Қазақ поэзиясында жырау - ақынның ерекше ежелгі түрі



Жұмыс түрі:  Дипломдық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:   
Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті КеАҚ

Қорғауға жіберілді
____________Бағдарлама көшбасшысы
Кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.к., қауым. профессор
______А.А.Көшекова
____ _________ 2022ж.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Мектепте жыраулар шығармашылығын оқытудың жаңа технологиялары

5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша

Орындағандар: Жумабек Амина
Елтай Динара
Амангелдиева Жансая

Ғылыми жетекшісі:
ф.ғ.к., қауым. профессор А.А.Көшекова

Алматы, 2022

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3

І Жыраулар шығармашылығын мектепте оқытудың тиімді жолдары.

7
1. Жыраулар поэзиясының зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
7
2. Мектеп бағдарламасында берілген жыраулар шығармашылығының оқыту жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

13
3. Жыраулар шығармашылығын оқытудың педагогикалық негіздері, тәрбиелік мәні мен оқыту әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ...

20

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
45
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
47

Кіріспе

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Идеялардың мыңдаған жылдық құпиясын өз бойына жинақтаған философия тарихы әдіснамасының бүгінгі таңда өз ұлтының түп-тамырына, салт-санасы мен ерекшелігіне назар сала бастаған тәуелсіз мемлекеттер үшін маңызы ерекше зор. Жалпы бұл дүниеде ғылыми таным үдерісі мен халықтың идеялық ізденістері, бай тарихы мен ұлттық ойлау айшықтары өзара үйлесім тауып, қордалана көрініс тапқан. Қазақ философиясы - халқымыздың тарихын жан-жақты түсіну үшін үлкен негіз және әдістемелік тетік. Ол қоғамдық сананың басқа да түрлерімен тығыз байланыста.
Сондықтан оны зерттеп үйренбейінше қазақ ғылымының тарихын, саяси идеологиясын, өнерін, әдебиетін, адамгершілік қағидаларын, діндарлығын және тағы басқа пайымдау мүмкін емес. Халықтың ұлт-азаттық қозғалысымен тығыз қоян-қолтықтасқан қазақ философиясы ғылыми құндылығымен қатар, жоғары азаматтық қасиетімен, әлеуметтік әділеттілікке жету жолдарын тікелей іздеуге ат салысқандығымен, өзінің жемісті жетістіктерімен ерекшеленеді.
Шығыс дәстүріндегі бай философиялық және әлеуметтік ой, оның ішінде қазақ халқының философиялық ойы Батыстағыдай қалыптасқан философиялық жүйелерде емес, поэзияда, фольклорда, музыкада, ауыз әдебиетінде, мифологияда, мақал-мәтелдерде, қанатты сөздерде жатыр. Әлемді, адамды, оның өзін-өзі тануын, тұлғаның өмірдегі орны мен рөлін философиялық және этикалық тұрғыдан жан-жақты зерделеуге айрықша мән беру қазақ философиясының ерекше сипаты болып табылады. Бұл тұрғыдан келгенде қазақ философиясы - шығыстық философиядағы, ең алдымен, толық, рухани жағынан жетілген адам болу рухын қастерлеу мен зерделеу дәстүрін жалғастыра отырып, оны өзіндік мазмұнмен байытқан философия.
Ақындар мен жыраулар, саясаткерлер мен батырлар, хандар мен қолбасшылар, айтыскерлер мен ертекшілер, билер мен серілер - бәрі де өздері өмір сүрген заманның объективті құбылыстарын тілге тиек, ойға өрнек етіп, әр түрлі деңгейде қазақ халқының қоғамдық саяси, мәдени, сайып келгенде, философиялық ойлау жүйесінің құрылымын жасады. Олар шынайы реализм, бітімнің негізгі жақтары еркін ойлау, деистік және пантеистік көзқарастар, адамгершілік, ізгілік, имандылық, зорлық-зомбылықққа қарсы күресу, құқықтық саяси және философиялық жақтары, мемлекет, қоғам, жеке адам мәні, тағы басқалар еді. Осы аталған көзқарастар сыңаржаққа, тоқыраушылыққа, қазақ халқының прогрессивті дамуына кедергі болатын басқа да кемістіктерге қарсы бағытталды. Бұл да қазақ философиясының қалыптасуы мен дамуының өзіндік ерекшелігі.
Қазақ хандығы ұлттық мәдениет пен әдебиеттің өркендеуіне зор ықпал етіп, ерекше жағдай жасады. Жеке отау тігіп, өз мемлекетін құрған қазақ елі үшін XV-XVІ ғасырларда ең басты мәселе - жаңа құрылған мемлекетті күшейту мен қорғау болды. Қоғамдық ой-сана, халықтың аңсары - ұлттық тұңғыш мемлекетті сақтап қалу болды. Ру-тайпаларды бір орталыққа бағындырып, ішкі алауыздықты тиятын, сыртқы дұшпандарға тойтарыс беретін, елдің қамын жейтін әмірші керек екенін халық жақсы түсінді. Мемлекет күшті болу үшін ақылды да айбарлы хан керек екенін біліп, хандық идеяны дәріптеді. Хандық идеологияны жақтап, үгіттеуге бар күшін салған жыраулар мен би-шешендер өздерінің құдіретті сөзімен, үлгі ісімен көп еңбек сіңірді.
Қазақ халқының философиялық және әлеуметтік ойын зерттегенде осындай ерекшеліктерді ескеріп, ұлттық әдебиетті ұлттық философияның өмір сүру формасы ретінде түсініп, көркем әдебиет туындыларына салыстырмалы талдау әдісін қолданып, жеке тұлғалардың поэтикалық мұрасындағы философиялық мазмұнды ашып көрсету үшін оны герменевтикалық тәсілдің көмегімен саралағанымыз жөн болады. Алаштың азаттығы үшін бастарын бәйгеге тіккен ерлер қай заманда да табылған. Олар елін жасытпау үшін, дұшпанын тасытпау үшін қаны мен жанын аямаған. Осылай сан ғасырға созылып, күні кешеге дейін жалғасқан ұлы күреске 20-ғасырдың соңында нүкте қойылды. Қазақ жылнамасының жаңа беті ашылып, тәуелсіздік тарихы тасқа басылды. 2012 жылдың 14 желтоқсанында жарияланған Қазақстан-2050 Стратегиясы қазақстандық қоғамның қол жеткізген идеологиялық және саяси-әлеуметтік деңгейінің арқасында мүмкін болды. Стратегияда 2050 жылғы кезеңге дейінгі Қазақстанның әлеуметтік, саяси, экономикалық және мәдени дамуының барлық стратегиялық анықтаушы бағыттарын қамтитын көптеген мәселелер ауқымы айқындалған. Бұл стратегиялық жоспарлау мен болжаудың инновациялық парадигмасына негізделген қазіргі әлемдік саяси тәжірибеде теңдесі жоқ құжат еліміздің мемлекеттік органдары, ғылыми-гуманитарлық және сараптамалық қауымдастығы алдына бірқатар түбегейлі жаңа міндеттерді қояды. Елбасы Стратегияда мемлекетіміз Мәңгілік ел болу жолындағы буындар бірлігінің, ұрпақтар сабақтастығының көрінісіне теңей отырып, бабалардың ерлігі, бүгінгі буынның ерен істері және жас ұрпақтың жасампаздығы арасында сабақтастық болса ғана біздің аспан астында адамзат баласы қанша жасаса, сонша ғұмыр кешетін ұлы ел бола алатынымызды атап өтті. Халқымыз сан ғасырлық тарихында бастан өткерген қиындықтардан ой түйе отырып, ондай сәттерді кейінгі ұрпақтың көрмеуі үшін еңбек ету - біздің негізгі мақсатымыз, тиісінше, ерен еңбек арқылы жеткен жетістіктерімізден пайым жасай отырып, болашақ қазақстандықтар одан биік белестерді бағындыруына жол салу біздің басты мұратымыз болуы тиіс. Қазақстан-2050 стратегиясы ел болашағының дүниетанымдық жаңа үлгісін жобалау, басты құндылықтар мен бағдарларды айқындау туралы болып отыр. Бұл құндылықтар осы заманғы, болашаққа ұмтылған құндылықтар болуы тиіс. Олар ұлттың тілін, руханиятын, дәстүрлерін, мәдениетін сақтауды қамтамасыз етуі тиіс. Сондықтан да Мемлекет басшысы Бүкілқазақстандық бірегейлік біздің халқымыздың тарихи санасының өзегіне айналуға тиіс деп баса көрсетті.
Қазақ ойшылдарының шығармалары мен саяси-құқықтық көзқарастары бүгінгі күні де өте маңызды. Олардың ұлттық мемлекетке деген көзқарасы бүгінгі Қазақстан үшін ғана емес, саяси тәуелсіздік пен егемендікке қол жеткізген барлық мемлекеттер үшін де ерекше. Қазіргі жаһандану процесінің кең етек жайып, барлық рухани-мәдени байлығымызға әсерін тигізіп, өз үстемдігін жасауға талпынған дәуірде өз болмысымызды, ұлттық ерекшеліктерімізді, тіліміз бен ділімізді әлемдік рухани мәдениеттің бір бөлігі, ерекше түрі ретінде сақтап қалуға талпыныс жасап отырған кезде тарихқа, ата-баба даналығына арқа сүйеп, мәдени мұраны қалқан тұту үшін оның ерекшеліктеріне ден қойып оқып-білуі қажет деп ойлаймыз.
Халқымыздың өткен замандардағы тарихын, рухани тыныс-тіршілігін танып-білуде көркем сөз шеберлерінің қалдырған әдеби мұраларының маңызды орын алатындығы белгілі.
Дүние танымы, ақыл-парасаты өзге ұлттар мен халықтардан бір де кем түспейтін дана халқымыз өмір сүру, шаруашылық кәсібі салтына орай өзінің арманы мен мұңын, ой-толғаныстарын шешендікпен ауызша түрде айтумен қатар, жазып та тәлім-тәрбиелік ойларын әр түрлі тәсілдермен ұрпақтарына насихат, өсиет етіп қалдырып отырған екен.
Зерделі ұрпақ ата-бабаларының өнегелі ойлы сөздері мен өлең-жырларын бірінен-біріне жеткізіп мұра етіп отырған. Ауызша айту дәстүрінің әсерінен және тарихи жағдайларға байланысты көптеген әдеби мұралардың біздің дәуірімізге түгелдей сол күйінде жетпегені де белгілі.
Хандық дәуірдегі жыраулар мен ақындардың телегей теңіздей жырларының аздаған үлгілерінің ғана жетуі бұл ойымызға дәлел болады. Әрісін айтпағанның өзінде уақыт жағынан дәуірімізге жақынырақ болып келетін XIX ғасырда өмір сүрген сөз шеберлері шығармаларының өзі де толық жетіп таныла қойған жоқ.
Заман шындығын әрқайсысы өз танымдары тұрғысынан қарап оны өз шығармаларында көркем бейнелей білген ақындардың шығармаларына кеңес дәуірінде әр түрлі пікірлер айтылып, әрқилы бағаланып, көптеген сөз зергерлерінің шығармашылықтары жете зерттелмей, көпшілік қауымға біржақты ғана айтылып, шығармаларының жариялануының өзіндік қиыншылықтары болып келгендігі еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін, қазіргі кезде ашық айтыла бастады.
Елбасымыз Нұрсүлтан Назарбаевтың басшылығымен арнайы Мәдени мұра бағдарламасы жасалынып, оны іске асыруға бағытталған іс-шаралар атқарылып жатыр. Кеңес дәуірінде зерттелмей, халқымызға толық танылмай келген рухани, әдеби мұралардың қатарында кезінде өз бағасын ала алмай келген зар заман әдебиетінің XIX ғасырдағы көрнекті өкілдері болып саналатын Дулат, Шортанбай, Мұрат, Әбубәкір сияқты ақындардың қатарында өз шығармаларына заман шындығын арқау етіп, оны көркем бейнелей білген көптеген ақындардың шығармашылықтарының әлі де халыққа жан-жақты танылмай келген жақтары бар.
Қоғамдық құрылыстың дамуымен бірге әлеуметтік қайшылықтар да айқындала береді. Әр топ өз көзқарасын тарату мақсатында идеологиялық құрал іздейді. Кейбір үстем тап өкілдерін әдебиет осы мақсатта пайдалануға әрекет жасады,оған сый - сыйапат көрсетіп,өз пікірлерін таңып, қошаметшіл поэзиясының кейбір түрлерін туғызды.
Қара күш біреудің беделін күшейтеді,екінші біреуді төмендетеді. Поэзия әлемінде бір адамның екінші біреуді қалай жеңгенін, қандай олжа түсіргенін жырлау пайда болды. Жеңімпаздар жеңілгендерді өзіне бас идіреді және өздерінің құқықтарын мойындатады. Осы тұста поэзияда қошеметшіл жырлар туады. Ал, кейнірек, жеңімпаздар озбырлығы күшейе келе,жеңілгендердің күңкілі,үні естіле бастайды,олар наразылық білдіреді. ΧІІІ - ΧІV ғасырлар - моңғол шапқыншыларының зардапты дәуірі. Бұл кезде әдебиеттің дамуына қолайлы жағдай болмады. Әлеуметтік сипаттағы халықтық әдебиет тоқырап,тіршілік қызығынан түңілген сопылық поэзия өріс алды.Қазақ хандығының дербес өмір сүруіне байланысты бұл тұста оның әдебиеті, әдеби тілі қалыптасуға бет алды. Ілкі шығармаларда жоқтау сияқты салт жыры ертегі - аңыздар басында болса, кейін жеке адамды дәріптеген туындылар көбейіп, әдебиеттің мақсаттары айқындала бастады. Әуелі қиял - ғажайып аңыздар туды, онда адамның әртүрлі ғаламат күштерге қарсы күресі бейнеленді. Бұл жағдай тарихи сюжеттерді өмірге әкелді. Қолбасы батырлар не хандар дәріптеліп, олардың қаһармандық бейнелері жасалды. Халықтық туындылардың ол кезде шығарушылары шешендер мен жыраулар еді.
Әр тұста ағаштан түйін түйіп, қышпен тасқа ою ойып, мәрмәрдан мүсін салған шеберлер сияқты сөз кестесін құра білген, тіл құдіретін игерген асыл сөз шеберлері болған. Оларды халық әртүрлі атаулармен атап қадірлеген. Айталық, қапияда сөз тауып, өз сөзінің жүйелі логикалы күшінің арқасында асқынған дауды шешкен, бітіспес жауды бітімге жүгіндірген,жүрместі жүргізген өнерпазды халық - шешен деп атаса, заманының қоғамдық ойын жүйелеп, түйінді пікір айтып, асыл сөзді термелеп, афористік ақылдарға толы жыр шығарған сөз өнерпаздарын - жырау деген атауға ие еткен.
Зерттеудің объектісі. Курс жұмысының бас‬ты зерттеу объектісі ретінде жыраулар поэзиясы болып табылды.
Жұмыстың мақсаты мектепте жыраулар поэзиясын оқыту жолдары мен әдіс-тәсілдерін қарастыру.
Осы жұмыстың мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылынды:
- қазақ ақын-жырауларының тәлім-тәрбиелік идеяларын анықтау;
- ақын-жыраулар мен билердiң шешендiк сөз өнерiндегi тәлiмдiк ойларын қарастыру;
- жырау мен жыршылық дәстүрдің қазақ әдебиетіндегі қалыптасуы туралы айтып кету;
- жыраулар поэзиясындағы толғауларды оқыту жолдары мен әдіс-тәсілдерін анықтау;
- мектепте жыраулар поэзиясын оқыту жолдары мен әдіс-тәсілдері жайлы айтып кету.
Зерттеудің әдіс‬тері. Зерттеу жұмысының мақсаты мен тақырып ерекшелігіне байланыс‬ты сипаттама, салыс‬тырмалы талдау мен жинақтау, концептілік талдау, жүйелеу және оны түсіндіру әдіс‬тері қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Жыраулар шығармашылығын мектепте оқытудың тиімді жолдары

1.1 Жыраулар поэзиясының зерттелуі

Қазақ хандығы көптеген тайпалардың - қаңлылар, үйсіндер, қыпшақтар, арғындар, наймандар, дулаттар және т.б. негізінде құрылды. Қиын тарихи жағдайда қалыптаса отырып, қазақ хандығы бірде (ХVІ ғ.бас кезінде) нығайды, бірде әлсіреді. ғасырдың аяғында Қазақ хандығында үш жүз деп аталатын көшпелі тайпалардың ірі одақтары - Ұлы жүз Оңтүстік Қазақстанда, Орта жүз қазақ даласының орталық бөлігінде және Кіші жүз батыс аймағында ұйымдасты. Әрқайсысының өз басқару әкімшілігі болды. Оларды біріктіру туралы әртүрлі әрекеттер болғанымен, қазақ халқы осындай жағдайда ХVІІІ ғасырдың ортасына дейін өмір сүрді.
Осы тарихи оқиғалар туралы ірі эпикалық шығармалар, көптеген әндер сақталған. Халық зұлымдық, басқыншылық, жаугершілік туралы қайғылы әндер шығарған, шетел басқыншыларына қарсы күрескен, ел қорғаған батырларды жырлаған:
Бұл кезеңде халықтың ақын-жыраулары пайда болды. Қазақ поэзиясында жырау-ақынның ерекше ежелгі түрі. Көшпелі тұрмыс және шетел басқыншыларының шабуылы жағдайында жыраулар көптеген жауапты қызметті атқарған болатынды: өзінің ақылды, жалынды сөзімен жауға қарсы рулардың күшін біріктіруге шақырды, олар көп жағдайда тайпалардың көсемдері, батырлары, тайпалық жасақшылардың қолбасшылары болды [1, 29 б.].
Ақын-жыраулар негізінен өз шығармаларын толғау жанрында шығарған. Толғау - белгілі бір жағдайға байланысты философиялық пайымдау немесе тоғаныстар түріндегі поэтикалық сюжетсіз шығарма.
Бұл кезеңдегі белгілі жыраулардың ішінен Асан Қайғы, Қазтуған, Жиембет, Шалкиіз, Сыпыра жырауларды және т.б. ерекше атауға болады.
Жыраулар поэзиясы - қазақ мәдениетіне ғана тән бірегей тарихи-мәдени құбылыс. Бірегей құбылыс болатын себебі - дүние жұртының арғы-бергі тарихында қазақ жыраулары мен олардың жыр-толғауларына дәлме-дәл сәйкес келетін әдеби шығармашылық иелері де, шығармалар да кезікпейді. Ал жыраулар поэзиясының өзімен дәуірлес өзге елдер әдебиетіндегі үлгілерден бөлек арна түзе, өзіне ғана тән мазмұнмен және өзіне ғана тән пішінімен тарих сахнасына шығуының сыры оның қазақ топырағында тарихи оқиғалармен, тарихи жағдайлармен орайласа тууында жатыр.
Жыраулар поэзиясы кемелдене өркендеген ХV-ХVIII ғасырларда қазақ баласы бастан өткерген жағдайлар мен оқиғалар жайын осыған дейінгі тұстарда шолу сипатында ұсынған болатынбыз. Ал сол оқиғалардың бастауында тұрған ең маңыздысы - 1456 жылы дербес Қазақ хандығының құрылуы. Содан кейінгі оқиғалардың барлығы дербес Қазақ мемлекетінің құрылуына өзге жұрттардың көзқарасына, қарым-қатынас сипатына т.с.с. жағдайларға байланысты туындағаны шүбәсіз. Демек, жыраулар поэзиясының ХV-ХVIII ғасырларда қанат жая дамуының ең негізгі себебі - жыраулардың дербес елде өмір сүріп, өз елінің тағдырына, болашағына қатысты ойларын ашық айтуға мүмкіндік алуында жатыр. Осы тұрғыдан келгенде, жырауларды өз елінің арман-аңсарын, мақсат-мұратын жырлаған, халқының өмір салтын, тірлік-тынысын боямасыз бейнелеген еркін ойлы шығармашылық иелері ретін­де тану абзал.
Әлбетте, қазақ жыраулары тарихи-мәдени құбылыс ретінде бір ғана жыл аясында пайда бола қалмағаны анық. Жыраулар поэзиясының кемелдене өркендеу дәуірі ХV-ХVIII ғасырларға тән болғанымен, оның алғашқы бастаулары ХV ғасырға дейінгі жылдарда жатқаны және жаңа тұрпатты поэзияның ізашар өкілдері есімдері бүгінгі ұрпаққа аңыз болып жеткен шешендер мен алғашқы жыраулар болғаны шүбәсіз. Аңызбен астасып кеткен тұлғалар арасынан өмірде болғандығы күмән келтірмейтін жырау - Сыпыра Сұрғалтайұлы. Себебі халыққа кеңінен таралған эпостық жырларда, сондай-ақ кейінгі жыраулардың жыр-толғауларында Сыпыра жыраудың есімі аталып қана қоймай, оның өзі өмірде болған адам ретінде бейнеленеді. Сонымен қатар, оның бүгінге дейін жеткен жыр-толғаулары да Сыпыра жыраудың тарихи тұлға екенін дәйектей түседі.
Жыраулардың шығармашылығы олар өмір сүріп отырған ортамен тығыз байланысты. Олардың кейбіреулері ханға қызмет етсе, үстем тап өкілдерінің мүддесін көздесе, басқалары бұқара халықтың атынан сөйлеп, халықтың мұң-мүддесін - көңіл-күйін білдіреді және батырлар жырларының, аңыздардың сақтаушылары және орындаушылары болып табылады.
ХV-ХVІІ ғасырларда өмір сүрген қазақ ақын-жыраулар поэзиясынан ғасырлар сырын, халықтың салт-санасын, ой-өрісін, тілек-мақсатын айқын аңғарамыз. Өйткені жыраулар толғауларынан халықтың не бір нәзік сырлары, мұң-мұқтажы, қайғы-қасіреті, қуаныш-сүйініші, келер ұрпаққа айтар өсиеті, тәрбие тағылымы өзекті орын алады.
Оны ХV ғасырдың орта кезінде өмір сүрген қазақ даласының ұлы ойшылы, халқымыздың қоғамдық-саяси, әлеуметтік ой-пікірлерінің көне басшысы бола білген Асан Қайғы шығармашылығынан байқауға болады. Асан қайғы - қазақ даласынан шыққан ойшыл-философ, аты аңызға айналған, ел қамын ойлаған данышпан ақын. Алтын Орда құлағаннан кейін, халық аңызы бойынша, мемлекеттің ыдырағанын көріп, халыққа ыңғайлы, уайым-қайғысы жоқ, қой үстінде бозторғай жұмыртқалайтын Жерұйықты іздеп желмаямен қазақ жерін аралайды. Талай жақсы жерлерді де, шөл даланы да көреді, бәріне тиісті бағасын береді. Бірақ Жерұйықты таба алмай қайғырады. Содан ел оны Асан Қайғы деп атаған. Әрине, қазақ жерінде кең жазықты, көк майса шалғынды, орманды-таулы жерлер де, өзен-көлдер де бар, бірақ іздегені әлеуметтік өмір мен рахат өмір болатын. Оны философтар қазақ жерінен шыққан алғашқы әлеуметтік утопист деп атайды.
Халқының сол замандағы хал-ахуалы мен келешегін тебірене сөз еткен Асан Қайғы, заманымыздың заңғар жазушысы Мұқтар Әуезов айтқандай, халық мұңын арман етіп, алысты меңзеген, өзі үшін емес, елі, жұрты үшін іздеген ел қамқоры...
Асан Қайғы қазақ қоғамының болашағы үшін барша жұрты бай, кедей деп бөлмей, адамгершілікке, бірлікке, бауырластыққа баулуды қажет деп санады. Оның ойынша, адамның мінез-құлқы жақсы болуы үшін айналасындағыларға жанашырлық ізгі жүректілік білдіруі, қамқоршы болуы қажет. Өзіне қажетті игіліктерді жасауда адамдар бірлесіп, қоғамдасып, бауырмалдық іс-әрекет жасауы керек, сонда ғана бақытқа жетеді, басына бақ қонады деп білді. Бүкіл халқының қамын ойлауы, елді берекелі бірлікке, шынайы достыққа адал еңбекке шақыруы, сол замандағы прогрессивтік маңызы зор гуманистік көзқарас еді [2, 39 б.].
Малға жай, елге ырыс осындай мекен барын ғайыптан болжап білген Асан Қайғы енді сол жерді іздеп табу үшін желмаяға мініп, қазақ жерінің төрт бұрышын кезеді. Жолында кездескен тау, өзен, шұрайлы жерлерге, халыққа пайдалы жағын есептеп, тиісті бағасын беріп отырады...
Асан Қайғы Жиделібайсын жеріне қызығып: Ай, Жиделібайсын, артыма бөктіріп кетер едім, әттең, желмаям көтере алмайды-ау! Қой үстінде бозторғай жұмыртқалайтын, тып-тыныш мамыражай ел екенсің,-депті.
Батыста Асанқайғы Маңғыстауға үш барып, үш қайтыпты. Екі баласы: Маңғыстау м алға жайлы қоныс бола ма?-деп сұраған екен. Сонда Асан бабамыз: Түбінде мал баққан шаруаға Маңғыстаудан жақсы жер болмас, - деген екен.
Шыңғырлауды көргенде: Ай, Шыңғырлау, жылқы өзі өскен жоқ, Шыңғырлау, сен өсірдің- деп үш айналады да, Шыңғырлаудың суына қолын малып отырып, - Шыңғырлау өкпелер, аттың ерін ал, қонайық, ат суарып, аунап-аунап кетейік,-депті.
Сыр бойын көргенде: Басы байтақ, аяғы тайпақ қоныс екен. Қаратауды жайласам, Сырдың бойын қыстасам, қоныс болуға сонда ғана дұрыс екен,-депті.
Түркістанның қасында ескі қорған Сауранды көргенде: Әттеген-ай, тақырдың бетіне, Шөлстанның өтіне салған екен. Сарқырап аққан суы жоқ, жайқалып тұрған нуы жоқ - түбі тұрақты қала бола қоймас, - деген екен.
Сайрам, Шымкен маңын аралағанда Асан Қайғы айтыпты:
Екі бассаң бір базар,
Саудасы қызған жер екен.
Екі бассаң - бір мазар,
Молдасы азған ер екен,-депті.
Асан Қайғы адамның бойындағы адамгершілік қасиетті жоғары бағалай келіп, Ұлық болсаң, кішік бол деген адами қасиетті, кішіпейілділікті жастардың бойында жағымды мінез-құлық қасиеттерін тәрбиелеуге және қалыптастыруға ақыл-кеңес береді.
Ел басқарған көсемнің, қол бастаған батырдың әділеттіліктің, адамгершіліктің туын жоғары ұстауы қажеттігін айта келіп, Асан Қайғы:
Арғымаққа міндім деп,
Артқы топтан адаспа.
Күнінде өзім болдым деп,
Кең пейілге таласпа.
Ғылымым жұрттан асты деп,
Кеңессіз сөз бастама.
Жеңемін деп біреуді
Өтірік сөзбен қостама,-деп ақыл-кеңес береді. Асан Қайғының көрегендікпен айтқан тәлімдік-тәрбиелік ойлары мен тұжырымдары бүгін де жас ұрпақ тәрбиелеу үрдісінде өзіндік мәнін жойған жоқ.
Халық тағдырын, мемлекет мәселесін шешуде хандармен бірге ХV-ХVІІ ғасырларда өмір сүрген ақын-жыраулар да рөл атқарып келуде.
Қазтуған, Жиембет, Шалкиіз, Сыпыра-жырау сияқты жыраулар заман, қоғам, жайлы, ел басына түскен әр алуан оқиғалар жайынан толғау - жыр айтушы болған. Қазақ поэзиясында жыраулар жеткіншек, ақылгөй тәрбиешінің рөлін атқарады. Ақын - жырауларға тән бейнелі сөз айшықтары билердің шешендік сөздеріне де арқау болған [3, 100 б.].
Қазақ халқы шешендік сөзді жоғары бағалаған. Өнер алды - қызыл тіл демекші ата-бабамыз ділмәр шешендердің өсиет сөздерін, табан аузында тақпақтап айтқан ақыл-нақылға толы ақындардың толғау, термелерін әлденеше ғасырлар бойы жадында сақтап, дәуірімізге жеткізген. Оның себебі аталы сөздердің өміршеңдігінде, халықтың сөз құдіретін бағалай білуінде жатыр. Демек, асыл сөздің төркіні қоғамдағы тәрбиелік мәніне ерекше назар аударып, ақылдың көзі - аталы сөз деп ұққан ата-бабамыз сөйлей білуді үлкен өнер деп бағалаған.
Ақыл-ой, тәлім-тәрбие, көріп-білу, жүректен терең сезіну арқылы біртіндеп толықсып қалыптасатын тәжірибеден туатын үздіксіз еңбектің жемісі.
ХV ғасырда өмір сүрген ақын-жыраулардың ішінде ерекше өзіндік қолтаңбасын қалдырған қазақ-ноғай поэзиясының көш басшыларының бірі болған Қазтуған - жырау - ел қамын жеген, халқы қастерлеп өткен көшпенді қазақ тайпалардың әскер басы, ру көсемі болған қазақ тарихында белгілі батыр қазақ жырауларының көрнекті өкілдерінің бірі [4, 11 б.].
Ол өзінің туып-өскен ата-мекені Еділ өзенінің Каспийге құлар жеріндегі сағаларының сұлу табиғатын, қазақ жерінің ғажайып көрінісін туған өлкесінің перзенті ретінде тамаша поэзия тілімен суреттей білген. Қазтуған толғауларының ұрпақ тәрбиесінде тәлімдік-тәрбиелік мәні ерекше.
Қазтуған өзінің туған өлкесіне деген сезімін төмендегідей жолдармен тебірене білдіреді:
Алаң да, алаң, алаң жұрт,
Ағала ордам қонған жұрт.
Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған жұрт,
Кіндігімді кескен жұрт,
Кір-қоңымды жуған жұрт.
Ботташығы бұзаудай,
Боз сызаны тоқтыдай,
Балығы таудай тулаған,
Бақасы қойдай шулаған.
Қайран менің, Еділім,
Мен салмадым, сен салдың
Қайыр болсын сіздерге
Менен қалған мынау Еділ жұрт!...
Қазақ поэзиясының тарихында белгілі және көрнекті тұлғалардың бірі шамамен ХV ғасырдың 60-жылдарында және ХVІ ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген Шалкиіз Тіленшіұлы болып табылады.
1490 жылдары әрі жауынгер және дарынды ақын ретінде ол ел билеу істеріне ерте араласады, Алтын Орданың әміршісі Темірдің белді кеңесшілерінің бірі болды. Шалкиіз ол Жайық өзенінің бойында Дешті-Қыпшақ даласында дүниеге келді.
Шетел басқыншыларының жиі шабуыл жасауы және үздіксіз ру аралық тартыс жағдайында ортақ жауларға қарсы күресте ақын-жыраулардың қазақ руларының басын біріктіруге үндеген үні қаттырақ естілді.
Шалкиіздің бірқатар өлеңдері ел билеуші, әмірші Темірге үгіт-насихат, кеңес түрінде беріледі. Онда алыстағы ортағасырдағы хандар туралы, адамдардың жақсы жақтары туралы, жақсы және жаман адамдар туралы жырау екі жаққа да, ел билеуші мен халыққа бірдей, қызымет атқарады. Егер де Темір оның кеңесін, үгітін тыңдайтын болса, адамдар мен ел билеушінің арасында келісім, бірлік, бейбітшілік, бақыт орнайтындығына сенім мол деген болатын-ды.
Шалкиіздің ғибраттық, тәлімдік-тәрбиелік мағынаға толы толғауларының бүгінгі күні де маңызы және рухы аса күшті, философиялық тереңдігімен, аз сөзбен көп мағына беретін қысқа да болса, нұсқалығымен ерекшеленеді:
Қоғалы көлдер, қам сулар,
Кімдерге қоныс болмаған
Саздауға біткен қара ағаш,
Кімдерге сайғақ болмаған...
Күлелік те ойналық,
Киелік те ішелік,
Мынау жалған дүние,
Кімдерден кейін қалмаған! - деген жолдар арқылы жастарға ақыл-кеңес, үлгі-өнеге, тәлім-тәрбие туралы ой тастайды.
Шалкиіз:
Жақсының өзі өлсе де, сөзі өлмес,
Жақсы байқап сөйлер,
Жаман шайқап сөйлер,-деген өлең жолдарынан адамның жақсы мен жаман болуы халқына, еліне жасаған пайдасына, сіңірген еңбегіне байланысты:
Жаманнан туған жақсы бар
Адам айтса нанғысыз,
Жақсыдан туған жаман бар
Күндердің күні болғанда
Бір аяқ асқа алғысыз, - деп Шалкиіз толғаулары афоризм, нақыл сөздерге тәлімдік-тәрбиелік ойлауға, өнегелік тұжырымдарға бай келеді.
Жиембет Кіші жүздегі Есім ханның басты биі, әскери қолбасшы, батыры болды. Оның ерлігі қабақтардың қалмақтармен соғысында айқын байқалды. Жиембет жырау сомдаған батырлардың тұлғасы олардың психология ерекшелігі мен жан дүниесін асқан шеберлікпен суреттейді. Батырлардың бейнесін, ерлік істерін дәріптей отырып, жастарға үлгі-өнеге етеді, үстем тап өкілдерін, хандарды қатты сынға алады. Жастардың бойында адамгершілік, елжандылық қасиеттерді дәріптейді.
Жиембет те Ақтамберді сияқты халық қамын жоқтаған, ел бірлігін сақтаған әрі батыр, әрі ақын болды. Хан қаһарынан қаймықпайтын от тілді, орақ ауызды Жиембет жырау:
Ханға қарсы тұрам деп,
Түн ұйқымды бөлгенмен,
Жұртымды жөнге салам деп,
Бас кессе де басылмай,
Ақ ісімді жасырмай,
Атқа мінген ер едік...- деп ол жастардың болашағы, әділеттілік үшін белін бекем буып, қолына қару алып, күреске шықаннын жоғарыдағы өлең жолдарымен өрнектей білген.
Қазақ жырауларының қай-қайсысын алсақ та, жыр-толғауларында айтылатын негізгі идея - ел бірлігін, өз отанын сүю, оны сыртқы жаулардан қорғау, батырлығы мен ақындығы сай келетін, сол кезеңнің өзекті, маңызды мәселелерін жырлай отырып, аз сөзбен көп мағына беретін толғауларының жас ұрпаққа тәлімдік-тәрбиелік, тағылымдық ерекше. Бүгін де тәрбие жұмысында кеңінен пайдалануға болады.

1.2 Мектеп бағдарламасында берілген жыраулар шығармашылығының оқыту жайы

Қазақ мемлекеттiгi құрыла бастаған заманда хандар мен сұлтандардың өздерi iрiктеп алған жыраулары - хан мен қараның дәнекершiсi болды. Олар ханның ел басқару жетiстiгiн мадақтап қана қоймай, сондай-ақ қалың жұрттың мұң-мұқтажын және тiлегiн жеткiзетiн өрен ақындар едi. Жыраулардың ақындардан ерекшелiгi сол, олар халық рухына, ел бiрлестiгiне, хандардың билiк өнерiн жетiлдiруге белсене араласатын болды. Солардың бiрi - дала философы атанған Асанқайғы Сәбитұлы (ХIV-ХV) халық есiнде абыз, философ, ақын болып, мәңгi жатталып қалған. Оның бар ғұмыры халықпен бiте қайнасып өткен. Ауызбiрлiгi жетiспеген ортада елiнiң ертеңiн, қамын ойлап, үнемi мұңға батып жүретiндiктен замандастары оны Асан қайғы атап кеткен. Аңыз-әңгiмелерде Асан қайғы жүзден асып көп жасаған, үнемi ел кезiп сыншыл көзқарасты қалыптастырған Елдi ауызына қаратқан, көшпендiлердiң мiнез-құлқын жетiк бiлген, дәстүрлерiн құрметтеген ақылды, дана, сәуегей баба атанған [5, 50 б.].
Ол ХV Ғ. Алтын Орда ханының, соның iшiнде ұлы Мұхамедтiң кеңесшiсi болған. Қазан қаласынан Дештi Қыпшақ жерiне қайтып оралған Асанқайғы Алтын Орданың орнында пайда болған ұсақ -хандықтардың өмiрi ұзаққа созылмайтынын болжай бiлген. Асанқайғы, Керей, Жәнiбек сұлтандар бастаған қазақ руларының Әбiлхайыр хандарынан бөлiнуiн жақтайды. Бiрақ сұлтандардың қазақтарды Жайық пен Жем бойына қоныстандырмақ ниеттерiн де құптамайды. Асанқайғы өз халқының Жерұйығын Шу, Сарысу бойынан, Ұлытау төңiрегiнен iздеуге тiкелей араласады. Сондағы дiттегенi: ежелгi скиф, қыпшақ даласынан безбеу, ел iргесiнiң берiк, ағайын ұжымының күштi болуы, Ел бiрлiгiн нығайту, халық ауызбiрлiктi болса, мемлекеттiк билiк те берiк болады, ондай ел ешкiмге есе берiп, жеңiлмейдi деген тоқтам.
Асанқайғы дүниетанымында адамгершiлiк мәселесi негiзгi орын алады. Асанқайғы адамның өзiн-өзi танып бiлуiн, ашылып түсiнуiн, өмiрдегi орны мен деңгейiн дұрыс бағалайтын, әрекет-қимылдарын сын тұрғысынан саралай алатын қабiлетiн адамгершiлiктiң түпнұсқасына балайды. Оның өмiрге деген парасатты көзқарасы, елiне деген бекем сүйiспеншiлiгi, адамдықты құрметтей бiлген қабiлетi қазақ халқының сана-сезiмiн жаңа сатыға көтеруге зор ықпал еттi.
Күнiнде өзiм болдым деп,
Кең пейiлге таласпа.
Ғылымым жұрттан асты деп
Кеңессiз сөз бастама.
Жеңемiн деп бiреудi
Өтiрiк сөзбен қостама - деп,
Асанқайғы азаматтық мiндеттiң жүгiне, күнделiктi нақты түрiне көңiл бөледi. Кiсiлiк қасиеттер - адамгершiлiк пен бiрлiктiң құт-берекесi. Асанқайғының ұғымында, жұртты бай, кедей деп немесе үлкен-кiшi деп жiктеу, бөлу жарамсыз. Ел-жұрт үшiн бәрiнiң де мiнез-құлқының жақсы болуы қажеттi, өзара оңды қарым-қатынас жасауы орынды. Абыздың пайымдағаны: Таза мiнсiз асыл тас, су түбiнде жатады. Таза мiнсiз асыл сөз, ой түбiнде жатады. Асанқайғы сөздiң нарқы мен парқын бiлiп, қадiрiн түсiнген шешен. Ол кiмнен болса да қасиеттiң рухын күттi. Өмiр сүрудiң негiзгi мәнi туралы айта келiп, Асанқайғы жақсылардан үлгi алып, жамандардан бойды аулақ салудың қажеттiлiгiн, жас ұрпақтың ата-анасын, үлкендердi сыйлап қастерлеуiн, олардың ақылын тыңдап үнемi басшылыққа алуын, iзгi ниеттi жайсаң жан болып өсу қажеттiгiн еске салады. Осыған орай жыраудың: Арғымаққа мiндiм деп, артқы топтан адаспа, артық үшiн айтысып, достарыңмен сынаспа немесе Қарындасыңды жамандап, өзiңе туған табылмас деген сөздерiнiң тәлiм-тәрбиелiк мәнi зор. Оның толғауларында адамға деген мейiрiмдiлiк, қайырымдылық, сұйiспеншiлiк қай жағынан болса да, бiрiн-бiрi толықтырып жатады, туған-туыстармен тiл тигiзiп қырқыспайтын, бет жыртысып көңiл қалдырмайтын татулық сезiмi айқын бiлiнедi.
Мiнезi жаман адамға, ендi қайтiп жуыспа. Тәуiр көрер кiсiңмен, жалған айтып суыспа- деген өсиеттi ұстайды. Жырау бiрде: Ғылымым жұрттан асты деп, кеңессiз сөз бастама дейдi. Сөз астарында өзiм болдымдыққа салынып тоқмейiлсiме, жеңiл мiнездiлiкке ерме деген уағыз сарыны аңғарылады.
Есенiңде, тiрiңде, бiр болыңыз бәрiңiз деп халықты бiрлiкке шақырады. Онсыз Қилы-қилы заман болар, қарағай басын шортан шалар деп ертеңгi күнге бұлыңғырлық төнiп қалар деген болжамын еске салады. Адамдық ұстаным -- борышты мiндеттердiң жауапты саласы. Оны бұзушылық -- ойшыл үшiн жат құбылыс. Абыз әдептiлiк сұранысын былай түйiндейдi:
Естi көрсең кем деме, бәрi тұйғын табылмас;
Нәпсi алдаушы дұспанның, насихатын алмағұл,
Бақыты оянған ерлердiң, әрбiр iсi оң болар;
Сөз сөйлесе жөн бiлiп, не десе де жарасар;
Ауылдағы жамандар, ел қадiрiн не бiлсiн!.
Болатын адам, өсетiн ел тәуiр көретiнмен жалған айтып суыспайды, болмайтын нәрсеге кiжiнесiп, желке құрыстырып ұрыспайды.
Әдептiлiктiң әр қыры мен сыры -- бақыт көрiнiсiне лайық. Дегенмен бақыт -- адамға деген ерекше сыйласу мен махаббат сезiмнiң үйлесiмi мен иiрiмi. Бақытты жандар ғана өзара түсiнiсе де, жақындаса да, бiрiге де алады.
Ақтамбердi жырау өмiр ережесiн жақсыларды марапаттау арқылы ғана емес, жамандықтың бастауын iреп, салдарын саралайды. Жамандық адамдардың бiрiн-бiрi қорлаудан, зорлаудан басталады. Қорлау да, зорлау да -- жендеттiк, пенденiң бағын аштырмайтын жексұрындық. Жаман болса жолдасың, астыңнан өткен сызбен тең, Жаман туған жiгiтке, рақатты күн бар ма. Жамандық -- жауың. Екеуiнiң де түрi көп. Сонда кiм жаман? Дәулетiн көтере алмай желiккен, өз мiнiн бiлмеген, ата мен ананы сыйламаған, ертең не болатынын бiлгiсi келмеген, күнде жанжалдың делебесiн қоздырған, жетiм мен жесiрге қол ұшiн бермеген, жалаулы найзаны қолға алып, Жаманның көрiнiсi күңгiрт, салмағы сұмдық, әсiресе қашқанда ақыл, сасқанда дегбiр қалдырмайды.
Себебi: ұрысқақ болса ұлың жау,
Керiскек болса келiнiң жау.
Үйiңдегi ұлың жаман болса,
Есiктегi құлмен тең,
Қойныңдағы қатының жаман болса,
Қаңтардағы мұзбен тең. (Үмбетей)
Ел амандығы, жұрт жарасымдылығы жамандықта емес, тыныстың тұнығында, бiрлiктiң беделiнде едi. Есейгендер адамдық қасиеттiң құнын ертерек ұқты, елдiктiң күретамырына ту тiктi. Жырау: Сары аязда қата ма, қайнардың аққан тұнығы. Қап түбiнде жата ма, болаттың асыл сынығы немесе татулықта береке, бiрлiкте қасиет деуi жаңа дәуiрдiң, жаңа қатынастардың талабына меңзегендей. Ойы сезiмталдар мұны ұғар, онсыз адам үмiтiнен де, жақынынан да ақсайды -- деп көрегендiк танытады.
Қалың қазақ елiм деп үн қатқан, ұран тастаған жыраулар: Ылайым, елiм аман болсын деген тоқтамды алға тартты. Ол шешендiгiмен, көрегендiгiмен, қайырымдылығымен жамандықтан, жалғандықтан, жұғымсыздықтан, жауласудан сақтандырды.
Асанқайғының жыраулық дәстүрi мен философиясын жалғастырған Бұқар жырау (1693-1787) болды. Бұқар жыраудың бас тақырыбы: дүние көркi -- адам, адам көркi -- оның жасар игiлiгi, белдi қасиеттерi; дүние - бай мен жарлы-жақыбайға ортақ, алма-кезек, мұнда мәңгi байлық та, жарлық та, көптiк те, жалғыздық та жоқ. Адамның табиғатынан белсендi тұлға екендiгiне жырау айрықша мән бередi. Адамзаттың баласы, атадан алтау тумас па? Атадан алтау туғанмен, iшiнде оның бiрi арыстан болмас па? Арыстанның барында жорғасы болса мiнiсiп, торқасы болса киiсiп, толғамалы қамшы алып, толағайда толғай дәурен сүрмес пе - деген толғауы осы ойдың айғағындай.
Абылай ханға арнаған: Жұлдызың туды-ау оңыңнан, жан бiткен ерiп соңыңнан. Он сан Алаш баласын, аузыңа құдай қаратып.. -- деген толғауында ханның мәртебесi, бiрiншiден, халықтың өзара бiрлiгiн сақтай бiлуiнде, екiншiден, халыққа өз саясатын қолдатқыза алатын ептiлiгiнде екенiн алға тартады. Осыдан: адамды адам ететiн -- оның ортасы, нақты тәлiм-тәрбиесi деген ұстанымды бекем ұстайды.
Нағыз ержетiп, азамат болу үшiн он бiр тiлектi орындауды ұсынады. Олар Тiлек толғауында былайша келтiрiледi:
1. Аллаға адал бол. Алла -- сенiң бүкiл өмiрiң мен тыныс-тiршiлiгiңнiң негiзгi арнасы. Аллаға сыйынғанның адамдық дүниесi қай уақытта болмасын тоқайласады.
2. Пасық, залым адамның тiлiне ерiп азба. Қаскөйлерден ылғи сақтанып жүру қажет.
3. Қыз-келiншектер, әйелдер үстi-басын таза ұстап, жарасты киiмiн сәнiмен киiп, өзiн байыпты ұстай бiлуi жөн. Бүгiнгi қыз бала, жас келiн өзiнiң байыпты жүрыс-тұрысымен ертең көрегендi бәйбiше, зерделi әже боларлық рәсiммен iштесетiнiн ұмытпа.
4. Төсек тартып жатпағын. Әуелгi байлық -- денсаулық екенiн жадыңнан шығарма, сол үшiн белсендi әрекеттен тайынба.
5. Мұсылмандықтың белгiсi -- бес парызды ұмытпа, парызды өтеуде ұқыптылықты сақта.
6. Ардақтаған аяулың күннiң күнiнде бөтен бiреуге тегiннен-тегiн олжа болмасын, көршi күштiлердiң қол астына қарап қалмасын. (Бұл арада орыспен, қытайлықтармен бейбiтшiлiк саясатын ұштастыру жақтарын ескерткендей).
7. Желкiлдеген ту келiп, жер қайысқан қол келiп, сонан сасып тұрмалық деп ел қорғау мәселелерiн алға тартады. Тағы бiр толғауда: Батырлықтан не пайда, халқыңа қайран қылмаса, хандардан пайда жоқ, қарашаны жалмаса деп ел мен жер қорғаудың өнегесiне мегзейдi.
8. Өз ұрпақтарын кездейсоқ, төтенше жағдайлардан сақтана бiлудi еске салады. Табиғаттың дүлей күштерiнен сақтанып, қамсыз жүрмеу де -- имандылық нышаны.
9. Төреңiз тақтан таймасын. Елдiң бiрлiгi патшаның өз тағында нық отыруына да байланысты. Ел басқару елеулiлердiң үлесi, қырық адамның жаны барлардың тиесiсi. Хан бағдарламасын қолдау да -- имандылық.
10. Бейбiт өмiр тар құрсағын кеңейткен, тас емшегiн жiбiткен аналардың беделiн көтередi, оларды аңыратып қалдырмайды. Ананы сүйiп ардақтау жеткiлiксiз, оны барынша құрметтеп, сыйлау -- парыз. Ананы аңыратпау, ана алдындағы парыз бен қарызды өтеу де -- имандылық.
11. Әйел-ананы қастерлеу -- имандылық қасиеттiң негiзi. Жырау психологиялық тұжырымдар жасауға, жасқа тән мiнез ерекшелiктерiн топтауға машық. Шындықтың сынағынан өте бiлу де, қарттықты сыйлай бiлу де -- үлкен құрмет, арлылардың асылдығы. Үлкендер мен асылдарды сыйлау - өмiр үшiн күрестiң бiр түрi, ел-жұртына деген сүйiспеншiлiктiң үлкен құрметi. Осындай тағлымы мол iс-әрекетте адамның сана-сезiмi дұрыс және тез дамиды. Отаны мен туған жерiн сүйе бiлген тез есейедi. Толғауы терең Бұқар жыраудың талғамы осыған тiреледi.
Тарих сахнасында 3 мыңжылдық салты бар көшпендiлер өркениетiн тұлғалаған, ұрпақтарын үлгiге үйiрлеген -- даланың қайраткерлерi, дiлмарлары, би шешендерi. Ел аузында түгел сөздiң түп атасы атанған Майқы биден бастап 200 ден артық дiлмарлар, одан да артық бек атаулары жатталынып қалған.
Әрқайсысы ел-жұртының қуанышы мен қайғы-қасiретiн, ерлiгi мен ептiлiгiн еселеп жеткiзген, ел қамын ойлап, қазақ ұлысын құруға, халықтың әдет-ғұрып, салтын, жол-жоралғысын реттеуге, заңдастыруға үлкен ықпал еттi. Әдiл билiгi, тапқыр шешендiгi барлар қалың елi қазағының атынан сөйледi, көкейкестi ойларын бiр кiсi емес, жалпақ жұртқа арнады [5, 50 б.].
Билердiң шешендiгi -- сол халықтың даналығы мен ой-санасынан туындайтыны айғақ. Халықтың ой-санасы оның мәдениетiне, рухани мұрасына, табиғи болмысы мен ойлау машығына, өмiр сүру тәсiлi мен дiни наным-сенiмiне, күнделiктi тұрмыстағы әдет-ғұрып, рәсiм-салтына сүйенедi. Осы әр түрлi деңгей мен көрiнiстегi факторлар ой-сананы өзiнше ұйытқы етiп келдi. Қазақ билерi дүние мен әлемдi адамилық тұрғыдан түсiндi. Олар үшiн:
- дүние мен адам, ғұмыр мен дүние, табиғат-ана бiртұтас мән;
- адамсыз заман болмайтындығы ақиқат;
- адамның өмiрдегi орны мен қызметiн жандандыру, әрлету қажеттiлiк.
Руханияттың бiр өлшемi, қолдаушысы және қорғаушысы -- билiк, басқару, әкiмшiлiк. Қазақтың ұлыс болып ұлғаюына, елдiгiн құрып орнығуына орай би-шешендердiң рухани дәстүрi қалыптасты, ықпалын арттырды. Билер дәстүрiнiң мақсаты -- адамды тәрбиелеу, адамдыққа баулу, өнегелi азаматты қалыптастыру, адамға қажеттi iзгi қасиеттердi үлкен құндылық дәрежесiне көтеру. Бұл мәселелер тұлғалық пен елдiктiң тұтқасы. Би-шешендер сол тұтқаның ұстанымын айқындады және соған сүйендi. Онысы:
Кiсiлiкке қайшы iске қарап тұрмау;
Кiсiлiкке қайшы сөзге бас шұлғымау;
Кiсiлiкке қайшы былыққа батпау;
Кiсiлiк қасиеттi ақтау, құдiреттi баптау, -- кәмiл адам тәрбиелеудiң тиегi мен пернесiн орнықтырды. Осы ереже мен сұранысқа орай билердiң мәртебесi қалыптасты. Қандай iсте болмасын бидiң сөзiне артықшылық берiлдi. Би шешiм қабылдарда қиналып, билiк айтудан бас тартса, оған айып салынбады. Егер ол терiс билiк шығарса, онда ол қияметте, құдай алдында жауап бередi делiндi. Би кез келген адамға басу сөз айта алды. Куәлiкке құдайдан қорқатын, күнәсi жоқ, көпке қадiрлi адамдар шақырылды. Антын бұзып, iске нұқсан келтiрген немесе елге зиян келтiрген адамды абыройсыз деп, қоғамнан аластатылды.
Бүкiл халықтың ынтымағын қолдаған олар ел арасында мұрты кертiлмес беделге ие болды. Олар ханды да, қараны да баянсыздықтан, қызбалықтан, жалғандықтан сақтады, дұшпандарын шындықтың шоғымен қақтады, кек пен кежiрдi, жайма мақтан мен мансапты төмендетпей, зәбiр-зардаптың отын басты, тұсаулады.
Әр замандары адамдардың сапалық жақтарын саралай бiлдi, адам болмысының төрт түйiндерiн - ақылды, рухты, нәпсiнi, көңiлдi зерделедi.
Даулы мәселелердi ушықтырмай, қауым мен ұрпақтың ниет, пиғылын күзеп түзедi, дүмшелiкке ұйықпады, рухани сырқаттан емдедi, рухани бұзылудан сақтады.
Тiрлiктiң де, шындықтың да көзiн тапты, iстiң қанағаттанарлық шешiмiн табатындардың кезегiн бақты, жемiс-жетiктi рухани үстемдiкке тартты.
Әкенiң iсiн балаға, ханның iсiн қараға түсiрмедi, бiрiн ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Ақын, жыраулар мұрасындағы арнау өлеңдер табиғаты
Жыраулар поэзиясы жайында мағлұмат
Қазақ жеріндегі жыр айту мектептері
Ежелгі дәуір әдебиеті
Ежелгі түркі тілді ру-ұлыстарымен бірге жасаған көркем сөз өнерін түсіндіру
ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ КӨНЕ ТҮРКІ ДӘУІРІНДЕГІ ӘДЕБИЕТПЕН БАЙЛАНЫСЫ ТУРАЛЫ
Ақындық тұлғаның лирикалық кейіпкерге қатысы
Бұның сөз үлгісі, шығармасы - толғау
ЕЖЕЛГІ ТҮРКІ ПОЭЗИЯСЫ МЕН ҚАЗАҚТЫҢ БАТЫРЛЫҚ ЖЫРЛАРЫ АРАСЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ДӘСТҮР ЖАЛҒАСТЫҒЫ
Махамбет Өтемісұлы поэзиясындағы көркем шындық
Пәндер