Мәдени жаңғыру қарқыны
КІРІСПЕ
Диссертацияның өзектілігі: Қазаң төңкерісінен кейін Қазақстанның мәдени дамуында кейбір ілгерілеушіліктің болғанын айту керек. Оны тұтастай бір мәдени төңкеріс деп атайық. Бұл төңкеріс қилы-қилы жағдайлардың барысында мүмкін болды. 1921 жылды маусымда Қазақстан партия ұйымының бірінші конференциясы қазақтан шыққан сауатты қызметкерлердін көбі мүмкіндігінше саяси - ағарту жұмысына жіберілсін өйткені қазақ тілін білетін адамдар болмаса, бұл жұмыс бәрі бір істелмей тұра береді деп көрсетті. Сөйтіп, жергілікті ұлттардың өкілдерінен жергілікті халықтын тілін психологиясын білетін адамдардан мәдени - ағарту қызметкерлерін, басшы кадрларды даярлау ісіне маңыз берді. Ғасырлар бойы отарлық езгі мен кіріптарлықта болып кеген ұлттық мемлекеттігінен айырылған қазақ еліне,оны аяқ асты болған ұлттық мүддесін қорғайтын, яғни жоғын жоқтап қиюы қашқан шаруашылығымен қамқоршысы жоқ мәдениетіне сүйеніш, қорған бола алатын мүлдем жаңа сападағы мемлекет құру үшін әрине, маңызды еді. Мәдени-ағарту жұмысының ошақтары - кітапханалар, мұражайлар, театрлар, жұмысшы клубтары, халық университеттері,көшпелі және жартылай көшпелі аудандардағы қызыл отаулар, қызыл керуендерден тұрды. 1922 жыл көктемінде республикада 77 орталық және 90 аудандық клуб, 33 аудандық халы үйі, 221 оқу үйі жұмыс істеді. Мәдени ошақтар жалпы жұртшылыққа қызмет етумен бірге қазақ әйелдерінін еңбек және тұрмыс жағдайын жақсартуға, олардың арасында ағарту жұмысын жүргізуге, сауаттарын ашуғаназар аударды. Бұқараның көркемдік творчествосын өрістетіп, көркем өнер паздықты дамытуға ат салысты. Еңбекшілерді саяси және мәдени жағынан ағарту ісінде кітапханалардың маңызы зор болды. Қазан төңкерісіне дейін Қазақстанда жалпы қоры 98000 кітабы бар 139 кітапхана болса,1925 жылы олардың саны 300-ге жетті. 1929 жылы республикада 494 оқу үйі, 74 қызыл отау, 11 театр,9 мұражай болды. Ал бірінші бесжылдықтың соңына қарай республикада 3569 кітапхана жұмыс істесе,1937 жылы олардың саны 2073-ке жетіп,қорында 2,5 миллион кітап болды. Ауылдық жерде 1747 кітапхана жұмыс істеді.Бірақ бұл кітапханалармен оқу үйлері жөнді басқалқасы жоқ, қарабайыр жағдайда өмір сүрді. Олардың жұмысын жүргізуші адамдардың сауаттары да, кәсіптік дәрежесі де төмен болды. Тіпті қалалардың өздерінде мәдени ошақтарда істейтін адамдардың білім деңгейі көбінесе төмен болатын.Бірақ білімге, мәдениетке деген халықтың құштарлығы, ынта - тілегі мәдени ошақтарының қарапайым формада болса да көбейе түсуіне жол ашты. Республикада мерзімді баспасөз және кітап шығару ісі дамып келе жатты. Степная правда (қазіргі Казахстанская правда) және Еңбекші қазақ, Қазақстан журналы шыға бастады.Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында газеттер мен журналдар көбінесе мемлекеттік, кәсіподақтың, кооперативтік қордың есебінен жаздырылып алыңды және мәдени - ағарту мекемелеріне желісіне,кеңестік және кооперативтік ұйымдарға келіп тұрды. Газеттер көп жұрт жиналатын жерлерге ілінді,оларды дауыстап оқып беруісі ұйымдастырылды. Қазақстанның белгілі көптеген мәдениет қайраткерлері өздерінің шығармашылық жолын осы газеттерде жалғастырды. 1920 жылы жергілікті Халық ағарту бөлімдерінің жанынан сауатсыздық жөнінде комиссиялар құрылды,олар сауатсыздардың есебін алуды ұйымдастырумен,педагог кадрларды даярлаумен,курстар мен мектептерді ұйымдастырумен,көмекші оқу құралдарын басып шығарумен шұғылданды. Кейінірек бұл жұмысты Бүкілодақтық Сауатсыздық жойылсын қоғамының жергілікті бөлімшелері жүргізді. Жер-жердің бәрінде лекциялар оқылып, бір күндіктер, үш күндіктер айлықтар өткізілді. Өткен уақыттың бұл ауыр зардабын жоюда жастар неғұрлым күшті белсенділік көрсетті.Олардың инциативасымен 1928 ж. Мәдени шеру өткізілді.Кейінірек бұл сауатсыздықпен күрестің түріне айналды. Сауатсыздықты жою қиын жағдайда жүргізілді: қаржы жетпеді, мұғалімдер, оқулықтар, көмекші құралдар, жазу құрал-жабдықтары жетпеді. Ойланылмай жасалған алфавиттік реформалардың жүргізілуі де істі қиындата түсті. 20-жж. аяғында қазақ жазуы араб әріпінен көшірілді. Сөйтіп бір адамның үш рет қайта сауат ашу үшін оқуына тура келді. 30-жылдардың екінші жартысында жаппай сауатты аудандар, колхоздар мен совхоздар пайда болды. 1939 жылы Қазақстан халқының сауаттылық дәрежесі 83,6 пайызға жетті. Әріп танымайтын сауатсыздықты толық жоюға Ұлы Отан соғысы кедергі жасады. 1920-1930 жж. Ж.Аймауытовтың, С.Торайғыровтың, М.Жұмабаетың, А.Байтұрсыновтың, И.Жансүгіровтің, Ш.Құдабердиевтің, С.Сейфуллиннің Б.Майлиннің шығармалары кеңінен танылды. Әдеби қозғалысты М.О.Әуезовтың, С.Мұқановтың, Ғ.Мүсіреповтың, Т.Жароковтың, Ғ.Ормановтың есімдері байытта түсті. 20-ж. екінші жартысында кәсіби театр өнері және қазақтың ұлттық бейнелеу өнері пайда болды. Әнші Ә.Қашаубаев Париж бен Майндегі Франкфурттың концерт залдарында табыспен ән шырқады. Ұлы Отан соғысының қарсаңында Қазақстанда қазақтың мемлекеттік академиялық драма театры,республикалық орыс драма театры,қазақтың мемлекеттік опера, қазақтың мемлекеттік опера және балет театры, ұлт аспаптар оркестрі,симфониялық оркестр,Республикалық қуыршақ театры,Қазақстан суретшілер және жазушылар одағы жұмыс істеді.Өнер саласындағы алты оқу орнында 600-ден астам адам оқыды. М.Әуезовтың Абай роман - эпопеясының бірінші кітабы соғыс жылдарындағы қазақ әдебиетінде ірі құбылыс болды. Ғ.Мүсірепов Қазақ солдаты повестін жариялады. 1931 -1940 жылдарда республикада мектептердің саны мейлінше зор қарқынмен дамыды. 1930 жылы 14 тамызда Жаппай міндетті бастауыш білім беру,1931 жылы 5 қыркүйекте Бастауыш және орта мектептердің оқу бағдарламасы мен тәртібі туралы сондай-ақ, 1934 жылы мамырда Бастауыш және орта мектептердің оқу бағдарламасымен құрылысы туралы қаулы-қарарлар қабылданып, олар халық ағарту ісінің және мектептердің барынша тез дамуына оң ықпалын тигізді. Мектеп жүйесін тәртіптеу жөнінде шаралар жүзеге асыру нәтижесінде бұрынан болып келген 2 және 3 жылдық оқу орындары 4 жылдық бастауыш мектеп болып қайта құрылды.
Диссертациялық жұмыстың тарихнамасы: Ұлттық - мәдени даму мәселелері партия ішілік ортада да даулы мәселелердің пәніне айналады. 1917 ж. кейін ұлттық өмірге қарай ұмтылған Ресейдің көптеген халықтары үшін ағарту мен мәдениет ұлттық дамудың басым міндеттері болып табылды. Мұны И.В. Сталин айқын түсінді: сол себепті ол 1925 ж. ұлттық мәдениет ұғымын ақтады. Ол мұнда сонымен қатар ұлттық мәдениетте ұлттық шеткі аймақтарды кеңестендірудің құралын көрді. 1925 ж. 29 мамырда Қазақстанның басты партиялық комитетінің органы - Ақ жол газеті туралы өзінің хатында жазды: Мен партиялық емес интеллигенттер қырғыз (қазақ-авт.) жастарын саяси және идеологиялық тәрбиелеумен айналысуына қарсымын. Біз билікті жастарды саяси және идеологиялық тәрбиелеуді буржуазиялық партиялық емес интеллигенттерге беру үшін қолға алған жоқпыз. Бұл майдан толығымен коммунистерде қалу керек [7, 2 б.].
Ұлттық мәдениеттің мәселелері туралы пікірталас және социализмнен коммунизмге өту жағдайында ұлттық қатынастарды дамытуды талқылауға арналған конференция барысында да көтерілді. 9-12 қазанда Социализмнің дамуы мен коммунизмге өтудің заңдылықтары кешенді мәселесі бойынша Фрунзеде КСРО ҒА жанындағы Ғылыми Кеңеспен шақырылған жиналыс өтті. Онда ұлттардың мәдени жақындасуы социализм мен коммунизм құрылысының обьективті заңдылығы ретінде жарияланды. М.Д. Каммаридің баяндамасында КОКП XXII съезіне дейін КСРО халықтары мәдениетінің интернационалдық негіздері жеткіліксіз зерттелгендігі және ұлттық белгілері салыстырмалы жағдайлармен қарастырылмағаны көрсетілді. Бұл қисынды түрде ұлттық форманың гипертрофиясына әкелді және КСРО халықтары мәдениетін жалпы адамзаттық үдерістерден, ұлтаралық қатынастар мен ықпалынан бөлек, - делінді [11, 211 б.]. М.С. Джунусов өзінің баяндамасында, ұлттардың астасуы күрделі және ұзақ үдеріс екендігін және ұлттардың бірігуі жекелеген халықтармен жинақталған барлық нәрсенің толықтай терістеу ретінде қарастыруға болмайтындығын көрсетті [11, 212 б.].
Ұлттық мәдениеттердің мазмұнымен формасы мәселесін нақтылы тарихи шешу туралы Н. Джусойттың айтқан ойы қызығушылық тудырады. Ол мәдениеттің тарихын оның қиғаш бөлігінде басқа ұлттық мәдениеттермен салыстырумен қатар қарастыруға мүмкіндік беретін салыстырмалы-тарихи талдауды қолдануды ұсынды [12, 253 б.]. Дегенмен, мұндай көзқарас ұзақ жылдар бойы іске асырылмады, бұл туралы 1984 жылы В.Т. Ермаковтың мақаласында айтылды [13, 90 б.].
КСРО халықтарының ұлттық мәдениетінің тарихы бойынша зерттеулерде салыстырмалы талдау әдісі Ю.В. Арутюнян мен Л.М. Дробижеваның Многообразие культурной жизни народов СССР деген кітабында табысты қолданылды [14]. Сол жылдардағы оқырмандардың әдеби-көркем талғамдарындағы ана тіліндегі және орыс тіліндегі көркем әдебиеттердің арақатынасы, өмірлік ұстанымдар жүйесіндегі білімнің орны мен мағынасы, кеңестік халықтардың өмірлік салтына урбанизацияның ықпалы бұл еңбекте көрініс тапты. Этно-әлеуметтік сауалнамалардың берілгендігіне, халық санағының материалдарын терең талдауға негізделген бұндай зерттеулер қазақстандық тарихнамада жүргізілген жоқ.
1970 - 1980-ші жж. тарихнамада көбінесе декларативті, КСРО халықтарының ұлттық мәдениетінің мазмұны мен формасы мәселелерінің болымсыздығы туралы мәселелер қарастырылды. Ұлттық мәдениеттердің мазмұнында ұлттық құрамдас туралы мәселенің қойылуының өзі мәдениеттегі идеялық құрушыны төмендетуге жетектейтін, таптықтың ұлттыққа айналуы ретінде қарастырылды [15, 72 б.].
Қазақтың ұлттық мәдениеті, тіліне байланысты өзекті мәселелер Х.М. Әбжановтың зерттеулерінің басты нысаны болып табылады. Ол тілдің қоғамдағы немесе нақты мемлекеттегі саяси - идеологиялық, экономикалық, демографиялық тағы да басқа ахуалмен өсетіндігін немесе өшетіндігін айта келе, әлеуметтік дамудың жалпы екі моделінің болатындығына тоқталады. Халықтың өз мемлекеттілігін, шаруашылық-мәдени типін, идеологиясын, болмыс - бітімін диалектикалық байланыс және қатынастар желесінде айқындауы, екіншісі - өзінен күштінің қармағына ілігіп, тәуелді, отар халық ретінде өмір сүруі. Х.М. Әбжанов қазақ халқының аталған баламалардың екеуін де басынан өткергендігін атап өтеді [37, 320 б.].
Мәдениет тарихын зерттеуші Р.М. Жұмашев 1917-1991 жж. Қазақстан мәдениетінің тарихнамасын қарастыру барысында, кеңестік тіл саясатына байланысты 1930 жылдардың ортасынан тіл саясатындағы ұрандар сақталып, ал шынайы саясаттың өзгергендігін атап өтеді. Саясаттағы өзгерісті жазудың кириллицаға ауысқаны көрсетті. Жаңа тіл саясатының түпкілікті рәсімделуіне БК(б)П Орталық Комитеті мен Халық Комиссарлар Кеңесінің 1938 жылдың 13 наурызындағы Ұлттық республикалар мен облыстардың мектептерінде орыс тілін міндетті түрде оқыту туралы Жарлығы нүкте қойды. Бұл шара мектептердегі тілдердің арақатынасының өзгеруіне әсер етті. Р.М. Жұмашевтың ойынша, сол жылдардағы тіл саясатының революцияға дейінгі кезеңге ұқсап кеткендігін жазады. Сонымен қатар, ол барлық халықтардың ұлтаралық байланысқа түскендігін, соған сәйкес көпшіліктің орыс тілін меңгерудің қажеттілігін түсінгендіктерін атап өтеді. Ал, 1940 жылдың 10 қарашасындағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің V сессиясында қабылданған Қазақ жазуын орыс графикасының негізіндегі жаңа алфавит латыншаға көшіру туралы заңын тіл саясатының логикалық аяқталуы деп бағалайды [38].
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары мәдениет, ұлт мәселесіне байланысты ғылыми зерттеулердің көлемі ұлғайды. Олардың ішінде республикадағы ұлттық-мәдени орталықтардың қалыптасуы мен дамуы мәселелеріне [45], 1956-1991 жж. Қазақстандағы ұлттық мәселенің тарихнамасына [46], 1975-1995 жж. қазақ ұлттық мектептерінің дамуына [47], 1980-1994 жж. Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар мәселесіне [48], 1985-1995 жж. республикадағы көпұлтты білім беру жүйесінің дамуына [49] арналған ғылыми-зерттеу жұмыстары болды.
Зерттеу нысаны: Қазақстанның кеңестік кезеңдегі мәдениеті
Диссертацияның мақсаты мен міндеті: Қазақстандағы кеңестік мәдениеттің мәнін ашу және оның қалыптасуы мен дамуындағы қайшылықтарды анықтау ретінде анықталуы мүмкін. Осы зерттеудің алдында тұрған міндеттер жиынтығын анықтады, олардың ішінде ең маңыздылары мыналар:
- кеңестік мәдениетті күрделі және даулы құбылыс ретінде сипаттау;
- кеңестік мәдениеттің қалыптасуы мен дамуындағы қайшылықтарды анықтау;
- кеңестік мәдениет әдісінің мәнін ашу-социалистік реализм; оның ішінде оның идеологиялық және көркемдік дискурстарының өзара әрекеттесуінің күрделі жүйесі;
- кеңестік көркем мәдениеттің түрлендірілген формаларының пайда болуының алғышарттарын анықтау; оның "кері жағын" талдау;
Ғылыми жаңалығы: Кеңестік өнер мәдениеті, бір жағынан, айқын гуманистік әлеуетке ие болды, жеке тұлғаның маңызды күштерін ашуға, адамның рухани көтерілуіне, оны мәдени шығармашылықтың шынайы субъектісіне айналдыруға ықпал етті, екінші жағынан, жеке тұлғаның субъективтілігін басатын ерекше түрлендірілген формалар болды. Сонымен қатар, кеңестік мәдениетке тән оның көркемдік мазмұны мен әлеуметтік формаларының бірқатар қарама-қайшылықтары осы екіұштылыққа байланысты анықталды.
Диссертацияның ғылыми-практикалық маңыздылығы: Диссертациялық зерттеу кеңестік мәдениеттің мазмұны мен формалары және оның қарама - қайшылықтары туралы, оның дамуының тарихи формаларының қалыптасу динамикасы туралы тұтас түсінік береді; осы тақырыпты одан әрі дамытудың перспективалы нақты жолдарын ашады; мәдениет философиясының жалпы проблемаларына жаңа көзқараспен қарауға мүмкіндік береді. Қазіргі заманғы мәдени саясатты және оның субьектісін дамытудың тұжырымдамалық жобаларын қалыптастыруға негіз болады; оқу процесінде мәдениет философиясының, мәдениеттің жалпы теориясы мен тарихының жоғары оқу орындары курстарын, сондай-ақ бірқатар арнайы курстарды: "кеңестік мәдениет әлемдік мәдени мұраның ерекше феномені ретінде", "кеңестік жүйенің тарихи және мәдени практикасының диалектикасы", "кеңестік көркем мәдениет: мәні және оның түрлендірілген формалары" және қарастыруға болады.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы: Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, төрт бөлімшеден, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1 Кеңес үкіметінің мәдени құрылыстағы алғашқы қадамдары
1917 жылы қазанның аяғынан, шамамен, 1918 жылы көктемге дейін большевиктер кең-байтақ империя аумағының басым көпшілгінде, оның iшiнде Қазақстанда да социалистік революциясы қарсы күштерге тойтарыс бере отырып кеңес өкіметін орнатады. Орталық кеңес басқармасының басшысы әрі большевиктерін көсемі В.И.Ленин осы кезеңі мынадай келіп, деп атап көрсетті. "Біз, большевиктер партиясы... Ресейді-кедейлер үшін байлардан, еңбекшілер үшін қанаушылардан тартып алдык. Біз енді Ресей билігін қолға алуға тиіс. Революция жеңіске жеткен жағдайдағы елді басқару, Ленинің пікірi бойынша, бірінші кезеңде жаңа қоғамның экономикалық негізін құру, оның әлеуметтік саясатын анықтау мен жүзе асыру деген білімді. Қазақстанда жүзеге асыру алғашқы кезінде үйленіп тамырымен оңай
ic болмады. Жоғарыда айтылғандай, Кеңес өкіметі зияткерлік ерекшеліктері-
мен жеңіске жеттi, екіншіден, онын алғaшқы тетіктeрi негізінен экономика мен әлеуметтік жүйені беру туралы қандай да бір ерекшелігі жоқ, ғылыми коммунизм теориясын меңгермеген (бірақ " аспаз да мемлекетті басқара алады", деген лениндік тезисті тез үйреніп алған) адамдардың қолында болды. Үшіншіден, жергілікті жерлерде социализмге негізгі бағыттарын көрсететін орталық өкіметтің нұсқауы керменге ие болып кетіп жатқан немесе еркін өз түсінігнше түзетілді.
Қалай болғанда да өзгеріс басталып кетті. Большевиктер социалистік
экономикасын құруда, өндіріс пен өнімді бөлуде жұмысшы орны деп есептеді жұмыскер бақылауы өндірісті мемлекет меншігіне айналдырудағы өтпелі шара болып саналды және шаруашылық сайын жоспарлы бақылап отыруды құралына айналып, кәсіпорындарды толықтай басқару алғышарт әзірлеп берді. Оңдайын тоқтаусыз жұмысын қамтамасыз етті, Кеңес өкіметін жеңіске жету жолында, әдетте, жұмысшы мамандығын жүзеге асыратын жұмысшыларды көтереді. 1918 жылы ақпанда жұмысшы бақылауы Семей былғары жене кеме жендеу зауыттарда орнады. Осы жылдың 8 наурызында Ақмола уездік Кеңесі жұмысшылардың ұсынысы бойынша "Зингер" акционерлік қоғамы кәсіп жұмысшысы бақылауын енгіызу туралы қаулы қабылданды. Көп кешікпей Петропавл кеңесімен жұмысшы бақылауы орнады. Сауда-саттық ерекшеліктерін, кәсіпорындарына орнатылды. Мұндай әрекет өклетті басқа өнірлеріндегі (Доссор мұнай өнеркәсібіндегі, Қарағанды, шахталы, Успенск жене Сарысу кен кеңестерде де жүзеге асыралды. Жұмысшы мамандығын жүзеге оқыту банктерін мемлекет меншігіне алуға арналған шаралары болды. Олар БОАК-тің, 1917 жылы 27 желтоқсан "Банктерді мемлекет меншіктенуіне алу туралы", "Банктердегі болат сейфтерді тексеру туралы" жарлықтарының негізінде іске асырылды. Жергілікті жерлерде банктерді мемлекет меншігіне алу Кеңестерге әйеліне олардың қаржысы (финанс) бөлімдеріне жүктелді. 1918 жылы мектепте Орыс-Азиялық Банкінің бөлімші, Өскемен қаржы мекемесі мен қалалық банкі, Ақмола облысы аумағындағы банктердің филиалдары мемлекет меншігіне алынды.
Революциядан кейінгі алғашқы аралдарда банктерді мемлекет меншігіне алуды жергілікті кеңестер ауылдық-селолық кеңестер жұмысын ұйымдастыру, еңбекшілерін әлеуметтік-мәдени сұраныстарын аттестаттау әйеліне ipi өндіріс орындарын қалдыруына келу үшін белгілі мөлшерде қаржыда болуға мүмкіндік алды.
Семей облыстық кеңесі қызметін кейбір мысалдарын келтірейікші: 1918 жылы мектепте алу комитеті: Семей уездік Кеңесіне ауыл-селолық және болыстық Кеңестерді ұйымдастыру, мектептер мен аурулар салу, мұғалімдер мен фельдшерлерді материалдық жағдайын жақсарту, азық-түлік, жеке іс қағаздарын жүргізушілері үшін Мемлекеттік банктің бөлімшелерінен 300 000 сом көлемінде несие болды; 1918 жылы 23 наурызда атқару комитеттер мәжилісінде Риддерге қаржылай көмек көрсету туралы мәселе талқыланды. Риллерде жұмысты жалғастыру ушін талап етілген ақша сомасы Өскемен уездік Кеңесінен сұралды. 1918 жылы 4 сәуірде Семей облыстық Кеңесі облысты жаңа мектептер құрылысына 2 900 000 сом саны сметаны бекітті; 1918 жылы 5 мамырда Павлодар уезд Кеңесі қазақ мектептеріне мұғалімдерді даярлау үшін 10 300 сом қолында ақша болуға қаулы алды. Банктер мемлекет меншігіне алу Кеңес өкіметін, экономика сала бірақ жағдайды біраз женілдетті, жұмыссыздар санын азайтуға мүмкіндіктер туғызды. Қарастырылып отырған кезеңдегі Кеңестер қызметінің аса маңызды бағыты мәдени құрылыс проблемасы ең алдымен халыққа білім беру мәселесі болып табылды. Бұл сала бойынша Кеңес өкіметіне қиындығы мол мұра қалған еді. Елдің мәдени орталықтарынан алыс жатуы, халықтың басым көпшілігінің көшпелі тұрмыс салтын ұстануы, көне салт-дәстүрдегі орыс тұрғындарының болуы (әсіресе өлкенің шығыс өңірлерінде) және т.б. Қазақстан жағдайының өзіндік ерекшеліктері мәдени құрылысты кеңінен өрістетуге қосымша қиындықтар тудырды. Қарастырылып отырған кезенде Кеңестер алғашқы қадамды мектептерді қайта құрудан бастады. Облыстық, уездік және болыстық Кеңестер атқару комитетінің жанынан халыкқа білім беру бөлімдері құрылды. Облыстың және уездік білім беру бөлімдерінің жанынан мәдени-ағарту жүйесі ұйымдастырылды. Өлкедегі төңкеріске дейін болған мектептер саны халық қажеттілігін қанағаттандыра алмады. Қазақстанда бастауыш мектептер тым аз болды, оған барлық мектеп жасындағы балалардың 4,1%-ы ғана қамтылды.
1918 жылы көктемде өткен Қазақстан Кеңестерінің съездері басқа да
біркатар маңызды мәселелермен бірге халыққа білім беру проблемасын талқылады. Торғай облыстық Кеңестері съезінің қаулысында халыққа білім
беру мәселесі бойынша былай делінген болатын: Мектеп бәріне бірдей тегін және тең болуға тиіс. Бастауыш білім алусегіз жастан бастап барлық бала үшін міндетті. Съездің шешімінде білім алудын алғашқы баспалдағында оқыту ана тілінде жүргізілуге тиіс екені айтылды. Оқытудың қалған баспалдақтарында әрбір ұлттың өз калауы бойынша оқытутілін еркін тандауына құқық берілді. Жалпы білім беретін мектептер жүйесін, әсіресе қазақ халқы үшін, едәуір кенейту карастырылды, мұғалім кадрларды дайындау мәселесі бойынша нақты шаралар белгіленді. Съезд Торғай облысында 679 мектеп барын, жыл сайын көбейе беретінін, Ақтөбе уезінде 194 қазақ, 123 орыс, Қостанай уезінде 250 қазақ, 198 орыс, Ырғыз уезінде 114 қазақ және 14 мектеп-интернат, Торғай уезінде 166 қазақ мектебі мен интернаты бар 13 училище жаңадан қосымша ашылатынын ескере отырып, 200 мың сом көлемінде облыстық мектеп корын құруды қарастырды. Семей облыстық Кеңесінің халыққа білім беру бөлімі Азамат соғысына дейін 100 жаңа училище ашты және 10 екі сыныптық училищені қайта жарақтандырды. 56 Мектептер мен училищелер ашу Жетісу, Сырдария, Ақмола облыстарында
да белгіленді. Осындай кең көлемді жоспарларды іске асыру кезінде Кенес басшылығы күтпеген кедергілерге - мұғалімдердің бір бөлігінің шіркеулік және жеке меншік мектептерді мемлекеттік халықтық білім беру жүйесіне өткізу, балаларды оқытуды таза кеңестік сипатқа көшіру тәрізді мектептерді
кең көлемде қайта құруға келіспеушілік сияқты қасақылықтарына тап болды.
Петропавл РК(б)П ұйымы көсемдерінің бірі кеңестік жағдайда халықка білім беру мәселесі калай койылуы туралы өз түсінігін баяндай келіп, былай деп атап көрсетті: Біздің алдымызда елдің бар өңірін кәсіптік білім беретін сипаттағы мектептер жүйесімен қамтамасыз ету міндеті тұр.
Жоғары мектеп, университеттер кеңестік тұрғыда қайта ұйымдастыры-
лады. Олар шын мәнінде ғылым ордасының қызметін аткаруға, ғалымдарды
да және жай білімдар адамдарды да дайындап шығаруға тиіс. Алғашқы қадамдар осылай басталды. Олар айтарлықтай нәтиже бермеді, өйткені ол алғашқы талпыныс әрекеттері ғана еді. Бірақ осының өзі Кеңестер кызметіндегі келеңсіздіктер мен кателіктер халыктың шынайы мүддесіне жасалған бетбұрыс деп бағаланды. Мектеп жүйесінде білім беруді қайта құрумен қатар Қазақстан Кеңестері ересектер арасында сауатсыздықты жою мәселесі бойынша ауқымды жұмыстар да атқарды. Жергілікті Кеңестердің халыққа білім берубөлімдері қарапайым сауат ашу курстарын, ересектер үшін қоғамдық негізде дәріс берушілер тобын ұйымдастырды. Семей облыстық Кеңесінің халыққа білім беру бөлімі жанынан 1918 жылы сәуірдің басында хат танымайтын ересектерді жазуға, есептеуге үйрету үшін үш айлық тегін курс, ал шала сауаттылар үшін бастауыш мектеп көлемінде білім беру курсы ашылды. Мұндай типтегі курстар хат танымайтын солдаттар үшін кейбір гарнизондар жанынан, атапайтқанда Петропавлда ашылып, жұмыс істеді. 1918 жылғы сәуір-мамырда Семейде арнайы дайындалған баяндамашылар ересектерге ғылыми-саяси мәселелер бойынша дәрістер оқыды. C. Сейфуллин Ақмола уездік Кеңесіндегі жұмысының қауырттығына карамастан, қалада ересектердің сауатын ашуға кешкі мектеп ұйымдастырып,
сабақ өткізді. Большевиктер жаңа өкіметті нығайтудағы және жергілікті жерлерде төңкерістік идеяны өрістетудегі мерзімді баспасөздің рөлін жақсы түсінді. Осымен байланысты Қазақстанда жаңа үкіметтік құрылымның шешімімен Алаш партиясының, оған жақын коғамдық-саяси және жастар ұйымдарының баспасөз органдары (Қазақ, Сарыарқа, Жас азамат газеттері, Абай журналы) жабылды, мұндай жағдай жергілікті кадеттер, эсерлер және баска партия ұйымдарынын баспасөз органдарында да орын алып, олардың типографиялары тәркіленді және осы негізде жергілікті Кеңестердің органдары - облыстык және уездік газеттер басылып шықты.
Кеңес өкіметі орнай салысымен - 1918 жылғы 17 ақпанда Семейде
Известия Семипалатинского Совета рабочих и солдатских депутатов (Жұмысшы және солдат депутаттары Семейлік кеңесінің хабаршысы) газетінің бірінші нөмірі жарык көрді. Семей облыстық кеңесі атқару комитетінің шешімімен 1918 жылы 22 наурызда газет Трудовое знамя (Еңбек туы) деген атка ие болды. 1918 жылы мамырда жұмысшы, солдат,
шаруа және қазак депутаттары Өскемен уездік кеңесінің органы Голос Алтая (Алтай үні) күнделікті газеті шыға бастады.
Петропавлда Степная речь (Кыр сөзі) газеті жабылып, типографиясы Петропавл Кеңесінін хабаршысы газетін шығаруға берілді. 1918 жылы 8 наурызда Жетісу облыстық Кеңесінің органы Заря свободы
(Бостандық шұғыласы) газетінің бірінші нөмірі жарық көрді, оның редакторы Верный большевиктері басшыларының бірі Р.П. Маречек еді. 1918 жылы наурыздың орта шенінде Павлодар уездік Кеңесінің қаулысымен оңшыл эсерлер газеті Свободная степь (Қыр бостандығы) газеті жабылып, орнына Кеңес органы Объединение (Бірлесу) газеті шы ғарыла бастады. 1918 жылы сәуір--мамыр айларында Семейде Кеңес өкіметі
идеяларын насихаттайтын Красный журнал (Қызыл журнал) сатиралық журналының үш нөмірі басылып шықты. Алғашқы кезде бұл газеттердің көпшілігі қазақ тілінде арнаулы қосымшалармен немесе бөлімдермен, ал кейінірек облыстық және уездік орталықтарда түгелдей қазақ тіліңде газеттер шыға бастады: Ақмолада Тіршілік (Труд), Ордада Ұран (Лозунг), Верныйда Көмек (Помощь) және т.б. Жалпы алғанда Қазақстандағы ұлттық-демократиялық және буржуазиялық ұйымдардың баспасөз органдарымен салыстыра айтқанда, Кеңестер баспасөзі 1917 жылғы 28 қазандағы лениндік Баспасөз туралы декреттің талаптары үрдісінен шыға алды, онда былай делінген: ...мынадай баспасөз органдары жабылуға жатады: 1) жұмысшы және шаруа үкіметіне ашық қарсылық көрсетуге немесе бағынбауға шақыратын; 2) фактілерді ашықтан-ашық жала жабу арқылы бұрмалау жолымен кикілжің тудыратын баспасөз, Қазақстанның алғашқы кеңестік газеттерінде большевиктік партия басшыларының шығармалары, Орталық кеңес үкіметінің декреттері, өлкенің саяси, шаруашылық және мәдени өмірінің әр түрлі мәселелері бойынша жазылған жергілікті Кеңестердің қаулылары мен шешімдері жарияланды, елдің жағдайы туралы және халықаралықаренадағы хабарлар, жергілікті жаңалықтар басылды. Газеттер Кеңес өкіметін нығайту ісі үшін қызмететті және коммунистердің идеологиялык бағыт-бағдарын насихаттау құралы болып табылды. Большевиктер театрға өз идеясын көпшілікке насихаттаудың және халықтың таптық санасын тәрбиелеудің маңызды құралы ретінде үлкен мөн берді. Сол себепті жергілікті жердегі өкімет органы ретіндегі Кеңестер
өз қызметінің алғашкы қадамынан бастап осы салада біркатар нақты істер аткарды. Мәселен, 1918 жылғы 22 наурыздағы жұмысшы, шаруа, қазақ және казак депутаттарының Семей Кеңесі атқару комитетінің алғашқы мәжілісінде халыктың эстетикалық сұраныстарын қанағаттандыру мақсатымен көшпелі труппалар ұйымдастыру белгіленген болатын. 1918 жылы мамырда Семейде театр кызметкерлерінін екі ұжымы жұмыс істеді, олар: Семей сахна қайраткерлерінің одағы және Омбы сахна қайраткерлерінің одағы. Көп кешікпей олар бір одакқа бірікті. Олардың күшімен әзірленген М. Горькийдін Мещане (Мещандар) және На дне (Шыңырау) пьесалары, Ибсеннің Врагнарода (Халық жауы) спектакльдер қойылды. Спектакльдер Пролетарлық мәдениет үйінде өткізілді. 1918 жылы мамырда Өскеменде Драмалықартистер серіктестігі құрылып, оның мүшелері қалада спектакльдер койды. Сонымен катар облыстық және уездік орталықтарда, бірқатар селолар мен стансаларда өнерге бейімділердің күшімен көркемөнерпаздар үйірмелері ұйымдастырылды. Мәселен, 1918 жылы 13 сәуірде Казалыда әуесқойлардың театры құрылып, 1918 жылы мамырда Семей облысының Үбі селосында жергілікті мәдени-ағарту қоғамының күшімен бірнеше спектакль койылды. Семейде жергілікті интеллигенттерден, каланың жұмысшылары мен қызметкерлерінің күшімен халық театры ашылды. Оның ашылу салтанатты 1918 жылы 20 сәуірде Пролетарлар мәдениет үйінде өтті. Бұл Қазақстандағы алғашқы халықтары болды. Жас театрлар алғашқы кезде оп-оңай қаз тұрып кете алмады. Өскемендегі Драмалық артистер серіктестігі, Семейдегі Сахна қайраткерлерінің одағы қоғамның рухани өміріндегі театрдың рөлін барлық кезде бірдей дұрыс түсіне қоймады және практикалык жұмыста кейде мешандық талғамға ден қойып, таза коммерциялық мүдделер басшылыққа алынды. Сөйтіп, 1918 жылы көктемде Семейдің халық театрында М.Горькийдін, H. Островскийдің пьесаларымен қатар Полузверь (Хайуан шалыс), Женщина - зверь кровожадный, (Аңға айналған қанқұмар әйел), Пусть будет сном, что вы меня любили (Мені сүйгеніңіз түсім-ақ болсын), спектакльдері койылды, ал Өскемендегі халық үйінде Казнь (Жаза), Распятая (Кергідегі әйел) тәрізді пьесалар көрсетілді. Атауларының өзі мазмұндарынан хабар беріп тұрғандай, бұл пьесалар Кеңес
өкіметі алға қойып отырған тәрбиелік және мәдени-ағарту мақсаттарынан мүлде алыс жатты. Сол себепті Семей мен Өскемен театрларының жұмысы
Трудовое знамя және Голос Алтая газеттерінің беттерінде қатты сынға
ұшырады.
Кеңестер халықты мәдениет пен ағарту саласына жақындатудың баска
да нысандарын іздестірді. Газет редакциялары, клубтар жанынан тегін халыктық оқу залдары ашылды. Олардың алғашқыларының бірі Трудовое
знамя газеті редакциясы жанынан 1918 жылы мамырдың басында ашылған
болатын, 1918 жылы сәуірде Семей облыстық халыкка білім беру бөлімінің Кенесінің баяндамасында мына жұмыстардын атқарылғаны айтылады:
1) уездік учаскелік емхана ашылып, тоқтаусыз жұмыс істеуде; 2) үш жерде
(Грозный, Мерке және Шудағы Новотроицк) жұқпалы ауруға қарсы пункттер ашылды...; 3) уезд бойынша тырысқаққа қарсы ем егіліп жатыр, 5000 доза жұмсалды және тағы да 5000 адамға жететін доза бар; 4) санитарлық іс бойынша смета әзірленіп, бекітілді...; 5) барлық уезді толығымен дәрігерлік және ветеринарлык көмекпен камтамасыз етудің накты жоспары жасалып, Ташкентке бекітуге жіберілді....
Кеңестер медицина қызметкерлерінің материалдық жағдайын жақсарту үшін де мүмкін болған шаралардың бәрін жүзеге асырды. 1918 жылы сәуірде Семей облысының медицина кызметкерлері 1917 жөне 1918 жылдар үшін бірінші кезектегі қажет бұйымдардың және азық-түліктің қымбаттауына байланысты өтемақы ретінде жалақыларына қосымша ақша алды.
Дәрігерлік-санитарлық бөлімдердің жанынан ветеринарлық бөлімшелер ұйымдастырылды. Мұндай бөлімшелердің алғашқыларының бірі
Семей облыстық Кенесі аткару комитетінін дәрігерлік-санитарлык бөлімінің жанынан құрылған болатын. Ол бірден учаскелік ветеринарлық емханаларды, бактериологиялық кабинетті жабдықтауға және фельдшерлермен жасақтауға кірісіп кетті. 1918 жылы наурызда Петропавл Кеңесінің жанынан осыған дейін қызмет етіп келген ветеринарлық қоғамның негізінде ветеринарлық бөлім ашты. 1918 жылы 19 наурызда Кеңестердің Көкшетау уездік съезі Көкшетауда дөл осындай бөлім және Новопокров, Николаев, Константиновск, Акан-Бурлак, Сухотинск, Щучье жөне Чистополь елді мекендерінде ветеринарлық амбулаториялар ашу туралы шешім қабылдады. Дәрігерлік-санитарлық және қамқорлық көрсету (әлеуметтік қамсыздаңдыру) бөлімдері бір-бірімен тығыз байланыста жұмыс істеді. Кеңес өкіметі жетім балаларға, панасыздарға және қараусыз қалған қарттарға
қамқорлық жасауды өз мойнына алды. Әлеуметтік қамсыздандыру бөлімінің міндетіне, сондай-ақ майданда қайтыс болған жауынгерлердің отбасына, еңбекке жарамсыз мүгедектерге және т.б. қамқорлық көрсету міндеттері жүктелді. 1918 жылы сәуірдің басында Г.З. Комаров басқарған Семей облыстық Кеңесі атқару комитетінің әлеуметтік қамсыздандыру бөлімі 1918 жылға арналған жұмыс жоспарын жасады. Онда, атап айтқанда, үш тәрбие үйін, шеберханасы мен ауыл шаруашылық фермасы бар балалар және қарттар үйлерін ашу карастырылды. Әлеуметтік қамсыздандыру бөлімі соғыс
ардагерлерін жұмысқа орналастыруға, материалдық жағынан көмектесіп тұруға көп көңіл бөлді. Осы мақсат тұрғысынан шеберханасы мен интернаты бар еңбекке тарту үйлерін ашуды жоспарлады. Бала асырауға мүмкіндігі жоқ жалғызбасты аналарға қамқорлық жасау үшін бөбектер үйі ашылды. Бөлім қымызбен емдеу және Мойылдыда (Павлодардың түбінде) балшықпен емдеу курорттарын салуға кажетті каржы бөлді.
Қазақстан Кеңестері қызметінің Азамат соғысы басталғанға дейінгі шаруашылык-мәдени және әлеуметтік саладағы алғашқы қадамдары, міне,
осы тұрғыда жүзеге асырылды.
1.2 Мәдени жаңғыру қарқыны
Өндірістің негізгі құрал-жабдықтарына жеке меншіктік принципке негізделген, ғасырлар бойы қалыптаскан қоғамдық қатынастарды түбегейлі
өзгерту, мүлде жана әлеуметтік-саяси және идеологиялық ахуалды орнықтыру және елдегі басқа да өзгерістер, бұқара халықтың санасы мен рухани дүниесін өзгерту ісінде баламалы шараларды жүзеге асыруды талап етті. Сауатсыздықты жою мен мектептік білім беруісін ұйымдастыру, халықтың орасан қалың бұкарасын қамтығанына қарамастан, осы міндетті шешу үшін әрдайым жеткілікті бола бермеді, өйткені олар қойған мақсат пен оқыту мерзімі белгілі бір межелермен шектелді. Оның үстіне, бірнеше айдың
ішінде буыны қатып кеткен, хат танымайтын адамның түсінігін түбегейлі өзгертуге, жасөспірімді тарихи материализм категориясында ойлауға, партия мен үкімет саясатының қалтарыстарын ұғуға үйретуге ешқандай күштің шамасы келмейтін еді. Мұны большевиктер жақсы түсінді. Саяси тұрғыда бірнеше аптада жеңіп шыға аламыз, - деп жазды В.И. Ленин, - соғыста бірнеше айда женіске жетуге болады, ал мұндай мерзімде мәдени салада жеңіске жетуге болмайды, бұған анағұрлым ұзақ мерзім қажет әрі осы ұзақ мерзімте, өз жұмысынды есептеп, асқан табандылық, қажырлылык және жүйелілік таныта отырып бейімделу керек. Сондықтан бұқара халықты мәдени тұрғыда өзгертуде, оның социалистік санасын қалыптастыруда мектептен тыс білім беру жүйесі - клубтар, кітапханалар, мұражайлар, оқу-үйлері мен басқа да мәдени-ағарту мекемелері шешуші фактор болып танылды. Мектептен тыс білім алу бүкіл өмірді қайта құру үшін манызды, -- деп мәлімдеді Ленин Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында. Революцияға дейінгі Қазакстанда мәдени-ағарту мекемелерінің желісі өте әлсіз болды. 1941 жылы бүкіл өлкеде 98 мың дана кітап қоры бар небәрі 139 кітапхана, 2 драма және комедия театры, 3 мұражай, бірнеше кино-қондырғы ғана болды.23 Байырғы тұрғылықты халық өздерінің рухани қажеттіліктерін ақындар, сал-серілер, әнші-күйшілермен және елішіндегі басқа да өнерпаздармен дидарласу кезінде алып отырды.
Жаңа билік ең алдымен мәдени-ағарту мекемелерін бірорталықтандыру туралы шаралар қабылдады. 1918 жылдың басында Жетісу облысының аткарушы комитеті, кітапхана ісі бойынша баяндаманы тыңдағаннан кейін, барлык қоғамдық кітапханаларды ұлт меншігіне алу және оларды халық игілігіне беріп, оқу-ағарту саласында пайдалану жөнінде қаулы шығарды. 1918 жылы сәуірде Костанай уездік Кеңесі кинематографияның бүкіл шаруашылық аппаратымен ұлт меншігіне алынғанын жариялады. ҚазАКСР-і құрылғанға дейін мөдени-көпшілік іс-шаралармен депутаттар кеңестері мен олардың құрылымдық бөлімшелері айналысып келді. Кейінірек осы саланы Халық ағартукомиссариаты өз міндетіне алды: депутаттар кеңестері сияқты Республика Халықағарту комиссариаты да партияның нүскауларын жүйелі түрде іске асырып отырды. Мектептен тыс білім алу жоқтың қасы болып келген Қазақстанда большевиктердің халықты мәдени байлықтың барлық түрімен етене жақындастыру жәрдеміне дайын екендері туралы мәлімдемесі аса қызуқолдау тапты. Жергілікті интеллигенция күштері мен қарапайым адамдар мәдени-ағарту мекемелерін құруға шынайы ынта-жігермен қызу кірісті. Мәселен, 1917 жылы 27 желтоқсанда Ақтөбе уезінің Мартөк кентінде интеллигенция мен шаруалардың күш-жігерлерінің арқасында мәдени-ағарту үйірмесі жұмыс істей бастады. 1918 жылдың 1 қаңтарына карай үйірме мүшелерінің саны 30 адамға жетті. Олар екі секцияға бірікті: 1) оқу-ағарту және 2) мәдени ойын-сауык секциясы. Үйірме кітапхана ашып, спектакльдер қойды. 1920 жылы Қостанай уезі оқу-ағарту қызметкерлерінің съезі әр мектептің жанынан.оку-үйлерін ашуды қажет деп тапты. 2) Мектептердің жанынан мәдени-ағарту мекемелері екі себеп бойынша ашылды. Біріншіден, мамандардың жетіспеуі сезілді. Арнайы дайындықтан өткен мамандардың болмауына байланысты осы мекемелерге мұғалімдер тартылды. Екіншіден, мектептердің жанында кітапханалар мен оқу-үйлерінің болуы, оқырмандардың ең белсенді категориясы - оқушыларға кітап бойынша кызмет көрсету міндетін жеңілдетті. Мектептен тыс білім алу жүйесін кеңейту өлкенің экономикалық жағдайын айқын көрсетті. Мөселен, шаруашылық күйзелісі мен қаржы дағдарысының елді ашаршылыққа ұшыратқан 20-жылдардың бас кезінде мәдени-саяси ағарту ошақтарының көпшілігі өз жұмысын тоқтатты. Өйткені мәдениет мекемелерін қаржыландыру барынша қысқарды. Кейбір губернияларда осындай ашаршылык жағдайында тіпті мәдени-саяси жұмысты біржола токтатутуралы да мәселе қойылды, Саяси-ағарту мекемелері мемлекеттік жабдықтаудан бірінен кейін бірі қысқартылып жатты, қалған салалар іс жүзінде каражаттар алған жоқ немесе тым арзымайтын қаражат бөлінді деген ақпарат берілді. ҚАКСР Бас саяси ағарту кеңесінің 1921-1922 жылдардағы есебінде 1921 жылдан 1923 жылға дейін мәдени-ағарту мекемелерінің саны 2 есе азайды. 1924 жылы мәдени-саяси ағарту жүйесін ұйымдастыруда жаңа өрлеу кезеңі басталды. Ол негізінен экономикалык жетістіктермен сабақтасты. 1928 жылы республикада 488,3 мың дана кітап қоры бар 236 кітапхана, 810 клуб мекемелері, 92 киноқондырғы және 6 мұражай болды. Ақиқатын айту керек, мектептен тыс білім беру мекемелері бей-берекет емес, өлкедегі шаруашылық нысандарды жөне этно-демографиялық ахуалды ескере отырып ашылды. Көп ұлтты елді мекендерде қазақтарға, орыстарға немесе жеке ұлттық азшылыктарға арналған оқу-үйлері, кітапханалар немесе клубтар ұйымдастырылды. Көшпелі және җартылай көшпелі аймақтарда жылжымалы мәдени мекемелерді құруға баса назар аударылды. Мәселен, 1925 жылы Қостанай уезінде 31 орыс және 19 қазақ оқу-үйлері, 5 орыс және 5 қазақ жылжымалы мектебі жұмыс істеді; губерниялық орталық және 4 уездік кітапханаларда қазақ әдебиетінің бөлімі
құрылды. 1926 жылы ҚАКСР Халық ағарту комиссариаты алқасының жанынан шағын ұлттар кеңесі құрылды. Кеңестің міндеті орыс және қазақ тілділерден басқа ұлттардың арасында ағарту ісіне басшылық жасау және шағын ұлттарға Халық ағарту комиссариатынын бөлімдері арқылы өз шешімдері мен іс-шараларын орындату, осы іс-шараларды олардың тілдік және тұрмыстық ерекшеліктеріне бейімдеу болды. Кенес 1926 жылғы отырыстарының бірінде шағын ұлттардың арасында ағарту жұмысын жүргізу туралы мәселе карады. Саяси-ағарту жұмысын жүргізудегі кемшіліктер көрсетіліп, өзбектерге, тараншылар мен дүнгендерге арналған мектеп жөне саяси-ағарту мекемелері желісінің шектеулілігі кадапайтылды. 1927 жылы V Ақмола губерниялық кеңестер съезінің шағын ұлттардан сайланған делегаттарының кенесі әрбір ірі елді мекенде шағын ұлттардың оқу-үйін немесе қызыл бұрышын ашу, Петропавлда олардың клубын құру туралы шешім қабылдады. Отырықшы емес халықтардың, атап айтканда қазақтардың арасында мәдени-көпшілік жөне идеологиялық жұмыстар жүргізу үшін кызыл отаулар, жылжымалы кітапханалар, киноқондырғылар мен қызыл керуендер кеңінен пайдаланылды. Олар ауылдан ауылға көшіп жүріп, мәдени-саяси іс-шараларды халыққа медициналық қызмет көрсетумен, орталық және республикалық биліктердің түрлі шешімдерін орындауларын тексерумен ұштастырып отырды.
Әлеуметтік-таптық белгілері бойынша мәдени-саяси ағарту ошақтарын ұйымдастыру жұмысы анағұрлым ойдағыдай жүргізілді: жұмысшылар мен шаруалардың клубтары, шаруалар, диқандар, малшылар үйлері, қызыл әскерлерге арналған мәдениет мекемелері, әйелдер клубтары құрылды. Шаруа және малшы үйі ең алғаш 1922 жылы пайда болды. Қалаға келген ауыл адамына мәдени-саяси қызмет көрсету осы үйге міндеттелінді. Мәселен, Семей қаласындағы шаруа және малшы үйінің құрамында кинотеатр, мұражай, кітапхана, клуб ұйымдастырылды. Онда саяси такырыпта лекциялар оқылып, сұхбаттар мен жиналыстар өткізілді. Әдетте лекцияларда саяси сауаттылыққа баса назар аударылатын және ауыл шаруашылығы мәселелері де талқыланатын еді. Кітапхананың кітап қоры ауыл шаруашылығына арналған 10 мың әдеби кітаптардан тұрды. Мұражайда губернияның дәнді дақылдарының коллекциялары, топырақтар мен тыңайтқыштардың үлгілері, ауыл шаруашылығы зиянкестері, минералдар, ауыл шаруашылығына арналған машиналар мен құрал-саймандар көрсетілді.
1924 жылғы небәрі 8 айдың ішінде Семейдегі шаруа және малшы үйінде 14 мыңнан аса адам болды. 1925 жылы 8 наурызда Жаркент қаласында К.Цеткин атындағы әйелдер клубының салтанатты ашылу рәсімі өтті. Клубтың жанында аныктама бөлімі, балалар консультациясы, киім пішу және тігу шеберханасы, кітапхана, сауатсыздықты жою жөніндегі үш мектеп пен Сауатсыздық жойылсын қоғамының бастауыш ұйымы жұмыс істеді. Сол жылдың жаз айында РК(б)П өлкелік комитеті барлық партия губкомдарына әйелдердің қызыл отауларын ұйымдастырутуралы өкімхат жолдады. Әйелдер қызыл отауларының міндеті, - деп көрсетіледі әйелдердің болыстық қызыл отауы туралы ережеде, - ең алдымен әйелдер арасында саяси-ағарту жұмысын жүргізу және оларды қызыл отаулардың айналасына топтастыру, сондай-ак партия мен Кеңес өкіметінің саясатын насихаттау, оны жүргізуге жәрдемдесу және казақ әйелдерін социалистік құрылысқа тарту болып табылады.Мәдени-ағарту мекемелерінің мәртебесі бір деңгейде болмады. Уездік, қалалық мәдениет ошақтары басым жағдайда еді. Бірте-бірте мектептен тыс білім беруісінде губерниялық мекемелердің желісі кеңейе түсті. 20-30 жылдарда жалпыұлттық ауқымдағы мәдени-ағарту орталықтары ашылды. 1929 жылы Қазақ АКСР-інің Орталық өлкелік мұражайы Қызылордадан Алматыға қоныс аударды: 1931 жылы партиялық және мемлекеттік органдардың шешімімен Қазакстанның мемлекеттік көпшілік кітапханасы құрылды. 1938 жылдың өзінде-ақ кітапхананың кітап қоры 1 млн-ға жуық дананы құрады. Орталық мұражайдың экспонаттары да толыға түсті. 1936 жылы КСРО ХКК жанындағы Өнер істері жөніндегі бүкілодақтық комитеттің қаулысымен Қазақ КСР-інің Орталық мұражайына Мемлекеттік Третьяков галереясынан және КСРО мемлекеттік мұражайынан 627 картина мен бұйымдар тарту етілді. Мәдени-саяси ағарту жүйесінің кызметі әрқашан идеологияландырылған сипатта болды. Рас, 20-жылдардың орта шеніне дейін онда шығармашылық еркіндік, ойын ашық айтудың кейбір көріністері байқалды. Мәселен, 1921 жылы республиканың көптеген аймақтарын ашаршылық жайлаған кезде мәдениет ошақтары өздерінің шамалары мен мүмкіндіктеріне қарай аш адамдарды құтқару үшін күресті. Атап айтқанда, Бас саяси-ағарту кеңесінің күш-жігерімен аштық көрмелері ұйымдастырылды. Көрмелер Ташкент теміржол желісі бойынша жасалған Қыррост суреттерінен құрастырылды. Көркем плакаттар ашаршылық ауқымын кеңінен бейнеледі. Бір көрме IX Бүкілресейлік Кеңестер съезінде (желтоқсан, 1921 жыл) Мәскеуде көрсетіліп, ол ең толық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диссертацияның өзектілігі: Қазаң төңкерісінен кейін Қазақстанның мәдени дамуында кейбір ілгерілеушіліктің болғанын айту керек. Оны тұтастай бір мәдени төңкеріс деп атайық. Бұл төңкеріс қилы-қилы жағдайлардың барысында мүмкін болды. 1921 жылды маусымда Қазақстан партия ұйымының бірінші конференциясы қазақтан шыққан сауатты қызметкерлердін көбі мүмкіндігінше саяси - ағарту жұмысына жіберілсін өйткені қазақ тілін білетін адамдар болмаса, бұл жұмыс бәрі бір істелмей тұра береді деп көрсетті. Сөйтіп, жергілікті ұлттардың өкілдерінен жергілікті халықтын тілін психологиясын білетін адамдардан мәдени - ағарту қызметкерлерін, басшы кадрларды даярлау ісіне маңыз берді. Ғасырлар бойы отарлық езгі мен кіріптарлықта болып кеген ұлттық мемлекеттігінен айырылған қазақ еліне,оны аяқ асты болған ұлттық мүддесін қорғайтын, яғни жоғын жоқтап қиюы қашқан шаруашылығымен қамқоршысы жоқ мәдениетіне сүйеніш, қорған бола алатын мүлдем жаңа сападағы мемлекет құру үшін әрине, маңызды еді. Мәдени-ағарту жұмысының ошақтары - кітапханалар, мұражайлар, театрлар, жұмысшы клубтары, халық университеттері,көшпелі және жартылай көшпелі аудандардағы қызыл отаулар, қызыл керуендерден тұрды. 1922 жыл көктемінде республикада 77 орталық және 90 аудандық клуб, 33 аудандық халы үйі, 221 оқу үйі жұмыс істеді. Мәдени ошақтар жалпы жұртшылыққа қызмет етумен бірге қазақ әйелдерінін еңбек және тұрмыс жағдайын жақсартуға, олардың арасында ағарту жұмысын жүргізуге, сауаттарын ашуғаназар аударды. Бұқараның көркемдік творчествосын өрістетіп, көркем өнер паздықты дамытуға ат салысты. Еңбекшілерді саяси және мәдени жағынан ағарту ісінде кітапханалардың маңызы зор болды. Қазан төңкерісіне дейін Қазақстанда жалпы қоры 98000 кітабы бар 139 кітапхана болса,1925 жылы олардың саны 300-ге жетті. 1929 жылы республикада 494 оқу үйі, 74 қызыл отау, 11 театр,9 мұражай болды. Ал бірінші бесжылдықтың соңына қарай республикада 3569 кітапхана жұмыс істесе,1937 жылы олардың саны 2073-ке жетіп,қорында 2,5 миллион кітап болды. Ауылдық жерде 1747 кітапхана жұмыс істеді.Бірақ бұл кітапханалармен оқу үйлері жөнді басқалқасы жоқ, қарабайыр жағдайда өмір сүрді. Олардың жұмысын жүргізуші адамдардың сауаттары да, кәсіптік дәрежесі де төмен болды. Тіпті қалалардың өздерінде мәдени ошақтарда істейтін адамдардың білім деңгейі көбінесе төмен болатын.Бірақ білімге, мәдениетке деген халықтың құштарлығы, ынта - тілегі мәдени ошақтарының қарапайым формада болса да көбейе түсуіне жол ашты. Республикада мерзімді баспасөз және кітап шығару ісі дамып келе жатты. Степная правда (қазіргі Казахстанская правда) және Еңбекші қазақ, Қазақстан журналы шыға бастады.Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында газеттер мен журналдар көбінесе мемлекеттік, кәсіподақтың, кооперативтік қордың есебінен жаздырылып алыңды және мәдени - ағарту мекемелеріне желісіне,кеңестік және кооперативтік ұйымдарға келіп тұрды. Газеттер көп жұрт жиналатын жерлерге ілінді,оларды дауыстап оқып беруісі ұйымдастырылды. Қазақстанның белгілі көптеген мәдениет қайраткерлері өздерінің шығармашылық жолын осы газеттерде жалғастырды. 1920 жылы жергілікті Халық ағарту бөлімдерінің жанынан сауатсыздық жөнінде комиссиялар құрылды,олар сауатсыздардың есебін алуды ұйымдастырумен,педагог кадрларды даярлаумен,курстар мен мектептерді ұйымдастырумен,көмекші оқу құралдарын басып шығарумен шұғылданды. Кейінірек бұл жұмысты Бүкілодақтық Сауатсыздық жойылсын қоғамының жергілікті бөлімшелері жүргізді. Жер-жердің бәрінде лекциялар оқылып, бір күндіктер, үш күндіктер айлықтар өткізілді. Өткен уақыттың бұл ауыр зардабын жоюда жастар неғұрлым күшті белсенділік көрсетті.Олардың инциативасымен 1928 ж. Мәдени шеру өткізілді.Кейінірек бұл сауатсыздықпен күрестің түріне айналды. Сауатсыздықты жою қиын жағдайда жүргізілді: қаржы жетпеді, мұғалімдер, оқулықтар, көмекші құралдар, жазу құрал-жабдықтары жетпеді. Ойланылмай жасалған алфавиттік реформалардың жүргізілуі де істі қиындата түсті. 20-жж. аяғында қазақ жазуы араб әріпінен көшірілді. Сөйтіп бір адамның үш рет қайта сауат ашу үшін оқуына тура келді. 30-жылдардың екінші жартысында жаппай сауатты аудандар, колхоздар мен совхоздар пайда болды. 1939 жылы Қазақстан халқының сауаттылық дәрежесі 83,6 пайызға жетті. Әріп танымайтын сауатсыздықты толық жоюға Ұлы Отан соғысы кедергі жасады. 1920-1930 жж. Ж.Аймауытовтың, С.Торайғыровтың, М.Жұмабаетың, А.Байтұрсыновтың, И.Жансүгіровтің, Ш.Құдабердиевтің, С.Сейфуллиннің Б.Майлиннің шығармалары кеңінен танылды. Әдеби қозғалысты М.О.Әуезовтың, С.Мұқановтың, Ғ.Мүсіреповтың, Т.Жароковтың, Ғ.Ормановтың есімдері байытта түсті. 20-ж. екінші жартысында кәсіби театр өнері және қазақтың ұлттық бейнелеу өнері пайда болды. Әнші Ә.Қашаубаев Париж бен Майндегі Франкфурттың концерт залдарында табыспен ән шырқады. Ұлы Отан соғысының қарсаңында Қазақстанда қазақтың мемлекеттік академиялық драма театры,республикалық орыс драма театры,қазақтың мемлекеттік опера, қазақтың мемлекеттік опера және балет театры, ұлт аспаптар оркестрі,симфониялық оркестр,Республикалық қуыршақ театры,Қазақстан суретшілер және жазушылар одағы жұмыс істеді.Өнер саласындағы алты оқу орнында 600-ден астам адам оқыды. М.Әуезовтың Абай роман - эпопеясының бірінші кітабы соғыс жылдарындағы қазақ әдебиетінде ірі құбылыс болды. Ғ.Мүсірепов Қазақ солдаты повестін жариялады. 1931 -1940 жылдарда республикада мектептердің саны мейлінше зор қарқынмен дамыды. 1930 жылы 14 тамызда Жаппай міндетті бастауыш білім беру,1931 жылы 5 қыркүйекте Бастауыш және орта мектептердің оқу бағдарламасы мен тәртібі туралы сондай-ақ, 1934 жылы мамырда Бастауыш және орта мектептердің оқу бағдарламасымен құрылысы туралы қаулы-қарарлар қабылданып, олар халық ағарту ісінің және мектептердің барынша тез дамуына оң ықпалын тигізді. Мектеп жүйесін тәртіптеу жөнінде шаралар жүзеге асыру нәтижесінде бұрынан болып келген 2 және 3 жылдық оқу орындары 4 жылдық бастауыш мектеп болып қайта құрылды.
Диссертациялық жұмыстың тарихнамасы: Ұлттық - мәдени даму мәселелері партия ішілік ортада да даулы мәселелердің пәніне айналады. 1917 ж. кейін ұлттық өмірге қарай ұмтылған Ресейдің көптеген халықтары үшін ағарту мен мәдениет ұлттық дамудың басым міндеттері болып табылды. Мұны И.В. Сталин айқын түсінді: сол себепті ол 1925 ж. ұлттық мәдениет ұғымын ақтады. Ол мұнда сонымен қатар ұлттық мәдениетте ұлттық шеткі аймақтарды кеңестендірудің құралын көрді. 1925 ж. 29 мамырда Қазақстанның басты партиялық комитетінің органы - Ақ жол газеті туралы өзінің хатында жазды: Мен партиялық емес интеллигенттер қырғыз (қазақ-авт.) жастарын саяси және идеологиялық тәрбиелеумен айналысуына қарсымын. Біз билікті жастарды саяси және идеологиялық тәрбиелеуді буржуазиялық партиялық емес интеллигенттерге беру үшін қолға алған жоқпыз. Бұл майдан толығымен коммунистерде қалу керек [7, 2 б.].
Ұлттық мәдениеттің мәселелері туралы пікірталас және социализмнен коммунизмге өту жағдайында ұлттық қатынастарды дамытуды талқылауға арналған конференция барысында да көтерілді. 9-12 қазанда Социализмнің дамуы мен коммунизмге өтудің заңдылықтары кешенді мәселесі бойынша Фрунзеде КСРО ҒА жанындағы Ғылыми Кеңеспен шақырылған жиналыс өтті. Онда ұлттардың мәдени жақындасуы социализм мен коммунизм құрылысының обьективті заңдылығы ретінде жарияланды. М.Д. Каммаридің баяндамасында КОКП XXII съезіне дейін КСРО халықтары мәдениетінің интернационалдық негіздері жеткіліксіз зерттелгендігі және ұлттық белгілері салыстырмалы жағдайлармен қарастырылмағаны көрсетілді. Бұл қисынды түрде ұлттық форманың гипертрофиясына әкелді және КСРО халықтары мәдениетін жалпы адамзаттық үдерістерден, ұлтаралық қатынастар мен ықпалынан бөлек, - делінді [11, 211 б.]. М.С. Джунусов өзінің баяндамасында, ұлттардың астасуы күрделі және ұзақ үдеріс екендігін және ұлттардың бірігуі жекелеген халықтармен жинақталған барлық нәрсенің толықтай терістеу ретінде қарастыруға болмайтындығын көрсетті [11, 212 б.].
Ұлттық мәдениеттердің мазмұнымен формасы мәселесін нақтылы тарихи шешу туралы Н. Джусойттың айтқан ойы қызығушылық тудырады. Ол мәдениеттің тарихын оның қиғаш бөлігінде басқа ұлттық мәдениеттермен салыстырумен қатар қарастыруға мүмкіндік беретін салыстырмалы-тарихи талдауды қолдануды ұсынды [12, 253 б.]. Дегенмен, мұндай көзқарас ұзақ жылдар бойы іске асырылмады, бұл туралы 1984 жылы В.Т. Ермаковтың мақаласында айтылды [13, 90 б.].
КСРО халықтарының ұлттық мәдениетінің тарихы бойынша зерттеулерде салыстырмалы талдау әдісі Ю.В. Арутюнян мен Л.М. Дробижеваның Многообразие культурной жизни народов СССР деген кітабында табысты қолданылды [14]. Сол жылдардағы оқырмандардың әдеби-көркем талғамдарындағы ана тіліндегі және орыс тіліндегі көркем әдебиеттердің арақатынасы, өмірлік ұстанымдар жүйесіндегі білімнің орны мен мағынасы, кеңестік халықтардың өмірлік салтына урбанизацияның ықпалы бұл еңбекте көрініс тапты. Этно-әлеуметтік сауалнамалардың берілгендігіне, халық санағының материалдарын терең талдауға негізделген бұндай зерттеулер қазақстандық тарихнамада жүргізілген жоқ.
1970 - 1980-ші жж. тарихнамада көбінесе декларативті, КСРО халықтарының ұлттық мәдениетінің мазмұны мен формасы мәселелерінің болымсыздығы туралы мәселелер қарастырылды. Ұлттық мәдениеттердің мазмұнында ұлттық құрамдас туралы мәселенің қойылуының өзі мәдениеттегі идеялық құрушыны төмендетуге жетектейтін, таптықтың ұлттыққа айналуы ретінде қарастырылды [15, 72 б.].
Қазақтың ұлттық мәдениеті, тіліне байланысты өзекті мәселелер Х.М. Әбжановтың зерттеулерінің басты нысаны болып табылады. Ол тілдің қоғамдағы немесе нақты мемлекеттегі саяси - идеологиялық, экономикалық, демографиялық тағы да басқа ахуалмен өсетіндігін немесе өшетіндігін айта келе, әлеуметтік дамудың жалпы екі моделінің болатындығына тоқталады. Халықтың өз мемлекеттілігін, шаруашылық-мәдени типін, идеологиясын, болмыс - бітімін диалектикалық байланыс және қатынастар желесінде айқындауы, екіншісі - өзінен күштінің қармағына ілігіп, тәуелді, отар халық ретінде өмір сүруі. Х.М. Әбжанов қазақ халқының аталған баламалардың екеуін де басынан өткергендігін атап өтеді [37, 320 б.].
Мәдениет тарихын зерттеуші Р.М. Жұмашев 1917-1991 жж. Қазақстан мәдениетінің тарихнамасын қарастыру барысында, кеңестік тіл саясатына байланысты 1930 жылдардың ортасынан тіл саясатындағы ұрандар сақталып, ал шынайы саясаттың өзгергендігін атап өтеді. Саясаттағы өзгерісті жазудың кириллицаға ауысқаны көрсетті. Жаңа тіл саясатының түпкілікті рәсімделуіне БК(б)П Орталық Комитеті мен Халық Комиссарлар Кеңесінің 1938 жылдың 13 наурызындағы Ұлттық республикалар мен облыстардың мектептерінде орыс тілін міндетті түрде оқыту туралы Жарлығы нүкте қойды. Бұл шара мектептердегі тілдердің арақатынасының өзгеруіне әсер етті. Р.М. Жұмашевтың ойынша, сол жылдардағы тіл саясатының революцияға дейінгі кезеңге ұқсап кеткендігін жазады. Сонымен қатар, ол барлық халықтардың ұлтаралық байланысқа түскендігін, соған сәйкес көпшіліктің орыс тілін меңгерудің қажеттілігін түсінгендіктерін атап өтеді. Ал, 1940 жылдың 10 қарашасындағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің V сессиясында қабылданған Қазақ жазуын орыс графикасының негізіндегі жаңа алфавит латыншаға көшіру туралы заңын тіл саясатының логикалық аяқталуы деп бағалайды [38].
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары мәдениет, ұлт мәселесіне байланысты ғылыми зерттеулердің көлемі ұлғайды. Олардың ішінде республикадағы ұлттық-мәдени орталықтардың қалыптасуы мен дамуы мәселелеріне [45], 1956-1991 жж. Қазақстандағы ұлттық мәселенің тарихнамасына [46], 1975-1995 жж. қазақ ұлттық мектептерінің дамуына [47], 1980-1994 жж. Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар мәселесіне [48], 1985-1995 жж. республикадағы көпұлтты білім беру жүйесінің дамуына [49] арналған ғылыми-зерттеу жұмыстары болды.
Зерттеу нысаны: Қазақстанның кеңестік кезеңдегі мәдениеті
Диссертацияның мақсаты мен міндеті: Қазақстандағы кеңестік мәдениеттің мәнін ашу және оның қалыптасуы мен дамуындағы қайшылықтарды анықтау ретінде анықталуы мүмкін. Осы зерттеудің алдында тұрған міндеттер жиынтығын анықтады, олардың ішінде ең маңыздылары мыналар:
- кеңестік мәдениетті күрделі және даулы құбылыс ретінде сипаттау;
- кеңестік мәдениеттің қалыптасуы мен дамуындағы қайшылықтарды анықтау;
- кеңестік мәдениет әдісінің мәнін ашу-социалистік реализм; оның ішінде оның идеологиялық және көркемдік дискурстарының өзара әрекеттесуінің күрделі жүйесі;
- кеңестік көркем мәдениеттің түрлендірілген формаларының пайда болуының алғышарттарын анықтау; оның "кері жағын" талдау;
Ғылыми жаңалығы: Кеңестік өнер мәдениеті, бір жағынан, айқын гуманистік әлеуетке ие болды, жеке тұлғаның маңызды күштерін ашуға, адамның рухани көтерілуіне, оны мәдени шығармашылықтың шынайы субъектісіне айналдыруға ықпал етті, екінші жағынан, жеке тұлғаның субъективтілігін басатын ерекше түрлендірілген формалар болды. Сонымен қатар, кеңестік мәдениетке тән оның көркемдік мазмұны мен әлеуметтік формаларының бірқатар қарама-қайшылықтары осы екіұштылыққа байланысты анықталды.
Диссертацияның ғылыми-практикалық маңыздылығы: Диссертациялық зерттеу кеңестік мәдениеттің мазмұны мен формалары және оның қарама - қайшылықтары туралы, оның дамуының тарихи формаларының қалыптасу динамикасы туралы тұтас түсінік береді; осы тақырыпты одан әрі дамытудың перспективалы нақты жолдарын ашады; мәдениет философиясының жалпы проблемаларына жаңа көзқараспен қарауға мүмкіндік береді. Қазіргі заманғы мәдени саясатты және оның субьектісін дамытудың тұжырымдамалық жобаларын қалыптастыруға негіз болады; оқу процесінде мәдениет философиясының, мәдениеттің жалпы теориясы мен тарихының жоғары оқу орындары курстарын, сондай-ақ бірқатар арнайы курстарды: "кеңестік мәдениет әлемдік мәдени мұраның ерекше феномені ретінде", "кеңестік жүйенің тарихи және мәдени практикасының диалектикасы", "кеңестік көркем мәдениет: мәні және оның түрлендірілген формалары" және қарастыруға болады.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы: Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, төрт бөлімшеден, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1 Кеңес үкіметінің мәдени құрылыстағы алғашқы қадамдары
1917 жылы қазанның аяғынан, шамамен, 1918 жылы көктемге дейін большевиктер кең-байтақ империя аумағының басым көпшілгінде, оның iшiнде Қазақстанда да социалистік революциясы қарсы күштерге тойтарыс бере отырып кеңес өкіметін орнатады. Орталық кеңес басқармасының басшысы әрі большевиктерін көсемі В.И.Ленин осы кезеңі мынадай келіп, деп атап көрсетті. "Біз, большевиктер партиясы... Ресейді-кедейлер үшін байлардан, еңбекшілер үшін қанаушылардан тартып алдык. Біз енді Ресей билігін қолға алуға тиіс. Революция жеңіске жеткен жағдайдағы елді басқару, Ленинің пікірi бойынша, бірінші кезеңде жаңа қоғамның экономикалық негізін құру, оның әлеуметтік саясатын анықтау мен жүзе асыру деген білімді. Қазақстанда жүзеге асыру алғашқы кезінде үйленіп тамырымен оңай
ic болмады. Жоғарыда айтылғандай, Кеңес өкіметі зияткерлік ерекшеліктері-
мен жеңіске жеттi, екіншіден, онын алғaшқы тетіктeрi негізінен экономика мен әлеуметтік жүйені беру туралы қандай да бір ерекшелігі жоқ, ғылыми коммунизм теориясын меңгермеген (бірақ " аспаз да мемлекетті басқара алады", деген лениндік тезисті тез үйреніп алған) адамдардың қолында болды. Үшіншіден, жергілікті жерлерде социализмге негізгі бағыттарын көрсететін орталық өкіметтің нұсқауы керменге ие болып кетіп жатқан немесе еркін өз түсінігнше түзетілді.
Қалай болғанда да өзгеріс басталып кетті. Большевиктер социалистік
экономикасын құруда, өндіріс пен өнімді бөлуде жұмысшы орны деп есептеді жұмыскер бақылауы өндірісті мемлекет меншігіне айналдырудағы өтпелі шара болып саналды және шаруашылық сайын жоспарлы бақылап отыруды құралына айналып, кәсіпорындарды толықтай басқару алғышарт әзірлеп берді. Оңдайын тоқтаусыз жұмысын қамтамасыз етті, Кеңес өкіметін жеңіске жету жолында, әдетте, жұмысшы мамандығын жүзеге асыратын жұмысшыларды көтереді. 1918 жылы ақпанда жұмысшы бақылауы Семей былғары жене кеме жендеу зауыттарда орнады. Осы жылдың 8 наурызында Ақмола уездік Кеңесі жұмысшылардың ұсынысы бойынша "Зингер" акционерлік қоғамы кәсіп жұмысшысы бақылауын енгіызу туралы қаулы қабылданды. Көп кешікпей Петропавл кеңесімен жұмысшы бақылауы орнады. Сауда-саттық ерекшеліктерін, кәсіпорындарына орнатылды. Мұндай әрекет өклетті басқа өнірлеріндегі (Доссор мұнай өнеркәсібіндегі, Қарағанды, шахталы, Успенск жене Сарысу кен кеңестерде де жүзеге асыралды. Жұмысшы мамандығын жүзеге оқыту банктерін мемлекет меншігіне алуға арналған шаралары болды. Олар БОАК-тің, 1917 жылы 27 желтоқсан "Банктерді мемлекет меншіктенуіне алу туралы", "Банктердегі болат сейфтерді тексеру туралы" жарлықтарының негізінде іске асырылды. Жергілікті жерлерде банктерді мемлекет меншігіне алу Кеңестерге әйеліне олардың қаржысы (финанс) бөлімдеріне жүктелді. 1918 жылы мектепте Орыс-Азиялық Банкінің бөлімші, Өскемен қаржы мекемесі мен қалалық банкі, Ақмола облысы аумағындағы банктердің филиалдары мемлекет меншігіне алынды.
Революциядан кейінгі алғашқы аралдарда банктерді мемлекет меншігіне алуды жергілікті кеңестер ауылдық-селолық кеңестер жұмысын ұйымдастыру, еңбекшілерін әлеуметтік-мәдени сұраныстарын аттестаттау әйеліне ipi өндіріс орындарын қалдыруына келу үшін белгілі мөлшерде қаржыда болуға мүмкіндік алды.
Семей облыстық кеңесі қызметін кейбір мысалдарын келтірейікші: 1918 жылы мектепте алу комитеті: Семей уездік Кеңесіне ауыл-селолық және болыстық Кеңестерді ұйымдастыру, мектептер мен аурулар салу, мұғалімдер мен фельдшерлерді материалдық жағдайын жақсарту, азық-түлік, жеке іс қағаздарын жүргізушілері үшін Мемлекеттік банктің бөлімшелерінен 300 000 сом көлемінде несие болды; 1918 жылы 23 наурызда атқару комитеттер мәжилісінде Риддерге қаржылай көмек көрсету туралы мәселе талқыланды. Риллерде жұмысты жалғастыру ушін талап етілген ақша сомасы Өскемен уездік Кеңесінен сұралды. 1918 жылы 4 сәуірде Семей облыстық Кеңесі облысты жаңа мектептер құрылысына 2 900 000 сом саны сметаны бекітті; 1918 жылы 5 мамырда Павлодар уезд Кеңесі қазақ мектептеріне мұғалімдерді даярлау үшін 10 300 сом қолында ақша болуға қаулы алды. Банктер мемлекет меншігіне алу Кеңес өкіметін, экономика сала бірақ жағдайды біраз женілдетті, жұмыссыздар санын азайтуға мүмкіндіктер туғызды. Қарастырылып отырған кезеңдегі Кеңестер қызметінің аса маңызды бағыты мәдени құрылыс проблемасы ең алдымен халыққа білім беру мәселесі болып табылды. Бұл сала бойынша Кеңес өкіметіне қиындығы мол мұра қалған еді. Елдің мәдени орталықтарынан алыс жатуы, халықтың басым көпшілігінің көшпелі тұрмыс салтын ұстануы, көне салт-дәстүрдегі орыс тұрғындарының болуы (әсіресе өлкенің шығыс өңірлерінде) және т.б. Қазақстан жағдайының өзіндік ерекшеліктері мәдени құрылысты кеңінен өрістетуге қосымша қиындықтар тудырды. Қарастырылып отырған кезенде Кеңестер алғашқы қадамды мектептерді қайта құрудан бастады. Облыстық, уездік және болыстық Кеңестер атқару комитетінің жанынан халыкқа білім беру бөлімдері құрылды. Облыстың және уездік білім беру бөлімдерінің жанынан мәдени-ағарту жүйесі ұйымдастырылды. Өлкедегі төңкеріске дейін болған мектептер саны халық қажеттілігін қанағаттандыра алмады. Қазақстанда бастауыш мектептер тым аз болды, оған барлық мектеп жасындағы балалардың 4,1%-ы ғана қамтылды.
1918 жылы көктемде өткен Қазақстан Кеңестерінің съездері басқа да
біркатар маңызды мәселелермен бірге халыққа білім беру проблемасын талқылады. Торғай облыстық Кеңестері съезінің қаулысында халыққа білім
беру мәселесі бойынша былай делінген болатын: Мектеп бәріне бірдей тегін және тең болуға тиіс. Бастауыш білім алусегіз жастан бастап барлық бала үшін міндетті. Съездің шешімінде білім алудын алғашқы баспалдағында оқыту ана тілінде жүргізілуге тиіс екені айтылды. Оқытудың қалған баспалдақтарында әрбір ұлттың өз калауы бойынша оқытутілін еркін тандауына құқық берілді. Жалпы білім беретін мектептер жүйесін, әсіресе қазақ халқы үшін, едәуір кенейту карастырылды, мұғалім кадрларды дайындау мәселесі бойынша нақты шаралар белгіленді. Съезд Торғай облысында 679 мектеп барын, жыл сайын көбейе беретінін, Ақтөбе уезінде 194 қазақ, 123 орыс, Қостанай уезінде 250 қазақ, 198 орыс, Ырғыз уезінде 114 қазақ және 14 мектеп-интернат, Торғай уезінде 166 қазақ мектебі мен интернаты бар 13 училище жаңадан қосымша ашылатынын ескере отырып, 200 мың сом көлемінде облыстық мектеп корын құруды қарастырды. Семей облыстық Кеңесінің халыққа білім беру бөлімі Азамат соғысына дейін 100 жаңа училище ашты және 10 екі сыныптық училищені қайта жарақтандырды. 56 Мектептер мен училищелер ашу Жетісу, Сырдария, Ақмола облыстарында
да белгіленді. Осындай кең көлемді жоспарларды іске асыру кезінде Кенес басшылығы күтпеген кедергілерге - мұғалімдердің бір бөлігінің шіркеулік және жеке меншік мектептерді мемлекеттік халықтық білім беру жүйесіне өткізу, балаларды оқытуды таза кеңестік сипатқа көшіру тәрізді мектептерді
кең көлемде қайта құруға келіспеушілік сияқты қасақылықтарына тап болды.
Петропавл РК(б)П ұйымы көсемдерінің бірі кеңестік жағдайда халықка білім беру мәселесі калай койылуы туралы өз түсінігін баяндай келіп, былай деп атап көрсетті: Біздің алдымызда елдің бар өңірін кәсіптік білім беретін сипаттағы мектептер жүйесімен қамтамасыз ету міндеті тұр.
Жоғары мектеп, университеттер кеңестік тұрғыда қайта ұйымдастыры-
лады. Олар шын мәнінде ғылым ордасының қызметін аткаруға, ғалымдарды
да және жай білімдар адамдарды да дайындап шығаруға тиіс. Алғашқы қадамдар осылай басталды. Олар айтарлықтай нәтиже бермеді, өйткені ол алғашқы талпыныс әрекеттері ғана еді. Бірақ осының өзі Кеңестер кызметіндегі келеңсіздіктер мен кателіктер халыктың шынайы мүддесіне жасалған бетбұрыс деп бағаланды. Мектеп жүйесінде білім беруді қайта құрумен қатар Қазақстан Кеңестері ересектер арасында сауатсыздықты жою мәселесі бойынша ауқымды жұмыстар да атқарды. Жергілікті Кеңестердің халыққа білім берубөлімдері қарапайым сауат ашу курстарын, ересектер үшін қоғамдық негізде дәріс берушілер тобын ұйымдастырды. Семей облыстық Кеңесінің халыққа білім беру бөлімі жанынан 1918 жылы сәуірдің басында хат танымайтын ересектерді жазуға, есептеуге үйрету үшін үш айлық тегін курс, ал шала сауаттылар үшін бастауыш мектеп көлемінде білім беру курсы ашылды. Мұндай типтегі курстар хат танымайтын солдаттар үшін кейбір гарнизондар жанынан, атапайтқанда Петропавлда ашылып, жұмыс істеді. 1918 жылғы сәуір-мамырда Семейде арнайы дайындалған баяндамашылар ересектерге ғылыми-саяси мәселелер бойынша дәрістер оқыды. C. Сейфуллин Ақмола уездік Кеңесіндегі жұмысының қауырттығына карамастан, қалада ересектердің сауатын ашуға кешкі мектеп ұйымдастырып,
сабақ өткізді. Большевиктер жаңа өкіметті нығайтудағы және жергілікті жерлерде төңкерістік идеяны өрістетудегі мерзімді баспасөздің рөлін жақсы түсінді. Осымен байланысты Қазақстанда жаңа үкіметтік құрылымның шешімімен Алаш партиясының, оған жақын коғамдық-саяси және жастар ұйымдарының баспасөз органдары (Қазақ, Сарыарқа, Жас азамат газеттері, Абай журналы) жабылды, мұндай жағдай жергілікті кадеттер, эсерлер және баска партия ұйымдарынын баспасөз органдарында да орын алып, олардың типографиялары тәркіленді және осы негізде жергілікті Кеңестердің органдары - облыстык және уездік газеттер басылып шықты.
Кеңес өкіметі орнай салысымен - 1918 жылғы 17 ақпанда Семейде
Известия Семипалатинского Совета рабочих и солдатских депутатов (Жұмысшы және солдат депутаттары Семейлік кеңесінің хабаршысы) газетінің бірінші нөмірі жарык көрді. Семей облыстық кеңесі атқару комитетінің шешімімен 1918 жылы 22 наурызда газет Трудовое знамя (Еңбек туы) деген атка ие болды. 1918 жылы мамырда жұмысшы, солдат,
шаруа және қазак депутаттары Өскемен уездік кеңесінің органы Голос Алтая (Алтай үні) күнделікті газеті шыға бастады.
Петропавлда Степная речь (Кыр сөзі) газеті жабылып, типографиясы Петропавл Кеңесінін хабаршысы газетін шығаруға берілді. 1918 жылы 8 наурызда Жетісу облыстық Кеңесінің органы Заря свободы
(Бостандық шұғыласы) газетінің бірінші нөмірі жарық көрді, оның редакторы Верный большевиктері басшыларының бірі Р.П. Маречек еді. 1918 жылы наурыздың орта шенінде Павлодар уездік Кеңесінің қаулысымен оңшыл эсерлер газеті Свободная степь (Қыр бостандығы) газеті жабылып, орнына Кеңес органы Объединение (Бірлесу) газеті шы ғарыла бастады. 1918 жылы сәуір--мамыр айларында Семейде Кеңес өкіметі
идеяларын насихаттайтын Красный журнал (Қызыл журнал) сатиралық журналының үш нөмірі басылып шықты. Алғашқы кезде бұл газеттердің көпшілігі қазақ тілінде арнаулы қосымшалармен немесе бөлімдермен, ал кейінірек облыстық және уездік орталықтарда түгелдей қазақ тіліңде газеттер шыға бастады: Ақмолада Тіршілік (Труд), Ордада Ұран (Лозунг), Верныйда Көмек (Помощь) және т.б. Жалпы алғанда Қазақстандағы ұлттық-демократиялық және буржуазиялық ұйымдардың баспасөз органдарымен салыстыра айтқанда, Кеңестер баспасөзі 1917 жылғы 28 қазандағы лениндік Баспасөз туралы декреттің талаптары үрдісінен шыға алды, онда былай делінген: ...мынадай баспасөз органдары жабылуға жатады: 1) жұмысшы және шаруа үкіметіне ашық қарсылық көрсетуге немесе бағынбауға шақыратын; 2) фактілерді ашықтан-ашық жала жабу арқылы бұрмалау жолымен кикілжің тудыратын баспасөз, Қазақстанның алғашқы кеңестік газеттерінде большевиктік партия басшыларының шығармалары, Орталық кеңес үкіметінің декреттері, өлкенің саяси, шаруашылық және мәдени өмірінің әр түрлі мәселелері бойынша жазылған жергілікті Кеңестердің қаулылары мен шешімдері жарияланды, елдің жағдайы туралы және халықаралықаренадағы хабарлар, жергілікті жаңалықтар басылды. Газеттер Кеңес өкіметін нығайту ісі үшін қызмететті және коммунистердің идеологиялык бағыт-бағдарын насихаттау құралы болып табылды. Большевиктер театрға өз идеясын көпшілікке насихаттаудың және халықтың таптық санасын тәрбиелеудің маңызды құралы ретінде үлкен мөн берді. Сол себепті жергілікті жердегі өкімет органы ретіндегі Кеңестер
өз қызметінің алғашкы қадамынан бастап осы салада біркатар нақты істер аткарды. Мәселен, 1918 жылғы 22 наурыздағы жұмысшы, шаруа, қазақ және казак депутаттарының Семей Кеңесі атқару комитетінің алғашқы мәжілісінде халыктың эстетикалық сұраныстарын қанағаттандыру мақсатымен көшпелі труппалар ұйымдастыру белгіленген болатын. 1918 жылы мамырда Семейде театр кызметкерлерінін екі ұжымы жұмыс істеді, олар: Семей сахна қайраткерлерінің одағы және Омбы сахна қайраткерлерінің одағы. Көп кешікпей олар бір одакқа бірікті. Олардың күшімен әзірленген М. Горькийдін Мещане (Мещандар) және На дне (Шыңырау) пьесалары, Ибсеннің Врагнарода (Халық жауы) спектакльдер қойылды. Спектакльдер Пролетарлық мәдениет үйінде өткізілді. 1918 жылы мамырда Өскеменде Драмалықартистер серіктестігі құрылып, оның мүшелері қалада спектакльдер койды. Сонымен катар облыстық және уездік орталықтарда, бірқатар селолар мен стансаларда өнерге бейімділердің күшімен көркемөнерпаздар үйірмелері ұйымдастырылды. Мәселен, 1918 жылы 13 сәуірде Казалыда әуесқойлардың театры құрылып, 1918 жылы мамырда Семей облысының Үбі селосында жергілікті мәдени-ағарту қоғамының күшімен бірнеше спектакль койылды. Семейде жергілікті интеллигенттерден, каланың жұмысшылары мен қызметкерлерінің күшімен халық театры ашылды. Оның ашылу салтанатты 1918 жылы 20 сәуірде Пролетарлар мәдениет үйінде өтті. Бұл Қазақстандағы алғашқы халықтары болды. Жас театрлар алғашқы кезде оп-оңай қаз тұрып кете алмады. Өскемендегі Драмалық артистер серіктестігі, Семейдегі Сахна қайраткерлерінің одағы қоғамның рухани өміріндегі театрдың рөлін барлық кезде бірдей дұрыс түсіне қоймады және практикалык жұмыста кейде мешандық талғамға ден қойып, таза коммерциялық мүдделер басшылыққа алынды. Сөйтіп, 1918 жылы көктемде Семейдің халық театрында М.Горькийдін, H. Островскийдің пьесаларымен қатар Полузверь (Хайуан шалыс), Женщина - зверь кровожадный, (Аңға айналған қанқұмар әйел), Пусть будет сном, что вы меня любили (Мені сүйгеніңіз түсім-ақ болсын), спектакльдері койылды, ал Өскемендегі халық үйінде Казнь (Жаза), Распятая (Кергідегі әйел) тәрізді пьесалар көрсетілді. Атауларының өзі мазмұндарынан хабар беріп тұрғандай, бұл пьесалар Кеңес
өкіметі алға қойып отырған тәрбиелік және мәдени-ағарту мақсаттарынан мүлде алыс жатты. Сол себепті Семей мен Өскемен театрларының жұмысы
Трудовое знамя және Голос Алтая газеттерінің беттерінде қатты сынға
ұшырады.
Кеңестер халықты мәдениет пен ағарту саласына жақындатудың баска
да нысандарын іздестірді. Газет редакциялары, клубтар жанынан тегін халыктық оқу залдары ашылды. Олардың алғашқыларының бірі Трудовое
знамя газеті редакциясы жанынан 1918 жылы мамырдың басында ашылған
болатын, 1918 жылы сәуірде Семей облыстық халыкка білім беру бөлімінің Кенесінің баяндамасында мына жұмыстардын атқарылғаны айтылады:
1) уездік учаскелік емхана ашылып, тоқтаусыз жұмыс істеуде; 2) үш жерде
(Грозный, Мерке және Шудағы Новотроицк) жұқпалы ауруға қарсы пункттер ашылды...; 3) уезд бойынша тырысқаққа қарсы ем егіліп жатыр, 5000 доза жұмсалды және тағы да 5000 адамға жететін доза бар; 4) санитарлық іс бойынша смета әзірленіп, бекітілді...; 5) барлық уезді толығымен дәрігерлік және ветеринарлык көмекпен камтамасыз етудің накты жоспары жасалып, Ташкентке бекітуге жіберілді....
Кеңестер медицина қызметкерлерінің материалдық жағдайын жақсарту үшін де мүмкін болған шаралардың бәрін жүзеге асырды. 1918 жылы сәуірде Семей облысының медицина кызметкерлері 1917 жөне 1918 жылдар үшін бірінші кезектегі қажет бұйымдардың және азық-түліктің қымбаттауына байланысты өтемақы ретінде жалақыларына қосымша ақша алды.
Дәрігерлік-санитарлық бөлімдердің жанынан ветеринарлық бөлімшелер ұйымдастырылды. Мұндай бөлімшелердің алғашқыларының бірі
Семей облыстық Кенесі аткару комитетінін дәрігерлік-санитарлык бөлімінің жанынан құрылған болатын. Ол бірден учаскелік ветеринарлық емханаларды, бактериологиялық кабинетті жабдықтауға және фельдшерлермен жасақтауға кірісіп кетті. 1918 жылы наурызда Петропавл Кеңесінің жанынан осыған дейін қызмет етіп келген ветеринарлық қоғамның негізінде ветеринарлық бөлім ашты. 1918 жылы 19 наурызда Кеңестердің Көкшетау уездік съезі Көкшетауда дөл осындай бөлім және Новопокров, Николаев, Константиновск, Акан-Бурлак, Сухотинск, Щучье жөне Чистополь елді мекендерінде ветеринарлық амбулаториялар ашу туралы шешім қабылдады. Дәрігерлік-санитарлық және қамқорлық көрсету (әлеуметтік қамсыздаңдыру) бөлімдері бір-бірімен тығыз байланыста жұмыс істеді. Кеңес өкіметі жетім балаларға, панасыздарға және қараусыз қалған қарттарға
қамқорлық жасауды өз мойнына алды. Әлеуметтік қамсыздандыру бөлімінің міндетіне, сондай-ақ майданда қайтыс болған жауынгерлердің отбасына, еңбекке жарамсыз мүгедектерге және т.б. қамқорлық көрсету міндеттері жүктелді. 1918 жылы сәуірдің басында Г.З. Комаров басқарған Семей облыстық Кеңесі атқару комитетінің әлеуметтік қамсыздандыру бөлімі 1918 жылға арналған жұмыс жоспарын жасады. Онда, атап айтқанда, үш тәрбие үйін, шеберханасы мен ауыл шаруашылық фермасы бар балалар және қарттар үйлерін ашу карастырылды. Әлеуметтік қамсыздандыру бөлімі соғыс
ардагерлерін жұмысқа орналастыруға, материалдық жағынан көмектесіп тұруға көп көңіл бөлді. Осы мақсат тұрғысынан шеберханасы мен интернаты бар еңбекке тарту үйлерін ашуды жоспарлады. Бала асырауға мүмкіндігі жоқ жалғызбасты аналарға қамқорлық жасау үшін бөбектер үйі ашылды. Бөлім қымызбен емдеу және Мойылдыда (Павлодардың түбінде) балшықпен емдеу курорттарын салуға кажетті каржы бөлді.
Қазақстан Кеңестері қызметінің Азамат соғысы басталғанға дейінгі шаруашылык-мәдени және әлеуметтік саладағы алғашқы қадамдары, міне,
осы тұрғыда жүзеге асырылды.
1.2 Мәдени жаңғыру қарқыны
Өндірістің негізгі құрал-жабдықтарына жеке меншіктік принципке негізделген, ғасырлар бойы қалыптаскан қоғамдық қатынастарды түбегейлі
өзгерту, мүлде жана әлеуметтік-саяси және идеологиялық ахуалды орнықтыру және елдегі басқа да өзгерістер, бұқара халықтың санасы мен рухани дүниесін өзгерту ісінде баламалы шараларды жүзеге асыруды талап етті. Сауатсыздықты жою мен мектептік білім беруісін ұйымдастыру, халықтың орасан қалың бұкарасын қамтығанына қарамастан, осы міндетті шешу үшін әрдайым жеткілікті бола бермеді, өйткені олар қойған мақсат пен оқыту мерзімі белгілі бір межелермен шектелді. Оның үстіне, бірнеше айдың
ішінде буыны қатып кеткен, хат танымайтын адамның түсінігін түбегейлі өзгертуге, жасөспірімді тарихи материализм категориясында ойлауға, партия мен үкімет саясатының қалтарыстарын ұғуға үйретуге ешқандай күштің шамасы келмейтін еді. Мұны большевиктер жақсы түсінді. Саяси тұрғыда бірнеше аптада жеңіп шыға аламыз, - деп жазды В.И. Ленин, - соғыста бірнеше айда женіске жетуге болады, ал мұндай мерзімде мәдени салада жеңіске жетуге болмайды, бұған анағұрлым ұзақ мерзім қажет әрі осы ұзақ мерзімте, өз жұмысынды есептеп, асқан табандылық, қажырлылык және жүйелілік таныта отырып бейімделу керек. Сондықтан бұқара халықты мәдени тұрғыда өзгертуде, оның социалистік санасын қалыптастыруда мектептен тыс білім беру жүйесі - клубтар, кітапханалар, мұражайлар, оқу-үйлері мен басқа да мәдени-ағарту мекемелері шешуші фактор болып танылды. Мектептен тыс білім алу бүкіл өмірді қайта құру үшін манызды, -- деп мәлімдеді Ленин Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында. Революцияға дейінгі Қазакстанда мәдени-ағарту мекемелерінің желісі өте әлсіз болды. 1941 жылы бүкіл өлкеде 98 мың дана кітап қоры бар небәрі 139 кітапхана, 2 драма және комедия театры, 3 мұражай, бірнеше кино-қондырғы ғана болды.23 Байырғы тұрғылықты халық өздерінің рухани қажеттіліктерін ақындар, сал-серілер, әнші-күйшілермен және елішіндегі басқа да өнерпаздармен дидарласу кезінде алып отырды.
Жаңа билік ең алдымен мәдени-ағарту мекемелерін бірорталықтандыру туралы шаралар қабылдады. 1918 жылдың басында Жетісу облысының аткарушы комитеті, кітапхана ісі бойынша баяндаманы тыңдағаннан кейін, барлык қоғамдық кітапханаларды ұлт меншігіне алу және оларды халық игілігіне беріп, оқу-ағарту саласында пайдалану жөнінде қаулы шығарды. 1918 жылы сәуірде Костанай уездік Кеңесі кинематографияның бүкіл шаруашылық аппаратымен ұлт меншігіне алынғанын жариялады. ҚазАКСР-і құрылғанға дейін мөдени-көпшілік іс-шаралармен депутаттар кеңестері мен олардың құрылымдық бөлімшелері айналысып келді. Кейінірек осы саланы Халық ағартукомиссариаты өз міндетіне алды: депутаттар кеңестері сияқты Республика Халықағарту комиссариаты да партияның нүскауларын жүйелі түрде іске асырып отырды. Мектептен тыс білім алу жоқтың қасы болып келген Қазақстанда большевиктердің халықты мәдени байлықтың барлық түрімен етене жақындастыру жәрдеміне дайын екендері туралы мәлімдемесі аса қызуқолдау тапты. Жергілікті интеллигенция күштері мен қарапайым адамдар мәдени-ағарту мекемелерін құруға шынайы ынта-жігермен қызу кірісті. Мәселен, 1917 жылы 27 желтоқсанда Ақтөбе уезінің Мартөк кентінде интеллигенция мен шаруалардың күш-жігерлерінің арқасында мәдени-ағарту үйірмесі жұмыс істей бастады. 1918 жылдың 1 қаңтарына карай үйірме мүшелерінің саны 30 адамға жетті. Олар екі секцияға бірікті: 1) оқу-ағарту және 2) мәдени ойын-сауык секциясы. Үйірме кітапхана ашып, спектакльдер қойды. 1920 жылы Қостанай уезі оқу-ағарту қызметкерлерінің съезі әр мектептің жанынан.оку-үйлерін ашуды қажет деп тапты. 2) Мектептердің жанынан мәдени-ағарту мекемелері екі себеп бойынша ашылды. Біріншіден, мамандардың жетіспеуі сезілді. Арнайы дайындықтан өткен мамандардың болмауына байланысты осы мекемелерге мұғалімдер тартылды. Екіншіден, мектептердің жанында кітапханалар мен оқу-үйлерінің болуы, оқырмандардың ең белсенді категориясы - оқушыларға кітап бойынша кызмет көрсету міндетін жеңілдетті. Мектептен тыс білім алу жүйесін кеңейту өлкенің экономикалық жағдайын айқын көрсетті. Мөселен, шаруашылық күйзелісі мен қаржы дағдарысының елді ашаршылыққа ұшыратқан 20-жылдардың бас кезінде мәдени-саяси ағарту ошақтарының көпшілігі өз жұмысын тоқтатты. Өйткені мәдениет мекемелерін қаржыландыру барынша қысқарды. Кейбір губернияларда осындай ашаршылык жағдайында тіпті мәдени-саяси жұмысты біржола токтатутуралы да мәселе қойылды, Саяси-ағарту мекемелері мемлекеттік жабдықтаудан бірінен кейін бірі қысқартылып жатты, қалған салалар іс жүзінде каражаттар алған жоқ немесе тым арзымайтын қаражат бөлінді деген ақпарат берілді. ҚАКСР Бас саяси ағарту кеңесінің 1921-1922 жылдардағы есебінде 1921 жылдан 1923 жылға дейін мәдени-ағарту мекемелерінің саны 2 есе азайды. 1924 жылы мәдени-саяси ағарту жүйесін ұйымдастыруда жаңа өрлеу кезеңі басталды. Ол негізінен экономикалык жетістіктермен сабақтасты. 1928 жылы республикада 488,3 мың дана кітап қоры бар 236 кітапхана, 810 клуб мекемелері, 92 киноқондырғы және 6 мұражай болды. Ақиқатын айту керек, мектептен тыс білім беру мекемелері бей-берекет емес, өлкедегі шаруашылық нысандарды жөне этно-демографиялық ахуалды ескере отырып ашылды. Көп ұлтты елді мекендерде қазақтарға, орыстарға немесе жеке ұлттық азшылыктарға арналған оқу-үйлері, кітапханалар немесе клубтар ұйымдастырылды. Көшпелі және җартылай көшпелі аймақтарда жылжымалы мәдени мекемелерді құруға баса назар аударылды. Мәселен, 1925 жылы Қостанай уезінде 31 орыс және 19 қазақ оқу-үйлері, 5 орыс және 5 қазақ жылжымалы мектебі жұмыс істеді; губерниялық орталық және 4 уездік кітапханаларда қазақ әдебиетінің бөлімі
құрылды. 1926 жылы ҚАКСР Халық ағарту комиссариаты алқасының жанынан шағын ұлттар кеңесі құрылды. Кеңестің міндеті орыс және қазақ тілділерден басқа ұлттардың арасында ағарту ісіне басшылық жасау және шағын ұлттарға Халық ағарту комиссариатынын бөлімдері арқылы өз шешімдері мен іс-шараларын орындату, осы іс-шараларды олардың тілдік және тұрмыстық ерекшеліктеріне бейімдеу болды. Кенес 1926 жылғы отырыстарының бірінде шағын ұлттардың арасында ағарту жұмысын жүргізу туралы мәселе карады. Саяси-ағарту жұмысын жүргізудегі кемшіліктер көрсетіліп, өзбектерге, тараншылар мен дүнгендерге арналған мектеп жөне саяси-ағарту мекемелері желісінің шектеулілігі кадапайтылды. 1927 жылы V Ақмола губерниялық кеңестер съезінің шағын ұлттардан сайланған делегаттарының кенесі әрбір ірі елді мекенде шағын ұлттардың оқу-үйін немесе қызыл бұрышын ашу, Петропавлда олардың клубын құру туралы шешім қабылдады. Отырықшы емес халықтардың, атап айтканда қазақтардың арасында мәдени-көпшілік жөне идеологиялық жұмыстар жүргізу үшін кызыл отаулар, жылжымалы кітапханалар, киноқондырғылар мен қызыл керуендер кеңінен пайдаланылды. Олар ауылдан ауылға көшіп жүріп, мәдени-саяси іс-шараларды халыққа медициналық қызмет көрсетумен, орталық және республикалық биліктердің түрлі шешімдерін орындауларын тексерумен ұштастырып отырды.
Әлеуметтік-таптық белгілері бойынша мәдени-саяси ағарту ошақтарын ұйымдастыру жұмысы анағұрлым ойдағыдай жүргізілді: жұмысшылар мен шаруалардың клубтары, шаруалар, диқандар, малшылар үйлері, қызыл әскерлерге арналған мәдениет мекемелері, әйелдер клубтары құрылды. Шаруа және малшы үйі ең алғаш 1922 жылы пайда болды. Қалаға келген ауыл адамына мәдени-саяси қызмет көрсету осы үйге міндеттелінді. Мәселен, Семей қаласындағы шаруа және малшы үйінің құрамында кинотеатр, мұражай, кітапхана, клуб ұйымдастырылды. Онда саяси такырыпта лекциялар оқылып, сұхбаттар мен жиналыстар өткізілді. Әдетте лекцияларда саяси сауаттылыққа баса назар аударылатын және ауыл шаруашылығы мәселелері де талқыланатын еді. Кітапхананың кітап қоры ауыл шаруашылығына арналған 10 мың әдеби кітаптардан тұрды. Мұражайда губернияның дәнді дақылдарының коллекциялары, топырақтар мен тыңайтқыштардың үлгілері, ауыл шаруашылығы зиянкестері, минералдар, ауыл шаруашылығына арналған машиналар мен құрал-саймандар көрсетілді.
1924 жылғы небәрі 8 айдың ішінде Семейдегі шаруа және малшы үйінде 14 мыңнан аса адам болды. 1925 жылы 8 наурызда Жаркент қаласында К.Цеткин атындағы әйелдер клубының салтанатты ашылу рәсімі өтті. Клубтың жанында аныктама бөлімі, балалар консультациясы, киім пішу және тігу шеберханасы, кітапхана, сауатсыздықты жою жөніндегі үш мектеп пен Сауатсыздық жойылсын қоғамының бастауыш ұйымы жұмыс істеді. Сол жылдың жаз айында РК(б)П өлкелік комитеті барлық партия губкомдарына әйелдердің қызыл отауларын ұйымдастырутуралы өкімхат жолдады. Әйелдер қызыл отауларының міндеті, - деп көрсетіледі әйелдердің болыстық қызыл отауы туралы ережеде, - ең алдымен әйелдер арасында саяси-ағарту жұмысын жүргізу және оларды қызыл отаулардың айналасына топтастыру, сондай-ак партия мен Кеңес өкіметінің саясатын насихаттау, оны жүргізуге жәрдемдесу және казақ әйелдерін социалистік құрылысқа тарту болып табылады.Мәдени-ағарту мекемелерінің мәртебесі бір деңгейде болмады. Уездік, қалалық мәдениет ошақтары басым жағдайда еді. Бірте-бірте мектептен тыс білім беруісінде губерниялық мекемелердің желісі кеңейе түсті. 20-30 жылдарда жалпыұлттық ауқымдағы мәдени-ағарту орталықтары ашылды. 1929 жылы Қазақ АКСР-інің Орталық өлкелік мұражайы Қызылордадан Алматыға қоныс аударды: 1931 жылы партиялық және мемлекеттік органдардың шешімімен Қазакстанның мемлекеттік көпшілік кітапханасы құрылды. 1938 жылдың өзінде-ақ кітапхананың кітап қоры 1 млн-ға жуық дананы құрады. Орталық мұражайдың экспонаттары да толыға түсті. 1936 жылы КСРО ХКК жанындағы Өнер істері жөніндегі бүкілодақтық комитеттің қаулысымен Қазақ КСР-інің Орталық мұражайына Мемлекеттік Третьяков галереясынан және КСРО мемлекеттік мұражайынан 627 картина мен бұйымдар тарту етілді. Мәдени-саяси ағарту жүйесінің кызметі әрқашан идеологияландырылған сипатта болды. Рас, 20-жылдардың орта шеніне дейін онда шығармашылық еркіндік, ойын ашық айтудың кейбір көріністері байқалды. Мәселен, 1921 жылы республиканың көптеген аймақтарын ашаршылық жайлаған кезде мәдениет ошақтары өздерінің шамалары мен мүмкіндіктеріне қарай аш адамдарды құтқару үшін күресті. Атап айтқанда, Бас саяси-ағарту кеңесінің күш-жігерімен аштық көрмелері ұйымдастырылды. Көрмелер Ташкент теміржол желісі бойынша жасалған Қыррост суреттерінен құрастырылды. Көркем плакаттар ашаршылық ауқымын кеңінен бейнеледі. Бір көрме IX Бүкілресейлік Кеңестер съезінде (желтоқсан, 1921 жыл) Мәскеуде көрсетіліп, ол ең толық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz