Сөз тұлғасын зерттейтін тіл саласы - сөзжасам мен морфология саласы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Респбликасыбілім және ғылым министрлігі

Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті КеАҚ

Педагогикалық институты

Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

«Қазіргі қазақ тілі» пәнінен

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы :М. Әуезовтің «Абай жолы» романындағы кездесетін туынды сөздің жасалуы

Мамандық шифры

Оқу бөлімі

Мамандық шифры: 6В01707-Қазақ тілі мен әдебиеті

Оқу бөлімі: күндізгі

Орындаған: А. А. Сайфуллаева

Тексерген : С. К. Жукенова

Бағасы:

Көкшетау, 2021ж

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

1. ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМНДЕГІ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ . . . 5

1. 1 Туынды сөздердің жасалу жолдары . . . 5

1. 2Туынды сөздердің зерттелуі, қалыптасу негіздері . . . 12

2. М. ӘУЕЗОВТІҢ «АБАЙ ЖОЛЫ» РОМАНЫНДАҒЫ ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ ЕРЕКШЕЛІГІ . . . 16

2. 1М. Әуезовтің «Абай жолы» романындағы кездесетін туынды сөздердің жасалуы . . . 16

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 23

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . 25

КІРІСПЕ

Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін алуына байланысты оның қоғамдық өмірдің көптеген салаларында өрісін кеңейтіп, жан -жақты функцияларын арттырғаны белгілі. Сонымен қатар, тілдің даму процесінде сөздің мағынасы мен оның даму заңдылықтарын тұжырымдаудың маңызы зор. Өйткені, егер біз тілді адамдар арасындағы байланыс құралы деп танитын болсақ, сөздер сөйлемде семантикалық синтаксистік үндестікте айтылғанда ғана белгілі бір ақпаратты бере алады.

Курстық жұмыстың өзектілігі :Туынды сөз - күрделі құбылыс, сондықтан оның әр түрлі қасиеттері, мағыналары мен тұлғалары, тіпті сөздердің тіркесімі жеке тілдік сфераның объектілері болып табылады.

Сөз тұлғасын зерттейтін тіл саласы - сөзжасам мен морфология саласы. Сөз тұлғасы - бұл сөздің мағынасына байланысты ғана сөздің элементі. Сондықтан сөздің мағынасына қарай сөздер жеке басына қарай екіге бөлінеді. Бұл қасиет негізінде сөздер жай сөздер мен күрделі сөздер болып бөлінеді. Күрделі сөздер төртке бөлінеді: қос сөздер, қысқарған сөздер, біріккен сөздер, тіркесті сөздер. Курстық жұмыста туынды сөздердің лексика-семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері талданады.

Сөз - күрделі құбылыс. Ол лингвистиканың барлық салаларында зерттелетін объект. Атап айтқанда, сөзжасам мен морфология ғылымы тұлғалық құрылымы бар сөздердің жасалуын қамтиды. Қазақ тіл білімінде қос сөздердің лексика-семантикалық, грамматикалық ерекшеліктері толық зерттелмеген деп айта алмаймыз. Сондықтан М. Әуезовтің «Абай жолы» романындағы туынды сөздер курстық жұмыстың негізгі объектісіне айналды.

Қазақ тіл білімінде күрделі сөздерді алғашқылардың бірі болып талдаған профессор Бұл К. Жұбанов болатын. Ол қазақ тілі бойынша зерттеулердің «Сөз тұлғалары» бөлімінде «қос сөздер» терминін қолданды. [1966, 151] . Қ. Аханов, А. Керімов, А. Есенғұлов, Н. Сауранбаев, Н. Ысқақов сияқты ғалымдар да көп еңбек етті.

Бұл ғалымдардың еңбектерінде күрделі сөздердің біріккен, кіріктірілген, қосарланған, біріккен формалары бірқатар зерттеу объектілерінің негізі болды. Бұл ғалымдардың еңбектерін оқып, зерделей отырып, біз сөздердің жасалу сипатына қарай екі сөздің көзқарастары әр түрлі, тіпті қарама -қайшы екенін байқадық. Басқаша айтқанда, қос сөздің ерекшелігі толық ашылмаған. Бұл екі сөз әлі де анықталуы керек.

Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеті: М. Әуезовтің«Абай жолы» романындағытуынды сөздің қолданылу аясын анықтау, яғни туынды сөздердің лексика-семантикалық, грамматикалық ерекшеліктерін анықтау. Бұл мақсатқа жету үшін біз келесі міндеттерді қойдық:

- күрделі сөздер, соның ішінде туынды сөздер туралы ғалымдардың пікірлеріне ғылыми талдау жасау;

- Туынды сөздер мен басқа күрделі сөздерді ажырату;

- Романдағытуынды сөз немесе қайталаудан жасалған сөздер жаңа мағынаға ие ме? деген сұраққа жауап іздеу.

Курстық жұмыстың зерттеу объектісі: М. Әуезовтің «Абай жолы» романындағы кездесетін туынды сөздің жасалуы

Курстық жұмыстың ғылыми жаңалығы :Туынды сөздер XI ғасырдан бері жиі қолданылғаны анықталды.

-Туынды сөздердің күрделі сөздерге айналуы семантикалық та, морфологиялық та, десемантизация, деформация болып шықты.

М. Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясында көптеген туынды сөздер ашылған. Олардың мағыналық ерекшеліктері анықталды.

М. Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясында туынды сөздің қолданылуы бұрын зерттелмеген тақырып ретінде көрсетілген.

Курстық жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМНДЕГІ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ

1. 1 Туынды сөздердің жасалу жолдары

Туынды сөздің жасалу жолдары ғылымда сөзжасамдық тәсілдер деп аталады.
Қазақ тілінің сөзжасам жүйесінде көне замандардан бері қарай қолданылып
әбден орныққан, қалыптасқан негізгі тәсілдері мыналар:
1) синтетикалық тәсіл,
2) аналитикалық тәсіл,
3) лексика-семантикалык тәсіл.
Синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жасауда екі тілдік бірлік қызмет
атқарады: 1) лексикалық мағыналы сөз, 2) сөзжасамдық жұрнақ.
Туынды сөз жасауға қатысатын лексикалық бірлік туынды сөздің мағынасына
арқау болады. Сондықтан да туынды сөз жасауға лексикалық мағыналы сөздер
ғана қатысады. Мысалы, жүлдегер, ақта, ақылды, бәлеқор сияқты туынды
сөздердің жаңа мағынасы жүлде, ак, ақыл, бәле сөздерінің негізінде
жасалған, сондықтан олар негіз сөздер деп аталады. Негіз сөз дегеніміз -
туынды сөздің лексикалық мағынасына арқау болатын сөз. Сөзжасамның
аналитикалык, тәсілі. Аналитикалық тәсіл деп екі я онан да көп сөзден бір
лексикалық мағыналы сөздің жасалуы аталады. Қазақ тілінде аналитикалық
тәсіл жиі қолданылатын, өнімді тәсіл болумен бірге, оның іштей бірнеше түрі
бар:
1) сөзқосым, 2) қосарлау, 3) тіркестіру, 4) қысқарту сияқты аналитикалық
тәсілдің төрт түрі бар. Бұлардың әрқайсысы да тілдің сөзжасамында өнімді
қызмет атқарады, олар арқылы жасалған туынды күрделі сөздер тілде ете мол.

Қазіргі таңда қазақ тіл білімінде сөзжасам саласының ғылыми айналысқа енуіне байланысты көптеген морфология саласының терминдері сөзжасамда қолданылып жүр. Бұл мəселе, əрине, қиыншылықтар мен ой дəлсіздігіне (талдауларда), əрбірден соң шатастырушылыққа да əкеп соғып жүрген жағдайлар кездесуде. Айталық: түбір, туынды түбір, түбір морфема, туынды морфема, жалаң жəне күрделі сөздер т. б. бірінің орнына бірі ешбір талғаусыз қолдануда. Нəтижесінде қай сала бойынша талданып жатқанын айырудың өзі кей тұстарда мүмкін болмай қалады. Мысалы, сөзжасам саласына арналған оқу құралдарында, ғылыми еңбектерде, мақалаларда болсын сөз жасалуы үшін түбір мен оған қосылатын (не түрлендіретін, не тудыратын) жұрнақ болуы (жалғануы) қажет. Сонда бұл қай талдау деген сұрақ туады, морфологиялық па, əлде сөзжасамдық талдау ма? Бұл секілді талдаулар екі салада да жиі кездесіп жүргендерін көріп жүрміз. Сөзжасамдық талдауға келгенде қайсыбір терминдерді өз орнымен қолданған жөн. Жоғарыда келтірілген мысалды сөзжасамдық тұрғыдан талдайтын болсақ, туынды сөз жасалуы үшін негіз сөзге сөзжасамдык мағына түрлеріне байланысты (түрлендіруші, тудырушы) сөзжасамдық қосымша жалғануы қажет деп талдаған болар едік те əрі бұлай талдау əңгіме сөзжасам турасында болып жатқанынан хабардар етер еді. Сонда қай ғылым болмасын олардың сол ғылымға қатысты өзіндік терминдері болуы қажет деген мəселені дəлелдеп жатудың қажеті шамалы болар еді. Екі ғылым саласына бірдей ортақ термин екі кеменің құйрығын ұстағанмен бірдей екені онсыз да түсінікті. Негізінен, сөзжасам саласындағы басты тұлғалардың бірі - туынды сөз. Туынды сөзге негізге қосымша жалғану арқылы жасалған жəне аналитикалық сөздер, барлық сөзжасам тəсілі арқылы жасалған туындылардың бəрі жатады да, тілдің сөзжасамдық үрдісі нəтижесінде туған лексикалық дайын тұлғалар болып табылады.

Біріншіден, дайын лексикалық тұлға, яғни, туынды сөз деп отырған терминнің табиғатына көңіл бөлейік. Қазіргі қазақ тіл білімінде бұл термин ғылыми айналыста жүргенімен, ол тұрақты бір мағынада қалыптасты деуге келмейді. Себебі оны кейде туынды түбір деген мағынада да қолданушылық кездеседі. Бұл мəселе ол екі терминнің мағынасына дұрыс көңіл бөлмеуден, үлкен айырма барына баса назар аудармаудан болып отыр. Зерделей келгенде, «туынды сөз» деген терминнің мағынасы «туынды түбір» деген терминнен əлдеқайда кең. Туынды түбірлер - негізінен туынды сөздердің бір түрі ғана болып табылады. Туынды түбірлер морфология саласы терминіне жатады да, тек жұрнақ арқылы, яғни синтетикалық тəсіл арқылы, жасалған сөздер деген мағынаны білдіреді. «Туынды сөз» деген терминге келсек, оның табиғатына туынды түбірлер оның бір тобы ретінде кіретіні сөзсіз, бірақ туынды сөздерге жұрнақ арқылы жасалған туынды түбірлерден басқа, олардан өзге тəсілдер арқылы (семантикалық, аналитикалық) жасалған түрлі-түрлі туынды сөздердің барлық жиынтығы да жатады.

Туынды сөздер барлық тілдерде кездеседі. Олар күнделікті тұрмыста, жалпы өмірдің қай саласы болмасын пайда болған жаңа ұғымдарды атау қажетігін өтеу үшін қалыптасқан сөзжасам заңдылықтары арқылы жасалған сөздер не сөздер тобы десек те болады.

Туынды сөз деген морфемаларға бөлшектенетін туынды негіздерді түсінеміз. Туынды сөздің құрамында негіз морфема жəне қосымша морфема болуы шарт. Мысалы: жазушы, жазушылық, егіншілік, өзенше, құрылысшы, кітапша, əдемілеу, ұзындау т. б.

Сондықтан сөздің құрамын анықтау мақсатымен, əрқилы грамматикалық (морфологиялық) талдау жасағанда, практикалық жағынан жеңіл болуы үшін, түбір сөзді тек қана түбір деп, туынды сөздің түбірін (сөзжасамда) негіз деп атаған қолайлы. Мысалы , құрылысшыларды деген сөздің негізі - құр ( құру мағынасында ) , ал құрыл - құрылыс - құрылысшы - құрылысшылар - құрылысшыларды дегендердің бəрі синтетикалық тəсіл арқылы жасалған туынды сөздер болып табылады. Сөйтіп, туынды сөздер деп сөзжасамдық қосымшалар арқылы негізден өрбіген сөздерді айтамыз (бұл, əрине, синтетикалық тəсіл бойынша) . Туынды сөздер сөзжасамның басқа да тəсілдері арқылы жасала беретіндігін жоғарыда ескерттік.

Бұл мəселені дұрыс түсіну үшін мына пікірді ескерген жөн: «Түбір морфема мəселесіне қазақ тілі (сондай-ақ түркі тілдері) тұрғысынан келсек, түбір белгілі бір мағынаны білдіруімен байланысты. Бұл тұрғыдан келгенде, түбір деген ұғым мен сөз деген ұғым сайма-сай келеді де, сөз деген ұғымға енетін туынды түбір дегендер ғана одан өзгеше болады. Сондықтан да түбір жеке сөздің баламасы ретінде ешбір түрленусіз түбір күйінде тілде қолданыла да алады» деп көрсетілген . Пікірдегі сөз ұғымы сөзжасам саласындағы туынды сөз деген ұғымға сай келеді. Сонда сөз морфологиялық тұрғыдан қарағанда түбір морфема түрінде немесе туынды түбір күйінде келуі мүмкін де, ал сөзжасамдық тұрғыдан қарағанда - негіз , немесе туынды сөз, түрінде болады деген сөз. Туынды сөздер тек негізден (түсінікті болу үшін түбірден) ғана жасалып қана қоймайды, туынды сөздердің өздерінен де өрби береді. Мысалы , өнер, өнершіл, өнершілдік, өнерпаз, өнерпаздық деген сөздерді алсақ, бəрінің де түбірі - өнер. Бірақ ол негізден тікелей туған туынды сөз - өнершіл, өнерпаз дегендер ғана. Қалғандары туынды сөздерден өрбіген.

Туынды сөздер табиғатында негізінен жұрнақтар ерекше орын алғанымен (қазақ тілі жалғамалы тілге жататындықтан), бірақ жұрнақтар барлық сөзге бірдей жалғана бермейтінін ескеру қажет. Кейбір жұрнақтар бір сөзге ғана емес, белгілі бір топ сөздің қайсысына болса да талғамай жалғана берсе, кейбір жұрнақтар бірді-екілі сөздерге ғана жалғанумен шектеледі де көнеленіп қалуына байланысты басқа сөздерге мүлдем жалғанбайтын тұстары да бар.

Əрбір негіз сөздің өзіне лайықты нақтылы мағынасы болатыны да, сондай-ақ сөз тудыратын əрбір жұрнақтың да өзіне тəн жалпы мағынасы болатыны да белгілі. Сондықтан туынды сөздің мағыналық құрылымында (мағынасының құрамында) олардың əрқайсысының қатысына қарай үлесі де болуға тиіс. Ол үлес, əрине, негіз сөздің негізгі морфема, ал жұрнақтың көмекші морфема болуымен байланысты. Демек, туынды сөздің тұлғалық құрамында да, мағыналық құрамында да негіз сөз жетекші, яғни басты қызмет атқаратын мүше болады.

Туынды сөз белгілі бір тəсілмен жасалады (синтетикалық, аналитикалық, лексика- семантикалық) . Осыған орай құрам жағынан туынды сөздер: а) жалаң негізді сөз; ə) күрделі негізді сөздер болып жəне екі топқа бөлінеді. Бұл терминдер де көңілге онша сенімді емес. Себебі жалаң, күрделі деген сөздер морфология саласында да қолданылады. Терминді қайталамас үшін мүмкін жалаң сөздерді «бір негізді», күрделі сөздерді «көп негізді» деп атаған жөн шығар. Əрбірден соң «күрделі негізді сөздер», «көп негізді» дегеннен гөрі «аналитикалық негіздер» деп те атаған жөн секілді. Бұлай атаудың өзі мұндай сөздер аналитикалық тəсілмен жасалғандарын əрі құрамында бірнеше негіз бар деген ұғымды қоса білдіре алар еді. Ескеретін бір жағдай - сөзжасам саласына арналған көптеген еңбектерде (Н. Оралбайдан өзгесі [2] ) морфологияда қолданылып жүрген күрделі сөздер түрлерін сөзжасам саласында туынды сөздер деп нақты атамайды. Мұның себебі сөзжасам саласындағы еңбектер негізінен синтетикалық тəсілдерге баса назар аударылатынымен түсіндіруге болады. Сөздер мағынасына қандай да бір өзгеріс болмасын, ол қай тəсілмен жасалса да - ол туынды сөз. Сондықтан бірігу, қосарлану т. б. - туынды сөз жасаудың амалы.

Əңгіме сөзжасам жүйесіндегі туынды сөздер турасында болған соң, сөз арасында айта кететін бір мəселе - қосымша морфемалар жайлы. Морфология немесе сөзжасам саласында болмасын сөз құрамдарына (сөзжасамда туынды сөз құрамына) келгенде «түбір», «негіз» деген терминдер «туынды түбір», «туынды сөз» жасауда негізгі, басты бөлшек (морфема) секілді түсінік, таным ғылыми айналыста əбден тұрақталған. Бұны, əрине, ешкім де теріске шығара алмайды. Дегенмен де, мəселенің екінші жағы барын ескеруге тура келеді. Айталық, қазақ тілі жалғамалы тілге жататындықтан, туынды түбірдің не туынды сөздің жасалуында қосымшалар ерекше қызмет атқарады. Қосымша морфемасыз синтетикалық туынды сөз қалай жасалынбаса, морфологияда туынды түбір туралы мəселені қозғаудың қажеті жоқ. Сонда бұлар бір-бірінсіз өмір сүре алмайды. Екіншіден, туынды түбір немесе туынды сөздің жасалуында қосымша морфемадай қызметті ешбір бөлшек атқара алмайды. Сондықтан бұлардың (негізгі, көмекші морфемалардың) сөз жасауда қызметтері бірдей. Қазақ тілі жалғамалы тіл ретінде танылуының өзі де, бір жағынан, осы қосымшалардың ерекше қызметіне байланысты емес пе. Осы себепті тунды сөз құрамында екі негізгі морфемаладың барын дəлелдеудің қажеті жоқ.

Қазіргі таңда сөзжасам жүйесінде күрделі сөздер мəселесі мақалалар, ғылыми еңбектердің барысында болмаса, арнайы тақырып ретінде (қомақты монографиялық тұрғыдан) зерттеу нысанына айналмай отыр. Əзірше, жоғарыда ескерткеніміздей, сөзжасам саласын синтетикалық тəсіл тұрғысынан қарастыру басым. «Күрделі сөз кемінде екі я онан көп дара сөзден (жалаң я туынды түбірлерден) құралып, ритм ырғақ жағынан бір ұдай, лексика-семантика жағынан біртұтас, лексика- грамматика жағынан бір бүтін тұлға болып бірлесіп тұрақталған құрама сөзді (я сөз тіркесін) айтамыз» деген қағида морфологиялық тұрғыдан берілген анықтама екендігі белгілі [2; 92, 93] . Сөзжасамдық жүйеге келген кезде «күрделі сөздерді» «күрделі негіздер» деп атауға болатын секілді. Бірақ бұлай атау морфемалық бөлшекке бөлгенмен бірдей болады да сөзжасамдық заңдылық термин табиғаты ескерілмей қалады. Ал «сөзжасам» деген термин сөздер қалай жасалады деген сұраққа жауап іздеу екенін естен шығаруға болмайды да, бұл сөзжасамның қай мəселесі сөз етілсе де, ұдайы ескерілуі шарт. Сонда ғана сөзжасамдық талдау болмақ.

Негізінен «күрделі сөздер» сөзжасам саласында - «туынды сөздер». Мəселе - қай туынды сөздер. «Туынды сөздер» сөзжасам жүйесінде синтетикалық, семантикалық, аналитикалық тəсілдер көмегімен жасалғандардың бəрі - туынды сөздер. Себебі бұл тəсілдер арқылы негіздің семантикалық мағынасына қалай да бір өзгеріс еніп, сөз жасалады. Сондықтан «күрделі сөздердің» тілдік табиғаты сөзжасамда «күрделі туынды сөздер» деген терминге сай келетін секілді екенін жоғарыда ескерттік.

Тағы бір мəселе - бұл екі термин де («күрделі сөз», «күрделі туынды сөз») - екі салада бірдей аналитикалық тəсілмен жасалған тұлғалар. Морфологиялық заңдылық бойынша кемінде екі түбірден тұрса, сөзжасам бойынша - кемінде екі негізден құралғандар. Əр саланың грамматикалық заңдылықтары сақталуы үшін де, мəселен, əңгіме сөзжасамдық талдау екенін аңғарту мақсатында, біріншіден, мұндай сөздер аналитикалық тəсіл арқылы жүзеге асатынын, екіншіден, бұлар бірнеше негіздерден тұратындарын көрсету үшін де «аналитикалық негіздер» деген терминді ғылыми айналыста тұрақтандырған дұрыс секілді. Ал түрлеріне келсек, «біріккен сөз» - «сөзқосым», «қос сөз» - «қосарлы сөз», «құрама тіркестер» - «тіркесім», «қысқарған сөздер» - «қысқарым» деп атау сөзжасамдық жүйе заңдылығына сай келеді [3-5] . Қалай болған күнде бұлардың бəрі - туынды сөздер.

Ғалым А. Ысқақов морфология саласындағы күрделі сөздер турасында: «Күрделі сөз деп кемінде екі я онан көп дара сөзден (жалаң я туынды түбірлерден) құралып, ритм ырғақ жағынан бір ұдай, лексика-семантикалық жағынан біртұтас, лексика-грамматикалық жағынан бір бүтін тұлға болып бірлесіп тұрақталған құрама сөзді (я сөз тіркесін) айтамыз», - дейді [1; 92, 93] . Бұл, əрине, морфология саласы бойынша болса, ал мұндай күрделі сөздер тобын сөзжасам саласы тұрғысынан келгенде «аналитикалық негіздер» деп атауды ұсынғаннан, «аналитикалық сөздер» деген термин өздігінен сұранып тұрған сияқты. Бұлар, бір жағынан, айтылымдарында ұқсастық та бар: «күрделі сөздер», «аналитикалық сөздер». Шамасы, осы «аналитикалық сөздер» деген термин морфология саласында «күрделі сөздер» деп аталып жүрген сөздер тобының жалпы тұрғыда аталуының тілдік табиғатына сай келетін сияқты. Қалай болған күнде сөзжасам мен морфологиялық талдаулардың ара жігін ажырату мақсатында екі салада бірдей «күрделі сөздер» деген терминнің қолданылуы (қазіргі таңда қолдануда) ыңғайсыздық жағдайлар туғызуда. Сондықтан да сөзжасам саласында мұндай күрделі сөздер тобын «аналитикалық сөздер» деген терминмен атаған жөн болатын секілді. Ал анықтамасына келетін болсақ, бұлар да морфология саласындағы күрделі сөздер секілді: а) кемінде екі негізден; ə) лексика-семантикалық жағынан біртұтас; б) лексика-грамматикалық жағынан бір бүтін тұлға деген ғалым А. Ысқақовтың пікірін басшылыққа алу қажет те, ендігі жерде «күрделі сөздерге» емес, сөзжасамдағы «аналитикалық сөздер» деген терминнің бүкіл табиғатын толық қамтитындай анықтама беру керек.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.