Ақмола облысының көлдер жүйесіне толықтай сипаттама

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

География және табиғатты пайдалану факультеті

География, жерге орналастыру және кадастр кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Мaмaндық: 6В05205-География

Тақырыбы:Ақмола облысыныңсу ресурстары және оларды бағалау

Орындаған: Сатыбалды Г.Д. ( 3 к.)
Ғылыми жетекші: Оразымбетова К.Ш.

Алматы, 2021

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1.

1.1.
АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Физикалық-географиялық орны және геологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5

1.2.
Геологиялық құрылысы мен тектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7

1.3.
Климаты, қар жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2

2.
АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ СУ РЕСУРСТАРЫ

2.1.
Ақмола облысының өзендер жүйесіне толықтай сипаттама ... .18

2.2.
Ақмола облысының көлдер жүйесіне толықтай сипаттама ... ..20

2.3.

Ақмола облысының жер асты сулары және басқа су асты көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25

3.
АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ СУ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ ОНЫ ҚОРҒАУ МЕН БАҒАЛАУ

3.1.
Ақмола облысының су ресурстарын шаруашылықта дұрыс пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27

3.2.
Ақмола облысының су ресурстарына антропогендік әсері ... ..30

3.3.
Ақмола облысыныңсу ресурстарының мәселелері және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .37

КІРІСПЕ
Табиғат байлықтарының қымбат түрлерінің бірі - су. Дүние жүзінде көптеген өнім мен тағамға айырбас боларлық заттар табылғанымен суды алмастыратын зат табылған жоқ. Планетамыздағы организмдердің тірші-ліктері үшін, оның ішінде адамның өмірі және денсаулығы үшін, судың қаншалықты маңызды екендігін түсіну қиын емес. Сол себептен адам қоғамында судың орны ерекше, сондықтан планетамыздағы су, халықтың негізгі байлығы деп түсінуіміз керек.
Қазіргі заманның шаруашылық-тұрмыстық, әлеуметтік-мәдени қызметі табиғи су көздерін күнделікті пайдаланумен тығыз байланысты. Сусыз жерде өмір мен тіршілік тынысы мүлдем жоқ. Сондықтан оны неғұрлым тиімді пайдаланудың, ауыз су сапасын жақсартып отырудың маңызы ерекше. Суды қорғаудың қажеттілігі осыдан туындайды.Жер бетінің 79,5 пайызын су алып жатыр. Сөз жоқ, біз үшін тұщы судың маңызы үлкен. Олардың қоры өте аз, өзендер мен көлдердегі тұщы сулар қоры гидросфера ресурсының 1 пайызына да жетпейді. Қазақстан Республикасы да тұщы су қоры тапшы елдер қатарына жатады. Еліміздің су қорлары өзендерден, көлдерден, бөгендерден, жер асты суларынан, мұздардан, мемлекеттік шекараға кіретін теңіздерден және теңіз жағалауындағы территориялық сулардан құралады.Қазақстан Республикасының су кодексі 1993 жылы наурыз айының 31 жұлдызында қабылданды. Кодексте қойылған негізгі міндет - су қорларын ластаудан, таусылудан қорғау, зиянды әсерлерді болдырмау, суды пайдалануда заңдылықты күшейту, халықтың экономика салдарының қажетін өтеу үшін суды ұтымды пайдалану.
Елбасымыздың сөздерімен айтқанда отандастарымыздың төрттен үш бөлігі сапасыз ауыз суды пайдалануда. Су ластануының көрсеткіші біздің мемлекетімізде әлі күнге дейін үлкен. Қалалық Көкшетау Су Арнасының басшыларының айтуы бойынша бүгінгі пайдаланып жүрген суды тазалау құрылғыларына және құбырларымызға 30 жылдан астам уақыт болған екен, яғни олардың пайдалану мерзімі естен шықты.Облыстың экологиялық жағдайы күрделі,сондықтан оны қорғауға қамқорлық, қоршаған орта жағдайын жақсарту, ауа, жер, су ресур-старының экологиялық қауіпсіздігін қалпында ұстау, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін сақтау,жүзеге асыру механизмдері: табиғатты қор-ғау шараларына бөлінетін қаржы шығындарын өсіріп отыру; халыққа экологиялық білім мен тәрбие беру жұмыстарын әрі қарай жалғастыру аса қажет.Президенттің Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес осы күнгі экологиялық бағдарламаларды тиімді шешу Қазақстан Үкіметінің ең маңызды басымдықтарының бірі болып отыр. Аумақтық бағдарламалар қоршаған ортаныңластану деңгейінің төмендеуіне, ауаның бұзылуына, жер үсті суларының нашарлауына өндірістік және тұрмыстық қалдықтардың тымкөбейіп кетуіне, орман алқаптарының,биологиялық алуан түрліліктің азайып бара жатуына байланысты жасалып отыр.
Қоршаған ортаны қорғау мәселелерін оңтайлы шешуге жергілікті органдар табиғат пайдаланушыларға Үкіметтік емес ұйымдар өзара тығыз бірлікте, белсенділікпен қатысуы аса қажет.
Қазіргі жағдайға талдау жасасақ, аймақтың қазіргі экологиялық жағдайы әлі де өткір күйінде қалып отыр. Сондықтан жер, су, ауаның ластануын азайту үшін міндетті түрде жедел табиғат қорғау шараларын жүзеге асыру керек.
Қазіргі талдау көрсетіп отырғандай, қоршаған ортаны, табиғатты, ресурстарды қорғау жайлы барлық билік деңгейлерінде бірдей, бірлікпен,шын жанашырлықпен жүргізілгенде ғана жақсаратүсетіндігі айқындалады.

1.АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

1.1.Физикалық-географиялық орны және геологиялық құрылымы

Ақмола облысы Қазақстан Республикасының орталық бөлігінің солтүстігінде орналасқан. Облыс 1939 жылы құрылған. 1961-1992 жылдары Целиноград облысы болып аталды. Батысында - Қостанай, солтүстігінде - Солтүстік Қазақстан, шығысында - Павлодар және оңтүстігінде - Қарағанды облыстарымен шектеседі. Ақмола облысы жерінің аумағы 146,2 мың шаршы километр. Халқы - 810 мың адамнан асады, ақмолалықтардың 54 пайызға жуығы ауылды жерлерде тұрады. Халықтың орташа тығыздығы 1 шаршы километрге 5,7 адамнан келеді. Облыс орталығы - Көкшетау қаласы. Халқы 130 мың адамнан тұрады. Көкшетау Қазақстанның көне қалаларының бірі. Ол 1824 жылдың 29 сәуірінде ірге көтерген. Ақмола облысының құрамында Көкшетау қаласынан басқа да тоғыз қала бар. Олар: Степногорск, Щучинск, Степняк, Ақкөл, Атбасар, Державинск, Ерейментау, Есіл, Макинск. Облыс сондай-ақ 17 ауданнан тұрады. Олар: Ақкөль, Аршалы, Астрахан, Атбасар, Бұланды, Егіндікөл, Еңбеекшілдер, Ерейментау, Есіл, Жақсы, Жарқайың Зеренді, Қорғалжын, Сандықтау, Целиноград, Шортанды, Щучье. Жер аумағы 146,2 мың км². Тұрғыны 738 611 адам, орташа тығыздығы 1 км²-ге 5,05 адамнан келеді (2018)[[3]]. Солтүстігінде Солтүстік Қазақстан, шығысында Павлодар, оңтүстігінде Қарағанды, батысында Қостанай облыстарымен шектеседі. 14 ауылдық, 2 қалалық әкімшілік ауданға бөлінген. 10 қала, 13 кент, 245 ауылдық әкімшілік округ бар. Әкімшілік орталық - Көкшетау қаласы. Ақмола облысы Сарыарқаның солтүстік-батыс бөлігінде, Есіл өзенінің жоғарғы ағысындағы дала белдемінде орналасқан. Жерінің басым бөлігі абсолюттік биіктігі 400 м-ден аспайтын аласа белесті, ұсақ төбелі жазық. Солтүстігінде Көкшетау қыратының сілемдері (Сандықтау, Домбыралы, т.б. аласа таулар) орналасқан. Облыстың батыс, орталық, шығыс бөліктерін Есіл, Атбасар, Сілеті жазықтары алып жатыр. Оңтүстік-батысында Теңіз-Қорғалжын ойысы бар. Облыстың батыс жағында Есіл өзеніне дейін Торғай үстіртінің шығыс шеті еніп жатыр. Есіл өзенінің оң жағалауы Атбасар, сол жағалауы Теңіз жазықтарымен шектеседі. Оңтүстік-шығысында орманды, көркем Ерейментау өңірі орналасқан. Оның негізгі бөлігі жартасты, қырқалар тізбегінен (100 - 500 м) тұрады. Жерінің геологиялық құрылымы каледон және герцин қатпарлығы кезеңінде қалыптасқан. Палеозой дәуірінің соңында континенттік түзілу кезеңі басталды. Өте ұзақ мерзімге созылған тегістелудің нәтижесінде пайда болған таулы өлке мезозой дәуірінде бірте-бірте қыраттарға айналды. Облыс жері негізінен палеозойдың метаморфтанған тақтатастарынан, кварциттерінен, құмтастарынан, альбитофириттерінен, әктастарынан, конгломераттарынан түзілген. Солармен бірге интрузивті (гранит, диорит, габбро, т.б.) және эффузивті жыныстар кең таралған. Байырғы жыныстарды неоген мен төрттік дәуірлердің сарғылтым шөгінділерінің қалың қабаттары жауып жатыр.

1.2. Геологиялық құрылысы мен тектоникасы

Ақмола облысы жерінің геологиялық құрылысы каледон және герцин қатпарлығы кезінде қалыптасқан. Палеозой дәуірінің соңында конти-ненттік түзілу кезеңі басталды. Өте ұзақ мерзімге созылған тегістелудің нәтижесінде пайда болған таулы өлке мезозой дәуірінде бірте-бірте қыраттарға айналды. Облыс жері негізінен палеозойдың метаморфтанған тақтатастарынан, кварциттерінен, құмтастарынан, альбитофирлерінен, әктастарынан, конгломераттарынан түзілген. Солармен бірге интрузиялық (гранит, диорит, габбро т.б.) және эффузиялық жыныстар кең таралған. Байырғы жыныстарды неоген мен төрттік дәуірлердің сарғылтым шөгінділерінің қалың қабаттары жауып жатыр. Кен байлықтарынан уран, боксит, сүрме, мыс, молибден, кобальт, көмір, каолин сазы, кварц құмы, құрылыс материалдары, тағы басқаларыөндіріледі. Жерінің геологиялық құрылымы каледон және герцин қатпарлығы кезеңінде қалыптасқан. Палеозой дәуірінің соңында континенттік түзілу кезеңі басталды. Өте ұзақ мерзімге созылған тегістелудің нәтижесінде пайда болған таулы өлке мезозой дәуірінде бірте-бірте қыраттарға айналды. Облыс жері негізінен палеозойдың метаморфтанған тақтатастарынан, кварциттерінен, құмтастарынан, альбитофириттерінен, әктастарынан, конгломераттарынан түзілген. Солармен бірге интрузивті (гранит, диорит, габбро, т.б.) және эффузивті жыныстар кең таралған. Байырғы жыныстарды неоген мен төрттік дәуірлердің сарғылтым шөгінділерінің қалың қабаттары жауып жа Ақмола облысы Қазақстан Республикасының орталық бөлігінің солтүстістігінде Қазақтың аласа белді- бетегейлі даласы (Сарыарқа) мен Теңіз жазығының арасында орналасқан. 1939 жылдың 14 қазанында құрылған. Батысында Қостанай, теріскейінде Солтүстік Қазақстан, шығысында Павлодар, оңтүстігінде Қарағанды облыстарымен шектесіп жатыр. Көлемі- 146,2 мың шаршы км. Облыс халқының саны- 739,042 мың адам (1.07.2006 жылға дейінгі мәлімет). Облыс аумағының солтүстік бөлігін Көкшетау (Көкше тауы - 947 м), Жақсыжалғызтау (730 м), Жыланды (665 м), Зеренді (587 м) тауларымен бірге Көкшетау жотасының орта тұстары алып жатыр. Облыстың оңтүстік жағы - орташа биіктігі 300-400 метр болатын бұйратты, жон-жоталы жазық. Орталық бөлігінде Сандықтау, Домбыралы таулары орналасқан, оңтүстік-батысы Теңіз-Қорғалжын ойпатымен жалғасады. Ақмола облысының климатышұғыл континенталды, жазы ыстық та құрғақ болып келсе, қысы қатал. Облыс құрамындағы екі қала - Көкшетау мен Степногорск обыстық маңызға ие, 8 қала (Ақкөл, Атбасар, Державинск, Ерейментау, Есіл, Макинск, Степняк, Щучинск) аудандық басқару жүйесінде, сондай-ақ мұнда 17ауылдық аудан 14кент және 244 ауылдық округ бар.

1.3. Климаты, қар жамылғысы

Облыстың ауа райы тым континенталды, және айрықша құрғақ-шылықты болып келеді. Жазы қысқа ыстық қоңыржай, қысы- ұзақ аязды, желі күшті және боранды болып тұрады. Қаңтардың орташа темпера-турасы - 16-18 градус, шілдеде +19...+21 градус. Ауаның температурасы үлкен амплитуда және жылдық айналымда да тәулікте де ылғалды. Орташа жылдық ауаның температурасы жаз айында +180, max +420 C (шілдеде), ал ең суық айларда -470С (ақпанда).Аязсыз күндердің созылу кезеңі 100-150 тәулік, жылу қосылатын кезең - 214 тәулік. Орташа жылдық түсім мөлшері - 253 мм. Тұрақты қар жамылғысы қарашаның ортасында қалыптасып, оңтүстігінде 130-140 күн, солтүстігінде 150-155 күн жатады. Қардың орташа қалыңдығы 20-22 сантиметр. Қар жамылғысының салмағы - 100 кгм². 557-ден 864 мм жылына үстіңгі су булануының тербелісі. Ауданның тағы бір клима-тындағы ерекшелік ол ылғи да соғушы жел болып тұрады. Жалпы желдің соғысы оңтүстік батыстан бағытталған, осы жел соғыстары қыста боранның соғуына ықпалын тигізеді. Орташа жылдық желдің жылдам-дығы -4,5 мсек, қыс айларында ең үлкен - 9,5 мсек. Нормативтік жылдамдық желдің өктемділігі - 70 кгсм².Желдер негізінен оңтүстік-батыс пен батыс жақтан соғады. Желдің жылдық орташа жылдамдығы 5,6 мс. Шілде айындағы желдің орташа жылдамдығы 4,6 мс, қаңтар айында - 5,8 мс. Облыс территориясына түсетін жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 250-400 мм. Жауын-шашынның ең көп мөлшері маусым-тамыз айларында (49%), ең аз мөлшері желтоқсан -ақпан айларындатүседі. Ерте көктемгі құрғақшылық, көктемгі қатты желдер, жиі болып тұратын шаңды дауылдар, ерте күзгі суықтардың түсуі климаттың қолайсыз жақтарына жатады. Бұл табиғи жағдайлар табиғи баланстың дұрыс қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Сондықтан да қоршаған ортаның мониторингі Ақмола облысының табиғатында маңызды роль атқарады.

2. АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ СУ РЕСУРСТАРЫ

2.1. Ақмола облысының өзендер жүйесіне толықтай сипаттама

Ақмола облысы әкімшілігінің 2004 жылғықыркүйектің 9 жұлды-зында ҚазақстанРеспубликасы Үкіметінің 2004 жылғы 2 тамыздағы кеңейтілген мәжілісі хаттамасының жүзеге асыру жөніндегі шаралар жоспары туралы қаулысы Ақмола облысы жөнінде де актуалды болып саналады. Басты мақсаттары мен міндеттері: аймақтың ауа бассейнін, су және жер ресурстарын, флора мен фаунасын барынша қорғауды қамтамасыз ету; экологиялық ағарту,насихат, білім мен тәрбие беру, кадрлар даярлау;экологиялық ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу.
Облыста 7 ірі өзен, 140 көл бар. Ең ірі өзендері Есіл, Жабай, Сілеті, Нұра, Шағалалы, Қылшақты, Терісаққан. Режимдері бойынша өзендер қармен көректенетін жазықтықты типке жатады. Өзендер сәуірдің орта кезінде таси бастайды. Тасқындағы су лай иіссіз болады. Қыстың аязды күндерінде өзендер түбіне дейін қатып, су ағыны уақытша тоқтатылады. Соңғы жылдары өзен суларының оның ішінде Есіл суының ластануы азайғандай алайда кейбір тұстарында ластану деңгейі нормадағыдан жоғары.Өзен суларын негізгі ластаушылар жергілікті елді мекендер мен өндірістік кәсіпорындар болып табылады. Адамның шаруашылық іс-әрекетінің, суды тиімсіз пайдалануының, органикалық заттар, тұрмыстық қоқыстармен ластаудың да әсерінен өзен суларының жағдайы нашарлайды. Облысты өндірістік - шаруашылықтық және ауыз сумен қамтамасыз ететін бүгінгі таңдағынегізгі ашық су көздері Есіл, Сілеті және Шағалалы сияқты арналы өзендер болып табылады. Есіл өзенінің ағынды суын пайдалануға кепілдік беруді Астанадағы су қоймасы реттеп отырады. Сілеті өзенінің суын Сілеті суқоймасы, Шағалалы өзенінің суын Шағалалы суқоймасы реттейді. Бұл су қоймаларының жалпы сыйымдылығы 669 миллион текше метр. Қойма суларының сапасы да өзен суларына жақын.Ақмола облысымыздағы су көздерінің соңғы жылдардағы жағдайының жайсыз халде екендігі баршаға мәлім. Ақмола облысының оңтүстігінде орналасқан екінші ірі өзен - Нұра өзені. Суының нитратпен, сульфатпен, темірмен, мыспен, фенолмен, мұнай өнімдерімен және сынаппен ластануы жоғарырақ.
Есіл, Нұра, Шағалалы, өзендерінің жалпы ластаушылары - ол осы жердегі тұратын халықтардың, лас, кір сулары және ағынды сулары минералды-органикалық тыңайтқыштар жаңбыр сумен немесе қар еріген суларымен өзен, көлдерге түседі. Химиялық зерттеулердің нәтижесінде өзендерде құрамында азот бар заттар кездеседі. Аммиак, нитрат - таза суда кездеспейді.Облыстың солтүстік бөлігінде Шағалалы өзені орналасқан. Өзен Көкшетау қаласының негізгі су көзі болып табылады. Облыс территориясы бойынша ұзындығы 144 километр, ағынның жылдық орташа мөлшері 40770 мың куб метр. Судың жалпы қорын қала тұрғындары пайдалануда. Қалған өзендердің ұзындықтары кішігірім, кейбіреулері жаздың ыстық айларында кеуіп те қалады.

2.2. Ақмола облысының көлдер жүйесіне толықтай сипаттама

Ірі көлдер саны 140, өзгесі шағын көлшіктер. Ең ірі көл - Теңіз. Оның су айдынының көлемі 1590 шаршы км. Одан кейінгі аумақтысы Қорғалжын көлі. Су айдынының көлемі - 330 шаршы километр. Көптеген көлдері-міздің тереңдігі орташа есеппен 1-1,5 метрге ғана жетеді. Көл шұңғыма-лары түбінің рельефі тегіс болғандықтан, жаз уақытында көлдің ауданы кенет кішірейеді.Көлемі жағынан шағын су алу облысымыздың 7 көлдерінде Астрахань, Атбасар, Есіл, Жақсы және Қорғалжын аудандарының 9 шағын елді мекендерінің шаруашылық-тұрмыстық қажеттіліктердің минималды сұранысын қанағаттандыру үшін жүргізіледі. Бурабайдағы Үлкен Шабақты, Шортан және Зеренді көлдерінің ластану деңгейлері бір-бірімен шамалас, ластану индексі 3 санатты. Ал Кіші Шабақты мен Көкшетау түбіндегі Қопа көлдерінің табанда-рында қорыс та көп, негізінен бұлар лас көлдер қатарына жатады. Екеуінің ластану индексі 5 санатты. Тұзды Майбалық көлінің ластану да нормадан көп жоғары, 6 санатты ластану индексіне жатады.
Қотыркөл көлдерінің тағдыры да алаңдатпай қоймайды. Қорыс - батпақтыңқалыңдығы 1,5-2 метрге дейін жетіп қалған.Аулиекөл, Айнакөл, Шабақкөл сияқты өзендердіңжағдайы жыл сайын нашарлап барады. Сопропель түзілуінің нәтижесінде сулардың температуралық режимі өзгеріп, судың жалпы минерализациясына әкеліп соқты. Көлдердің су балансының бұзылуы суларды шексіз коммуналдық шаруашылыққа пайдалануынан болды. Аталған әрекеттердің нәтижесінде теріс су балансы қалыптасты.
Табиғи комплексті табиғи түрінде сақтау мақсатымен шаралар жүйесі құрылды. Шаралардың арасына сопропель түзілістеріментазарту және деңгейлік режимін сақтау шаралар кірді. Есептеу бойынша аталған шаралар Шортанкөлмен Айнакөлдің деңгейлерін қалпына келтіреді, бірақ Шортанкөл көлінің жағдайы қайталанбайтын процесске ұшыраған. Қопа көлі Көкшетау қаласының солтүстік батысында орналасқан. Су жинау алабының жалпы ауданы - 3860 шаршы километр. Оңтүстік-батыстан Шағалы өзені, оңтүстік шығыстан Қылшақты өзені ағады. Шағалалы өзені оңтүстік батыстан құйып, солтүстігінен ағып шығады. 1955 жылы көлдегі су көлемі 39,2 миллион куб метрді құрады, су айдынының ауданы - 13,6 шаршы километр болды. 1955 жылдан 1990 жылға дейін көлдің көлемі 13 миллион куб метрге дейін азайды. Ал қазіргі уақытта көл суының көлемі 26 миллион куб метрді құрайды. Көлдің экологиялық жағдайы қала тұрғындарын алаңдатқалы қай заман. Қопа көлін ең алғаш зерттеп жазған монография 1959 жылы Тың аймағындағы жер үсті су қоймалары деген атпен жариялаған.Қопаның сол кездегі ахуалы мен бүгінгі таңдағы жағдайын салыстырсақ, көп айырмашылық бар екен. Ең бастысы, көл суының аумағы тарылған, тығызданған, судың сапасы кеміген.
Қопа көлінің айдынын толтыратын көздер -атмосфералық жаңбыр, қар сулары. Әр көлдің осындай ағын су жиналатын аумағы болады. Қопа көліне ағын су құятын аумақтың көлемі 1959 жылғы деректер бойынша 3869 км2. Ол аумақтың 80 пайызы Қопа көліне келіп құйылатын Шағалалы өзені мен Қылшақты өзеннің су жинайтын бассейіне жатады. Ал міне, осы ағынды су жиналатын аумақтың тарылуына байланысты көлдің деңгейі төмендеген. 1959 жылғы деректер бойынша Қопа көлінің айдыны - 300-470 млн км3, орташа тереңдігі 2,3-3,4 км. Ал бүгінгі таңдағы көрініс басқаша: 1994 жылы көлдің көлемі 30 млн текше метрден - 19,4 млн текше метрге түсті. Орташа тереңдігі - 3,2 метрден 1,9-2,0 метрге ауысқан. Бірақ көлдің тайыздануына қарамай оның көлемі 13,6 м2, ұзындығы мен ені сол күйінде қалған.
Қопа көліне жақын орналасқан Қызыл Жар ауылының шаруашы-лықтары да көл экожүйесіне залалын тигізуде. Егіс алқаптарына себілген улы тыңайтқыштар еріген қар және жаңбыр суларымен шайылып көлге құйылуда. Көлдің шығыс жағына құятын Қылшақты өзенінің экологиялық жағдайы өте нашар. Бұл өзеннің бойындағы су террассаларының көлемі күрт азайғаны байқалады. Тұжырымымызға өзен жиектеріндегі террасса қабаттарының шайылу іздері дәлел бола алады. Өзен аңғарында қоқыс тасталмаған бірде-бір сау жер жоқ. Тасталған қоқыстардың көптігі сонша, олар өзен гидросфера қабатының жасанды түрде қатпарлануына тікелей әсер еткен. Қатпарлану үрдісі қамыс - құрақ пен балдырлардың шектен тыс өсіп, көбейіп кетуіне жол берген.
Көл суының әр түрлі органикалық заттармен, азот қалдықтарымен ластануын шектеуде биологиялық биосүзгіш қызметін орындайтын қосжақтаулы моллюскалардың өкілдерін жерсіндірсек, осы мәселелерді шешуге көп септігін тигізеді. Қылшақты өзеніндегі қамыстың көбеюіне қарсы техникалық әдіс қолдануға, яғни ору арқылы жүзеге асыруға болады. Өсімдікпен көректенетін балықтардың ересек дараларын ғана жіберу керек. Осындай іс шараларды ихтиолог, гидробиолог мамандардың қатысуымен жүргізу керек.Қопа көлінің ауыр жағдайы әрбір көкшетаулық азаматтың намысын оятып, оның бойында экологиялық сана мен мәдениет негіздерінің қалыптасуына түрткі болуы керек деп санаймын. Сондықтан аталмыш мәселелерді әрбір адам өзінің жан-дүниесінен саналы тұрғыда өткізуі үшін экологиялық біліммен қарулануы керек.Қотыркөл көлінің тағдыры да алаңдатпайқоймайды. Екеуінде де қорыс - батпақтың қалыңдығы 1,5-2 метрге жетіп қалған. Қопаның жағдайы жыл сайын нашарлап барады. Көлді тазарту жобасына облыстық бюджеттен қаржы бөлінуі қажетті-ақ.
Шучье көлі жалпы су жиналу ауданы 64,4 км2судың құрамы гидрокарбонатты-кальцийлі минерализациясы - 250 мл, судың қаттылығы 2,0-2,5 мгэкв, ластану индексі - қалыпты ластанған.Көлдер суын қайтарымсыз пайдалану салдарынан Щучье - Бурабай дауалы аймағында қолайсыз жағдай қалыптасты. Көлдер деңгейі жыл сайын төмендеп бара жатыр. Щучье-Бурабай дауалы аймағында 76 сауықтандыру обьектілері орналасқан. Оның 16-сы балалар орталықтары, 24-і шипажайлар және 9-ы мейрамханалар. Қалған 27-сі мерзімдік демалыс орындары. Қазіргі кезде Бурабай, Щучье көлдерінен су алуды қада-ғалайтын бөлімшелер жұмыс істейді. Үлкен және Кіші Шабақты көлдеріне де осындай бөлімшелер қою қажет-ақ. Ал Бурабай ұлттық саябағының бақылау жүйесін жер асты суларының мемлекеттік мониторингі құрамына кіретін 14 гидроұңғырлар атқарады. Есіл, Нұра өзендерінің, Астана су қоймасының, Бурабай, Үлкен Шабақты және Щучье көлдерінің сапасы таза 2-ші санатқа жатады. Мұнай өнімдері қалдықтарының жоғаралығы Нұра өзендерінде және Щучье көлінде байқалды.Көлдерді ластаушы негізгі обьектер елді мекендер мен өнеркәсіп орындары. Жыртылған танаптардың шайылма сулары да көп кесірін тигізуде. Көлдердің ластану мөлшерін өлшейтін мониторингтер өтккізілмеуі, облыстық басқарма карауында сараптама жасайтын зертха-наның жоқтығы да су көздерінің тазалығының нашарлауына мүмкіндік беруде.Соңғы 10 жыл ішінде Сілеті, Ярославль, Яблоновка, Державин, Зеренді су құбырларының жұмыс істемей қалуы да тұрғындарды сумен жабдықтаудың нашарлауына әсер етті. Аталған себептер ауыз су құра-мында микробтар көбеюіне, жұқпалы ауру деңгейінің өсуіне ықпал етуде.Соған қарамай, 2007 жылы су көздерінен 120 миллион текше метр су алынған. Судың 2006 жылдан 7,3 миллион текше метр аз пайдаланылуы тұрғындарды сумен жабдықтаудың біршама жақсарғанын және Сергеев өнеркәсіптік су құбыры іске қосылғаннан кейін су ысырабы азаюының нәтижесі деп есептеймін.
Қопаның жалпы су жинау ауданы - 3860 км2, судың құрамы: гидрокарбонаттың, хлорлы-натрий минерализациясы 300-700 мгл, судың қаттылығы 3-7 мгэк, ластану индексі - ластанған. Қотыркөлдің жалпы су жиналатын ауданы - 29,9 км2, су жиналымы - 4,5 км2; судың құрамы гидрокарбонаттың-натрийлі судың қаттылығы - 3,8 мгэкв ластану индексі-өте ластанған.Алтайсор көлі Бөгембай ауылынан 11 километр солтүстік-шығыста орналасқан. Су жинау алабы - 1310 шаршы километр. Судың құрамы хлоридті. Өзен суы тұрмыста қолданылмайды. Орташа ауданы 7,6 шаршы километр, булануы жылына 5,47 миллион кубметр. Ластану индексі - 4 санатқа жатады.
Атансор көлі облыстың оңтүстік шығысында орналасқан. Су жинау ауданы - 1160 шаршы километр, су айдынының ауданы - 20,0 шаршы километр, судың құрамы хлоридті. Ластану индексі - 3 санатты.
Жөкей көлі - Щучье қаласынан оңтүстік шығысқа қарай орналасқан. Су жинау ауданы -160 шаршы километр. Көлдің орташа ауданы - 15 шаршы километр. Суы гидрокарбонатты-хлоридті-натрийлі-м агнийлі. Минерализациясы 2,3-2,5 гкг. Ластану индексі 4 санатты.
Бурабай көлінің су жинау ауданы - 134 шаршы километр, су айдыны-ның ауданы - 10 шаршы километр, құрамы гидрокарбонатты-кальцийлі. Минерализациясы 100-150 мгл. Суы жұмсақ. Ластану индексі 3 санатты.
Зеренді көлінің жалпы су жинау ауданы - 97,7 шаршы километр, су айдынының ауданы 11 шаршы километр. Құрамы гидрокарбонатты. Ластану индексі - орташа 3 санатты.
Майбалық көлінің су жинау ауданы -5,8 шаршы километр, су айдынының ауданы - 1 шаршы километр. Көлдің суы ащы. Ластану индексі өте ластанған, 6 санатты.

2.3. Ақмола облысының жер асты сулары және басқа су асты көздері

Ақмола облысының территориясында жер асты 33 су көздері барланған. Су қорларының көлемі 276,7 мың мтәулікті құрайды. Су қорлары мемлекеттік экспертизадан өтіп, сапа жағынан ішуге жарамды деп танылды. Ал жерасты суларын пайдалану мәселелеріне келсек, су комитетінің мәліметтері бойынша облыста 15 ауыз су мақсатына жоспарланған жер асты суларының есепті пайдалану мерзімі аяқталған. Олар:Айдарлы, Акмолинская, Атбасар, Есіл (екінші кезең), Атбасар (бірінші кезең), Вишневская, Нуринское, Рождественское-1, Рожденст-венская, Сандықтау, Солтүстік учаскісі, Тамсор, Целиноградское, Мейірман, Қызылтуское. Осы су орындарының қорларын қайта қарау керек. Бұл орындарда су қорлары таусылды деп айтуға негіз жоқ. Тек Вишневское жерасты су орнының В категориялы су алынған көлемі бекітілген қорға сәйкес келіп отыр.Облыста жер асты және жер үсті суларын лайлау су жинақтағыштарға және тазаланбаған ағынды суларды лықсыту арқылы да болады. Қаржы жетіспеушілігіне және мамандардың осал дайындықтарының салдарынан су тазартқыш қондырғыларының техникалық жағдайы жылдан жылға төмендеуде.
Облыста 10 су тазартқыш қондырғылары жұмыс істейді, оның ішінде 3 жер үсті суларын лықсытады, ал 7 ағынды суларды су жинағыштарға лықсытады. Оның 3 жұмысы ғана тиімді (Көкшетау, Шортан, Айдабол спирт зауыты).Бұрынғы су орталықтарындағы және темір жол бойындағы су тартқыш құрылыстардың жұмыстары тоқталды, көбінің иелері жоқ және жарамсыз. Ауызсуға және технологиялық қажетке пайдаланатын су алудың көлемі ұлғайғанына байланысты, ағынды суларды бұрудың да көлемі көбейеді.

Жиналған ақпараттардың сараптамасы бойынша Ақмола облысын-дағы су бассейнінде, оның ішінде Көкшетау аумағында экологиялық жағдай тұрақсыз. Жер асты және жер үсті суларының лайлануы қауіпті жағдайда облыс бойынша суды бұру динамикасы өте осал, 2004 жылдыңсу тарту көлемі 84,915 млн метр , болса, оның бұру көлемі 12,37 млн мг ғана болады. Су алу айналымының жоқтығы көрініп тұр (су көзі -тұтынушы - қалпына келу су көзі).Пайдаланылған су тазаланбайтын қайтадан лықсытылады, кейде жинағыштар пайдаланылмайды, су өз - өзінен тазаланылады деген үміт бар, табағат күші шексіз деген ойға сенім бар. Таза су көздері табиғатқа тұрпайы қараудан да азаюда. Адам өміріне тым қажет су ресурстарын сақтау үшін антропагендік су айналымына жедел кірісу керек.Ол үшін дүниежүзілік және отандық ағынды суларды тазартудың көптеген тәсідері бар. Кейбір тазалаудың инженерлік-техникалық әдістерін мен осы жобада керсеттім. Көкшетау станция-сының үшінші сатыдағы үшінші дәуірлік тазартудың кейбір әдістері негізінде, мен суды Шағалалы өзенінің бассейніне қайтаруды ұсынамын. Ол өзеннің ағымында орналасқан елді мекендердің суды шамалап қайта пайдалануына жол береді. Осы аз қалдықты технологиялық сүбені басқа қалалардың, аумақтардың, орталықтардың, кіші елді мекен-дердің пайдалануы Қазақстан Республикасының сумен қамтамасыз-дандыру мәселелеріне өзінің пайдасын жалпы экологиялық жағдайды түзетуге және су бассейіндерін лайлаудан сақтауға өз пайдасын тигізеді деп ойлаймын.Соңғы жүз жылдықтың 90 жылдарына дейін барланған 30 су көзінің 19 қолданылған. Соңғы жылдары олардың саны 12 дейін түсті. Олардың локальды пайдаланымы және топтасқан су қорғандарының көмегімен іске асырылады. 5-20 скважинадан тұратын.
Жер асты суларының қатты ластануынан су көздерінің бір бөлігі толық көлемінде қолданылмай отыр. Атбасар - Приишим су көзінде 1994 жылы облыстық СЭС су асты суы сапасының нашарлауынан 2 скважинаны қолдануға тиым салды. Дәл осы себептен Целиноградтық су көзі де жойылды. Ақмола, Көксенгірсор карбондық мульдтерінде жұмыс істейтін бірқатар су бекеттері 1976 жылы 1980 жылдар аралығында су қорларының азаюы салдарынан біртіндеп жабылды. Кейбір су көздері әлі қолданылмай жатыр немесе құрлысына немесе қайта жөндеуге қаржы жетіспегендіктен қолданыстан шығып отыр. Соңғы 30-40 жылдар әр түрлі арнайы ұйымдар территорияда жоспарлы ізденіс-барлау жұмыстарын жүргізіп, жер асты суларын ішуге, жер суаруға, жайылымдарды жарамдығын бағалайды. Қазіргі таңда Ақмола облысы жерінде шамамен 430 шаруашылық орталықты сумен қамтамасыз ете алатын тұщы су және қалыпты сулардың 240 астам участкелері табылған. Тексерілген участкелердің 25-інде скважиналы субъектілері салынды, ал қалғандары қаржының болмауына байланысты қолданыс таппай отыр. Су бекеттері, өз кезегінде, 30-71 метр тереңдігі бар екі-үш скважиналардан құралады. Су бекеттерінің көбі жобасыз салынған және олар әдетте ауылдардың жанында немесе маңайында құрастырылған құрылыстары бар территорияларда орналасқандықтан оларға санитарлық қорғаныс зоналарын ұйымдастыру мүмкін емес. Орталықтанған сумен қамтамасыз ететін жүйесі жоқ 368 ауылды жерлерінде жер асты суларын ішуге қолдану бекітілген қорлар негізінде жалғыз скважинаның және индивидуалды-шахталы құдықтардың көмегімен жүреді. Әдетте олар онша терең болмайды (10-15м) және тәулігіне ондаған метр кубпен өлшенетін шығындары да көп емес. Су бекетінің құрылғылары, әдетте, ауылды жерлердің өзінде және олардан 200-500 метрқашықтықта орналасады. 2004 жылдың 1 қаңтарындағы жүргізілген Мемлекеттік есептің мәліметтері бойынша елді-мекендерді ішетін сумен қамтамасыз ететін қолданыстағы су асты көздерінен 76 мың мтәулігіне таза сапалы су алады. Участкелерден барланған су қорларынан жылына 46 мың мтәу. тұщы су алынады, ал бекітілген су қорларынан жылына 30 мың мтәу. алынады. Барланған тұщы су қорларын қолдану облысымыз бойынша 19% құрайды. Бұндай суларды қолданудың жоғарырақ коэфициенті (32-52%) территорияның сумен жақсы қамтылған аудандары - солтүстік және оңтүстіктерінде анықталған. Жер асты суларын қолданудың төмен көрсеткіштерінің себептері келесіде: барланған су көздері мен участкелерін қолданысқа енгізу жылдамдығының төмендігі, эксплуатациядағы скважиналардың жиі істен шығуы және оларды қалпына келтіруге қаржының жоқтығы. Соңғы 5 жылда жер астынан су алудың жалпы көлемі алдыңғы жылдармен салыстырғанда орташа 2,5 есеге азайған. Алынатын судың көлемі 3 су бекеттерінде су өлшейтін счетчиктер (Павлов, Заозерный, Нұра) көмегімен, ал басқаларында осыған жақын әдістермен насосты құрылғының паспортты өндіргіштілігімен және электроэнергияның шығындалуымен анықталады. Шаруашылық және ауыз-су көзі ретінде қолданылатын 19 су көздерінің 13-інде режимді тор бар. Олар 10-15 бақылау скважиналардан құралады. Осы торды қолданысқа енгізгеннен бастап арнайы ұйымдармен жүйелі бақылаулар жүргізіледі. Бақылаулар қолданылатын жер асты суларының деңгейінің режиміне, температурасына және химиялық құрамына жүргізіледі. Айта кететін бір жәйт бекітілген және бекітілмеген қорлар негізінде жұмыс істейтін шамамен барлық локальді су бекеттерінде жер асты су көлемі деңгейінің өзгеруіне бақылау жүргізілмейді және қолданылатын сулардың сапасына бақылау үнемі жүргізілмейді.
Шағалы өзеніндегі Шағалы су қоймасы 1969 жылы Көкшетау қаласынан батысқа қарай орналастырылып құрылған. Оның мақсаты жергілікті су ресурстарын максималды қолдану. Су қойманың көлемі - 28 млн куб метр, су бетінің ауданы - 660 гектар. Көктемде су көтерілген кезде өзеннің артық суы бөгеттің су ағызулары арқылы төгіледі. Соңғы 10 жылда жыл сайын 21 млн.куб метр су төгіліп отырған. Гидротехникалық құрылыс МКМ Көкшетау су арнасына тиесіліалқаптың 68 пайызы ғана суды орталықтандырылған жүйеден алады. Ал 7пайызы халық ауыз суды тасып ішеді, не ашық су көзінен пайдаланады. Жер асты және жер үсті ауыз суларын мониторингтік бақылау, байқау қалыс қалған. Су құбырлары ескіріп , тозып кеткен. Қазіргі уақытта Шағалы су қоймасы Көкшетау қаласының орталықтанған сумен қамтамасыз етудің негізгі көзі болып табылады. МКМ Көкшетау су арнасы мәліметтері бойынша су қоймадан су алу 01.01.2003 жылға 21,7мтәу. Немесе суды қолданудың жалпы көлемінің 80,4% құрады.
Шағалы су қоймасы сумен қамтамасыз етудің екінші санатына - жоғарғы қабатты көздеріне жатады. Сонымен қатар, керекті сапалы суды алу үшін тұндыру, фильтрлеу, каогуляциялау және залалсыздандыру процестерін жүргізу керек. 2003-2005 жылдар кезеңінде су анализі бойынша эпидемиологиялық қауіпсіздіктің талаптарына сәйкес келмейтін судың үлес салмағы 2,8%-дан 3,12%-ға дейін құрады, органолептикалық қасиеттеріне қарай 8,3%-дан 18,2%-ға дейін. Әсіресе көктемгі су тасу мен жаз және күз маусымдары кезінде судың сапасы күрт бұзылады. Қанағаттандырылмайтын су анализдерінің үлес салмағы 15-19%, органикалық - 40-45%.
Өзен және су бекеттерінің үстіңгі сулармен қоса, пунктерді сумен қамтамасыз етуге кейбір ұсақ төбешікті территория бөлігінде орналасқан көлдердің де қосымша сулары қолданылады. Көп жылдар бойы 42 мың тұрғындары бар Щучье қаласының тұрғындарын сумен қамтамасыз ету үшін Щучье көлінен интенсивті су алынады. Бұл көл Щучье-Бурабай курортты аумағында орналасқан, көлге құятын тұрақты ағындар жоқ. Су бетінің орташа көлемі 1836 км³, су жиналатын көлем - 88 шаршы километр болды.
Жалпы облыс бойынша жер бетіндегі сукөздерден су алу 138 мың мтәулікті құрайды. Су жүргізу жүйесі мен құбылыстарының тозуы Ақмола облысындағы негізгі су көздері Қалутон, Жабай, Терісаққан тармақтарымен Нұра, Есіл өзендері және ішке ағатын бассейінге қарасты Сілеті өзені болып табылады. Облыс шеңберінде Есіл, Слеті өзендері халықты шаруашылық ауыз сумен жабдықтауға арналған Астана және Сілеті су қоймаларымен реттеледі. Облыс аумағындағы су айдыны ресурстарының тартылуы тең емес. Өзен желілері, басқа аудандармен салыстырғанда, ылғалдануы жақсы, бедерлері бөлектенген Көкшетау және Ерементау таулы қыраттарының солтүстік және оңтүстік шығыс бөліктерінде дамыған. Осы маңда өзеннің деңгейі 0,20-0,30 шақырымға дейін көтеріледі. Оның себебі көл суының тайыздануы көл табанына жиналған Шағалалы өзені мен Қылшақты өзеннің келіп құйылатын лай-балшықтың көл түбіне тұнуымен байла-нысты. Тек 1994 жылдың зерттеу көрсеткіші бойынша көл табанына жиналған лай-балшықтың көлемі 22 млн м3, яғни көлдің алып жатқан көлемінің жартысымен тең түседі. Осының салдарынан су деңгейі көтерілгенімен, тереңдігі азайып, көл суы жылынған. Бұл жағдай көлді қамыс - қоға басуына әкеп соқтырған. Қамыс-қоға басып биохимиялық ыдырауының, оттегі концентрациясының азаюы ихтиофаунаға қолайсыз жағдай туғызды, әрі концентрацияның көбеюінен метан газы, судың лайлануы т.б. көлдің санитарлық, рекреациялық қабілеті жойылды.
Жалпы Ақмола облысы бойынша Шучье-Бурабай курортты зонасын қоспағанда жер асты суларының ластануы локальді сипатқа ие. Облыстың су шаруашылық кешенінде негізгі орынды Вячеславский, Селеті, Шағалалы су қоймалары және 7 ірі топтасқан (Нұра, Селеті, Сергеев, Яблоневский) және локальді (Шағалы, Павлов, Вячеславский) су құбырлары алады.
Сумен қамтамасыз ететін жүйелердің кең тараған түрлеріне локальді су құбырлары жатады. Олар сумен қамтылған халықтың 30% -ын қамтиды. Локальді су құбырларының 255-і жер асты су көздеріне негізделіп жасалған. 2001 жылдың мәліметтері бойынша облыс территориясында 3 топтасқан және 272 локальді су құбырлары бар, олар сәйкесінше 1676 және 2344 километрді құрайды.
Қазіргі су құбырлары ішінен ең ірілері болып топтасқан Нұра, Селеті, Сергеев су құбырлары саналады. Олардың бірнеше магистральді су құбырлары бар. Олар арқылы елдімекендер сумен қамтылады.Нұра топтасқан су құбырлары 1966-1979 жылдары Сабанды ауылының маңында Нұра өзені жанынан табылған Нұра жер асты су көздерінің негізінде құрылған. Су құбырлары желесінің жалпы ұзындығы 01.01.2004 жылда 1026,7 километрді құрады. Қазіргі уақытта алыс орналасқан 19 елдімекендерде адам саны азайғандықтан су беру тоқта-тылған. Сондықтан да су құбыры желесінің іске қосылған бөлігінің ұзындығы 770 километрге дейін қысқарған. Қазір тек 22 елдімекендер ғана сумен қамтамасыз етіледі.20 жылдан астам қолданылатын су құбырларының бөліктері коррозияға ұшырап, толық физикалық тозуға жеткен. Бұл құбыр арқылы жіберілітін судың елеулі жағалауларына алып келді. 2003-2004 жылдары ағып кеткен сулардың көлемі 31-36 % құрады. Ал 2005 жылы Нұра су көлінен 2136,1 мың м3 көлемінде су алынса, су құбырлары желісінен оның 385,2 м3 (18%) ағып кеткен.Соңғы 60 жыл ішінде көлдегі су өсімдіктері түрлері 26-дан 15-ке, ал балдырлар 119-дан 41-ге дейін азайған. Көлді шөп басу әр жылы 40%-дан 70% арасында ауытқып, ең жоғары шөптенуі 2001 жылы болды.
Сілеті топтасқан су құбырлары 1965-1973 жылдары салынып, қазір ұзындығы 406 километрді құрайды. Ол ауыз сумен Ақкөл, Ерементау, Шортанды аудандарының 30 елді-мекендерін қамтамасыз еткен. Су Ерементау, Шортанды аудан орталықтарына бағытталған Селеті су құбырларынан жеткізіледі. 1996 жылы магистральді трасса нормативті жұмыс мерзіміне байланысты тоқтап қалғандықтан Сілеті су құбырларының эксплутациясы толығымен тоқтатылды. Қазіргі 47 насосты станциялардың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.