, жауап беруіне мүмкіндік бар, осыдан олар тез дамып, әдеттегідей әлсіз оқушылардың арасында іштері пыспай, жұмыстан қол қуысырып қалмайды. Біздің жалпы тәжірибеміз көрсеткендей, қызметтестік әдісте күшті оқушылар жеңіске жетеді. Олар - мұғалімнің негізгі қоры, оларды ештеңе тоқтатып тұрмайды, олар өз соңынан атынан ұжымды алып жүреді.
Ірі блоктар идеясы. Тәжірибе көрсеткендей, материал ірі блоктарға біріктірілген кезде, оқушыға түсетін жүктемені төмендете келе оқытылатын материалдың көлемін едәуір жоғарылатуға мүмкіндік пайда болады. В.Ф.Шаталов 10-20 сабақты 1 блокка біріктірсе, Е.Н. Ильин 1 сабақта үлкен шығарманың мәні мен сұлулығын ашып көрсетеді, И.П. Волков әртүлі мамандықтардың дағдыларын біріктірсе, И.М. Эрдиев ірі блоктармен оқытудың әдісін анық талдайды: И.П. Иванов әдістемесі бойынша коммунарлық жиында 1 күнде 5-6 ірі рухани жұмыс жүргізіледі, ал, М.П. Щетинин сүңгу идеясымен тәжірибе жүргізеді. Ірі блоктарда логикалық байланыстар оңай орнықтырылып, жетекші ой оқушыларға оңай көрсетіледі. 10 сабақ материалын 1 сабақта игере аламыз ба? - деп мұғалімнің оқушылар алдына күрделі және қызықты сауалнаманы қоюға мүмкіндігі бар [9]. Материалды блоктармен оқу баланы қиыншылық алдындағы қорқыныш сезімінен арылтады: Блок өтті, негізгі ой алынды, яғни оқушы түсінбей артта қалып қаламын деп қорықпай, түсініктерді игеріп тыныш жұмыс жасай береді.
Сәйкестік форма идеясы. Сабақ өзінің формасы бойынша оқытылатын пәнге сәйкес болу қажет. Матеметика сабағында В.Ф. Шаталов теореманы дәлелдей келе ешқандай артық сөз айтпайды, демек барлығы дәл болуы қажет. И.В.Волковтың шығармашылдық сабағында балалар шулап, мұғалімге мың сұрақпен келе береді. Е.Н. Ильин әдеби туындыны талқылаған кезде, талқылауда әдеби сипатқа ие болуына қол жеткізуге тырысады, ол үшін жазушы қолданған тәсілдерді пайдаланады: тәсіл, сұрақ және тетік; сол кезде әдеби талдау шығады.
Өзін-өзі талдау идеясы. Мектептегі оқудың қиыншылығы, адам өзі атқарған жұмысын, идеясын өзі бағалай алмайтыны жұмыстардың бірі, демек ол мұғалімнің бағасын қажет етеді. Сонымен қатар, өзіндік тәуелсіз, дербес адам деп өз жұмысына жоғары немесе төмен емес, дәл баға беретін, өзінің жасағанын қорытындылай алатын адамды айтуға болады. Яғни біз барлығымыз әртүрлі жолмен болса да балаларға өзіндік талдаудың ұжымдық және жеке түрлерін үйретеді екенбіз. Мен не істер едім?, Мен кіммін?деген сұрақтармен Б.Н.Ильин оқушыларын өзінің жеке өмірі туралы ойларына шақырады. В.Ф.Шаталовтың әдістемесінде тақтада жауап берген оқушылардың еңбегін ұжымдық талдауға салады, себебі бұл жағдайда жұмыс үшін баға қойылмайды, сол себептен оқушылар жауап берушінің қатесін айтуға қорықпай, оның жұмысын ерікті түрде талдайды. Ш.А. Амонашвили әдейі кішкентай балдарды бағалау және талқылау ісіне үйретеді. Оның оқушылары жолдастарының жұмысын бағалап, тексеріп, бір-бірінің жазбаша жұмыстарын рецензиялайды, бұл кезде олар өз ойлары мәнді болу үшін эталондарды қолданады. Тәрбие берудегі негізгі элементтердің бірі болып әрине, И.П. Ивановтың жалпы жұмысты талқылау әдісі болып табылады, оны В.А. Караковский, М.П. Щетинин және тағы басқа педагогтарда қолданады. Бұл әдістеме бойынша, әрбір жалпы іс-ол өндіруші еңбек, дем алу кеші, жорық болсын, яғни әрбір іс міндетті түрде оның қатысушыларыменен талқылануы қажет, әйтпесе жұмыс аяқталмаған болып есептеледі. Ұжымдық өзіндік талқылауға балалады үйрету - бұл қиын, ұзақ, педагогтан үлкен іскерлікті қажет ететін іс, бірақ осылайша балалар және ересектер арасында, әріптестікке жұмыс жасау атмосферасы пайда болып, берік бола бастайды, оқушылар өз ұйымында өздерін қожайын ретінде сезініп, жалпы жұмыс барысын қадағалауды үйренеді, яғни олардың қоғамға қажет іс-әрекеті тез дамиды. Осындай жұмыстың тәртіпке шақыратын маңызы зор. Оқушылар жасаған еңбегін тек мұғалім ғана емес, ұжымда бағалайтынын білген соң, олар өздерін жоғары ұстап жақсы жұмыс жасауға тырысады.
Сыныптың интеллектуалды фоны. Оқушының тәрбие алуының және оқуының нәтижесіне көбінесе жанұя әсер етеді бірақ, зерттеулер көрсеткендей, мектептегі факторлардан мұғалімнің білімділігі, оқуға кеткен материалдық шығындар, сыныптағы оқушылар саны да емес, оқушының сыныптастарының алдына қойған өмірлік мақсаттарының маңызы әсер етеді екен. Егер сыныпта ұлы мақсатқа жетуге, ұмтылу білімге жалпы құштарлық күшті болса, сонда әрбір оқушы жақсы оқиды. Сыныптың жалпы мақсаттарына және құндылықтарына оның интеллектуалды фоны үлкен әсер етеді (В.А. Сухомлинскийдің термині). Әріптестік жағдайын, қалыптастыру үшін мұғалім тек бағдарлама бойынша ғана емес, жан-жақты білім алуға ұмтылыстың күшейтуді көздейді. В.Ф. Шаталов көптеген экскурсиялар жүргізеді, оның сыныбында әрқашанда әрбір оқушы оқып шығуға міндетті газеттерден алынған ең маңызды мақалалар жиналған папкалардың бірнеше түрі бар. С.Н. Лысенкова үй жұмысы ретінде жазбаша тапсырмаларды азырақ беріп, кітап оқуға көп көңіл бөлінуін қалайды. И.П.Волков өз мектебінде Шығармашылық кітапшалар енгізген, онда техникалық модель болсын, биологиядан дайындалған баяндама болсын, немесе 6-шы сынып оқушысы педагогтың 2-ші сынып оқушыларына өткізген сабағы болсын, демек оқушының өзі жасаған барлық жұмыстары жазылады. Осындай кітапша немесе басқада шаралар баланың әртүрлі қабілеттілігін, бейімділігін ашып, оның дамуына көмектеседі, ол келешектегі мамандықты таңдап алуына жол ашады. Осы бағытта М.П. Щетининнің кафедралары да жұмыс жасайды, олар балалардың бір істе болсада жоғары нәтижелерге жетуіне көмектеседі.
Ұжымдық шығармашылық тәрбие беру. Ленинградтық педагог И.П. Иванов ұжымдық шығармашылық тәрбие беру идеясын өңдеп жасаған, ол №308 мектебінде Фрунзе коммунасында Ленинградтың Орленок пионерлік лагерінде және тағы басқа мектептер мен лагерлерде іске асырылды. Бұл әдістемені өз жұмысында В.А. Караковский, М.Н. Щетинин қолданады. Әдістеменің мәні балаларды 1 сыныптан бітірушіге дейін ұжымдық шығармашылдыққа үйретуде жатыр. Негізгі ережесі барлығы шығармашыл болуы керек, ол болмаса не керегі бар?. Көп жылдар ішінде адамдарға, мектепке, өз сыныбына пайда келтірілген көптеген шығармашылық істер ойлап табылған. Бұл жұмыстарға барлық ұжым қатысады, оларды тыңдаушы және айтушы, пассив және актив деп бөлуге болмайды. Осындай тәрбие беру әдістемесі жоғары педагогикалық эффект береді, онымен жүз мыңдаған балалар өсіп шықты [10].
Шығармашылдық өндіруші еңбек. Oл әріптестік педагогикасында бірден маңызды орын алды. 1959 ж Фрунзе коммунасы, демек Ленинградтық оқушылар тобы Ефимов районының колхозына шықты, бұл елдегі ең алғаш еңбек және демалыс лагері болатын. №308 коммунарлық мектеп сүт зауытында өз жұмысын өндіруші еңбекті ұйымдастырудан бастады. М.П. Щетининнің тәжірибелік мектептерінде оқушылардың өндіруші еңбегін қалай ұйымдастырғаны белгілі. Коммунарлық ұжымдарда еңбек етудің ерекшелігі сол, балалар үнемі жұмысты қалай жақсартуға болады? Қалай оны сәндеуге болады? Қалай оң нәтиже алып, қуанышты етуіне болады?- деп ізденеді. Ұжымның құрамына кіріп, ересек адамдармен бірігіп жұмыс жасап үйренген балалар өндірісте келеңсіз жағдай туған кезде өздерін қалай ұстау керек екенін біледі, жұмысты одан да күшті жасауға тырысады, бір-біріне көмек береді, өндіріске қандайда бір пайдасын тигізу амалын іздейді.
Шығармашылық өзін-өзі басқару. Мектептегідей принциптерде құрылады. Мектептегі барлық актив жылына бірнеше рет ауысады, себебі балалар мен жасөспірімдерге ұзақ уақыт активистер қатарында жүруіне болмайды. Өзін-өзі басқару ересек адамның қатысуынсыз дегенді көздемейді,- керісінше, әріптестік рухы балалардың ересек адамдардан көмек іздеуін талап етеді, себебі балалар жұмыста жоғары нәтиже алуға ұмтылады.
Ата-аналармен бірігіп жұмыс жасау. Әріптестік педагогикасы балалардың ересектерге мектепте де, үйде де ашық, сеніммен қарауын көздейді. Бұл үшін жанұяда балаларға біріңғай талап қоймай, достық, жолдастық қарым-қатынас орнату керек. Біз ата-аналар жиналысында балаларға ешқандай сын ескерпелер айтпаймыз. Ата-ананы балалармен ұрыстыруға, болмайды. Мұғалім ата-анаға балаларының тәртібін күнделікке жазбауы тиіс және ата-аналар арасында жарыс тудырып, жұмыс орнында баласының үлгерімін ілмеуі қажет. Біз ата-аналарға олардың балаларының жақсы оқып жатқанын көрсетуге тырысып, өз баласын жақсы көруді үйретеміз. Егер оқушы көмек пен көңіл аударуды қажет етсе, оны соңына дейін, яғни аяғына нық тұрғанға дейін жасау керек. Ленинградтық тәрбие беруші Ф.Я. Шапиро айтқандай, бір тәртібі қиын баладан екіншісіне ауыса бергенше, бір балаға бір жыл жұмсаған дұрыс.
Жеке тұлғалық әдіс. Осы әдістемелер мен әдістер жиынтығы балаға дербес қатынасты емес, жеке тұлғалық әдісті қолдану идеясын тудырады. Мектепке жай ғана оқушы емес, жеке тұлға келеді. Ол мектепке мұғалімнің рухани әлемінен ешқандай айырмашылығы жоқ сезім және толқу әлемін алып келеді, яғни педагог пен оқушы тең екенін көреміз, екеуі де қуаныш, аяныш, қорқыныш, ұялу, қанағаттану, жеңіске жету және ұтылу сезімдерін біледі. Қаншалықты жеке тұлғалық әдісті қолдану керектігін айтсақ та, жұмыс және сабақтарымен қолы тимейтін мұғалім оны толық көлемде орындай алмайды [11].
Әріптестік педагогикасының тәсілдері оқушының өзін тұлға ретінде сезінуін, мұғалімнің тек өзіне көңіл аударатынын сезініп, әрбір сабақта орындаған жұмысы үшін баға алып, күшіне сай істерді таңдап алуын, тек сөзбен емес, іс жүзінде құрметке ие болатынын, өз мектебінде және сыныбында ешкім оны ренжітпей, қорғанышы бар екенін сезінетінін, оған ешкім сенімсіздік білдірмейтінін қамтамасыз етеді.
Әріптестік атмосферасында өскен балаларды бір сөзбен былай сипаттауға болады: олардың барлығы ойлануды ұнатады, ойлана алады, ойлану ісі олар үшін құндылық; барлығында дидактикалық қасиет бар, әрқайсысы материалды басқа біреуге түсіндіре біледі, барлығының ұйымдастыру, тіл табысу сияқты қасиеттері бар. Барлығы шығармашылыққа жақын, әрқайсысы белгілі деңгейде адамдарға бағытталған, барлығында әлеуметтік жауапкершілік сезімі бар. Біз әрқашан түлектер шығарғанда осындай балаларды көреміз. Егерде сыныпта әрқайсымыздың баламыз немесе немереміз оқыса, біз оларға әр оқушыға беретін білімнен көп білім бере алмас едік. Осы жерде тәрбие беру және оқытудың жоғары индивидуализациясы жатыр.
Мұғалімдердің әріптестігі. Әріптестік педагогикасы өте қиын, қолдануға келмейтін, қолға жетпейтін болып көрінуі мүмкін. Біздің тәжірибеміз көрсеткендей, кез-келген мұғалім бір айда немесе бір тоқсанда болмаса да оның принциптерін жүзеге асыра алады. Кімде-кім осы жаңа педагогиканы тек ойда ұстанғанның өзінде өз жұмысының жақсарғандығын байқайды. Себебі, әріптестік педагогикасы үшін ешқандай ерекше шарттардың қажеті жоқ, егер ол директор болса мектебінде, егер мұғалім болса өз сыныбында сол бағдарламалар және оқулықтарымен өзгерістерді бастауына болады. Әрине, біз жаңа педагогика идеяларының кең таралуын қолдар едік, бірақ біз оны енгізуге қарсымыз, демек бір мұғалімді екіншісіне үлгі тұтуына, біреуді жаңа әдіс қолданғаны үшін мақтағанға, екіншісін өзіндік бағытпен жұмыс жасағаны үшін жамандағанға қарсымыз. Сыныптағы балаларды немесе мұғалімдерді бір-біріне қарсы қоюға болмайды. Мұғалімдер балалармен жұмыс жасайды сол себептен өздері бала сияқты - бұл олардың әлсіздігі емес, бұл олардың кәсіби (профессионалдық) күші. Тек өзінде осы балалықтың белгілерін, әлсіздікті және сезімталдықты сақтай келе, баланы сезуге, түсінуге және тұлға ретінде қабылдауға болады.
Осылайша авторлық құжатта әріптестікте жұмыс жасау технологиясының мәні мазмұндалған. Орынды, түсінікті, анық. Осылайша педагог-новаторлар оны ойлап тауып, тәжірибе өткізіп енгізеді. Ал да, қолдана бер, бірақ ештеңені өзгертудің, оған қосудың, одан алудың қажеті жоқ. Бірақ шығармашылықсыз ешқайда бара алмайсың. Бірін, екіншісін алып тастап, үшіншісін қостық. Технология жұмысын тоқтатты. Кінәлау басталды. Егерде сіз өз жағдайыңызға қарай технология параметірлерін өзгертсеңіз авторларды технология жұмыс жасамайды деп кәнілауға болмайды. Бұл кезде қандай да болсын технология мәнін жояды. Мысалы, сіз сағат сатып алып, оның қолдану ережелерін бұзсаңыз, өндіруші бұған кінәлі ме? Барлығы қанағаттану үшін, технологияны қолданбас бұрын оны әбден зерттеп экспертизадан өткізу керек. Сонда түсінбеушілік, керек емес сындар бір-бірін кінәлау болмайды. Әрбір технология барлығы болады немесе ештеңе болмайды деген принциппен іске асырылады [12].
Әріптестік технологиясының жарамдылығын қазіргі нарықтық жағдайлада керектігін анықтауға тырысайық.
Кесте 1
Әріптестік технологиясының негізгі идеясы
1
Әріптестік технология
Жеке тұлғаның қалыптасуына және пәнді оқытуға бірдей көңіл бөледі
2
Әріптестік технология
Сыныптағы қарым-қатынастардың жақсаруына талап етеді
3
Әріптестік технология
Оқушылардың мұғалімге сенуіне негізделген
4
Әріптестік технология
Барлық технологиялар ішіндегі ең тиімдісі
5
Әріптестік технология
Жоғары педагогикалық шеберлікті қажет етеді
Әріптестік технологиясының негізгі қағидалары:
Оқушылармен қарым-қатынас.
Зорлықсыз оқыту.
Күрделі мақсат идеясы.
Тірек идеясы.
В.Ф. Шаталовтың тірек белгілері.
Жұмысты бағалау.
Ерікті таңдау идеясы.
Озу идеясы.
Ірі блоктар идеясы.
Сәйкес форма идеясы.
Өзін-өзі талдау идеясы.
Сыныптың интеллектуалдық фоны.
Ұжымдық шығармашылық тәрбие беру.
Шығармашылық өндіруші еңбек.
Шығармашылық өзін-өзі басқару.
Ата-аналармен бірігіп жұмыс жасау.
Жеке тұлғалық әдіс.
Мұғалімдердің бірігіп жұмыс жасау.
Ауыспалы құрамдағы жұптарда жұмыс жасау.
Бәсекелік орта түзу.
1.3 Әріптестік технологиясының артықшылықтары және кемшіліктері
Әріптестік технологиясы кеңес педагогиканың айқын жетістіктерінің бірі. Педагог-новаторлардың ерен еңбегінің нәтижесінде мектептегі оқыту мүмкіндіктеріне көзқарастар өзгерді. Қолжеткізерлік, оқушылардың жекеленген және жастық ерекшеліктерін ескеру біліктілігі, саналығын өзіндік белсенділігін, өзіндік іс атқару, шығармашылдық қабілеттілігі, оқушының жеке тұлғасын сыйлау сияқты маңызды принциптерін жүзеге асыруға бағытталған бірқатар нақты технологиялық тәсілдер ұсынылды. Әріптестік технологиясы біздің мектептердегі педагогтық бақылаулық функциясының гипертрофиясын жою бағытында үлкен, маңызды қадам жасап, ұйымдастыру әрекетінің күшеюіне ат салысты.
Әріптестік технологиясы критикалық талдаудардың объектісіне айналды. Оның барлық негізгі және қосымша аспекттері нақты талқылауға алынып, сол кезде артықшылықтары басты орын алған педагогикалық идея тұрғысынан және кемшіліктері анықталды [13]. Бүгінгі таңда, нарықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz