Отаршылдық саясаты кезеңіндегі оқу ағарту ісі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ.
1- тарау. ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙДІҢ СЫР БОЙЫНДАҒЫ ОҚУ АҒАРТУ ІСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУЫ.
1.1. Отаршылдық саясаты кезеңіндегі оқу ағарту ісі.
1.2 Патшалық Ресейдің миссионерлік саясаты және білім берудің дамуы
1.3 Сыр бойындағы мұсылман мектептерінің дәстүрлі білім берудегі рөлі және жәдидшілдік.
2 - тарау. РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫ ЫҚПАЛЫМЕН САЛЫНҒАН СЫР БОЙЫНДАҒЫ АЛҒАШҚЫ МЕКТЕПТЕРДІҢ АШЫЛУЫ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ.
0.1 Перовск уезіндегі алғашқы орыс - қазақ мектебі (училищесі), құрылуы, тарихы.
0.2 Қазалы уезіндегі оқу - ағарту ісінің қалыптасуы.
0.3 XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы Сыр бойындағы оқу - ағарту ісінің қалыптасуы мен дамуы тақырыбына оқыту әдістемесі.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Əр халықтың өз заманының ойшылдары дүниенің, болмыстың, өмірдің, адамның жай-күйін жете түсінуге ұмтылғаны, əрине, белгілі. Бірақ олардың ойларына сол бір кезеңде қалыптасқан дүниетаным мен жалпы өркениеттік өзгерістер əсер тигізгені де қазіргі таңда біз үшін айдан анық болып тұр. Міне, осыған байланысты, ХІХ ғасырда Қазақстанда қалыптасқан, адамдар санасын өзгерту, халықтың басым көпшілігінің əлемдік өркениет үлгісімен рухани жаңару процесінің күрделі сипатын ашып көрсетуде ағартушылықтың маңызы, əрине, зор. Себебі сонау Жаңа дəуірде қалыптасқан бұл дүниетанымдық ағым қоғамдағы өзгерістермен ұштасып, олардың негізінде ізгілік, əділеттілік идеялары мен ғылыми таным-білім негіздерін тарату жолдары арқылы қоғам кемшіліктерін түзетуге, оның талғам-талаптарын, саясатын, тұрмысын өзгертуге болады деген идеяны ұстанып, қоғам өміріне көп өзгерістерді енгізуге ықпал етуде болды. [38, 9 б]
Қазіргі таңда елімізде болып жатқан өзгерістер, əрине, бірден қалыптасқан жоқ. Оған алдыңғы қатардағы адамдар да өз септігін тигізді деп айтуға болады. Сондықтан да болар, Президентіміз Қазақстанның келер ғасырдағы басты даму бағдарын белгілеп, берген стратегиялық жоспарларында халықтың рухани жаңаруына ерекше көңіл аударады. Оның айтуынша: Адамның ой-санасын бір сəтте өзгерту мемлекеттің қолынан келмейді. Бірақ мемлекет өзгерістер процесін объективті тенденцияларды түсіндіру, маңызды ақпаратты халыққа жеткізу жолымен жəне де, ең бастысы, өзіндік молшылыққа бағытталған əлеуметтік-экономикалық саясатты іске асыру жолымен жеделдетуге қабілетті. Адамдардың жаңа дүниетанымы қалыптасқанша ондаған жылдар қажет болады [1]. Сол жылдардың өту барысында қазақ қоғамдық өмірінде ағартушылық көзқарастардың ерекшелігі мен маңыздылығы өте жоғары.
Қазақстанда ағартушылық ойдың мəнін түсінуде қазіргі отандық ғылымда келесі теориялық жəне əдіснамалық қағидалар қалыптасты.
Аталмыш, қарастырылып отырған ағартушылық идеология нақты-тарихи шындық болып табылады. Ресейге қосылу, оның мəдениетімен кең танысу жəне сол арқылы еуропалық өркениетпен сусындау -- Ресейге бодан кезеңінің нəтижесі болып табылғанымен, қазақ ағартушылығы дүниежүзілік ағартушылық ойдан оқшауланбай, керісінше, онымен ортақтастықта -- XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасыр басындағы жалпы ресейлік қозғалыстың ықпалы тиген дербес құбылыс ретінде дамыды. Сондықтан Қазақстандағы ағартушылық идеологияны зерттеуде жалпы ағартушылық құбылысқа тəн белгілермен қатар, оны тудырған мəдени-əлеуметтік ортаның ерекшелігіне де баса назар аудару қажет. [37; 86 - 87 бб].
Жалпы, ағартушылық феномені Жаңа дəуірде Еуропада пайда болғаны белгілі. Онда рационалистік парадигма үстемдік етті, адамзат ғылым мен білім ұстанымы бірінші қатарға қойылды. Осындай жалпыға бірдей тəртіптен Қазақстан да тыс қалмады. Дегенмен, Еуропа жəне Ресеймен салыстырғанда ағартушылық феноменінің себептері мен қызметтері бізде басқаша болды. Сонымен қатар, Қазақстанда ХІХ ғ. қазақ мəдениетінде де, саяси-экономикалық өмірінде де көптеген тенденциялар орныға басталғаны бəрімізге белгілі. Бұл үрдістің, əсіресе, халық ағарту саласындағы өсуі айқын сезілді. Ал оның түпкі тамырын да, тарихын да ұлы ойшылдар мен жеке тұлғаларсыз көзге елестету мүмкін емес.
Қазақ халқының рухани мəдениетінің даму тарихында XIX ғасырдың екінші жартысы өзгерістерге толы болды. Соған байланысты дəл осы кезде Қазақстанда ағартушылық мəдениеті пайда болып, дамиды. Адам ойының жəне ғылымның даму жолында дін тұрған жерде ағартушылық дүниетаным пайда болады. Бұл қазақ ойларының тарихындағы өте ғажайып феномен болды десек, қателеспейміз.
Сондықтан еліміздегі алғашқы ағартушылық ойлардың ерекшеліктерін, саяси мазмұнын бағалау үшін, əр бір ойшылдардың көзқарастарына тоқталу қажеттілік туындатып отыр. Бұл жолда қазақтың ірі əдебиетші-ғалымы, қоғам қайраткері, жазушы М. Əуезовтың келесі пікірін ескерсек, қателеспейміз: Қазақ ССР тарихының өткен ғасырын еске алсақ, көзге толық, көңілге медеу үш адамды алдымен айтамыз. Олар кең Қазақстанның шалғай жатқан өлкелерінен шықса да бір туғандай сезілетін асыл жандар. Олар -- үшеуі үш мұнарадай болған: Шоқан, Ыбырай, Абай [39].
Еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізуі өткен тарихымызды қайта қарастырып, жаңа қырынан баға беруге мүмкіндік береді. Тарихтың ақтаңдақ беттерін ақиқатпен толықтыру арқылы өткен тарихымызды еске алып, өткенімізді білуге және оны бүгінгі көзқарас тұрғысынан түсінуге халқымыздың ынтасы күн сайын арта түсуде. Сондықтан да, ұлттық санасы оянған қазақ халқының өткенін әділ баяндау қажет. Қазіргі таңда Отан тарихында бірқатар көкейтесті мәселелер жаңа көзқарас тұрғысында ғылыми негізде зерделенуде.[40, 6 б] Оның көзге түсетін тұстарының бірі - қазақ жеріндегі Патшалық Ресей империясына тәуелді болғаннан бергі тұстағы Сыр бойындағы оқу - ағарту ісінің қалыптасып, дамуының ерекшелігін баяндау. Сол замандағы мұсылмандық білім берудің де маңыздылығын зерделей отырып, тарихын және дамуын айқындап беру өзекті мәселе ретінде қарастырылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бүгінгі күнге дейін аталмыш тақырыпқа арнайы тарихнамалық талдау жасалмағандығы Қазақстан тарихының патша, кеңес дәуірінде арнайы зерттелмегендігінен болып табылады. Сыр өңіріндегі мәдени оқу - ағарту ісінің даму тарихын қарастыру негізінен әлеуметтік - экономикалық және демографиялық дамуымен тікелей байланысты. Сондықтан да тақырыпты зерттеу шеңбері де өте кең. Осыған байланысты Сыр өңіріндегі ағартушылықтың даму тарихы ғылыми еңбектерде бірсыпыра көрініс тапқанмен, оның дамуы туралы ғалымдардың зерттеулерінде жалпы Қазақстанды алып қарастырған кезде үзінді ретінде беріліп отырған. Сол себептен де Сыр өлкесіндегі оқу - ағарту ісінің даму тарихы мәселесі кешенді ірі зерттеу жұмысы әрі жүргізіле қойған жоқ. Бірақ та бұл мәселе бірқатар ғылыми жұмыстарда жанама түрде болса да қарастырылған. Біз қарастырып отырған кезеңдегі Сыр бойындағы оқу - ағарту ісіне қатысты жарық көрген еңбектерді революцияға дейінгі, кеңестік дәуірдегі және КСРО ыдырағаннан кейінгі, яғни тәуелсіздік кезіндегі деп үш топқа бөлуге болады.
К.П. Кауфман өз еңбектерінде мектеп мен медреселердің ағарту ісі заман талабына сай болмағандықтан, заңды үрдіс негізінде өзінен - өзі ыдырайды деп түсініп, өзге халықтарды қорқынышқа бөлемей, аралас орыс - түзем мектептер империя мүддесін өз дәрежесінде орындайды деген ойға келді. Ал, Н.П. Остроумов мұсылмандық мектептер мен медреселер тарихына байланысты бірқатар зерттеу жұмыстарын жүргізді. Бұл еңбектерінде, ол мұсылман оқу орындарының дамуына тосқауыл қою жолдарын қарастырған. Себебі, мұсылмандық оқу орындар өлкенің орыстандырылуы мен шоқындырылуына кедергі болған еді. Оның пікірінше орыстандыру саясатының бірден - бір жолы ретінде қазақтар мен орыстарды біртұтас саяси - мемлекеттік құрылымға біріктірудегі негізгі буын ағарту саласы - деп, пайымдады. Сонымен қатар Ильминский де өз жұмыстарында бұратана халықтарға арнайы әліпби жобасын әзірлеп, мұсылмандық оқу орындарында пайдалану арқылы, орыстандыру мақсатын көздеген, оның барлық еңбектері орыс православиялық миссиясы тұрғысынан жазылған.
Ал, Н.П. Остроумов, мұсылмандық мектептер мен медреселер тарихына байланысты бірқатар зерттеу жұмыстарын жүргізді. Бұл еңбектерінде, ол мұсылман оқу орындарының дамуына тосқауыл қою жолдарын қарастырған. Себебі, мұсылмандық оқу орындар өлкенің орыстандырылуымен шоқындырылуына кедергі болған еді. Оның пікірінше орыстандыру саясатының бірден-бір жолы ретінде қазақтар мен орыстарды біртұтас саяси-мемлекеттік құрылымға біріктірудегі негізгі буын оқу-ағарту саласы - деп, пайымдады. Жалпы алғанда, Сыр бойының Ресей империясының отарына айналуы мен салдары жөнінде деректерді Н.И. Ильминский [5], Н.П. Остроумовтың [6-7], алғашқы генерал - губернатор К.П. Кауфман [26], Н.И. Крафт, В.Н. Каплун, В.П. Вощинин, А.И. Добромыслов, Н.И. Веселов, В. Задорская мен Г. Александров, Т. Седельников, П.П. Румянцев, М.А. Терентьев [43, 567 б.] еңбектерінен табуға болады.
Егемендігімізді алып, еңселі ел болғалы бері етек жеңімізді жинап, әдебиетіміздің тарихына көз жүгірттік. Десек те, Сыр өңірінің жәдидшілдік туралы қалам тартқан бір топ өлкетанушы ғалымдардың қатарында М.Қ. Кереев, А.Х. Айдосов [4], Мырзалиева Э.Қ., [15] Қамзабекұлы Д., [16] Эгамбердиев М. Ш., Кәрібозұлы Б., Сәдуақасұлы Ж., Мыңжасов Н., Тайман С. [17] туралы айтуға болады.
Ал Кеңестік кезеңде жәдидтік қозғалысқа арналған іргелі еңбектер аз, жоқтың қасы. Себебі, тоталитарлық жүйе ислам дінінің негізі бір Құдайға сену догмасына түбегейлі қарсы болды, оның орнына бір партиялық жүйе, көсемдік басшылық насихатталды. Алайда, ХХ ғ. бас кезінде жәдидтік қозғалысқа ерген қазақ зиялылары анық басып айтпаса да, ғылым мен діннің жаңа формада үйлесуін қолдап, қазақ жастарын озық ғылым-білім жетістіктерімен сусындауына үгіттеді.
Алайда Кеңестік кезеңде жәдидшілдік туралы шығыстанушы - ғалым Конрад Н.Н. [35] империя құрамындағы түрік халықтарының мұсылмандық оқу - ағарту ісі туралы жазбаларында кездеседі.
Бұл еңбектерде Қазақ даласындағы оқу-ағарту ісінің жүзеге асырылуы, халықтың орысша сауаттылық деңгейі туралы мәліметтер бар. Дегенмен, бұл еңбектер патша үкіметінің саяси мүддесі тұрғысында жазылғандықтан да, мұнда қазақ халқына рухани салада жасалған қиянаттары көрсетілмеген, ол тек уақыт өте келе, қазіргі таңда мұрағат деректері бойынша ғана тарихи шындық тұрғысында қайта қарастырылуға мүмкіндік алуда.
Осындай бағытта жазылған келесі еңбектің авторы С.М. Граменицкий. Ол Қазақ даласындағы халықты ағарту ісін Сырдария облысы бойынша Очерк развития народного образования в Туркестанском крае атты еңбегінде баяндап, онда орыс халқының Ұлылығы мен өркениеттілік миссиясын баса көрсетіп, орыс емес халықтардың білім алуы мен оның жүзеге асырылуы жағдайынан хабар береді [10, 75-б.].
Тарихнамалық шолу зерттеу тақырыбына қатысты зерттеулердің әлі де қажет екендігін көрсетеді. Оның ішінде, тағы қазақ тіліндегі зерттеулердің тапшылығы. Олай болса, Қазақстанның оңтүстік аймағындағы ислам дінінің тарихын зерттеу сұранып тұрған тақырып екенін дәлелдейді.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазіргі таңда ақиқатты және заман талабына сай зерттеуді қажет ететін тарихымыздың аз зерттелген, әлі де күрделі, өзекті мәселелерінің бірі - XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басындағы Сыр бойындағы оқу - ағарту ісі болып табылады. Сол кездегі Сыр бойындағы ағартушылық өмірдің жандануы, оның қазіргі кездегі тарихи маңызы, аймақтағы аталған уақыт шеңберіндегі мәдени, рухани, ағартушылық өміріндегі түрлі өзгерістер, жаңалықтар, әртүрлі оқиғалар, оның салдары мен себептері, аталған дипломдық жұмыстың нысаны болып табылады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басын қамтиды. Бұл кезең - ағартушылық дамудағы өзіндік ерекшелікке толы кезең болып табылады. Өйткені, бір жағынан бұл кезде Ресей отаршылдарының қазақ даласына толығымен өздерінің отаршылдық саясатын орнатып, оны одан әрі елдің әлеуметтік-экономикалық және мәдени өмірінде тереңдету үшін әр түрлі шаралар жүргізумен ерекшеленсе, екінші жағынан қазақ халқының рухани ояну, өз азаттығы, тәуелсіздігі үшін күрестің жаңа кезеңінің басталғанымен ерекшелінеді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Сыр өңіріндегі оқу- ағартушылық және де діни қалыптасуы мен дамуы және бұл мектептердің өлкеміздің рухани-мәдени өміріндегі 19 ғасыр мен ХХ ғасырдың басы аралығындағы рөлі мен тарихын тың деректік материалдар негізінде, жаңа көзқарастар тұрғысында талдай отырып, оның жұмыс істеу тәсілдерін ашып көрсету - зерттеу жұмысының басты мақсаты.
Осыған байланысты зерттеу жұмысының міндеттеріне төмендегідей мәселелерді қарастыру болып отыр:
oo Отаршылдық саясатпен енген Сыр бойындағы оқу - ағартудың қалыптасуы, миссионерлік саясатымен бірге білім берудің дамуын атап көрсету;
oo Қазақ халқында діни - ағартушылық бағытының таралуы;
oo Сыр бойындағы діни - ағартушылық мектептерінің тарихи орны мен маңыздылығы;
- Перовск және Қазалы уездеріндегі алғашқы мектептердің ашылуы, құрылуы, тарихын айту;
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыстың басты ғылыми жаңалығы - ғылыми айналымға алғаш рет енгізіліп отырған мол экспедициялық деректері және бұрын жарияланған еңбектерді сыни тұрғыдан талдау негізінде жинақтап, жүйелеп, Сыр бойында 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында ашылған алғашқы мектептер, училищелердің, ағарту жұмысының тарихын толыққанды кешенді зерттелуі болып табылады. Зерттеуге енгізілген жаңалықты былайша топтауға болады:
- XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Сырдария бойының оқу - ағарту, мәдени тарихнамасы сараланып, мәселенің деректік негізінде талдау жасалынды;
- Сыр бойындағы Патшалы Ресей империясының отарлық саясаты кезіндегі ағарту тарихына қатысты мұрағат құжаттарының жазбалары, ескерткіштері, сараланып, жаңа деректерді ғылыми айналымға енгізілді;
- Сыр бойындағы Қазалы, Перовск сияқты ірі қалалардағы алғашқы мектептердің ашылуының тарихын зерттеуде жаңаша толыққанды зерттеу көрсетілді;
- Оқу - ағарту саласына өңірдің ағарту саласындағы жетістіктері мен орын алған келеңсіз салдарлары туралы толыққанды мәлімет берілді;
- Аталған дипломдық тақырып бойынша алынған деректердің қазіргі замандағы өңірдің тарихын зерттеуде маңызын ашып көрсетілді; Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басы Сыр бойындағы оқу - ағарту ісінің дамуы мен қалыптасуын зерттеуде мынадай тұжырымдар ұсынылды:
Сыр бойындағы отарлау саясаты мен білім берудің қалыптасуы туралы айтылды; Өңірдегі білім берудің миссионерлік саясатының қалыптасуы туралы; Ресей империясының қазақтарға білім беруі тек бастапқы сауат ашумен шектелді; Тарихи деректерге сүйене отырып, империялық білім беру ісі жергілікті қазақ халқы тарапынан жоғары бағаланбағанын байқауға болады; Сыр бойындағы діни - ағартушылық мектептерінің тарихи орны мен маңыздылығы анықталды; Қазақ халқында діни - ағартушылық бағытының таралуы; Сыр өңіріндегі ірі уездер Перовск және Қазалыдағы орыс - түзем мектептердің ашылу және құрылу тарихы туралы мәліметтер берілді;
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негіздері. Зерттеу жұмысын талдауда соңғы жылдары Отандық тарих ғылымында болып жатқан жаңалықтар мен түбегейлі өзгерістер негізге алынды. Тарих ғылымында Қазақ даласында аталған уақыт шеңберінде оқу - ағарту жүйесінің қалыптасуы туралы және сол замандағы әртүрлі әлеуметтік қарама - қайшылықтар, отарлау саясатының күшейе түсуі, Ресей империясының оқу - ағарту жүйесін қалыптастырудағы маңызды рөлі туралы тарих ғылымында орныққан тұжырымдар басшылыққа алынды, тарихи-ғылыми, қоғамдық-саяси ойлардың озық тұстары пайдаланылды. Зерттеу барысында плюралистік көзқарас методологиялық негіз ретінде басшылыққа алынды.
Дипломдық зерттеудің методологиялық және теориялық негізін диалектикалық тарихи даму заңдылықтары мен өркениеттілік, салыстырмалық, талдау, жинақтау және қорыту, жүйелілік әдістері құрады. Сонымен қатар тарихи ұстанымдар мен тұжырымдамалық ережелер, танымдық теория негізге алынды.
Зерттеу жұмысының деректемелік көзі. Зерттеу жұмысының негізгі көздерін қазақ даласын зерттеуге келген орыс ғалымдарының ғылыми экспедициялық мәліметтері, жазба очерктері, ескерткіштері, кешенді деректануға негізделген үлкен тобы құрайды.Оған "Способны ли кочевые народы Азии к усвоению христианской веры и христианской культуры, "Отчет Туркестанской учительской семинарий за 25 лет ее существования, "Бендриков К.Е. очерки по истории народного образования в Туркесане (1865-1917 годы), Россия и Восток, Казахско - русские отношения в XVIII-XIX веках. Сб. Документов и материало, Мусульманские мактабы и русско-туземные школы в Туркестанском крае, К истории народного образования в Туркестанском крае. Личные воспоминания, Из переписки по вопросу о применении русского алфавита к инородческим языкам Очерк развития народного образования в Туркестанском крае.
Жоғарыда аталған деректік қайнар көздермен қатар зерттеу тақырыбына қатысты жазылған ғылыми және қазақ баспасының кейінгі шыққан әдебиеттер, жергілікті тарихи энцеклопедиялар, атап айтқанда Кәрбозұлы Б., Сәдуақасұлы Ж., Мыңжасов Н., Тайман С., Досманбетов Б., Кереев М. сынды жергілікті авторлар еңбектері негізінде алынған.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Дипломдық жұмыста жасалынған тұжырымдар мен қорытындыларды жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихы пәні бойынша жүргізілетін арнаулы курстар мен семинар сабақтарын өткізуде пайдалануға болады. Сонымен бірге зерттеу жұмысының тұжырымдарын XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басындағы тарихи кезеңді зерттеуге арналған ғылыми зерттеу еңбектерінде, оқу құралдары мен оқулықтарда қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Дипломдық жұмыс Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің Тарих кафедрадасында дайындалып, алдын - ала талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, оқыту әдістемесінен, қорытындыдан, пайдаланылған ақпараттар тізімінен 55 әдебиеттен, оның ішінде 15 интернет көзі және қосымшалардан тұрады. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі зерттеліп, оның зерттелу деңгейі, зерттеудің мақсаты мен міндеттері анықталған, оның деректемелік көздері, хронологиялық шеңбері, ұсынылатын тұжырымдар мен ғылыми жаңалықтар, практикалық маңызы көрсетілген.
1 - тарауда Ресей империясы билігінің Сыр бойындағы оқу - ағарту саласын қалыптастыруы жөнінде, атап айтқанды отаршылдықтың күшейе түсіп, ағарту ісінің империялық түрде қалыптасуы, дәстүрлі білім беру жүйесінің дамуының бағыты - жәдидшілдік туралы мәліметтер берілген.
2 - тарауда аталған уақыт хронологиясы шеңберіндегі Сыр бойындағы алғашқы мектептер мен училищелердің ашылу тарихы туралы айтылады. Осы тарауда аталған дипломдық тақырып бойынша оқыту әдістемесі жазылған.
Қорытындыда зерттеу нітижелері шығарылып, негізгі тұжырымдамлар жасалған. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы Сыр бойындағы оқу - ағарту ісінің қалыптасуы мен дамуы тарихы бойынша өзекті деп табылған жақтары барынша ашылған.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде дипломдық жұмысқа қолданылған деректер, құжаттар, әдебиеттер жүйелілік тәртіппен көрсетілген.

1- тарау ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙДІҢ СЫР БОЙЫНДАҒЫ ОҚУ АҒАРТУ ІСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУЫ.

1.1 Отаршылдық саясаты кезеңіндегі оқу ағарту ісі.
XIX ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында Ресей империясында орын алған қоғамдық-экономикалық қатынастардағы өзгерістер қазақ қоғамына да ықпалын тигізді. Тарих сахынасына қазақ зиялыларының жаңа легінің пайда болып, тәуелсіздік күресін жаңа сатыға көтеріп, қазақ халқының рухани-мәдени дамуына үлкен жол ашқан болатын. Мәдениет тұрғысынан алғанда бұл кезеңде ауқатты топ өкілдерінің, аз да болса қазақ жастарының европалық мәдениетті, Ресейдің жоғарғы оқу орындарын оқып меңгергендігі.
Қазақ даласын жаулап алған патша әкімшілігі, ендігі кезекте бұл аймақты мақсатты түрде шынайы отарлау ісіне кірісті. Отаршыл билік алдында пайда болған негізгі әрі күрделі мәселелердің - жер мәселесі еді. Бұл ретте ресейлік билік аса үлкен мүдделілік танытып қана қойған жоқ, сонымен бірге өлкедегі жер мәселесін өз пайдасына шешу жолында тәжірибелі отарлаушыларға сай тапқырлық та таныта білді. Оның бұл әрекеті империяның ішкі губернияларынан Оңтүстік өлкеге орыс шаруаларын әкеліп, жаппай қоныстандыру саясатынан жүргізуінен көрінді.
Қазақ халқының білімге деген құштарлығын патша өкіметінің ұстанған отаршылдық саясаты да тежеп отырды. Қазақ халқының білім деңгейін жан-жақты дамытуға емес, жергілікті халықтың тілі мен дінін, әдет-ғұрпын жойып жіберуге және орыстандыруға аса мән берілген. Міне, осындай жағдайда, қоғамдық күреске қазақ қоғамы үшін мүлдем жаңа саяси-әлеуметтік күш ұлттық интеллигенция араласа бастайды. Негізінен метрополия оқу орындарында білім алып, отаршылдық мемлекеттік басқару аппаратындағы қызметке және қазақ арасында орыс мәдениетін егіп, тарату үшін даярланған, зиялылар мұның бәрін жиып қойып, ұлттық тәуелсіздік пен ұлттық мәдениеттің өсіп өркендеуіне, ұлт өмірін қайта құру мақсатына қызмет ете бастайды. Сол кезде патша үкіметі қазақтарға белгілі бір деңгейде ғана білім беруді, сол жергілікті халықты орыстандырып, Ресей империясына тәуелді етудің шараларының бірі ретінде қараса, ал бұл қазақ халықы үшін оқу-ағарту ұлттық сананы ояту, отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық күрес жүргізу үшін қажет болды.
Сырдария облысында білім беру, оқу - ағарту ісі көбінесе отарлаушы елдің ықпалында жүргізілді. Алайда, көшпелі халықтың сауаты жоғарылағанын көруге болады.
Ресей империясы қазақ даласын толықтай жаулап алғаннан кейін, отар аймақты өркениетті елдерге тән ағартушылық, ізгілік, халқына білім беріп, оның қоғамдық-саяси санасы мен мәдениетін көтеру емес, қайта оларды өзінің қасиетті ана тілінен, ғасырлар бойы ұстанған дінінен, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерінен айырып, рухани жағынан құлдықта, мәңгүрттік болмыста ұстау сияқты мақсаттарды көздеді. Қазақ халқын шоқындыру патша шенеуніктері мен шіркеу миссионерлерінің негізгі міндетіне айналды. Патша өкіметінің жергілікті халықтарды сауаттандыру ісінде, әкімшілік органдарға ең жақын, жанашыр көмекшілері православтық шіркеу мен оның миссионерлері болды. Түркістан өлкесінде миссионерлік әрекетімен көзге түскен, православиялық шіркеудің ең белсенді миссионерлерінің бірі, Н.И. Ильминский 1860 жылы Қазақтар мұсылман емес, олар шамандар. Сол себептен оларды христиан дініне кіргізу оңай болады - деп, орталық үкіметке баяндаған болатын. 1886 жылы орыстық білім беру саласының дамуына үлкен үлес қосушы ретінде, патша әкімшілігі тарапынан құрметтелген Н.П. Остроумов, православ миссионерлері бірлігінің жиырма жылдығына арналған Көшпелі халықтар христан діні мен мәдениетін қабылдауды қалай ма? атты жиында, миссионерлердің негізгі назарын қазақ даласы мен Түркістан аймағына аударып: Ресейге бағынатын азиялық көшпенділердің адамдық және мәдени тұрғыдан жетілуі және православтық орыс халқымен бірігуі үшін, христиандықты қабылдаудан басқа жолы жоқ. Егер азиялық көшпенділер христиан дінін қабылдамайтын болса, мұсылмандықты қабылдап, еліміздің дамуын тежейді, саяси үстемдік пен тұтастыққа қатер төндіреді [2, 15-17 с.] - деп, қорытындылады. Отарлық билік жүйесі оңтүстік өңірді жаулап алған күнінен бастап-ақ, жергілікті халықты өздерінің исламдық діни сенімдерінен ажыратып, христиан дінінің православтық ағымына сиындыру бағытын ұстанды. Сол уақыттардағы Түркістан өлкесіндегі әлеуметтік-қоғамдық жағдайды қарастыра отырып, Ресейдің Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі көздеген мүддесін, академик А.Н. Кононов өзінің История изучения тюркских языков в России атты еңбегінде: Для политики экономического освоения восточных окраин российской империи, было необходимо их предварительное, идеологическое освоение путем привлечения живущих там народов и народностей в лоно православной церкви. Решение этой задачи взяли на себя православные миссионеры, которые проходили курс специальной подготовки в особых учебных заведениях для овладения языком и ознакомления с бытом и обычаями своих будущих подопечных [3] - деп, ашық көрсетеді.
Ресей империясының XIX ғ. аяғы - XX ғ. басында халыққа білім беру ісі мен мектеп жүйесіндегі өзіндік ерекшеліктері Қазақ даласындағы халыққа білім беру ісі мен бүкіл ағарту жүйесіне көп дәрежеде өз ықпалын жасады. Оқу ағарту ісі айқын таптық сипатта болды, оның Қазақстандағы айырмашылығы ұлттық ерекшелікке орай жүргізілді. Ұлттық мектептер туралы 1870 жылы қабылданған Ресейді мекендейтін бұратаналарға білім беру жөніндегі шаралар туралы заң ұлттық мектептердегі және ұлттық шет аймақтардағы бүкіл ағарту жүйесін: 1) әлі аз орыстанғандар үшін; 2) орыстары көп жерде тұратындар үшін; 3) жеткілікті дәрежеде орыстанғандар үшін деп, 3 санатқа бөлді.
Заңды жүзеге асыру нәтижесінде Қазақстанда әр түрлі облыстарда әр алуан үлгідегі мектептер құрыла бастады. Мәселен, Ақмола және Семей облыстарында - мектеп-интернаттар мен ауыл шаруашылық бастауыш училищелері, Торғай мен Оралда - ауылдық мектептер, болыстық (бір сыныпты), екі сыныпты училищелер, Жетісу мен Сырдарияда -- орыс бұратаналық мектептер, Ішкі Ордада (Бөкей Ордасында) старшындық және учаскелік училищелер құрылды. Олардың бәрі Халық ағарту министрлігіне бағынды.Халыққа білім беру саласындағы империялық саясат шеңберінде 1906 жылы тамызда болып өткен III жалпымұсылмандық съезі халыққа білім беру ісі бойынша тұтас бағдарлама жасады. Съезд шешімдерінде былай деп белгіленді: барлық қоныстарда балалар мен қыздарға міндетті бастауыш білім беретін мектептер ашылсын; оқыту бір бағдарлама бойынша және араб әліпбиі негізінде ана тілінде жүргізілуі тиіс болды; мектептерді ұстау земствоның, қала молдасының қарауында, ал басқару мен бақылау мұсылмандардың өз қолында болуға тиіс; мұғалімдер мен оқушылар құқықтары жөнінен орыс мектептерінің мұғалімдерімен және оқушыларымен теңестірілуге тиіс болды.
Нақ осы жылдарда бастауыш білім беру мұқтаждарына қаражат босату туралы заң (1908) және 1909 жылы Халық ағарту министрлігі жанына мектеп-құрылыс қорын құру туралы заң қабылданды. Бұл заң актілері мектепте білім беру жүйесін кеңейтті, халыққа білім беру ісінің, соның ішінде Қазақстанның бүкіл аумағында орыс-қазақ мектептерінің (ол кездегі құжаттарда - орыс-қырғыз және орыс-туземдік) кең желісін құруға кейбір дәрежеде жағдайлар жасады. [ https:vk.comwall-81096109_79, 6 б]
Орта Азия халықтарында білім беру саласы барлық мұсылман елдеріндегідей діни білім берумен тығыз байланысты болды. Сондықтан көптеген жергілікті мектептер - діни білім беру мекемелері еді. Олар екі деңгейге бөлінеді, төменгі мектеп, жоғары деңгей медресе деп аталатын. Сырдария облысына қарасты Кіші, Орта, Ұлы жүз қазақтары отырықшыл оңтүстік Түркістан халқымен тығыз байланысқа келді. Бұл қазақ халқының білім алуына үлкен әсер етті. Бұрынғы татарлардың дала халқына деген діни ой-ықпалы шеттетіліп, Бұқара, Ташкент, Самарқанның медреселерінен шыққан ишандар және діни уағыздаушылар халыққа білім беру саласын өз қолдарына ала бастады. Бұған орыс әкімшілігі тарапынан қарсылық туған жоқ. [21, 4б]
Мұрағат қорларынан алынған мәліметтер бойынша XIX ғасырдың екінші жартысында Сырдария облысындағы (Түркістан өлкесі) халыққа білім беру ісі Қазақ еліндегі сияқты өте төмен деңгейде болды. Тек қана дін қызметкерлерімен үстем тап өкілдері феодал - сұлтандар тобының жекелеген азаматтары оқып жаза білді. Сауаттылық деңгейі 1890 жылғы қаңтардағы мәліметтер бойынша 7 - қалалық училище 5-уезде (Қазалы, Перовск, Шымкент, Түркістан, Әулиеата) орналасты. Ал бір училище Ташкент қаласында және бір училище Петро - Александровскіде болды. Бүкіл училищелерде 423 адам оқытылды, оның 79 - ы қазақ - деп көрсетеді. [22, 69-70 бб]
Ресей империясының ішкі губернияларынан Сырдария облысына қоныс аударушылардың алғашқы легі келгенге дейін, патша өкіметі бұл өңірді казак әскері арқылы отарлаған болатын. Патша өкіметі отарлау барысында казактарға үлкен сенім артты. Осы жылдары Орал казактарының әскери міндеттілігі жөнінде Ереже қабылданып, генерал-губернатор тапсырмасымен казактарды Перовскіге және Арал жағалауына аударған болатын.
Осылайша жергілікті қазақ халқының байырғы ата-қонысын отарлау үрдісін бастаған патша билігі, 1886 жылдың 21 қазанындағы Түркістан өлкесін басқару Ережесіне сай қазақ халқы үшін жерді пайдалануға және иеленуге шек қойылды. Бұл жөнінде Ереженің 210 параграфында былайша көрсетілген: Қазақ қоныстары алып жатқан жерлер мемлекеттік жерлер деп танылады және қазақтардың қоғамдық пайдалануына берілмейді [41, с.337].
Оңтүстік өңірдегі орыстық білім беру ісінің негізгі міндеттері мен мақсаты жөнінде оқу - ағарту ісінің ұйымдастырушыларының бірі Остроумов: ...Түркістан өлкесінде орыс мектебі арқылы орыстандыру саясатын ұстану ниеті болды [23, с.140]. Орыс - мемлекеттік міндеттері мен отанымыздың бұратаналарға көзқарасы жөніндегі ой - ниеті орыстандыруда болып табылады. ... тағы бір басқа міндет - қазақтардың орыстармен бірге тұтас бір саяси - мемлекеттік организмге айналуына жәрдемдесу [24, 37-41 бб], деген ұстаным билік орындары ашқан оқу орындарына байланысты айқын аңғарылды.
Патша әкімшілігінің ұстанған стратегиялық бағытын жүзеге асыру үшін, ең алдымен білім ошақтарын қалыптастыру керектігі назарға алынды. Мәселен, Түркістан өлкесіндегі орыстық оқу-ағарту ісінінің белсенді ұйымдастырушысы Н.Остроумов жаулап алынған жерлердегі орыстық білім беру ошақтарының негізгі міндеттері мен мақсаты туралы: Түркістан өлкесінде орыс мектебі арқылы орыстандыру саясаты басшылыққа алынады [4], - деп атап көрсетті.
Сырдария облысындағы алғашқы орыс мектептері Қазалы және Перовск форттарында ашылды. 1858 жылдың 28 тамызында Орынбор-Орск шіркеуінің жетекшісі Тимашев, 1 Форт шіркеуінің қызметкері Александр Победоносовқа мектеп ашу құқығын берді. Бұл оқу орны тікелей Орынбор және Уфа епископтығы арқылы басқарылды. Осылайша, Қазалыда алғаш орыс оқу орны 1860 жылдың 21 қаңтарында ашылды. 50 орындық мектепке 31 ер және 2 қыз бала қабылданды. Ал, Перовскіде алғаш мектеп 1860 жылдың 14 сәуірінде ашылып, оның алғашқы мұғалімі болып дін қызметкері Андрей Евграфович Малов бекітілді.
Қазалы мен Перовскі мектептерінде білім берудің Ланкостр тәсілі қолданылды. Бұл тәсіл бойынша мұғалім тек белсенді оқушыларға сабақты түсіндіріп, оларды дәріс беруге дайындады. Дәрістерді толық меңгерген белсенді оқушылар, кейіннен мұғалімнің бақылауымен басқа оқушыларға сабақты түсіндіретін. Бұл тәсіл оқушылардың жалпы білімдерін көтеруде үлкен келеңсіздіктер келтіріп, тиімсіз оқыту әдісі деп танылды.
Патша әкімшілігінің орыс мектептерін ашу барысындағы мақсаты - бұратана балаларын сауаттылыққа үйретіп, оларға білім нұрын шашу емес, керісінше, орыс әкімшілігіне қажетті қызметшілердің төменгі сатыдағы кадрларын дайындау арқылы отарлау ісіне пайдалану еді. Бұны 1881 жылы Н.И. Ильминскийдің А.П. Масловскойға жазған хатынан көруге болады. Онда: Қырғыздардың (қазақтар-авт.) өз грамматикасын оқып білгендері астамшылық болар. Сондықтан, оларды белгілі дәрежеге дейін оқыту қажет [5, 6 п], - делінген.
Патша өкіметі орыстандыру құралы ретінде қараған орыс-түзем мектептерінің алдына, бұратана балаларын оқуға көптеп тарту тапсырылған еді. Алайда, орталық үкіметтен берілген бұл нұсқаулар өз дәрежесінде орындалмай жатты. Мәселен, 1908 жылы Сырдария облысы бойынша орыс-түзем мектептерінің жалпы саны 35, ал олардағы оқушылар саны 1171 [6, 176 п], яғни әр мектепте небәрі 33 оқушыдан. Орыс-түзем мектептерінің мұсылман балаларын орыстық білім нәрімен сусындатуға бағытталған жұмыстарының сәтсіздікке ұшырауы, билік орындарын бұл мәселенің астарын іздестіруге жетеледі.
Жергілікті қазақ балаларын орыстық білім беретін мектептерге оқуға тартуының сәтсіз жүргізілуінің астарында, өлкедегі мұсылмандық оқу орындарының кеңінен тарауымен де байланысты. Имамдар мен молдалар жастардың ислам діні ұстанымдары негізінде тәрбиеленуін насихаттап, орыс-түзем мектептерін шоқындырудың ошағы деп біліп, мұсылман балаларын мұндай оқу орындарына бермеуге үгіттеді.
Жыл өткен сайын Сырдария облыстық халық ағарту басқармасына орыс-түзем мектептеріндегі мұсылман балаларының сабаққа қатысу пайызы күрт төмендеп бара жатқандығы туралы хаттар көптеп түсе бастайды. Оларда мұсылман балаларының орыс-түзем мектептерінде білім алғысы келмейтіндіктері саяси және діни мәселемен түсіндіріледі. Біріншісі - жергілікті мұсылман көшбасшыларының орыстарға қарсы күреске шақырудағы үгіт-насихат жұмыстарының жемісі болса, екіншісі - орыс-түзем мектептерінің білім беру мазмұны мұсылмандардың діни ұстанымына мүлдем жат болуында.
Патшалық Ресейдің жаулап алушылығына дейін де, қазақ даласында мұсылмандық білім беру жүйесі кеңінен тараған еді. Қазақ балалары мектептер мен медреселерде білім алды. Мысалы, Сырдария облысында (Ташкент қаласын, Шымкент, Әулиеата, Түркістан, Перовск және Қазалы уездерін, Әмудария бөлімін қоса алғанда) 1892 жылы 27082 оқушысы бар 1497 мектеп пен 35 медресе, 1895 жылы 28298 оқушысы бар 88 мектеп пен 34 медресе қызмет етті. Мектептерде көбінесе 6 мен 15 жасқа дейінгі балалар оқыса, медреселерде мектептен алған білімін тереңдетуге тілек білдірген балалар оқыды. Яғни, орыстық білім беру жүйесіне дейін де, жергілікті қазақ халқы, өз балаларының мұсылманша білім алуына жағдай жасап, исламдық-мұсылмандық өркениет жолындағы даму үрдісін ұстанғанын байқауға болады.
Архив материалдарына қарағанада Перовск қаласында алғашқы мектептер 1860 - 63 жылдары ұйымдастырылған. 1863 жылы қырғыз (қазақ) училищесі, 1879 жылы қыз балалар, 1906 жылы ер балалар училищелері ашылды. Олар небәрі 150 шәкіртті қабылдады.
Перовскіде бұлардан басқа екі қазақ, екі татар бір өзбек, бір бұхар - еврей діни мектептері мешіттер жанынан ашылды. Қазалы уезінде мектептердің бірі Аламесек, екіншісі Хан мектебі болды. Бұларда 38 бала оқыды.
Орыс - түзем мектептерінің ашылуы тікелей орыстандыру саясатымен байланысты болып, орыстандыру саясатын жүзеге асыру шаралары ретінде көрініс тапты. Бұл оқу орындары орыс емес балалары үшін ашылған арнайы оқу орындары еді. Ал Түркістан өңірінде аталмыш мектептер 1884 жылдан бастап ашыла бастады. Патша өкіметінің орыс - түзем мектептерінің ашылуына назар аударуы, өлкені жаңа отарлаудың әдісімен тікелей байланыста болды. Отар әкімашілігі жергілікті халықтың қонысына жақынырақ орналасу үшін арнайы жоспарлар дайындап, айтарлықтай жұмыс атқарды. Мәселен орыс - түзем мектептерінің меңгерушілеріне арналып құпия түрде берілген нұсқауда: Орыстармен жергілікті тұрғындарды біріктіріп жіберу үшін орыс тілін түземдіктерге үйрету үлкен көңіл бөлінсін. Бұл - мемлекеттік мәні бар шара. Сондықтан бұратаналарды орыстардан оқшаулайтын нәрселердің бәрін орыс - түзем мектептері басшылары барынша меңгеруі тиіс. Бұл үшін мыналарды орындауы ұсынады: Түземдіктердің сеніміне кіру үшін ұстамды болу; сырттай болса да олардың діні мен салт - дәстүріне құрмет көрсету, себебі олар бізге балаларын сеніп тапсыру қажет. Шама - шарқыларың келгенше бұратаналардың тілін және әдет - ғұрпын үйренгендерің абзал. Мұндай қасиет орыс мұғалімдері мен оқыған түземдіктер арасында байланыстар орнауына ықпалын тигізді [26, 114-119 бб.] Алайда, орыс балалары мен бұратана балаларын бір жерде оқытып сіңіртіру әрекетінің алғашқы қадамдары өз нәтижелерін бермеді. Себебі, жоғарыда атап өткендей екі елдің діні мен тілі бөлектеніп, мұсылмандық оқу орындарындағы оқыту әдісімен отар әкімшілігінің оқыту тәсілінің көп айырмашылығы болды. Сондықтан, араластырып оқыту мәселесі отаршыл әкімшілік үшін қиынға соқты.
Түркістан генерал - губернаторлығында алғашқы орыс - түзем мектебі 19 қаңтар 1884 жылы орыстың рухын өзіне толық сіңірген Сейіт Ғани байдың үйінде ашылды. Бұл мектеп мұсылмандық оқу орны тәрізді ашылып, оның бөлмелеріне ешқандай жиһаз қойылмады. Балалар өздерін мұсылмандық мектепте дәріс алып жатқандай сезініп, қолдарына кітап алып, орыс тілін біртіндеп меңгере бастады [27, 102-104 бб]. Бұл тәсілді орыс әкімшілігі - мұсылман балаларын орыс оқуына баулу мақсатында ойластырып тапқан.
Орыс - түзем мектептерінің оқу жоспарында орысша сөйлеу, жазу, арифметика, орыс тарихы мен география және мұсылмандық негіздегі пәндер орын алды. Жергілікті тіл бұратана балаларының сабақты түсінбеген жағдайда ғана пайдаланылуы ескерілді. Орыс - түзем мектептерде Н.И. Ильминскийдің жергілікті тілдерге аударған кітаптардан дәріс беру, орыс тілі сабағында жаттауға негізделген тәсілді пайдалану талабы қойылды. Орыс - түзем мектерінде шамамен он жыл көлемінде Н.И. Ильминскийдің төл әдісімен сабақ беріліп келді.
С.М. Граменицкийдің 1 қаңтар 1896 жылы интернаты бар мектептерді тексеру барысында әрбір интернатта шамамен 55 орыс және 98 бұратана баласы өмір сүріп, білім алғанын жазған. Оның пайымдауынша: екі ел балаларының арасында ешбір түсініспеушілік тіркелмеген. Олар өзара орыс тілінде сөйлесіп, бір - бірімен жақсы түсінісетін дәрежеге дейін жеткен. Интернаттарда көбінесе жетім балалар қалғандықтан, орыс оқытушылары оларға барынша орыс мәдениеті мен рухын сіңіруге тырысқан. Сөйтіп бұл балаларды келешекте орыстандыру саясатын империялық мүддеге сай жүргізетініне сенген. Оқу жоспар бойынша интернаты бар гимназияларда латын және грек тілдеріне көңіл аударылған. Гимназия басшылары бұл пәндердің орнына қазақ балаларына орыс тілін оқыту керектігін жақтаған.
Осыған байланысты Түркістан өлкесі оқу орындарының Бас басқармасы Халық ағарту министрлігінің шешімі бойынша: Түркістан өлкесіндегі гимназиялар мен прогимназияларда мұсылман балалары грек тілін оқудан босатылды [42]. Кейінгі жылдары Түркістан мұсылман балаларын аталмыш тәсілмен оқыту өлкеде өз қолдауын таппады. Н.И. Ильминскийдің бұл әдісін С.М. Граменицкий сынға ұшыратып, оның орыстандыру саясатында ешбір нәтиже бермейтіні жөнінде Халық ағарту министрлігіне хат жазған [28]. Н.И. Ильминский өзінің әзірлеген жүйесінің Түркістан халықтарына әрі орыстық мүдде үшін қиынға соғатынын өз тұжырымдамасында көрсеткен еді. Ол, В Туркестанском генерал - губернаторстве, в этом обширном крае, населенном частью оседлыми магометанами, частью кочевыми племенами, задумываемое школьное образование еще более ново и более затруднительное [29] - деп ойын қорытты.
1907 жылы Ресей империясында жалпы білім беруді енгізу туралы жоба жарияланды, онда бастауыш мектептер желісін құру көзделді. Жоба бойынша білім беру ісі 7 - 11 жастағы балаларды қамтуға тиіс болды, бастауыш білім беруді 10 жыл ішінде енгізу жорамалданды.
1909 жылы Сырдария облысының әскери губернаторы орталық үкіметке берген есебінде, облыста 2097 мектеп пен медресе, ондағы оқушылардың саны 38487, алдыңғы жылмен салыстырғанда өсім 1945 балаға артқандығын айта отырып, ер балалардың санын - 32563, ал қыз балалардың санын - 5924 етіп көрсетеді [7, 75 п].
Қазақ халқының оқу - ағарту саласында патшалық Ресейден алған мұрасының сиқы осындай еді. Сөйтіп, бұл кезеңде мектептер дамып қалыптасады, қазақ даласында білім беру ісінің жайы өте ауыр болды.
Дегенмен, осындай ауыртпалық заманның өзінде Сыр өңірінде оқу іздеп, жоғары білім алуға ұмтылған бірен - саран талапты қазақ жастары болды. Мәселен, Перовскіден Санкт - Петербург университетінің заң факультетін С. Лапин, Мұстафа Шоқай тәмамдады. Санкт - Петербург әскери - медицина академиясын бітірген Әли Көтібарұлы алғашқы қазақ дәрігерлерінің бірі болды. Ол 1922 - 23 жылдары Ақмешіт өлкелік денсаулық сақтау бөлімінің меңгерушісі, 1924- 25 жылдары қалалық аурухананың аға дәрігері, сот - медициналық сарапшы, әрі әскери санитарлық дәрігер болып қызмет істеді. Қазан революциясының жеңісінен кейін оқу ісін шын мәнісінде халықтық ету, патша өкіметінен мұра болып қалған сауатсыздықты жою, барлық балалардың өз ана тілінде білім алуына мүмкіндік жасау міндеттері алға тартылды. [20, 182 б].
Осылайша Патшалық Ресей Оңтүстік өңірді әскери отарлауымен қатар, жергілікті қазақ халқын рухани бодандықта ұстап, ұлттық келбетінен, тілінен, дәстүрлі дінінен айыру арқылы орыстандыру мен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.