Оған сәйкес, еркін экономикалық аймақ
Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Шығыстану факультеті
Қиыр Шығыс кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Қазақстанның арнайы экономикалық аймақтарды дамытудағы Оңтүстік Кореяның рөлі
Мамандығы 5В020900 - Шығыстану: корей тілі
Орындаған: - - - - - - ___________________________________ ___Абитай А.Г___
Ғылыми жетекшісі: _____________________________Ташкен баева Б.Ж
Қорғауға жіберілді:
Хаттама №_____ , _____ __ ___________ 20__ж.
Кафедра меңгерушісі ___________________________________ ________
Нормобақылау ___________________________________ _____________
Алматы 2022 жыл
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың көлемі 62 бет, 0 сурет, 0 кесте, 50 дереккөзден тұрады.
ҚАЗАҚСТАННЫҢ АРНАЙЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АЙМАҚТАРДЫ ДАМЫТУДАҒЫ ОҢТҮСТІК КОРЕЯНЫҢ РӨЛІ.
Мақсаты: Бұл дипломдық жұмыста Қазақстанның арнайы экономикалық аймақтарды дамытуда Оңтүстік Кореяның даму перспективасында атқарып жатқан рөлі мен екі мемлекет арасындағы қатынасқа арналған. Қазақстан мен Корея Республикасы арасындағы экономикалық аймақтарды дамыту перспективаларын зерттеу АЭА қызметін реттеу мен мемлекеттік қолдаудың жалпы ережелері мен тәсілдерін, сонымен қатар екі ел арасындағы дипломатиялық, экономикалық ынтымақтастықтың ерекшеліктерін зерттеу.
Нысаны: Оңтүстік Корея мен Қазақстан арасындағы байланыс.
Пән: Оңтүстік Кореяның мен Қазақстанға арнайы экономикалық аймақтарды дамытудағы ерекшеліктері.
Корея Республикасы - Қазақстанның негізгі серіктестерінің бірі. Екі мемлекеттің дипломатиялық қарым-қатынасына 30 жыл өтті. Осы жылдар бойы біз жаңа сапа деңгейіне көтеріп жатырмыз. Қазақстан мен Оңтүстік Кореяны тек дипломатиялық байланыс ғана емес, сонымен қатар мәдениетте де біраз ұқсастығымыз байланыстырады.
Корея Қазақстан Республикасының үкіметі жүргізіп отырған өнеркәсіпті әртараптандыру саясатын дамыту үшін ең қолайлы серіктес болып табылады. Осыған байланысты ұзақ мерзімді перспективада сауда, инвестиция, инфрақұрылымдық құрылыс, ғылыми технологиялар, электронды үкімет, атом энергетикасы, ғарыштық технологиялар, орман және ауыл шаруашылығы, шағын және орта бизнесті ынталандыру салаларындағы нақты ынтымақтастықты кеңейтуге мүмкіндіктер бар. Екі елдің экономикасын әртараптандыру мақсатында білім беру жағынан да жыл сайын мүмкіндіктер беріліп жатыр. Қазақстан үшін Корея Республикасымен қарым-қатынасы оның экономикалық және саяси әлеуетін, сондай-ақ отандық экономикадағы қатысу ауқымын ескере отырып, бүгінде стратегиялық әріптестік сипатына ие. Әсіресе Қазақстан үшін Оңтүстік Кореядағы әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар тәжірибесі құнды. Оңтүстік Корея тәжірибесіне жүгіну Қазақстан экономикасының дамуына ынталандырушы әсер ететін құнды құрал бола алады. Екіжақты сауда көлемінің артуы жалпы жағдайға және республика халқының өмір сүру деңгейіне оң әсер етеді. Өз кезегінде Корея Республикасы Қазақстанның табиғи ресурстарына қол жеткізуге және оның өнеркәсіп тауарларын осында өткізуге мүдделі. Өзіндік тарихымызда бар корей диаспорасының біздің экономикада жақсы көрініс таба білді. Сондықтан екі ел арасындағы байланыс ұзақ жыл бойы сақталады деген үміттеміз.
Түйінді сөздер: арнайы экономикалық аймақ, екіжақты қатынастар, экономикалық байланыстар, арнайы экономикалық аймақтардың дамуы, корей диаспорасы, мемлекеттер арасындағы жаңа бағыттар.
Нәтижелер:
Қазақстан мен Оңтүстік Корея арнайы экономикалық аймақтарының байланысы зерттелді;
Әр түрлі зерттеу әдістері және серіктестік бойынша ақпараттар;
Ақпараттарды қорғау үшін бағдарламалық қамтамасыз ету әзірленді.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1. АРНАЙЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АЙМАҚ ТҮСІНІГІНІҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ОНЫ ҚҰРУДАҒЫ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Арнайы экономикалық аймақ түсінігінің теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Арнайы экономикалық аймақтарды құру мен дамытудағы әлемдік тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ АРНАЙЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АЙМАҚТАРЫН ДАМЫТУДАҒЫ ОҢТҮСТІК КОРЕЯНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН РӨЛІ.. 29
2.1 Қазақстан мен Оңтүстік Кореяның сыртқы экономикалық интеграциялық ынтымақтастығының тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Қазақстанның аймақтарда (технопарктерді құру) өнеркәсіпті әртараптандыру мен дамытудағы Кореямен серіктестігі ... ... ... ... ... ... ... .. 33
2.3 Қазақстанның экономикалық аймақтарындағы кәсіпкерлікті дамытудағы Кореяның рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
КІРІСПЕ
Соңғы бірнеше онжылдықта арнайы экономикалық аймақтардың (АЭА) дамуы әлемдік экономикадағы елеулі құбылыстардың біріне айналды. Олар көптеген елдерде кең таралған. Арнайы экономикалық аймақтар-бұл олардың саяси орталықтары белгілі бір мемлекет үшін жалпы қабылданған экономикалық қызмет режимімен салыстырғанда жеңілдетілген географиялық аумақтар. Басқаша айтқанда, олар экономикалық процестерге мемлекеттің араласуын іріктеп қысқарту жүзеге асырылатын анклав болып табылады, яғни ұлттық экономикалық кеңістіктің оқшауланған бөлігін құрайды, онда осы мемлекеттің басқа аумақтарында пайдаланылмайтын белгілі бір жеңілдіктер жүйесі қолданылады. Бірқатар зерттеушілердің пікірінше, АЭА-ның әлемдік тарихы ежелгі дәуірден немесе орта ғасырлардан басталады. Содан кейін саудагерлер тауарларды сату құқығына қол жеткізді, кейінірек бажсыз сауда жасау үшін жеңілдікті жағдайлар жасалды.
Бүгінгі таңда арнайы экономикалық аймақтар әлемнің көптеген елдерінде құрылған және сәтті жұмыс істейді. Олар АҚШ, Жапония, Германия, Англия, Канада және басқалары сияқты индустриалды дамыған елдерде де, дамушы елдерде де жұмыс істейді. Шет елдердің еркін экономикалық аймақтарды құру және олардың жұмыс істеуі жөніндегі ұзақ мерзімді оң әлемдік тәжірибесі экономиканы сауықтырудың осындай әдісін қолданудың және оларды қабылдаушы елдер аумағының оқшауланған учаскелерінде жаңа экономикалық идеяларды жүзеге асырудың тиімділігін көрсетеді. Бұдан басқа, АЭА құру Қазақстанда да табысты жұмыс істеуде, сондай-ақ сыртқы экономикалық байланыстарды жандандыруға бағытталған. Қазақстан 1990 жылы экономикалық қатынастарды командалық-әкімшілік қағидаттардан нарықтық қатынастарға көшіру үшін өңірлік инфрақұрылым құруға кірісті. Бірінші қадам еркін экономикалық аймақтар туралы Заңның қабылдануы болды. Мынадай процестерді жеделдету міндетке кірді: республика экономикасының әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесіне кіруін жандандыру үшін өңірлерді дамыту, тиімділігі жоғары экспортқа бағдарланған өндірістерді құру, өнімнің жаңа түрлерін шығаруды игеру, инвестициялар тарту, нарықтық қатынастардың құқықтық нормаларын пысықтау, басқару мен шаруашылық жүргізудің қазіргі заманғы әдістерін енгізу, сондай-ақ біздің республикамызда әлеуметтік проблемаларды шешу үшін АЭА құрылады. Арнайы экономикалық аймақтардың қызметі, сирек жағдайларды қоспағанда, күтілген нәтижелер бермеді. Мұндай ауқымды жобалардың сәтсіздігі мемлекеттік басқару жүйесіндегі кемшіліктерді, атап айтқанда өңірлер мен аймақтар әкімшіліктері арасындағы өкілеттіктердің аражігін ажыратудағы қателерді анықтады.
Арнайы экономикалық аймақтар туралы заңнаманы іс жүзінде іске асыруда
5
олардың мақсаттарын, жұмыс істеу принциптерін және шешілетін міндеттерді анықтауда тұжырымдамалық қателіктерді анықтады. Алынған тәжірибені қайта қарастыру, оны шетелдік тәжірибемен салыстыру және нормативтік құқықтық базаны жетілдіру қажеттілігі туындады. Өңірлер мен аймақтар әкімшіліктері өкілеттіктерінің аражігін ажырату қажеттілігі бірінші кезектегі міндет болып табылды.
Қазақстан Республикасы Президентінің "арнайы экономикалық аймақтар туралы" заң күші бар жарлығы осы саланы нормативтік құқықтық реттеудегі жаңа кезеңнің басталуын белгіледі. Біріншіден, "арнайы экономикалық аймақ" (АЭА) ұғымы енгізілді, ол ерекше құқықтық режимі бар шектеулі, әдетте өте шағын аумақ болып табылады. Екіншіден, АЭА құру кезінде шұғылдық және мерзім өткеннен кейін оны жою тетігі енгізіледі. Үшіншіден, АЭА басқару жүйесі түбегейлі өзгерді. Сонымен, АЭА-ның құқықтық режимі қолданыстағы банк, салық және кеден заңнамаларына сәйкес келтірілген.
Қазақстан Республикасы кеден аумағының қалған бөлігінен еркін кеден аймағы режимінің шарттары мен талаптарын сақтай отырып, қазақстандық тауарларды АЭА аумағына әкелу, сондай-ақ АЭА аумағынан Қазақстан Республикасы кеден аумағының қалған бөлігіне әкету кезінде кедендік баждар мен салықтар алынбайды және тарифтік емес реттеу шаралары қолданылмайды. Көрсетілген тауарларды Қазақстан Республикасының кеден аумағынан тысқары жерлерге әкету таңдалған кеден режимінің шарттарына сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан және әлемнің көптеген елдері сияқты АЭА Оңтүстік Корея үшін де маңызды рөл атқарады. Шетелдік инвестицияларды тарту және Солтүстік-Шығыс Азияда экономикалық, қаржылық және логистикалық орталық құру мақсатында Оңтүстік Корея үкіметі арнайы экономикалық сауда аймақтарын құрды және дамытуда. Аймақтарға түрлі жеңілдіктер мен артықшылықтар берілді және Оңтүстік Корея үкіметі заңдар мен ережелерді өзгертуді, сондай-ақ АЭА-ны шетелдік инвесторлар үшін тартымды ету үшін қажетті инфрақұрылымға инвестициялар салуды жалғастыруда. Қазақстан мен Оңтүстік Корея арасындағы АЭА дамуы айтарлықтай күшті. Көптеген жылдар бойы Қазақстан мен Оңтүстік Корея тиімді дипломатиялық қарым-қатынас орнатты. Бұл қатынастар 28 жылы 1992 қаңтарда орнатылды. Содан бері Қазақстан мен Оңтүстік Корея арасында сауда-экономикалық ынтымақтастық жүргізілуде. Бізге белгілі, LG Electronics, Hyundai Motors, Samsung, KiaMotors, Woolim Constructions сияқты оңтүстік кореялық конгломераттар және басқа да әлемдік брендтер ХХ ғасырда Қазақстан экономикасына кірген және бүгінгі күнге дейін біздің экономикамызда ең сұранысқа ие брендтер болып табылады. Оңтүстік Кореяның Қазақстанға ірі экспорттық жеткізілімдеріне автомобильдер, теледидарлар және өзге де электр тауарлары жатады. Қазақстан Оңтүстік Кореяға негізінен мыс пен мырышты қоса алғанда, шикізат экспорттайды. Кореялық компаниялар
6
Қазақстанның мұнай өнеркәсібіне де қатысады. Құрамына SK Group, LG International, Samsung және Daesung Group кіретін корей ұлттық мұнай компаниясы бастаған Каспий мұнай жобасының корей консорциумы Каспий теңізінде орналасқан Жамбыл перспективалы теңіз учаскесін дамытуға қатысады.
7
1. АРНАЙЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АЙМАҚ ТҮСІНІГІНІҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ОНЫ ҚҰРУДАҒЫ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕ
1.1 Арнайы экономикалық аймақ түсінігінің теориясы
Арнайы экономикалық аймақтар - нақты анықталған географиялық шектелген экономикалық аумақтағы, коммерциялық қызмет басым түрде экспортқа бағытталған және экономиканың қалған бөлігінен ерекшеленетін белгілі бір нормативтік, ынталандырушы және институционалдық шеңберде жүзеге асырылатын мемлекет қолдайтын индустриялық аймақтар.[1.49б.] Арнайы экономикалық аймақтары енгізілген қағидаттарға ерекшеленетін ерекше сипаттамалар кіреді. Мәселен, "Арнайы экономикалық аймақ" (АЭА) - қызметтiң басым түрлерiн жүзеге асыру үшiн арнайы экономикалық аймақтың ерекше құқықтық режимi қолданылатын Қазақстан Республикасы аумағының нақты белгiленген шекаралары бар бөлiгi. Арнайы экономикалық аймақтар (АЭА), сарапшылардың пікірінше, елдің қалған бөлігінде қолданылмаған жеңілдіктер мен ынталандырудың ерекше жүйесі қолданылатын ұлттық экономикалық кеңістіктің бір бөлігін білдіреді. Осылайша, АЭА белгілі бір дәрежеде жеке географиялық аумақ болып табылады. Дегенмен, бұл терминнің басқа да анықтамалары бар. Мысалы, Қазақстанның қазіргі заманғы тарихы антологиясында арнайы экономикалық аймақ - бұл аумақтың қалған бөлігіне қатысты ерекше құқықтық мәртебесі ұлттық және шетелдік кәсіпкерлер үшін жеңілдікті экономикалық жағдайлары бар шектеулі аумақ. Арнайы экономикалық аймақтың орналасқан фирмаларға ұсынылатын жеңілдіктерге импорттық баж салығынан босату, жеңілдетілген кедендік рәсімдер, либералды айырбас саясаты және олардың нарыққа шығуы мен өндіріс шығындарын азайтатын, әлемдік нарықта бәсекелесуге мүмкіндік беретін фискалдық ынталандырулар жатады.[2] АЭА - мамандандырылған институционалдық ортасы бар индустриялық аймақтың бір түрі. АЭА құрудың негіздемесі жалпы экономикадағы институционалдық тапшылықты, проблеманы еңсеру болып табылады. АЭА негізінен сыртқы нарыққа қызмет көрсететін немесе дамымаған аймақтарда орналасқан фирмалар үшін ғана құрылады. Ғылыми әдебиеттерде арнайы экономикалық аймақ терминімен қатар еркін экономикалық аймақ термині де қолданылады, олар баламалы болып саналады. Өйткені еркін экономикалық аймақ термині экономикалық және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға, кеден, валюта, салық, виза үшін кез келген жеңілдік шарттары бар кез келген аумақты білдіреді. Жоғарыда айтылғандардан біз бұл екі терминнің әлі де бір-бірінен аздаған айырмашылығы бар және олардың мағыналарын ажырату керек деген қорытынды жасауға болады. АЭА-ды басқаруды арнайы тағайындалған басқарушы компания жүзеге асырады. Оған қоса, аймаққа қатысушылар осы аумақта басым қызмет түрлерін жүзеге асыратын заңды тұлғалар болып
8
табылады. Мұндай аймақтарды құрудағы басты мақсат - инвесторларға ауданда жоғары технологиялық өндірістер құруға қолайлы жағдай жасау. Барлық қатысушылар ерекше құқықтық режимде жұмыс істейді. АЭА қызмет ету мерзімі әдетте 25 жылдан аспайды. Арнайы экономикалық аймақтар ұзақ уақыт бойы ұлттық экономиканы дамыту стратегияларының маңызды ерекшелігі болып табылады, әсіресе экспортқа негізделген өсуге жәрдемдесу.[3] Дүние жүзінде арнайы экономикалық аймақтардың (АЭА) орналасқан еліне және олардың нақты түріне байланысты әртүрлі атаулары бар және мағысында бір атау әртүрлі елдерде әртүрлі мағынаға ие болуы мүмкін. Ирландиядағы арнайы экономикалық аймақтар, мысалы, индустриалды еркін аймақтар немесе экспорттық еркін аймақтар деп аталады, ал АҚШ-та олар сыртқы сауда аймақтары деп аталады және онда өндірілген барлық тауарлар теориялық тұрғыда ел ішінде сатылуы мүмкін. Экспортқа арнайы өнім шығаратын дамушы елдерде олар әдетте арнайы экспорттық аймақтар (АЭА) деп аталады. Қытай Халық Республикасындағы (ҚХР) экспортқа азырақ бағдарланған ұқсас аймақтар жиі арнайы экономикалық аймақтар деп аталады, дегенмен Шанхайдағы соңғы құрылған аймақ еркін сауда аймағы деп аталады. Бұл аймақтардың кең тарағаны сонша, қазір олардың 4000-нан астамы 130-ға жуық елде бар. Дүние жүзіндегі 66 миллион аймақ жұмысшысының 60 пайызы Қытайда және 22 пайызы басқа Азия елдерінде жұмыс жасайды. Көбінесе бұл аймақтар қызмет көрсету секторынан гөрі өнеркәсіптік өндірісті дамытуға бағытталған, дегенмен бұл жағдай қазіргі уақытта өзгеріп отыр. Мысалы, 2013 жылдың қыркүйегінде іске қосылған Шанхай пилоттық еркін сауда аймағы экономикалық реформаларды бүкіл елде қолданысқа енгізілмес бұрын сынау және нақтылау үшін шетелдік инвестицияларға шектеулерді 23 жылға дейін босатады. АЭА жалпы факторлық өнімділікті арттырудың пайдалы құралы ретінде кеңінен танылды, ол Орталық Азияда жоғары өсу әлеуетін ашуда, тікелей шетелдік инвестицияларды (ТШИ) тартуда, және соған байланысты технологиялар трансферттері мен басқарушылық ноу-хау, экономиканың басқа сегменттеріндегі сауда кедергілерін сақтай отырып, экспортты дамыту және әртараптандыру, жұмыс орындарын құру және жұмыс орнында оқытуды жақсарту және саясаттың жаңа тәсілдерін тәжірибе жүзінде қолданады. АЭА Азия Даму Банкімен (АДБ) жеңілдетілген іскерлік рәсімдер қолданылатын, бір басқару немесе әкімшілік және жеке кедендік аймақ (көбінесе бажсыз) бар географиялық тұрғыдан нақты анықталған және физикалық орналасқан кәсіпорындар ел ішінде қолданылатынға қарағанда (мысалы, инвестициялық шарттарды, халықаралық сауданы қамтитын) неғұрлым либералды және тиімді ережелерді қолдануға құқылы. Мұндай аймақтардың сипаттамалары елдер мен аймақтар арасында айтарлықтай өзгеруі мүмкін. Алайда, әдетте жер бөлінетін және экспорттаушылар мен басқа инвесторлар тарифтік, салықтық және реттеуші жеңілдіктер алатын
9
АЭА экономикада бұрмаланулар тудырады. Олар басқа да шығындарды, соның ішінде инфрақұрылымдық инвестициялық шығындарды және төленбеген салық түсімдерін көтереді. Бұл экономикалық бұрмалаулар деген үмітті сақтай отырып және шығындар сауданың, инвестицияның және жұмыспен қамтудың ұлғаюынан асып түседі, шын мәнінде бұл әрдайым бола бермейді және көптеген АЭА осы себептен сәтсіздікке ұшырайды. Дегенмен, жеке дәлелдер олардың әртүрлі болатынын да көрсетеді. Мысалы, 1980 жылы Қытайдың Гонконг маңында ҚХР құрған Шэньчжэнь АЭА мыңдаған шетелдік инвесторларды тартып, оның сынақтан өткен саясаты басқа қалаларға таралса, Үндістанда жүздеген ешқашан желіге қосылмаған аймақтар, соның ішінде тек Махараштра штатындағы 60-тан астам аймақтар сәтсіздікке ұшырады.[4] Қазақстандағы АЭА түсінігі мен аймақтарына туралы айтсақ: Қазақстанда арнайы экономикалық аймақ ұғымы заңнамада бірден пайда болған жоқ. 1990 жылдардың басында Қазақ КСР заңында ресми түрде бекітілген еркін экономикалық аймақ термині қолданылды. Заңда бұл термин мынадай мағынаны білдіреді: Қазақ КСР-дегі еркін экономикалық аймақ - нақты белгіленген әкімшілік шекаралары бар арнайы бөлінген аумақ және аймақ аумағының жеделдетілген әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін шетелдік капиталды, прогрессивті шетелдік технологияларды және басқару тәжірибесін тарту мақсатында құрылған ерекше құқықтық режим. 1990 жылы Қазақстанда экономикалық қатынастарды әміршіл-әкімшілік қағидаттардан нарықтық қатынастарға көшіру үшін аймақтық инфрақұрылымдар құрыла бастады. Алғашқы қадам еркін экономикалық аймақтар туралы заңның қабылдануы болды. Мынадай процестерді жеделдету: республика экономикасының әлемдік экономикалық байланыстар жүйесіне енуін күшейту үшін аймақтарды дамыту, жоғары тиімді экспортқа бағытталған өндірістерді құру, өнімнің жаңа түрлерін өндіруді дамыту, инвестицияларды тарту , нарықтық қатынастардың құқықтық нормаларын дамыту, басқару мен басқарудың заманауи әдістерін енгізу, сондай-ақ біздің республикада әлеуметтік мәселелерді шешу мақсат болды. Арнайы экономикалық аймақтар туралы заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы осы саланы құқықтық реттеудің жаңа кезеңін бастады. Біріншіден, арнайы экономикалық аймақ (АЭА) түсінігі енгізілді, бұл шектеулі, әдетте ерекше құқықтық режимі бар өте шағын аумақ. Екіншіден, еркін экономикалық аймақты құру кезінде жеделдік және оны мерзімі өткеннен кейін тарату тетігі енгізіледі. Үшіншіден, АЭА-ды басқару жүйесі түбегейлі өзгертілді. Және ақырында, АЭА-ның құқықтық режимі қолданыстағы банктік, салық және кеден заңнамасына сәйкестендірілді. Қазақстан Республикасының тауарларын Қазақстан Республикасының қалған кедендік аумағынан еркін кедендік аймақ режимінің шарттары мен талаптарын сақтай отырып, АЭА аумағына әкелген кезде, сондай-ақ сол аумағының қалған бөлігіне әкетілген кезде Қазақстан Республикасының кедендік аумағында кедендік баждар мен салықтар
10
алынбайды, тарифтік емес реттеу шаралары қолданылмайды. Қазір Қазақстан Республикасының аумағында бірнеше АЭА бар:
Астана - жаңа қала АЭА;
Ұлттық индустриялық мұнай-химия технопаркі АЭА;
Ақтау теңіз порты АЭА;
Инновациялық технологиялар паркі АЭА;
Оңтүстік АЭА;
Сарыарқа АЭА;
Хоргас - Шығыс қақпасы АЭА;
Хоргас шекара маңы ынтымақтастығы халықаралық орталығы АЭА
Павлодар АЭА;
Тараз химиялық паркі АЭА;
Астана-Технополис АЭА.
Түркістан АЭА;
Қызылжар АЭА.
Әдетте, АЭА құрудың мақсаты мемлекеттің белгілі бір стратегиялық міндеттерін шешу болып табылады. АЭА-ға мүше болу үшін тиісті көлемде қаржылық қолдау көрсету қажет. Қазақстанда жоғарыда айтылғандай, барлығы 13 арнайы аймақ бар. Олар әртүрлі уақытта құрылған. Ең ескісі 2002 жылы пайда болған Астана - жаңа қала, ал ең жасы - Қызылжар 2019 жылы Солтүстік Қазақстан облысында құрылған. Олардың мақсаты бір - инвестиция тарту (көбінесе АЭА контекстінде инвесторлар - елге өз технологиялары мен стандарттарымен келетін ірі компаниялар туралы айтады), сол арқылы салалық кластерлердің дамуына және өсу нүктелеріне айналуына жағдай жасау. Дегенмен, қазақстандық АЭА бұл міндеттерді әлі орындай қойған жоқ, сондықтан да олар бірнеше рет елдің жоғарғы басшылығының сынының объектісіне айналды.[5]
2021 жылдың 26 қаңтарында Үкіметтің кеңейтілген отырысында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев АЭА-ды сынап, оларды тиімділіктің төмендігінің жарқын мысалы деп атады. Еліміздің жоғарғы басшылығының сынына қарамастан, ведомство Қазақстандағы еркін экономикалық аймақ режимінің арқасында әртүрлі салаларда тұтас кластерлер қалыптасқанын қуана хабарлай аламыз. Мысалы, тікұшақтар, винтовкаларға арналған оптикалық көздеуіштер, түнгі көру құрылғылары, бронетранспортерлер, локомотивтер, электровоздар, жолаушылар вагондары, премиум құбырлар, мақта целлюлозасы, полипропилен сияқты 30-дан астам жаңа өнім түрін шығаруды ұйымдастыру қолға алынды. Негізгі тап болатын мәселелері: дамып келе жатқан елдерде индустрияландыру нашар ынталандырады. Өнеркәсіптік инвестицияларға арналған құрылымдар әрекетте бизнесті жүргізу құнымен тікелей байланысты. Жанама шығындар байланысты бұл жерлерде бизнес жүргізу жоғары сияқты әртүрлі құрылымдық кедергілер инфрақұрылымның сапасыздығы, процедуралық қиындықтар, бюрократиялық қиындықтар мен
11
кедергілер, ақшалай қаражаттың нәтижесінде, сауда, салық, тариф, еңбек саясаты болуы мәселе болып қалыстасады. Сонымен қатар, өндіріс шығындары жоғары жетілмеген капитал жүйесімен біріктірілген және тартуға қаржы жүйесі кедергі жасайды. Жалпыұлттық дамудан бері инфрақұрылым қымбат, және құрылымдық реформалар уақытты қажет етеді. Қазақстанда экономикалық аймақтардың пайда болу тарихы нақты аумақтарды әлеуметтік-экономикалық дамыту және халық шаруашылығын орталықтандырылған жоспарлы жүйеден нарықтық жүйеге қайта құруды жеделдету мақсатында басталды. Оның ішінде: Жезқазғандағы Жәйрем-Атасу, Алакөл және Жаркент; Қостанай облысындағы Лисаковская, Алматыдағы Атакент және Атырау, Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Маңғыстау облыстарындағы еркін экономикалық аймақтар пайда болды.[6]
Еркін экономикалық аймақтың әрекет ету мерзімі 25 жыл болды. Алайда бұл аймақтардың барлығы тиімсіз болып шықты. Лисаковскаяны қоспағанда, 1996 жылға қарай арнайы аймақтар жойылды. Бұл аймақтардың сәтсіздікке ұшырауының кейбір себептерінің қатарына ауқымды сыбайлас жемқорлық, заңнамалық және нормативтік базадағы кемшіліктер және орын таңдаудың дұрыс еместігі болды. Мұндай АЭА құрудың мақсаттары мыналар болды: инвестицияларды жеделдету үшін тарту жекелеген аймақтарды дамыту; өндіріс орындарын қалыптастыру, әлемдік нарыққа бәсекеге қабілетті өнім шығару және қазіргі заманғы нарықты басқару мен кәсіпкерлікті дамытумен ерекшеленді. Қаулыда АЭА басқару тетіктерін өзгертумен қатар, оларды тарату тәртібі де қарастырылып, нормативтік құқықтық базаға жыл сайынғы түзетулер енгізу туралы ереже қосылды. Алайда 2000 жылға қарай осы қаулы бойынша барлық АЭА жойылды. Одан кейінгі кезеңде бірнеше АЭА және өнеркәсіп аймақтар, мысалы Қазақстан Республикасы Президентінің Арнайы экономикалық аймағын құру туралы Жарлығымен Нұр Сұлтан қаласында 2001 жылы Астана АЭА құрылды. Одан кейін басқа да еркін экономикалық аймақтар мен индустриялық аймақтар құрылды. Олардың ішінде 2002 жылы Ақтау теңіз порты , 2003 жылы Алатау инновациялық технологиялар паркі, 2004 жылы Оңтүстік, 2008 жылы Бурабай; индустриялық Қарағандыдағы аймақтар; және Қорғас (Хоргас) халықаралық шекаралық ынтымақтастық орталығын жатқызамыз. 2007 жылы АЭА туралы жаңа заң қайтадан қабылданды, оған 2010 жылы түзетулер енгізілді. Бұл заң өте шектеуші болып саналды және жаңа инвестицияларды тиімді тартуға көмектеспеді. Қазіргі уақытта Қазақстандағы барлық АЭА Қазақстан Республикасындағы арнайы экономикалық аймақтар туралы Заңның ережелерімен реттеліп белгіленді. 2011 жылдан бастап АЭА туралы заң ретінде АЭА мақсаттары өнімділігі мен бәсекеге қабілеттілігі жоғары ең озық индустриялық ортаны құру, тиісті салалар мен аймақтарға инвестиция мен жаңа технологияларды тарту және елдегі жұмыспен қамту деңгейін арттыру болып табылады. АЭА экономикалық саясат экономиканы әртараптандыруға, бәсекеге қабілеттілікті
12
арттыруға және технологиялық жаңғыртуға қол жеткізудің маңызды құралы ретінде қарастырылады. АЭА, заң оларды үш кодекстен босатады: салық, еңбек және кеден. Бір терезе қағидатын енгізу арқылы АЭА резиденттеріне қосымша құқықтар мен мүмкіндіктер берілген. Заң қаражат пен мүліктің жеткіліктілігіне қойылатын талаптар, АЭА аумағынан тыс резиденттердің жекелеген құрылымдық бөлімшелерін жабу міндеттемесі сияқты іс жүзінде шектеуші нормаларды алып тастады. 2014 жылдың қарашасында Нұрлы жол жаңа экономикалық саясатының басталу жарияланды, онда Қазақстан Ұлттық қорынан инфрақұрылымды дамыту мен жақсартуға қаражат бөлуге баса назар аударылды. Өнеркәсіптік инфрақұрылымды дамытудың нақты шарасы ретінде үкімет жұмыс істеп тұрған еркін экономикалық аймақтардағы инфрақұрылым нысандарының құрылысын аяқтауға 81 млрд теңге бөлетінін жариялады. Бұл биліктің жоғары деңгейде АЭА-ға берілгендігін айғақтайды. Қазақстанда арнайы экономикалық аймақ құру да табысты жүргізілуде, ол сыртқы экономикалық байланыстарды арттыруға да бағытталған. Көрсетілген тауарларды Қазақстан Республикасының кедендік аумағынан тысқары жерлерге әкету таңдап алынған кедендік режимнің шарттарына сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасына шетелдік инвестицияларды тарту мақсатында шетелдік инвесторларға айтарлықтай жеңілдіктер ұсынатын жаңа шағын еркін экономикалық аймақтар (шағын АЭА) құрылуы мүмкін екенін атап өткен жөн. Қазақстан Республикасы сауда, индустрия және энергетика министрлігінің мәліметінше, шағын АЭА-тар шетелдік инвесторлар немесе шетелдік капиталы бар компаниялар әзірлеген кез келген аумақта құрылуы мүмкін. Бұған дейін Қазақстан Республикасының Үкіметі еркін экономикалық аймақ резиденттеріне 30 миллион АҚШ долларынан астам инвестиция салған немесе бұрын құрылған еркін экономикалық аймақтарда инвестиция салып, жұмыс істеген компанияларға жеңілдіктер ұсынған болатын. Инвестицияланған аумақ 330 мың шаршы метрден асса, аумақ еркін экономикалық аймақ болып танылды. Елдегі арнайы экономикалық аймақтар салалардың дамуын жеделдету және шетелдік инвестицияларды тартуды көздеді, преференциялар КТС, жер салығы және мүлік салығы бойынша 0% құрады. Сонымен қатар, компаниялар импортта атап өткендей кедендік баж салығынан босатылады. АЭА жұмыс істеуінің барлық кезеңінде дамыту үшін оларға инфрақұрылымы бар және жер телімін сатып алу құқығымен тегін жер учаскесі беріледі. Инвестициялары 1 миллион АЕК-тен асатын жобалар үшін шетелдік жұмыс күшін тарту квотадан тыс және жұмыс берушінің шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсатынсыз жүзеге асырылады. Қазір барлық 13 АЭА-да тек 252 компания тіркелген. Сонымен қатар, дамыған инфрақұрылымы, қоймалары мен жаяу қашықтықтағы өндірісі бар АЭА аумағында орналасқандықтан, компания өз бизнесінің міндеттері мен дамуына толықтай жұмыла алады. Қазақстанның АЭА аумағына тауарларды әкелу кезінде кедендік баж салығынан босатылған жеңілдетілген схема
13
бойынша шетелдік жұмыс күшін жалдай аламыз, сондай-ақ 10 жылдан аспайтын мерзімге пайдалануға тегін жер телімін ала аламыз. Болашақта Қазақстан Республикасы ілгерілетіп отырған бизнес, тіпті АЭА жұмысы тоқтап қалса да, тұрақты жұмысын жалғастыра отырып, республика аумағынан кетпейді деп есептейді. Кәсіпкерлікті ашу үшін сізге АЭА аумағында салық төлеуші ретінде тіркелу, компанияңызды АЭА қатысушысы ретінде тіркеу, АЭА аумағынан тыс бөлімшелер мен филиалдарды тарату (немесе құрмау) қажет (басқаларында да). Қазақстанның АЭА аумағында жұмыс істеудің тағы бір шарты оның тұрақтылығы болып табылады: таңдалған АЭА үшін басым бағыттар бойынша меншікті өнімді өткізуден түсетін кіріс жалпы кірістің кемінде 90%-ын құрауы тиіс. Ерекшелік тек PIT үшін жасалады - 70%. Бұл дегеніміз, егер сіз кілем өндірісімен айналысуды шешсеңіз, ол үшін Шымкенттегі Оңтүстік АЭА-ын таңдасаңыз, дәл осы кілемдерді сату сіздің бүкіл кірісіңіздің 90 пайызын құрауы керек. Қалған 10% еркіндік аясында сіз кейбір байланысты тауарларды немесе жанама өнімдерді сата аласыз. Болашақта Қазақстан Республикасы ілгерілетіп отырған бизнес, тіпті АЭА жұмысы тоқтап қалса да, тұрақты жұмысын жалғастыра отырып, республика аумағынан кетпейді деп есептейді. [7]
1.2 Арнайы экономикалық аймақтарды құру мен дамытудағы әлемдік тәжірибе Оңтүстік Корея Жапониямен бірге іс жүзінде ешқандай өнеркәсіптік маңызы бар пайдалы қазбаларға ие болмай-ақ әлемдік экономикалық аренада жетекші орынға қол жеткізуге болатынын көрсетті. Бұл тұрғыда Қазақстанның бір өзегі сыртқы сауда болып табылатын оңтүстіккореялық экономикалық модельді дамытудан сабақ алуға негіз бар. 1960 жылдардан бастап Корея Республикасы экспорттаушы өндірушілерге жеңілдетілген салықтық несие формулаларын және дайын өнімді экспорттаушылар үшін басқа да ынталандыруды ұсына бастады және экспорттаушы компанияларға импорттық сатып алулар үшін валюталық түсімдерді сақтауға мүмкіндік берді. Жеңілдікті салықтық несиелер 1970 жылдары қарқынды дамып келе жатқан ауыр химия өнеркәсібінің (HCI) өнімдерінің экспортын ынталандыру үшін де қолданылды. Сол сияқты, фискалдық ынталандыруларды Laysia таңдалған секторларда тікелей шетелдік инвестицияларды (ТШИ) тарту және олардағы белгілі бір мақсаттарға қол жеткізу үшін пайдаланды. Мысалы, пионер компанияларға уақытша салықтық жеңілдіктер берілді, импорттық құрамдас бөліктерге тәуелді өнімдердің экспортын дамыту үшін импортқа арналған арнайы бажсыз аймақтар құрылды. Экономикасы жетілген сайын дамыған елдердің үкіметтері қаржы құралдарына қатты сүйенеді, ал
14
өнеркәсіптік саясаттағы мемлекеттік сектордың рөлі азырақ көрнекті болады. Инвестицияларды тарту бағдарламалары 1960 жылдары Корея Республикасының Үкіметі экспортты ілгерілету үшін білікті жұмысшыларды жеткізуді және сапалы инфрақұрылымды қамтамасыз ететін Сеул экспортқа бағытталған арнайы өнеркәсіптік аймағын және Гуро экспорттық индустриялық аймағын құрды. Президент жарлығы аясында Корея Республикасының Үкіметі кәсіптік-техникалық мектептерді, техникалық білім беруді және неміс үлгісіндегі инженерияны жаңғыртуды қолға алды. Үкімет ғылым мен техниканы дамыту мақсатында бірнеше ғылыми-зерттеу институттарын ашып, көптеген институттар мен ғылыми парктер құрды. 1970 және 1980 жылдардағы мұнай дағдарыстары шектен тыс инвестициялау салдарынан қазірдің өзінде үлкен қиындықтарға тап болды. Үкімет тікелей және батыл әрекет етіп, бәсекеге қабілеттілігі төмен компанияларды жойды немесе оларды басқа, табысты компаниялармен біріктірді. Фискалдық ынталандырулар мен төмен пайыздық мөлшерлемелер қалған компанияларға қолдау көрсетті. Инфрақұрылым 1970 жылдары Оңтүстік Кореяның жарқырауында заманауи көліктік-энергетикалық инфрақұрылымы бар бірқатар өндірістік кешендер құрылды. Бұл кешендердің айналасында пайда болған қалалар аяқ киім немесе көлік сияқты белгілі бір өнімдермен байланысты болды. Өнеркәсіптік кешендердің арнайы экспортты жылжыту аймақтарынан айырмашылығы, бұл кешендердің мақсаты белгілі бір салаларға ішкі жеткізу тізбегін дамыту болып табылады. Корея Республикасы өнеркәсіптік саясат құралдарының даму сатысына байланысты қалай өзгеретінінің жақсы мысалы болып табылады. 1960 жылдары контрсауда өнеркәсіптік саясаттың негізгі мақсаты болған кезде Корея саясатының негізгі құралдары жеңілдетілген экспорттық несие және арнайы экспорттық аймақтар болды. 1970 жылдары отандық өнеркәсіптік база көтеріле бастаған кезде үкімет жалпы мақсаттағы несиелер мен арнайы өнеркәсіптік кешендерге сүйенді, бұл отандық компанияларға заманауи көліктік және энергетикалық инфрақұрылымға ортақ қол жеткізуге мүмкіндік берді. Сауда саясатының шаралары экспортты ынталандыру үшін Кореяның Пе үкіметі компаниялардың жұмысын үйлестіретін экспорт жоспарын құрды, табысты экспорттаушылар үкіметтен сыйақы алды. Корея да асимметриялық тарифтерді қолданды. Екі мұнай дағдарысынан кейін экспортты ынталандыру құралы ретінде бизнесті қайта құрылымдау және валюталарды құнсыздандыру үшін фискалдық ынталандыру және төмендетілген пайыздық мөлшерлемелердің көмегімен 1980 жылдары өнеркәсіптік қайта құрылымдау басталды. Кореяның экономикасы орташа кіріс деңгейінен өткеннен кейін өнеркәсіптік саясаттың негізгі мақсаты білім экономикасын құру болды, ал үкімет 1990-шы жылдары ҒЗТКЖ және білім беруді дамыту үшін арнайы қаражат бөлді. Корея Республикасындағы кәсіпорындар қымбатырақ тауарлар немесе жоғары қосылған құны бар тауарлар өндірісін жаңғырту
15
қажеттілігін түсініп, өздерінің ҒЗТКЖ орталықтарын ұйымдастыра бастады, осы кезеңде өнеркәсіптік саясат құралдарына ҒЗТКЖ қызметі үшін салықтық жеңілдіктер енгізіле бастады. Корея Республикасы үкімет қызметінің эволюциясын көрсетеді және оның дәстүрлі индустриялық саясат құралдарынан (мысалы, тарифтер, фискалдық субсидиялар, қаржылық қысым шаралары, валюта бағамының құнсыздануы) дамуының бастапқы кезеңдерінде қаржылық құралдарға (мысалы, бірлесіп қаржыландыру), несиелік кепілдіктер, субсидиялар ҒЗТКЖ) дамудың кейінгі кезеңдерінде қозғалысын көрсетеді. Инновациялық өсудің жаңа көзі ретінде несиелерді кепілдендіру бағдарламалары жетілдірілді. 2000 жылдарға қарай үкімет дәстүрлі индустриялық саясаттың практикалық және саяси шегін мойындап, экономикасы дамыған елдерде қолданылатын жанама өнеркәсіптік саясатты анықтауға шешім қабылдады. Өнеркәсіптік саясат салықтық жеңілдіктерге және әртүрлі қаржылық бағдарламаларға бағытталған. Өнеркәсіптік саясаттың бір мезгілде жоғары кірістілігі мен жоғары тәуекелдерін ескере отырып, оны жүзеге асыратын үкіметтер тәуекелді басқара білуі керек. Өнеркәсіптік саясатты сәтті жүзеге асыруда әлеуетті маңызды әлеуметтік жеңілдіктер болғанымен, сәтсіз саясаттың қаржылық шығындары үкіметке, ал шын мәнінде салық төлеушіге түседі. Сәтсіз саясатты үлкен шығындармен жалғастыру, сайып келгенде, мемлекеттік ресурстарды құртады. Сондықтан өнеркәсіптік саясат үшін даму үшін дұрыс секторларды таңдап қана қоймай, іріктеу және одан кейінгі даму барысында туындайтын тәуекелдерді тиімді басқару маңызды. Корея Республикасының саясат құралдарының бұл серпінді ауысуы тек үкімет шешімдері арқылы ғана емес, сонымен қатар жеке сектордың саясатқа әсер ету қабілетінің дамып келе жатқаны арқылы да орын алды. Корея Республикасы жұмыс күшін көп қажет ететін арзан тауарларды экспорттау арқылы қарқынды дамуға қол жеткізгенімен, 1980-жылдардың ортасына қарай еңбекақысы төмен елдердегі өндірістік қуаттардың өсуімен және бір мезгілде жұмыс істейтін елдерде жалақының өсуімен ерекшеленді. Әлемдік бәсекелестік жағдайында 1-мысал: Корея Республикасының Үкіметі экономиканы әртараптандыру және жаңғырту процесінде білімнің, инновацияның және ҒЗТКЖ-ға инвестицияның маңыздылығын уақытында түсінді. 1960 жылдары экспортқа бағытталған еңбекті көп қажет ететін өндірістерге қажетті жұмысшылардың көпшілігі, әдетте, тек орта мектеп (тіпті бастауыш) білімі бар, білімі төмен топтардан келді. Алайда мемлекет жаңадан қалыптасып жатқан өндірістерді білікті жұмыс күшімен қамтамасыз ету мақсатында ауыл шаруашылығы, сауда, өнеркәсіп (машина жасау), теңіз шаруашылығы және балық шаруашылығы салаларында бірқатар жоғары салалық оқу орындарын құрды. Pohang Steel Corporation (POSCO) адами капиталының жылдам дамуы POSCO Корея Республикасындағы компаниялар елдің индустрияландыруының алғашқы күндерінде нашар дайындалған адами
16
капитал мәселесімен қалай айналысқанының айқын мысалы болып табылады. POSCO корпорациясы 1968 жылы көптеген халықаралық ұйымдардың бұл кәсіпорынды құруға оның өміршеңдігіне күмәндануына байланысты көмек көрсетуден бас тартқанына қарамастан құрылды. Кореядағы алғашқы толық циклды болат диірмендерінің құрылысы тіпті тәжірибелі металлургтердің толық циклді болат зауытын басқаруға қажетті дағдылары болмаған кезде басталды. 1970 жылдары мақсатты салаларға айналған ауыр және химия өнеркәсібі жоғары білікті инженерлерді қажет ете бастады. Корея Республикасының Үкіметі университеттерге инженерлік факультеттерді, атап айтқанда механика, химия және электроника сияқты салаларда ашуға көмектесті. Қажетті кадрларды дайындауда өз мүдделерін көздейтін жеке компаниялар да білім беру қызметін дамытуға үлес қосты. 1978-1979 жылдары компанияларының электроника, химия, құрылыс саласындағы қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін POSCO қызметкерлері қажетті заттарды сатып алды, білім дағдыларын негізінен екі-төрт апта ішінде процесті бақылау және екі-алты айға дейін жұмыс орнында оқытуды қамтитын шетелде оқыту арқылы алды. 1968 және 1969 жылдары алғашқы 39 стажер Жапонияға жіберілді. 1968-1983 жылдар аралығында барлығы 1861 жұмысшы шетелде оқытылды, олар қайтып келгеннен кейін басқа жұмысшыларды оқытты. Алғашқы кезеңдерде POSCO компьютерлендіру мен сапаны бақылауға басымдық бермес бұрын зауытты пайдалану, техникалық қызмет көрсету және жөндеу үшін ғылыми-техникалық әлеуетті арттыруға назар аударды. POSCO зауытты пайдалану үшін қажетті қуаттарды және өз қызметкерлері үшін дағдыларды сәтті және тез жинап, уақыт өте келе оларды айтарлықтай жақсартты. Өнеркәсіп пен жалақының өсуі Корея Республикасының отандық компаниялары (жеке сектор) инновациялар олардың өмір сүруінің кілті бола алады деген қорытындыға келді. Нәтижесінде, олар 1980 жылдардан бері ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға жұмсалатын шығындарын айтарлықтай арттырды. 1981-1983 жылдар аралығында Электроника және телекоммуникациялар ғылыми-зерттеу институты (ETRI) коммутациялық жүйелерді өндірушілер мен дистрибьюторлардың ұлттық желісімен бірлесе отырып, өзінің цифрлық коммутация жүйесін, Time Division Switching (TDX) әзірледі. Бұл процестің сәтті аяқталуының кілті ITT, AT&T және LM Ericsson (Erifon) сияқты халықаралық компаниялармен лицензиялық келісімдер бойынша аналогтық коммутаторларды өндірудегі алдыңғы тәжірибе болды. 1977 жылы Samsung Semiconductor&Telecom Co., Ltd сатып алған және кейінірек Samsung Electronics Co., Ltd-мен біріктірілген Korean Telecom Co., Ltd (KTC) мемлекеттік кәсіпорны Bell Telephone арқылы ITT компаниясынан M10 CN технологиясын сатып алды. Бір ғана компания коммутаторларға деген барлық сұранысты қанағаттандыра алмағандықтан, Lucky Gold Star Group және AT&T басқа бірлескен кәсіпорын - Gold Star Semiconductor Co.,
17
Ltd құрды. 1979 жылдың қараша айының басында Gold Star Semiconductor AT&T жаңа №1А технологиясын импорттады. Корея Республикасы жан басына шаққандағы кіріске қатысты ҒЗТКЖ шығындары және жеке сектордың ҒЗТКЖ инвестициясының үлесі бойынша ерекшеленеді. Дегенмен, 1980 жылдардың басында жеке сектордың ҒЗТКЖ дамуының күрт секіруін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарған мемлекетпен үйлестірілген өнеркәсіптік саясат болды. 1970 жылдары мемлекеттік-жекеменшік ғылыми-зерттеу консорциумын құру жеке компаниялардың әлсіз ҒЗТКЖ мүмкіндіктерін құру үшін тиімді өнеркәсіптік саясат құралы болды. Үкімет мемлекеттік ғылыми-зерттеу институттарына жаңа өндірістерді дамытуға жетекшілік етті. Оларға өз зерттеулерінің нәтижелерін табысты коммерцияландыру мақсатында қатысушы жеке компаниялармен бөлісу үшін ынталандырулар жасалды. Мемлекеттік және жеке секторлар арасындағы табысты ынтымақтастықтың жарқын мысалы ретінде 1980-1990 жылдары Корея Республикасындағы телекоммуникация секторының дамуын айтуға болады. 1970-1980 жылдар аралығында Корея Республикасында телефон байланысы саласында көптеген мәселелер болды. 1970 жылдардың аяғына дейін елде телекоммуникациялық құрал-жабдықтар өнеркәсібі де болған жоқ, 1979 жылға қарай жыл сайын шамамен 300 000 жаңа телефон желісі жұмыс істей бастады. Бұл тәсілдің бір артықшылығы Корея Республикасындағы лицензиялық келісімдер арқылы технологияның дамуымен бірге келген мемлекеттік қарызды қаржыландыру үшін үлкен қаражатты қажет етпеді. Корея Республикасының күш-жігері телекоммуникация қызметтері саласында қажетті өсімге қол жеткізуге көмектеспеді. 1982 жылы үкімет елде өзінің телекоммуникациялық технологиясын дамыту керек деп шешіп, мемлекеттік-жекеменшік зерттеу консорциумын дамытуға кірісті. ETRI басқаратын консорциум цифрлық коммуникацияция жүйесін жобалау және құру үшін Ericsson-дан технологияны сатып алды. Ақырында өзінің прототипін жасап, Кореяны электронды коммутациялық жүйелерді дамытатын әлемдегі оныншы елге айналдырды. ETRI технологияны Корея Республикасының заманауи жартылай өткізгіш өнеркәсібін дамытуды жалғастырған төрт жеке сектор компаниясына берместен бұрын инновациялық коммуникация жүйелерін әзірлеуде табысты болды: Gold Star Semiconductor Co., Ltd, Daewoo TelecomCo., Ltd, Dongyang Electronic&Telecom Co. , Ltd және Samsung Semiconductor and Telecom Co., Ltd. Технологияларды жеке секторға бергеннен кейін де ETRI қатысушылар желісімен, соның ішінде университеттер мен TDX өндіруші компанияларымен бірлесіп, өз технологияларын жетілдіруді жалғастырды. Корея Республикасының тәжірибесі мемлекеттің жеке сектормен бірлесіп жүргізіп отырған индустриялық саясаты жаңа технологияларды енгізуге қалай тиімді ықпал
18
ететінін анық көрсетеді. Оның үстіне елдің кірісі жоғары елдер санатына өтуі ТШИ ағынының деңгейімен, ашықтықпен, экспорттық әлеуетпен және ресурс сыйымдылығымен міндетті түрде байланысты емес. Бәлкім, бұл бай ел мәртебесіне жетудің немесе жетпеудің жоғарыда аталған факторлардың индустрияландырумен түсіндірілетіннен тыс болуымен байланысты болуы керек. Кореяда АЭА-ның негізгі құрамдас бөлігі, бір жағынан, шетелдік инвестицияларды тарту және оларды қорғау, екінші жағынан, осы аймақтарды құруға қолайлы аймақтарды анықтау бойынша арнайы мемлекеттік бастамалар болып табылады.
Біріншісі - аймақтың немесе қаланың географиялық жағдайы, көлік жүйесі мен инфрақұрылымының дамуы, нарықтың қолжетімділігі.
Екіншісі - нарықтың көлемі және оған жету мүмкіндігі.
Үшінші - порттар, әуежайлар және көлік мүмкіндіктерін өзара байланыстырудың халықаралық моделі.
Төртінші - кәсіподақтардың біліктілігі мен күші, олардың бейбітшілік саясаты.
Бесінші - сервисті, қолжетімділікті және төмен бағаларды қамтамасыз ететін логистиканың заманауи дамуы.
Алтыншы, еркін экономикалық аймақтар арқылы мемлекет экономикасын дамытуға ел басшылығының да, үкіметтің де мүддесі, жергілікті билік органдарының құзіреті.
Жетінші - елдегі саяси тұрақтылық.
АЭА құру кезінде мемлекет екі негізгі мақсатты көздеді: Біріншісі - мемлекет экономикасына шетел инвестициясын тарту. Екіншісі - елдің экспорттық құрамдас бөлігін арттыру. Оңтүстік Кореяда еркін экономикалық аймақтарды құрудың алғашқы әрекеттері сәтті болды. Аймақтардағы жеке компанияларды тіркеген шетелдіктерге кәсіпорындарды 100% иеленуге рұқсат етілді, ал инвесторларға Оңтүстік Кореядан тыс жерлерде пайда мен капиталды репатриациялауға кепілдік берілді. Аймақтың барлық кәсіпорындары 5 жылға барлық салықтардан босатылды, мүмкін жеңілдік кезеңі бар, бұл келесі 2 жыл ішінде 50% - нөл төлеуге мүмкіндік береді. Бұл аймақтарға ең аз инвестиция көлемі 5 миллион долларды құрайды. Қазіргі уақытта Оңтүстік Кореяда 8 АЭА бар: Инчхон АЭА; Пусан-Джинхи АЭА; Гваньян шығанағы АЭА; Сары теңіздің бойында АЭА; Дэгу Гёнбук; Семангеум Кунсан АЭА; Шығыс жағалауында АЭА; Джунгбук АЭА. Барлық осы АЭА өз кезегінде түрлері бойынша бөлінеді: Шетелдік инвестициялар аймағы (ШИА) - шетелдік инвестициялар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Шығыстану факультеті
Қиыр Шығыс кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Қазақстанның арнайы экономикалық аймақтарды дамытудағы Оңтүстік Кореяның рөлі
Мамандығы 5В020900 - Шығыстану: корей тілі
Орындаған: - - - - - - ___________________________________ ___Абитай А.Г___
Ғылыми жетекшісі: _____________________________Ташкен баева Б.Ж
Қорғауға жіберілді:
Хаттама №_____ , _____ __ ___________ 20__ж.
Кафедра меңгерушісі ___________________________________ ________
Нормобақылау ___________________________________ _____________
Алматы 2022 жыл
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың көлемі 62 бет, 0 сурет, 0 кесте, 50 дереккөзден тұрады.
ҚАЗАҚСТАННЫҢ АРНАЙЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АЙМАҚТАРДЫ ДАМЫТУДАҒЫ ОҢТҮСТІК КОРЕЯНЫҢ РӨЛІ.
Мақсаты: Бұл дипломдық жұмыста Қазақстанның арнайы экономикалық аймақтарды дамытуда Оңтүстік Кореяның даму перспективасында атқарып жатқан рөлі мен екі мемлекет арасындағы қатынасқа арналған. Қазақстан мен Корея Республикасы арасындағы экономикалық аймақтарды дамыту перспективаларын зерттеу АЭА қызметін реттеу мен мемлекеттік қолдаудың жалпы ережелері мен тәсілдерін, сонымен қатар екі ел арасындағы дипломатиялық, экономикалық ынтымақтастықтың ерекшеліктерін зерттеу.
Нысаны: Оңтүстік Корея мен Қазақстан арасындағы байланыс.
Пән: Оңтүстік Кореяның мен Қазақстанға арнайы экономикалық аймақтарды дамытудағы ерекшеліктері.
Корея Республикасы - Қазақстанның негізгі серіктестерінің бірі. Екі мемлекеттің дипломатиялық қарым-қатынасына 30 жыл өтті. Осы жылдар бойы біз жаңа сапа деңгейіне көтеріп жатырмыз. Қазақстан мен Оңтүстік Кореяны тек дипломатиялық байланыс ғана емес, сонымен қатар мәдениетте де біраз ұқсастығымыз байланыстырады.
Корея Қазақстан Республикасының үкіметі жүргізіп отырған өнеркәсіпті әртараптандыру саясатын дамыту үшін ең қолайлы серіктес болып табылады. Осыған байланысты ұзақ мерзімді перспективада сауда, инвестиция, инфрақұрылымдық құрылыс, ғылыми технологиялар, электронды үкімет, атом энергетикасы, ғарыштық технологиялар, орман және ауыл шаруашылығы, шағын және орта бизнесті ынталандыру салаларындағы нақты ынтымақтастықты кеңейтуге мүмкіндіктер бар. Екі елдің экономикасын әртараптандыру мақсатында білім беру жағынан да жыл сайын мүмкіндіктер беріліп жатыр. Қазақстан үшін Корея Республикасымен қарым-қатынасы оның экономикалық және саяси әлеуетін, сондай-ақ отандық экономикадағы қатысу ауқымын ескере отырып, бүгінде стратегиялық әріптестік сипатына ие. Әсіресе Қазақстан үшін Оңтүстік Кореядағы әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар тәжірибесі құнды. Оңтүстік Корея тәжірибесіне жүгіну Қазақстан экономикасының дамуына ынталандырушы әсер ететін құнды құрал бола алады. Екіжақты сауда көлемінің артуы жалпы жағдайға және республика халқының өмір сүру деңгейіне оң әсер етеді. Өз кезегінде Корея Республикасы Қазақстанның табиғи ресурстарына қол жеткізуге және оның өнеркәсіп тауарларын осында өткізуге мүдделі. Өзіндік тарихымызда бар корей диаспорасының біздің экономикада жақсы көрініс таба білді. Сондықтан екі ел арасындағы байланыс ұзақ жыл бойы сақталады деген үміттеміз.
Түйінді сөздер: арнайы экономикалық аймақ, екіжақты қатынастар, экономикалық байланыстар, арнайы экономикалық аймақтардың дамуы, корей диаспорасы, мемлекеттер арасындағы жаңа бағыттар.
Нәтижелер:
Қазақстан мен Оңтүстік Корея арнайы экономикалық аймақтарының байланысы зерттелді;
Әр түрлі зерттеу әдістері және серіктестік бойынша ақпараттар;
Ақпараттарды қорғау үшін бағдарламалық қамтамасыз ету әзірленді.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1. АРНАЙЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АЙМАҚ ТҮСІНІГІНІҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ОНЫ ҚҰРУДАҒЫ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Арнайы экономикалық аймақ түсінігінің теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Арнайы экономикалық аймақтарды құру мен дамытудағы әлемдік тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ АРНАЙЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АЙМАҚТАРЫН ДАМЫТУДАҒЫ ОҢТҮСТІК КОРЕЯНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН РӨЛІ.. 29
2.1 Қазақстан мен Оңтүстік Кореяның сыртқы экономикалық интеграциялық ынтымақтастығының тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Қазақстанның аймақтарда (технопарктерді құру) өнеркәсіпті әртараптандыру мен дамытудағы Кореямен серіктестігі ... ... ... ... ... ... ... .. 33
2.3 Қазақстанның экономикалық аймақтарындағы кәсіпкерлікті дамытудағы Кореяның рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
КІРІСПЕ
Соңғы бірнеше онжылдықта арнайы экономикалық аймақтардың (АЭА) дамуы әлемдік экономикадағы елеулі құбылыстардың біріне айналды. Олар көптеген елдерде кең таралған. Арнайы экономикалық аймақтар-бұл олардың саяси орталықтары белгілі бір мемлекет үшін жалпы қабылданған экономикалық қызмет режимімен салыстырғанда жеңілдетілген географиялық аумақтар. Басқаша айтқанда, олар экономикалық процестерге мемлекеттің араласуын іріктеп қысқарту жүзеге асырылатын анклав болып табылады, яғни ұлттық экономикалық кеңістіктің оқшауланған бөлігін құрайды, онда осы мемлекеттің басқа аумақтарында пайдаланылмайтын белгілі бір жеңілдіктер жүйесі қолданылады. Бірқатар зерттеушілердің пікірінше, АЭА-ның әлемдік тарихы ежелгі дәуірден немесе орта ғасырлардан басталады. Содан кейін саудагерлер тауарларды сату құқығына қол жеткізді, кейінірек бажсыз сауда жасау үшін жеңілдікті жағдайлар жасалды.
Бүгінгі таңда арнайы экономикалық аймақтар әлемнің көптеген елдерінде құрылған және сәтті жұмыс істейді. Олар АҚШ, Жапония, Германия, Англия, Канада және басқалары сияқты индустриалды дамыған елдерде де, дамушы елдерде де жұмыс істейді. Шет елдердің еркін экономикалық аймақтарды құру және олардың жұмыс істеуі жөніндегі ұзақ мерзімді оң әлемдік тәжірибесі экономиканы сауықтырудың осындай әдісін қолданудың және оларды қабылдаушы елдер аумағының оқшауланған учаскелерінде жаңа экономикалық идеяларды жүзеге асырудың тиімділігін көрсетеді. Бұдан басқа, АЭА құру Қазақстанда да табысты жұмыс істеуде, сондай-ақ сыртқы экономикалық байланыстарды жандандыруға бағытталған. Қазақстан 1990 жылы экономикалық қатынастарды командалық-әкімшілік қағидаттардан нарықтық қатынастарға көшіру үшін өңірлік инфрақұрылым құруға кірісті. Бірінші қадам еркін экономикалық аймақтар туралы Заңның қабылдануы болды. Мынадай процестерді жеделдету міндетке кірді: республика экономикасының әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесіне кіруін жандандыру үшін өңірлерді дамыту, тиімділігі жоғары экспортқа бағдарланған өндірістерді құру, өнімнің жаңа түрлерін шығаруды игеру, инвестициялар тарту, нарықтық қатынастардың құқықтық нормаларын пысықтау, басқару мен шаруашылық жүргізудің қазіргі заманғы әдістерін енгізу, сондай-ақ біздің республикамызда әлеуметтік проблемаларды шешу үшін АЭА құрылады. Арнайы экономикалық аймақтардың қызметі, сирек жағдайларды қоспағанда, күтілген нәтижелер бермеді. Мұндай ауқымды жобалардың сәтсіздігі мемлекеттік басқару жүйесіндегі кемшіліктерді, атап айтқанда өңірлер мен аймақтар әкімшіліктері арасындағы өкілеттіктердің аражігін ажыратудағы қателерді анықтады.
Арнайы экономикалық аймақтар туралы заңнаманы іс жүзінде іске асыруда
5
олардың мақсаттарын, жұмыс істеу принциптерін және шешілетін міндеттерді анықтауда тұжырымдамалық қателіктерді анықтады. Алынған тәжірибені қайта қарастыру, оны шетелдік тәжірибемен салыстыру және нормативтік құқықтық базаны жетілдіру қажеттілігі туындады. Өңірлер мен аймақтар әкімшіліктері өкілеттіктерінің аражігін ажырату қажеттілігі бірінші кезектегі міндет болып табылды.
Қазақстан Республикасы Президентінің "арнайы экономикалық аймақтар туралы" заң күші бар жарлығы осы саланы нормативтік құқықтық реттеудегі жаңа кезеңнің басталуын белгіледі. Біріншіден, "арнайы экономикалық аймақ" (АЭА) ұғымы енгізілді, ол ерекше құқықтық режимі бар шектеулі, әдетте өте шағын аумақ болып табылады. Екіншіден, АЭА құру кезінде шұғылдық және мерзім өткеннен кейін оны жою тетігі енгізіледі. Үшіншіден, АЭА басқару жүйесі түбегейлі өзгерді. Сонымен, АЭА-ның құқықтық режимі қолданыстағы банк, салық және кеден заңнамаларына сәйкес келтірілген.
Қазақстан Республикасы кеден аумағының қалған бөлігінен еркін кеден аймағы режимінің шарттары мен талаптарын сақтай отырып, қазақстандық тауарларды АЭА аумағына әкелу, сондай-ақ АЭА аумағынан Қазақстан Республикасы кеден аумағының қалған бөлігіне әкету кезінде кедендік баждар мен салықтар алынбайды және тарифтік емес реттеу шаралары қолданылмайды. Көрсетілген тауарларды Қазақстан Республикасының кеден аумағынан тысқары жерлерге әкету таңдалған кеден режимінің шарттарына сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан және әлемнің көптеген елдері сияқты АЭА Оңтүстік Корея үшін де маңызды рөл атқарады. Шетелдік инвестицияларды тарту және Солтүстік-Шығыс Азияда экономикалық, қаржылық және логистикалық орталық құру мақсатында Оңтүстік Корея үкіметі арнайы экономикалық сауда аймақтарын құрды және дамытуда. Аймақтарға түрлі жеңілдіктер мен артықшылықтар берілді және Оңтүстік Корея үкіметі заңдар мен ережелерді өзгертуді, сондай-ақ АЭА-ны шетелдік инвесторлар үшін тартымды ету үшін қажетті инфрақұрылымға инвестициялар салуды жалғастыруда. Қазақстан мен Оңтүстік Корея арасындағы АЭА дамуы айтарлықтай күшті. Көптеген жылдар бойы Қазақстан мен Оңтүстік Корея тиімді дипломатиялық қарым-қатынас орнатты. Бұл қатынастар 28 жылы 1992 қаңтарда орнатылды. Содан бері Қазақстан мен Оңтүстік Корея арасында сауда-экономикалық ынтымақтастық жүргізілуде. Бізге белгілі, LG Electronics, Hyundai Motors, Samsung, KiaMotors, Woolim Constructions сияқты оңтүстік кореялық конгломераттар және басқа да әлемдік брендтер ХХ ғасырда Қазақстан экономикасына кірген және бүгінгі күнге дейін біздің экономикамызда ең сұранысқа ие брендтер болып табылады. Оңтүстік Кореяның Қазақстанға ірі экспорттық жеткізілімдеріне автомобильдер, теледидарлар және өзге де электр тауарлары жатады. Қазақстан Оңтүстік Кореяға негізінен мыс пен мырышты қоса алғанда, шикізат экспорттайды. Кореялық компаниялар
6
Қазақстанның мұнай өнеркәсібіне де қатысады. Құрамына SK Group, LG International, Samsung және Daesung Group кіретін корей ұлттық мұнай компаниясы бастаған Каспий мұнай жобасының корей консорциумы Каспий теңізінде орналасқан Жамбыл перспективалы теңіз учаскесін дамытуға қатысады.
7
1. АРНАЙЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АЙМАҚ ТҮСІНІГІНІҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ОНЫ ҚҰРУДАҒЫ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕ
1.1 Арнайы экономикалық аймақ түсінігінің теориясы
Арнайы экономикалық аймақтар - нақты анықталған географиялық шектелген экономикалық аумақтағы, коммерциялық қызмет басым түрде экспортқа бағытталған және экономиканың қалған бөлігінен ерекшеленетін белгілі бір нормативтік, ынталандырушы және институционалдық шеңберде жүзеге асырылатын мемлекет қолдайтын индустриялық аймақтар.[1.49б.] Арнайы экономикалық аймақтары енгізілген қағидаттарға ерекшеленетін ерекше сипаттамалар кіреді. Мәселен, "Арнайы экономикалық аймақ" (АЭА) - қызметтiң басым түрлерiн жүзеге асыру үшiн арнайы экономикалық аймақтың ерекше құқықтық режимi қолданылатын Қазақстан Республикасы аумағының нақты белгiленген шекаралары бар бөлiгi. Арнайы экономикалық аймақтар (АЭА), сарапшылардың пікірінше, елдің қалған бөлігінде қолданылмаған жеңілдіктер мен ынталандырудың ерекше жүйесі қолданылатын ұлттық экономикалық кеңістіктің бір бөлігін білдіреді. Осылайша, АЭА белгілі бір дәрежеде жеке географиялық аумақ болып табылады. Дегенмен, бұл терминнің басқа да анықтамалары бар. Мысалы, Қазақстанның қазіргі заманғы тарихы антологиясында арнайы экономикалық аймақ - бұл аумақтың қалған бөлігіне қатысты ерекше құқықтық мәртебесі ұлттық және шетелдік кәсіпкерлер үшін жеңілдікті экономикалық жағдайлары бар шектеулі аумақ. Арнайы экономикалық аймақтың орналасқан фирмаларға ұсынылатын жеңілдіктерге импорттық баж салығынан босату, жеңілдетілген кедендік рәсімдер, либералды айырбас саясаты және олардың нарыққа шығуы мен өндіріс шығындарын азайтатын, әлемдік нарықта бәсекелесуге мүмкіндік беретін фискалдық ынталандырулар жатады.[2] АЭА - мамандандырылған институционалдық ортасы бар индустриялық аймақтың бір түрі. АЭА құрудың негіздемесі жалпы экономикадағы институционалдық тапшылықты, проблеманы еңсеру болып табылады. АЭА негізінен сыртқы нарыққа қызмет көрсететін немесе дамымаған аймақтарда орналасқан фирмалар үшін ғана құрылады. Ғылыми әдебиеттерде арнайы экономикалық аймақ терминімен қатар еркін экономикалық аймақ термині де қолданылады, олар баламалы болып саналады. Өйткені еркін экономикалық аймақ термині экономикалық және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға, кеден, валюта, салық, виза үшін кез келген жеңілдік шарттары бар кез келген аумақты білдіреді. Жоғарыда айтылғандардан біз бұл екі терминнің әлі де бір-бірінен аздаған айырмашылығы бар және олардың мағыналарын ажырату керек деген қорытынды жасауға болады. АЭА-ды басқаруды арнайы тағайындалған басқарушы компания жүзеге асырады. Оған қоса, аймаққа қатысушылар осы аумақта басым қызмет түрлерін жүзеге асыратын заңды тұлғалар болып
8
табылады. Мұндай аймақтарды құрудағы басты мақсат - инвесторларға ауданда жоғары технологиялық өндірістер құруға қолайлы жағдай жасау. Барлық қатысушылар ерекше құқықтық режимде жұмыс істейді. АЭА қызмет ету мерзімі әдетте 25 жылдан аспайды. Арнайы экономикалық аймақтар ұзақ уақыт бойы ұлттық экономиканы дамыту стратегияларының маңызды ерекшелігі болып табылады, әсіресе экспортқа негізделген өсуге жәрдемдесу.[3] Дүние жүзінде арнайы экономикалық аймақтардың (АЭА) орналасқан еліне және олардың нақты түріне байланысты әртүрлі атаулары бар және мағысында бір атау әртүрлі елдерде әртүрлі мағынаға ие болуы мүмкін. Ирландиядағы арнайы экономикалық аймақтар, мысалы, индустриалды еркін аймақтар немесе экспорттық еркін аймақтар деп аталады, ал АҚШ-та олар сыртқы сауда аймақтары деп аталады және онда өндірілген барлық тауарлар теориялық тұрғыда ел ішінде сатылуы мүмкін. Экспортқа арнайы өнім шығаратын дамушы елдерде олар әдетте арнайы экспорттық аймақтар (АЭА) деп аталады. Қытай Халық Республикасындағы (ҚХР) экспортқа азырақ бағдарланған ұқсас аймақтар жиі арнайы экономикалық аймақтар деп аталады, дегенмен Шанхайдағы соңғы құрылған аймақ еркін сауда аймағы деп аталады. Бұл аймақтардың кең тарағаны сонша, қазір олардың 4000-нан астамы 130-ға жуық елде бар. Дүние жүзіндегі 66 миллион аймақ жұмысшысының 60 пайызы Қытайда және 22 пайызы басқа Азия елдерінде жұмыс жасайды. Көбінесе бұл аймақтар қызмет көрсету секторынан гөрі өнеркәсіптік өндірісті дамытуға бағытталған, дегенмен бұл жағдай қазіргі уақытта өзгеріп отыр. Мысалы, 2013 жылдың қыркүйегінде іске қосылған Шанхай пилоттық еркін сауда аймағы экономикалық реформаларды бүкіл елде қолданысқа енгізілмес бұрын сынау және нақтылау үшін шетелдік инвестицияларға шектеулерді 23 жылға дейін босатады. АЭА жалпы факторлық өнімділікті арттырудың пайдалы құралы ретінде кеңінен танылды, ол Орталық Азияда жоғары өсу әлеуетін ашуда, тікелей шетелдік инвестицияларды (ТШИ) тартуда, және соған байланысты технологиялар трансферттері мен басқарушылық ноу-хау, экономиканың басқа сегменттеріндегі сауда кедергілерін сақтай отырып, экспортты дамыту және әртараптандыру, жұмыс орындарын құру және жұмыс орнында оқытуды жақсарту және саясаттың жаңа тәсілдерін тәжірибе жүзінде қолданады. АЭА Азия Даму Банкімен (АДБ) жеңілдетілген іскерлік рәсімдер қолданылатын, бір басқару немесе әкімшілік және жеке кедендік аймақ (көбінесе бажсыз) бар географиялық тұрғыдан нақты анықталған және физикалық орналасқан кәсіпорындар ел ішінде қолданылатынға қарағанда (мысалы, инвестициялық шарттарды, халықаралық сауданы қамтитын) неғұрлым либералды және тиімді ережелерді қолдануға құқылы. Мұндай аймақтардың сипаттамалары елдер мен аймақтар арасында айтарлықтай өзгеруі мүмкін. Алайда, әдетте жер бөлінетін және экспорттаушылар мен басқа инвесторлар тарифтік, салықтық және реттеуші жеңілдіктер алатын
9
АЭА экономикада бұрмаланулар тудырады. Олар басқа да шығындарды, соның ішінде инфрақұрылымдық инвестициялық шығындарды және төленбеген салық түсімдерін көтереді. Бұл экономикалық бұрмалаулар деген үмітті сақтай отырып және шығындар сауданың, инвестицияның және жұмыспен қамтудың ұлғаюынан асып түседі, шын мәнінде бұл әрдайым бола бермейді және көптеген АЭА осы себептен сәтсіздікке ұшырайды. Дегенмен, жеке дәлелдер олардың әртүрлі болатынын да көрсетеді. Мысалы, 1980 жылы Қытайдың Гонконг маңында ҚХР құрған Шэньчжэнь АЭА мыңдаған шетелдік инвесторларды тартып, оның сынақтан өткен саясаты басқа қалаларға таралса, Үндістанда жүздеген ешқашан желіге қосылмаған аймақтар, соның ішінде тек Махараштра штатындағы 60-тан астам аймақтар сәтсіздікке ұшырады.[4] Қазақстандағы АЭА түсінігі мен аймақтарына туралы айтсақ: Қазақстанда арнайы экономикалық аймақ ұғымы заңнамада бірден пайда болған жоқ. 1990 жылдардың басында Қазақ КСР заңында ресми түрде бекітілген еркін экономикалық аймақ термині қолданылды. Заңда бұл термин мынадай мағынаны білдіреді: Қазақ КСР-дегі еркін экономикалық аймақ - нақты белгіленген әкімшілік шекаралары бар арнайы бөлінген аумақ және аймақ аумағының жеделдетілген әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін шетелдік капиталды, прогрессивті шетелдік технологияларды және басқару тәжірибесін тарту мақсатында құрылған ерекше құқықтық режим. 1990 жылы Қазақстанда экономикалық қатынастарды әміршіл-әкімшілік қағидаттардан нарықтық қатынастарға көшіру үшін аймақтық инфрақұрылымдар құрыла бастады. Алғашқы қадам еркін экономикалық аймақтар туралы заңның қабылдануы болды. Мынадай процестерді жеделдету: республика экономикасының әлемдік экономикалық байланыстар жүйесіне енуін күшейту үшін аймақтарды дамыту, жоғары тиімді экспортқа бағытталған өндірістерді құру, өнімнің жаңа түрлерін өндіруді дамыту, инвестицияларды тарту , нарықтық қатынастардың құқықтық нормаларын дамыту, басқару мен басқарудың заманауи әдістерін енгізу, сондай-ақ біздің республикада әлеуметтік мәселелерді шешу мақсат болды. Арнайы экономикалық аймақтар туралы заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы осы саланы құқықтық реттеудің жаңа кезеңін бастады. Біріншіден, арнайы экономикалық аймақ (АЭА) түсінігі енгізілді, бұл шектеулі, әдетте ерекше құқықтық режимі бар өте шағын аумақ. Екіншіден, еркін экономикалық аймақты құру кезінде жеделдік және оны мерзімі өткеннен кейін тарату тетігі енгізіледі. Үшіншіден, АЭА-ды басқару жүйесі түбегейлі өзгертілді. Және ақырында, АЭА-ның құқықтық режимі қолданыстағы банктік, салық және кеден заңнамасына сәйкестендірілді. Қазақстан Республикасының тауарларын Қазақстан Республикасының қалған кедендік аумағынан еркін кедендік аймақ режимінің шарттары мен талаптарын сақтай отырып, АЭА аумағына әкелген кезде, сондай-ақ сол аумағының қалған бөлігіне әкетілген кезде Қазақстан Республикасының кедендік аумағында кедендік баждар мен салықтар
10
алынбайды, тарифтік емес реттеу шаралары қолданылмайды. Қазір Қазақстан Республикасының аумағында бірнеше АЭА бар:
Астана - жаңа қала АЭА;
Ұлттық индустриялық мұнай-химия технопаркі АЭА;
Ақтау теңіз порты АЭА;
Инновациялық технологиялар паркі АЭА;
Оңтүстік АЭА;
Сарыарқа АЭА;
Хоргас - Шығыс қақпасы АЭА;
Хоргас шекара маңы ынтымақтастығы халықаралық орталығы АЭА
Павлодар АЭА;
Тараз химиялық паркі АЭА;
Астана-Технополис АЭА.
Түркістан АЭА;
Қызылжар АЭА.
Әдетте, АЭА құрудың мақсаты мемлекеттің белгілі бір стратегиялық міндеттерін шешу болып табылады. АЭА-ға мүше болу үшін тиісті көлемде қаржылық қолдау көрсету қажет. Қазақстанда жоғарыда айтылғандай, барлығы 13 арнайы аймақ бар. Олар әртүрлі уақытта құрылған. Ең ескісі 2002 жылы пайда болған Астана - жаңа қала, ал ең жасы - Қызылжар 2019 жылы Солтүстік Қазақстан облысында құрылған. Олардың мақсаты бір - инвестиция тарту (көбінесе АЭА контекстінде инвесторлар - елге өз технологиялары мен стандарттарымен келетін ірі компаниялар туралы айтады), сол арқылы салалық кластерлердің дамуына және өсу нүктелеріне айналуына жағдай жасау. Дегенмен, қазақстандық АЭА бұл міндеттерді әлі орындай қойған жоқ, сондықтан да олар бірнеше рет елдің жоғарғы басшылығының сынының объектісіне айналды.[5]
2021 жылдың 26 қаңтарында Үкіметтің кеңейтілген отырысында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев АЭА-ды сынап, оларды тиімділіктің төмендігінің жарқын мысалы деп атады. Еліміздің жоғарғы басшылығының сынына қарамастан, ведомство Қазақстандағы еркін экономикалық аймақ режимінің арқасында әртүрлі салаларда тұтас кластерлер қалыптасқанын қуана хабарлай аламыз. Мысалы, тікұшақтар, винтовкаларға арналған оптикалық көздеуіштер, түнгі көру құрылғылары, бронетранспортерлер, локомотивтер, электровоздар, жолаушылар вагондары, премиум құбырлар, мақта целлюлозасы, полипропилен сияқты 30-дан астам жаңа өнім түрін шығаруды ұйымдастыру қолға алынды. Негізгі тап болатын мәселелері: дамып келе жатқан елдерде индустрияландыру нашар ынталандырады. Өнеркәсіптік инвестицияларға арналған құрылымдар әрекетте бизнесті жүргізу құнымен тікелей байланысты. Жанама шығындар байланысты бұл жерлерде бизнес жүргізу жоғары сияқты әртүрлі құрылымдық кедергілер инфрақұрылымның сапасыздығы, процедуралық қиындықтар, бюрократиялық қиындықтар мен
11
кедергілер, ақшалай қаражаттың нәтижесінде, сауда, салық, тариф, еңбек саясаты болуы мәселе болып қалыстасады. Сонымен қатар, өндіріс шығындары жоғары жетілмеген капитал жүйесімен біріктірілген және тартуға қаржы жүйесі кедергі жасайды. Жалпыұлттық дамудан бері инфрақұрылым қымбат, және құрылымдық реформалар уақытты қажет етеді. Қазақстанда экономикалық аймақтардың пайда болу тарихы нақты аумақтарды әлеуметтік-экономикалық дамыту және халық шаруашылығын орталықтандырылған жоспарлы жүйеден нарықтық жүйеге қайта құруды жеделдету мақсатында басталды. Оның ішінде: Жезқазғандағы Жәйрем-Атасу, Алакөл және Жаркент; Қостанай облысындағы Лисаковская, Алматыдағы Атакент және Атырау, Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Маңғыстау облыстарындағы еркін экономикалық аймақтар пайда болды.[6]
Еркін экономикалық аймақтың әрекет ету мерзімі 25 жыл болды. Алайда бұл аймақтардың барлығы тиімсіз болып шықты. Лисаковскаяны қоспағанда, 1996 жылға қарай арнайы аймақтар жойылды. Бұл аймақтардың сәтсіздікке ұшырауының кейбір себептерінің қатарына ауқымды сыбайлас жемқорлық, заңнамалық және нормативтік базадағы кемшіліктер және орын таңдаудың дұрыс еместігі болды. Мұндай АЭА құрудың мақсаттары мыналар болды: инвестицияларды жеделдету үшін тарту жекелеген аймақтарды дамыту; өндіріс орындарын қалыптастыру, әлемдік нарыққа бәсекеге қабілетті өнім шығару және қазіргі заманғы нарықты басқару мен кәсіпкерлікті дамытумен ерекшеленді. Қаулыда АЭА басқару тетіктерін өзгертумен қатар, оларды тарату тәртібі де қарастырылып, нормативтік құқықтық базаға жыл сайынғы түзетулер енгізу туралы ереже қосылды. Алайда 2000 жылға қарай осы қаулы бойынша барлық АЭА жойылды. Одан кейінгі кезеңде бірнеше АЭА және өнеркәсіп аймақтар, мысалы Қазақстан Республикасы Президентінің Арнайы экономикалық аймағын құру туралы Жарлығымен Нұр Сұлтан қаласында 2001 жылы Астана АЭА құрылды. Одан кейін басқа да еркін экономикалық аймақтар мен индустриялық аймақтар құрылды. Олардың ішінде 2002 жылы Ақтау теңіз порты , 2003 жылы Алатау инновациялық технологиялар паркі, 2004 жылы Оңтүстік, 2008 жылы Бурабай; индустриялық Қарағандыдағы аймақтар; және Қорғас (Хоргас) халықаралық шекаралық ынтымақтастық орталығын жатқызамыз. 2007 жылы АЭА туралы жаңа заң қайтадан қабылданды, оған 2010 жылы түзетулер енгізілді. Бұл заң өте шектеуші болып саналды және жаңа инвестицияларды тиімді тартуға көмектеспеді. Қазіргі уақытта Қазақстандағы барлық АЭА Қазақстан Республикасындағы арнайы экономикалық аймақтар туралы Заңның ережелерімен реттеліп белгіленді. 2011 жылдан бастап АЭА туралы заң ретінде АЭА мақсаттары өнімділігі мен бәсекеге қабілеттілігі жоғары ең озық индустриялық ортаны құру, тиісті салалар мен аймақтарға инвестиция мен жаңа технологияларды тарту және елдегі жұмыспен қамту деңгейін арттыру болып табылады. АЭА экономикалық саясат экономиканы әртараптандыруға, бәсекеге қабілеттілікті
12
арттыруға және технологиялық жаңғыртуға қол жеткізудің маңызды құралы ретінде қарастырылады. АЭА, заң оларды үш кодекстен босатады: салық, еңбек және кеден. Бір терезе қағидатын енгізу арқылы АЭА резиденттеріне қосымша құқықтар мен мүмкіндіктер берілген. Заң қаражат пен мүліктің жеткіліктілігіне қойылатын талаптар, АЭА аумағынан тыс резиденттердің жекелеген құрылымдық бөлімшелерін жабу міндеттемесі сияқты іс жүзінде шектеуші нормаларды алып тастады. 2014 жылдың қарашасында Нұрлы жол жаңа экономикалық саясатының басталу жарияланды, онда Қазақстан Ұлттық қорынан инфрақұрылымды дамыту мен жақсартуға қаражат бөлуге баса назар аударылды. Өнеркәсіптік инфрақұрылымды дамытудың нақты шарасы ретінде үкімет жұмыс істеп тұрған еркін экономикалық аймақтардағы инфрақұрылым нысандарының құрылысын аяқтауға 81 млрд теңге бөлетінін жариялады. Бұл биліктің жоғары деңгейде АЭА-ға берілгендігін айғақтайды. Қазақстанда арнайы экономикалық аймақ құру да табысты жүргізілуде, ол сыртқы экономикалық байланыстарды арттыруға да бағытталған. Көрсетілген тауарларды Қазақстан Республикасының кедендік аумағынан тысқары жерлерге әкету таңдап алынған кедендік режимнің шарттарына сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасына шетелдік инвестицияларды тарту мақсатында шетелдік инвесторларға айтарлықтай жеңілдіктер ұсынатын жаңа шағын еркін экономикалық аймақтар (шағын АЭА) құрылуы мүмкін екенін атап өткен жөн. Қазақстан Республикасы сауда, индустрия және энергетика министрлігінің мәліметінше, шағын АЭА-тар шетелдік инвесторлар немесе шетелдік капиталы бар компаниялар әзірлеген кез келген аумақта құрылуы мүмкін. Бұған дейін Қазақстан Республикасының Үкіметі еркін экономикалық аймақ резиденттеріне 30 миллион АҚШ долларынан астам инвестиция салған немесе бұрын құрылған еркін экономикалық аймақтарда инвестиция салып, жұмыс істеген компанияларға жеңілдіктер ұсынған болатын. Инвестицияланған аумақ 330 мың шаршы метрден асса, аумақ еркін экономикалық аймақ болып танылды. Елдегі арнайы экономикалық аймақтар салалардың дамуын жеделдету және шетелдік инвестицияларды тартуды көздеді, преференциялар КТС, жер салығы және мүлік салығы бойынша 0% құрады. Сонымен қатар, компаниялар импортта атап өткендей кедендік баж салығынан босатылады. АЭА жұмыс істеуінің барлық кезеңінде дамыту үшін оларға инфрақұрылымы бар және жер телімін сатып алу құқығымен тегін жер учаскесі беріледі. Инвестициялары 1 миллион АЕК-тен асатын жобалар үшін шетелдік жұмыс күшін тарту квотадан тыс және жұмыс берушінің шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсатынсыз жүзеге асырылады. Қазір барлық 13 АЭА-да тек 252 компания тіркелген. Сонымен қатар, дамыған инфрақұрылымы, қоймалары мен жаяу қашықтықтағы өндірісі бар АЭА аумағында орналасқандықтан, компания өз бизнесінің міндеттері мен дамуына толықтай жұмыла алады. Қазақстанның АЭА аумағына тауарларды әкелу кезінде кедендік баж салығынан босатылған жеңілдетілген схема
13
бойынша шетелдік жұмыс күшін жалдай аламыз, сондай-ақ 10 жылдан аспайтын мерзімге пайдалануға тегін жер телімін ала аламыз. Болашақта Қазақстан Республикасы ілгерілетіп отырған бизнес, тіпті АЭА жұмысы тоқтап қалса да, тұрақты жұмысын жалғастыра отырып, республика аумағынан кетпейді деп есептейді. Кәсіпкерлікті ашу үшін сізге АЭА аумағында салық төлеуші ретінде тіркелу, компанияңызды АЭА қатысушысы ретінде тіркеу, АЭА аумағынан тыс бөлімшелер мен филиалдарды тарату (немесе құрмау) қажет (басқаларында да). Қазақстанның АЭА аумағында жұмыс істеудің тағы бір шарты оның тұрақтылығы болып табылады: таңдалған АЭА үшін басым бағыттар бойынша меншікті өнімді өткізуден түсетін кіріс жалпы кірістің кемінде 90%-ын құрауы тиіс. Ерекшелік тек PIT үшін жасалады - 70%. Бұл дегеніміз, егер сіз кілем өндірісімен айналысуды шешсеңіз, ол үшін Шымкенттегі Оңтүстік АЭА-ын таңдасаңыз, дәл осы кілемдерді сату сіздің бүкіл кірісіңіздің 90 пайызын құрауы керек. Қалған 10% еркіндік аясында сіз кейбір байланысты тауарларды немесе жанама өнімдерді сата аласыз. Болашақта Қазақстан Республикасы ілгерілетіп отырған бизнес, тіпті АЭА жұмысы тоқтап қалса да, тұрақты жұмысын жалғастыра отырып, республика аумағынан кетпейді деп есептейді. [7]
1.2 Арнайы экономикалық аймақтарды құру мен дамытудағы әлемдік тәжірибе Оңтүстік Корея Жапониямен бірге іс жүзінде ешқандай өнеркәсіптік маңызы бар пайдалы қазбаларға ие болмай-ақ әлемдік экономикалық аренада жетекші орынға қол жеткізуге болатынын көрсетті. Бұл тұрғыда Қазақстанның бір өзегі сыртқы сауда болып табылатын оңтүстіккореялық экономикалық модельді дамытудан сабақ алуға негіз бар. 1960 жылдардан бастап Корея Республикасы экспорттаушы өндірушілерге жеңілдетілген салықтық несие формулаларын және дайын өнімді экспорттаушылар үшін басқа да ынталандыруды ұсына бастады және экспорттаушы компанияларға импорттық сатып алулар үшін валюталық түсімдерді сақтауға мүмкіндік берді. Жеңілдікті салықтық несиелер 1970 жылдары қарқынды дамып келе жатқан ауыр химия өнеркәсібінің (HCI) өнімдерінің экспортын ынталандыру үшін де қолданылды. Сол сияқты, фискалдық ынталандыруларды Laysia таңдалған секторларда тікелей шетелдік инвестицияларды (ТШИ) тарту және олардағы белгілі бір мақсаттарға қол жеткізу үшін пайдаланды. Мысалы, пионер компанияларға уақытша салықтық жеңілдіктер берілді, импорттық құрамдас бөліктерге тәуелді өнімдердің экспортын дамыту үшін импортқа арналған арнайы бажсыз аймақтар құрылды. Экономикасы жетілген сайын дамыған елдердің үкіметтері қаржы құралдарына қатты сүйенеді, ал
14
өнеркәсіптік саясаттағы мемлекеттік сектордың рөлі азырақ көрнекті болады. Инвестицияларды тарту бағдарламалары 1960 жылдары Корея Республикасының Үкіметі экспортты ілгерілету үшін білікті жұмысшыларды жеткізуді және сапалы инфрақұрылымды қамтамасыз ететін Сеул экспортқа бағытталған арнайы өнеркәсіптік аймағын және Гуро экспорттық индустриялық аймағын құрды. Президент жарлығы аясында Корея Республикасының Үкіметі кәсіптік-техникалық мектептерді, техникалық білім беруді және неміс үлгісіндегі инженерияны жаңғыртуды қолға алды. Үкімет ғылым мен техниканы дамыту мақсатында бірнеше ғылыми-зерттеу институттарын ашып, көптеген институттар мен ғылыми парктер құрды. 1970 және 1980 жылдардағы мұнай дағдарыстары шектен тыс инвестициялау салдарынан қазірдің өзінде үлкен қиындықтарға тап болды. Үкімет тікелей және батыл әрекет етіп, бәсекеге қабілеттілігі төмен компанияларды жойды немесе оларды басқа, табысты компаниялармен біріктірді. Фискалдық ынталандырулар мен төмен пайыздық мөлшерлемелер қалған компанияларға қолдау көрсетті. Инфрақұрылым 1970 жылдары Оңтүстік Кореяның жарқырауында заманауи көліктік-энергетикалық инфрақұрылымы бар бірқатар өндірістік кешендер құрылды. Бұл кешендердің айналасында пайда болған қалалар аяқ киім немесе көлік сияқты белгілі бір өнімдермен байланысты болды. Өнеркәсіптік кешендердің арнайы экспортты жылжыту аймақтарынан айырмашылығы, бұл кешендердің мақсаты белгілі бір салаларға ішкі жеткізу тізбегін дамыту болып табылады. Корея Республикасы өнеркәсіптік саясат құралдарының даму сатысына байланысты қалай өзгеретінінің жақсы мысалы болып табылады. 1960 жылдары контрсауда өнеркәсіптік саясаттың негізгі мақсаты болған кезде Корея саясатының негізгі құралдары жеңілдетілген экспорттық несие және арнайы экспорттық аймақтар болды. 1970 жылдары отандық өнеркәсіптік база көтеріле бастаған кезде үкімет жалпы мақсаттағы несиелер мен арнайы өнеркәсіптік кешендерге сүйенді, бұл отандық компанияларға заманауи көліктік және энергетикалық инфрақұрылымға ортақ қол жеткізуге мүмкіндік берді. Сауда саясатының шаралары экспортты ынталандыру үшін Кореяның Пе үкіметі компаниялардың жұмысын үйлестіретін экспорт жоспарын құрды, табысты экспорттаушылар үкіметтен сыйақы алды. Корея да асимметриялық тарифтерді қолданды. Екі мұнай дағдарысынан кейін экспортты ынталандыру құралы ретінде бизнесті қайта құрылымдау және валюталарды құнсыздандыру үшін фискалдық ынталандыру және төмендетілген пайыздық мөлшерлемелердің көмегімен 1980 жылдары өнеркәсіптік қайта құрылымдау басталды. Кореяның экономикасы орташа кіріс деңгейінен өткеннен кейін өнеркәсіптік саясаттың негізгі мақсаты білім экономикасын құру болды, ал үкімет 1990-шы жылдары ҒЗТКЖ және білім беруді дамыту үшін арнайы қаражат бөлді. Корея Республикасындағы кәсіпорындар қымбатырақ тауарлар немесе жоғары қосылған құны бар тауарлар өндірісін жаңғырту
15
қажеттілігін түсініп, өздерінің ҒЗТКЖ орталықтарын ұйымдастыра бастады, осы кезеңде өнеркәсіптік саясат құралдарына ҒЗТКЖ қызметі үшін салықтық жеңілдіктер енгізіле бастады. Корея Республикасы үкімет қызметінің эволюциясын көрсетеді және оның дәстүрлі индустриялық саясат құралдарынан (мысалы, тарифтер, фискалдық субсидиялар, қаржылық қысым шаралары, валюта бағамының құнсыздануы) дамуының бастапқы кезеңдерінде қаржылық құралдарға (мысалы, бірлесіп қаржыландыру), несиелік кепілдіктер, субсидиялар ҒЗТКЖ) дамудың кейінгі кезеңдерінде қозғалысын көрсетеді. Инновациялық өсудің жаңа көзі ретінде несиелерді кепілдендіру бағдарламалары жетілдірілді. 2000 жылдарға қарай үкімет дәстүрлі индустриялық саясаттың практикалық және саяси шегін мойындап, экономикасы дамыған елдерде қолданылатын жанама өнеркәсіптік саясатты анықтауға шешім қабылдады. Өнеркәсіптік саясат салықтық жеңілдіктерге және әртүрлі қаржылық бағдарламаларға бағытталған. Өнеркәсіптік саясаттың бір мезгілде жоғары кірістілігі мен жоғары тәуекелдерін ескере отырып, оны жүзеге асыратын үкіметтер тәуекелді басқара білуі керек. Өнеркәсіптік саясатты сәтті жүзеге асыруда әлеуетті маңызды әлеуметтік жеңілдіктер болғанымен, сәтсіз саясаттың қаржылық шығындары үкіметке, ал шын мәнінде салық төлеушіге түседі. Сәтсіз саясатты үлкен шығындармен жалғастыру, сайып келгенде, мемлекеттік ресурстарды құртады. Сондықтан өнеркәсіптік саясат үшін даму үшін дұрыс секторларды таңдап қана қоймай, іріктеу және одан кейінгі даму барысында туындайтын тәуекелдерді тиімді басқару маңызды. Корея Республикасының саясат құралдарының бұл серпінді ауысуы тек үкімет шешімдері арқылы ғана емес, сонымен қатар жеке сектордың саясатқа әсер ету қабілетінің дамып келе жатқаны арқылы да орын алды. Корея Республикасы жұмыс күшін көп қажет ететін арзан тауарларды экспорттау арқылы қарқынды дамуға қол жеткізгенімен, 1980-жылдардың ортасына қарай еңбекақысы төмен елдердегі өндірістік қуаттардың өсуімен және бір мезгілде жұмыс істейтін елдерде жалақының өсуімен ерекшеленді. Әлемдік бәсекелестік жағдайында 1-мысал: Корея Республикасының Үкіметі экономиканы әртараптандыру және жаңғырту процесінде білімнің, инновацияның және ҒЗТКЖ-ға инвестицияның маңыздылығын уақытында түсінді. 1960 жылдары экспортқа бағытталған еңбекті көп қажет ететін өндірістерге қажетті жұмысшылардың көпшілігі, әдетте, тек орта мектеп (тіпті бастауыш) білімі бар, білімі төмен топтардан келді. Алайда мемлекет жаңадан қалыптасып жатқан өндірістерді білікті жұмыс күшімен қамтамасыз ету мақсатында ауыл шаруашылығы, сауда, өнеркәсіп (машина жасау), теңіз шаруашылығы және балық шаруашылығы салаларында бірқатар жоғары салалық оқу орындарын құрды. Pohang Steel Corporation (POSCO) адами капиталының жылдам дамуы POSCO Корея Республикасындағы компаниялар елдің индустрияландыруының алғашқы күндерінде нашар дайындалған адами
16
капитал мәселесімен қалай айналысқанының айқын мысалы болып табылады. POSCO корпорациясы 1968 жылы көптеген халықаралық ұйымдардың бұл кәсіпорынды құруға оның өміршеңдігіне күмәндануына байланысты көмек көрсетуден бас тартқанына қарамастан құрылды. Кореядағы алғашқы толық циклды болат диірмендерінің құрылысы тіпті тәжірибелі металлургтердің толық циклді болат зауытын басқаруға қажетті дағдылары болмаған кезде басталды. 1970 жылдары мақсатты салаларға айналған ауыр және химия өнеркәсібі жоғары білікті инженерлерді қажет ете бастады. Корея Республикасының Үкіметі университеттерге инженерлік факультеттерді, атап айтқанда механика, химия және электроника сияқты салаларда ашуға көмектесті. Қажетті кадрларды дайындауда өз мүдделерін көздейтін жеке компаниялар да білім беру қызметін дамытуға үлес қосты. 1978-1979 жылдары компанияларының электроника, химия, құрылыс саласындағы қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін POSCO қызметкерлері қажетті заттарды сатып алды, білім дағдыларын негізінен екі-төрт апта ішінде процесті бақылау және екі-алты айға дейін жұмыс орнында оқытуды қамтитын шетелде оқыту арқылы алды. 1968 және 1969 жылдары алғашқы 39 стажер Жапонияға жіберілді. 1968-1983 жылдар аралығында барлығы 1861 жұмысшы шетелде оқытылды, олар қайтып келгеннен кейін басқа жұмысшыларды оқытты. Алғашқы кезеңдерде POSCO компьютерлендіру мен сапаны бақылауға басымдық бермес бұрын зауытты пайдалану, техникалық қызмет көрсету және жөндеу үшін ғылыми-техникалық әлеуетті арттыруға назар аударды. POSCO зауытты пайдалану үшін қажетті қуаттарды және өз қызметкерлері үшін дағдыларды сәтті және тез жинап, уақыт өте келе оларды айтарлықтай жақсартты. Өнеркәсіп пен жалақының өсуі Корея Республикасының отандық компаниялары (жеке сектор) инновациялар олардың өмір сүруінің кілті бола алады деген қорытындыға келді. Нәтижесінде, олар 1980 жылдардан бері ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға жұмсалатын шығындарын айтарлықтай арттырды. 1981-1983 жылдар аралығында Электроника және телекоммуникациялар ғылыми-зерттеу институты (ETRI) коммутациялық жүйелерді өндірушілер мен дистрибьюторлардың ұлттық желісімен бірлесе отырып, өзінің цифрлық коммутация жүйесін, Time Division Switching (TDX) әзірледі. Бұл процестің сәтті аяқталуының кілті ITT, AT&T және LM Ericsson (Erifon) сияқты халықаралық компаниялармен лицензиялық келісімдер бойынша аналогтық коммутаторларды өндірудегі алдыңғы тәжірибе болды. 1977 жылы Samsung Semiconductor&Telecom Co., Ltd сатып алған және кейінірек Samsung Electronics Co., Ltd-мен біріктірілген Korean Telecom Co., Ltd (KTC) мемлекеттік кәсіпорны Bell Telephone арқылы ITT компаниясынан M10 CN технологиясын сатып алды. Бір ғана компания коммутаторларға деген барлық сұранысты қанағаттандыра алмағандықтан, Lucky Gold Star Group және AT&T басқа бірлескен кәсіпорын - Gold Star Semiconductor Co.,
17
Ltd құрды. 1979 жылдың қараша айының басында Gold Star Semiconductor AT&T жаңа №1А технологиясын импорттады. Корея Республикасы жан басына шаққандағы кіріске қатысты ҒЗТКЖ шығындары және жеке сектордың ҒЗТКЖ инвестициясының үлесі бойынша ерекшеленеді. Дегенмен, 1980 жылдардың басында жеке сектордың ҒЗТКЖ дамуының күрт секіруін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарған мемлекетпен үйлестірілген өнеркәсіптік саясат болды. 1970 жылдары мемлекеттік-жекеменшік ғылыми-зерттеу консорциумын құру жеке компаниялардың әлсіз ҒЗТКЖ мүмкіндіктерін құру үшін тиімді өнеркәсіптік саясат құралы болды. Үкімет мемлекеттік ғылыми-зерттеу институттарына жаңа өндірістерді дамытуға жетекшілік етті. Оларға өз зерттеулерінің нәтижелерін табысты коммерцияландыру мақсатында қатысушы жеке компаниялармен бөлісу үшін ынталандырулар жасалды. Мемлекеттік және жеке секторлар арасындағы табысты ынтымақтастықтың жарқын мысалы ретінде 1980-1990 жылдары Корея Республикасындағы телекоммуникация секторының дамуын айтуға болады. 1970-1980 жылдар аралығында Корея Республикасында телефон байланысы саласында көптеген мәселелер болды. 1970 жылдардың аяғына дейін елде телекоммуникациялық құрал-жабдықтар өнеркәсібі де болған жоқ, 1979 жылға қарай жыл сайын шамамен 300 000 жаңа телефон желісі жұмыс істей бастады. Бұл тәсілдің бір артықшылығы Корея Республикасындағы лицензиялық келісімдер арқылы технологияның дамуымен бірге келген мемлекеттік қарызды қаржыландыру үшін үлкен қаражатты қажет етпеді. Корея Республикасының күш-жігері телекоммуникация қызметтері саласында қажетті өсімге қол жеткізуге көмектеспеді. 1982 жылы үкімет елде өзінің телекоммуникациялық технологиясын дамыту керек деп шешіп, мемлекеттік-жекеменшік зерттеу консорциумын дамытуға кірісті. ETRI басқаратын консорциум цифрлық коммуникацияция жүйесін жобалау және құру үшін Ericsson-дан технологияны сатып алды. Ақырында өзінің прототипін жасап, Кореяны электронды коммутациялық жүйелерді дамытатын әлемдегі оныншы елге айналдырды. ETRI технологияны Корея Республикасының заманауи жартылай өткізгіш өнеркәсібін дамытуды жалғастырған төрт жеке сектор компаниясына берместен бұрын инновациялық коммуникация жүйелерін әзірлеуде табысты болды: Gold Star Semiconductor Co., Ltd, Daewoo TelecomCo., Ltd, Dongyang Electronic&Telecom Co. , Ltd және Samsung Semiconductor and Telecom Co., Ltd. Технологияларды жеке секторға бергеннен кейін де ETRI қатысушылар желісімен, соның ішінде университеттер мен TDX өндіруші компанияларымен бірлесіп, өз технологияларын жетілдіруді жалғастырды. Корея Республикасының тәжірибесі мемлекеттің жеке сектормен бірлесіп жүргізіп отырған индустриялық саясаты жаңа технологияларды енгізуге қалай тиімді ықпал
18
ететінін анық көрсетеді. Оның үстіне елдің кірісі жоғары елдер санатына өтуі ТШИ ағынының деңгейімен, ашықтықпен, экспорттық әлеуетпен және ресурс сыйымдылығымен міндетті түрде байланысты емес. Бәлкім, бұл бай ел мәртебесіне жетудің немесе жетпеудің жоғарыда аталған факторлардың индустрияландырумен түсіндірілетіннен тыс болуымен байланысты болуы керек. Кореяда АЭА-ның негізгі құрамдас бөлігі, бір жағынан, шетелдік инвестицияларды тарту және оларды қорғау, екінші жағынан, осы аймақтарды құруға қолайлы аймақтарды анықтау бойынша арнайы мемлекеттік бастамалар болып табылады.
Біріншісі - аймақтың немесе қаланың географиялық жағдайы, көлік жүйесі мен инфрақұрылымының дамуы, нарықтың қолжетімділігі.
Екіншісі - нарықтың көлемі және оған жету мүмкіндігі.
Үшінші - порттар, әуежайлар және көлік мүмкіндіктерін өзара байланыстырудың халықаралық моделі.
Төртінші - кәсіподақтардың біліктілігі мен күші, олардың бейбітшілік саясаты.
Бесінші - сервисті, қолжетімділікті және төмен бағаларды қамтамасыз ететін логистиканың заманауи дамуы.
Алтыншы, еркін экономикалық аймақтар арқылы мемлекет экономикасын дамытуға ел басшылығының да, үкіметтің де мүддесі, жергілікті билік органдарының құзіреті.
Жетінші - елдегі саяси тұрақтылық.
АЭА құру кезінде мемлекет екі негізгі мақсатты көздеді: Біріншісі - мемлекет экономикасына шетел инвестициясын тарту. Екіншісі - елдің экспорттық құрамдас бөлігін арттыру. Оңтүстік Кореяда еркін экономикалық аймақтарды құрудың алғашқы әрекеттері сәтті болды. Аймақтардағы жеке компанияларды тіркеген шетелдіктерге кәсіпорындарды 100% иеленуге рұқсат етілді, ал инвесторларға Оңтүстік Кореядан тыс жерлерде пайда мен капиталды репатриациялауға кепілдік берілді. Аймақтың барлық кәсіпорындары 5 жылға барлық салықтардан босатылды, мүмкін жеңілдік кезеңі бар, бұл келесі 2 жыл ішінде 50% - нөл төлеуге мүмкіндік береді. Бұл аймақтарға ең аз инвестиция көлемі 5 миллион долларды құрайды. Қазіргі уақытта Оңтүстік Кореяда 8 АЭА бар: Инчхон АЭА; Пусан-Джинхи АЭА; Гваньян шығанағы АЭА; Сары теңіздің бойында АЭА; Дэгу Гёнбук; Семангеум Кунсан АЭА; Шығыс жағалауында АЭА; Джунгбук АЭА. Барлық осы АЭА өз кезегінде түрлері бойынша бөлінеді: Шетелдік инвестициялар аймағы (ШИА) - шетелдік инвестициялар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz