Нарық талабына сай мал шаруашылығы өнімдерінің өндіріс тиімділігі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: Бәсекелі нарық жағдайында мал шаруашылығы өнімдерін өндіру тиімділігін арттыру

Орындаған: Нагашбеков Н.Т.
Ғылыми жетекші: Толысбаева М.С.

ДИПЛОМ ТАҚАРЫБЫ:БӘСЕКЕЛІ НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
1. БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІНІҢ НАРЫҚТЫҚ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мал шаруашылығы саласының бәсекеге қабілеттілігінің теориялық мәні мен мазмұны
1.2 Нарық талабына сай мал шаруашылығы өнімдерінің өндіріс тиімділігі
1.3 Бәсеке қабілеттілігіне байланысты мал шаруашылығы өнімдерін арттырудың тиімді жолдары
2. ALAY TM ЖШС КӘСІПОРНЫНЫҢ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІНІҢ НАРЫҚТЫҢ БӘСЕКЕГЕ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 ALAY TM ЖШС Кәсіпорнының экономикалық сипаттамасы
2.2 ALAY TM ЖШС кәсіпорнындағы мал шаруашылығы өнімдерінің көрсеткіштерін талдау
2.3 Кәсіпорынның мал шаруашылығы өнімдері өндірісінің тиімділігін арттыру тәсілдері
3. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА МАЛШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ТӘСІЛДЕРІН АНЫҚТАУ
3.1 ALAY TM ЖШС кәсіпорын өнімдерін өндіру және өткізу жоспарын қалыптастыру
3.2Ұсынатын ұсыныстардың тиімділігі

ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ КӨЗДЕРІ

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АӨК Агроөнеркәсіптік кешен
АҚ Акцион ерлік қоғам
АШ Ауылшаруашылық
ҒБИ Ғаламдық бәсекеге қабілеттілік индексі
ҒТП Ғылыми-техникалық прогресс
ЖІӨ Жалпы ішкі өнім
ЖШС Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ІҚМ Ірі қара мал
кг килограмм
ҚҚС Қосылған құн салығы
ҚР Қазақстан Республикасы
ҚР АШМ Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы министрлігі
ҚР ҰЭМ Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі
ТМД Тәуелсіз мемлекеттер достастығы

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Әлемдік экономиканың ғаламдануы мен халықаралық бәсекенің күшеюі жағдайында мемлекеттің экономикалық, азық- түліктік қауіпсіздігі және Қазақстанның ұлттық тәуелсіздігін сақтап, оны күшейте алатын ауыл шаруашылығының дамуында бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ету, мал шаруашлығының интегрирленген салалардың ара-қатынасында қалыптасқан кері беталыстарды жеңудің барынша оптималды жолдарын іздеу және басқарудың жаңа, тиімді экономикалық механизмдерін әзірлеу ерекше маңызға ие болуда.
Демек, проблема екі бірдей мәселені шешудеміз: мал шаруашылығы өнімдерін өндіруді ұлғайту және оның экономикалық тиімділігін арттыру. Жүйелі дағдарыс жағдайында бұл саяси тұрақтылықты қамтамасыз етуді, мемлекеттілікті нығайтуды, реформа әдістерін жетілдіруді және тереңдетуді, ел халқының әлеуметтік-экономикалық жағдайларын тұрақтандыру мен жақсартуды талап етеді.
Өндірістік ресурстарды және, ең алдымен, материалдық ресурстарды дамушы нарық жағдайында тиімді пайдалану өндіріс тиімділігінің әдіснамасын, экономикалық қызметтің барлық деңгейлеріндегі ұйымдастырушылық және басқарушылық шешімдерді, сондай-ақ ғылым мен озық тәжірибені нақты пайдалануды терең зерттеуді талап етеді. Бұл жағдайда ғылымда қабылданған өндірістің тиімділігін талдаудың жалпы принциптеріне сүйену керек.
Алайда, терең экономикалық талдаумен байланысты көптеген мәселелер өндірісті зерттеуді күшейтуді, қатаң бәсекелестік нарықтағы ауылшаруашылық тауар өндірушілерінің жұмысымен, капиталистік қатынастардың жаңа формаларымен байланысты жекелеген әдіснамалық ережелерді нақтылауды талап етті.
Сондықтан дипломдық жұмыста мал шаруашылығы өнімдерін өндіру тиімділігінің түрлеріне жан-жақты талдау жасалады, олардың мәні, маңызы және кеңейтілген көбеюдің экономикалық категориясы ретінде экономикалық тиімділікті арттырудың басым бағыттары ашылады. Мал шаруашылығы өнімдерін өндірудің тиімділігін арттыруда экономикалық тетіктің ішкі жүйелерін пайдалануды жетілдірудің тиімді құралдары негізделеді, тиімділіктің әр түрін, оларды практикада қолдануды анықтайтын өлшемдер мен көрсеткіштерге ғылыми негіздеме, сондай-ақ мал шаруашылығындағы ғылыми-техникалық прогресті дамытудың тұжырымдамалық ережелері келтірілген. Аталған сұрақтар шеңбері үлкен ғылыми және практикалық маңызы бар өзекті болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты - Нарық жағдайында бәсекеге қабілетті мал шаруашылығының тиімділігін арттыру тәсілдерін әзірлеу болып табылады.
Дипломдық жұмыста алға қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:
Бәсекеге қабілетті мал шаруашылығы өнімдерінің нарықтық дамуының теориялық негіздері
Нарық талабына сай мал шаруашылығы өнімдерінің өндіріс тиімділігі
ALAY TM ЖШС кәсіпорнының мал шаруашылығы өнімдерінің нарықтың бәсекеге тиімділігін талдау
ALAY TM ЖШС кәсіпорнындағы мал шаруашылығы өнімдерінің көрсеткіштерін талдау
Кәсіпорынның мал шаруашылығы өнімдері өндірісінің тиімділігін арттыру тәсілдері
Зерттеу нысаны: Зеттеу нысаны болып Нұр-Сұлтан қаласында орналасқан ALAY TM Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігі жатады.

1. БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІНІҢ НАРЫҚТЫҚ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Мал шаруашылығы саласының бәсекеге қабілеттілігінің мәні мен мазмұны
Мал шаруашылығы -ауыл шаруашылығының мал өнімдерін өндіру үшін мал өсірумен айналысатын саласы. Мал шаруашылығы халықты азықтүлікпен
(сүт, май, ет,) жеңіл және тамақ өнеркәсіптерін шикізатпен (жүн, тері, ет өнімдері қалдықтары) ауыл шаруашылығы өндірісін күш-көлік (ат, өгіз, түйе) және тыңайтқышпен қамтамасыз етеді. Мал шаруашылығы өнімдері мен оның қалдықтарынан мал азықтары тығыз баиланыста жүреді. Мыңдаған жылдық тарихы бар Мал шаруашылығының Қазақстанның эконмикалық, әлеуметтік және мәдени дамуындағы орны ерекше болды. 20 ғасырдың басына дейін адамдардың әлауқаты мен тұрмыс тіршілік деңгейі түгелге жуық мал шаруашылығының өркендеу деңгейімен анықталды. Қазақстан жерінде мал шаруашылығы ежелден жайылым ауыстырып отыруды талап ететін көшпелі жүйе бойынша дамығандықтан қой, ешкі, жылқы және түйе шаруашылықттары өсіріледі.
Қазақстандағы мал шаруашылығының дамуы.Мал шаруащылығының тарихы осыдан 10 мың жылдай бұрын жабайы жануарларды қолға үйрету кезеңінен бастау алады. Алғашқыда мал шаруашылығы табиғи сипатта дамығандықтан малдардың өнімділік бағыттары мен тұқымдары санын ұлғайтуға жеткілікті жағдайлар болмады. Мал тұқымдарын шығарудың қарқын алуы мал шаруашылық өнімдерін өндіру тауарлары сипат алған капиталистік қатынастардың өркендеуімен дың кеңінен таралуы, сондай-ақ, қазақ халқы төрт түлік мал санатына қоспайтын шошқа өсірудің қолға алынуы 19 - 20 ғасырларда Ресейден орыс шаруаларының қоныс аударып келе бастауымен тығыз байланысты. Сол кездерде Орталық Қазақстан аймағындағы Мал шаруашылық ерекшеліктерін анықгау мақсатында жүргізілген зерттеулер нәтижесі мал түрлері үлес салмағының төмендегідей болғандығын көрсетті. Қазақстанда 19 ғасырдың соңына дейін негізінен қой, ешкі, түйе және жылқы түліктері өсірілуінің бірнеше басты себептері бар: Жер аумағының 70%-ға жуығын (182 млн. га) осы малдарды өсіру арқылы тиімді пайдалануға болатын жайылым алқаптары алып жатты; айтылған малдар жергілікті табиғат жағдайларына барынша бейімделді, жыл бойына дерлік жайылым азығын пайдаланып өсіп-өнді, сонымен бірге, жергілікті халық олардың өзіндік құны төмен және зор сұранысқа ие өнім түрлерін өндіру мен оларды өңдеудің тиімді технологияларын (ет, май, сүттен, тағам, жүн теріден киім-кешек, көшпелі баспана -киіз үй жасау) жақсы меңгерді. Әр түрлі аймақтардағы мал шаруашылығының дамуы мен түлік түрлерінің үлес салмағының нақты мағына нақты аудандардың жер, су, ауарайы ерекшеліктері үлкен әсерін тигізеді. Сиыр өсіру әуелден-ақ топырағы құнарлы, шалғынды аймақтарда нәтижелі жүргізілсе, шөл және шөлейіт жерлерде малдың негізгі бөлігін (80%-дан аса) уақ малдар (қой, ешкі)құрады.
Мал шаруашылығының бәсекеге қабілеттіліктің тиімдігінің қамтамасыз ету критерийлеріне келетін болсақ.
Бәсеке - іргелі экономикалық санат латын тілінен аударғанда қақтығысу - пайда алу үшін қандай да бір сала аумағында жарысу.
Бәсеке теориясы А.Смиттің 1776 ж. шыққан Халықтар байлығының табиғаты мен себептерін зерттеу атты кітабында қарастырылған. Ол бәсеке деп ұсыныс азайған кезде, бағаны көтеретін, ұсыныс көп болған кезде, бағаны түсіретін жарыстастықты айтқан. Сонымен қатар, А.Смит бәсекенің басты қаруы - көрінбейтін қол принципін құрыстырғаны белгілі.
Бәсекенің мәні мен мазмұнын тереңінен түсіну үшін басқа авторлармен берілген анықтамаларын қарастырып көрейік.
ҚР Бәсекелестік туралы Заңына сәйкес, бәсеке - дербес жасаған iс- әрекеттерi тиiстi тауар нарығындағы тауарлар айналысының жалпы жағдайына олардың әрқайсысының бiржақты ықпал ету мүмкiндiгiн тиiмдi шектейтiн нарық субъектiлерiнiң жарыспалылығы.
Г.Л.Азоев бәсеке деп қандай да бір мақсатқа қол жеткізуге қызығушылық танытқан жекелеген заңды немесе жеке тұлғалар (бәсекелестер) арасындағы жарыстастық деп түсінеді.
А.Ю.Юданов нарықтық бәсеке - фирмалардың қол жетімді нарық сегменттеріндегі төлемқабілетті тұтынушы сұраныстарының шектеулі көлемі үшін күресі дейді .
Бәсеке - өсу мен даму ынтасы, жаңартуға, ізденуге, таңдауға, мақсатқа қарай жылжуға деген энтузиазмы; бақталастарды білу, әріптестерді таңдай алу, сәттілікке деген құштарлық.
К. Маркстыңбәсеке капиталдың ішкі заңдарының орындалуын іске асырғанымен, бұл заңдарды ойлап таппайды деген пікірі белгілі.
Р.А. Фатхудинов әртүрлі авторлар ұсынғанбәсеке түсінігі толық мөлшерде жүйелілік пен кешенділік талаптарына жауап бермейді, яғни А.Смит және өз зерттеу аймақтарында маманданатын сол авторлардың өздері бекіткен бәсекенің көптеген аспектілерінің тек біреулерін ғана сипаттап, бұл түсінікті тұжырымдауға әртүрлі ықпалдар пайдаланылатындықтан (бір автор бәсеке деп жарыстастық деп фирмалардың, яғни заңды тұлғалардың өзара күресін, басқа біреу - жеке тұлғалардың, үшінші - нарықтағы сатушылармен мен сатып алушылардың жеткілікті санынының бар болуын, төртінші - ұмтылысты, бесінші - үрдісті және т.б.) және т.б. себептерге байланысты осы уақытқа дейін әлемде бәсеке деген бірегей түсінік жоқ дейді .
Д. Робинсон қазіргі заманғы әлемде өзара бәсекеге түсетін, өте көп сатушылар саны бар салалық нарықтар (мысалы, аш нарық) бар, дегенмен де, нақты нарықтарда өнімнің көптеген бөлігін өзара бәсекеге түсетін аздаған фирмалар ғана ұсынатынын айтты. Бұндай нарықтық жағдайды Д.Робинсон жетілмеген бәсеке деп атайды. Дж. Робинсонның жетілмеген бәсекенің экономикалық теориясы және Э. Чемберлиннің монополистік бәсеке теориясы (1933 ж.) монополия жағдайындағы баға құру мен бәсекенің бағалық емес нысандарының пайда болуы туралы пікір-таластарға нүкте қойды.
Бәсекені өзінің зерттеу тақырыбы етіп алған ғалымдардың бірі, ағылшын экономисті М.Портер өзінің әлемдік бәсеке туралы еңбектерінде бәсеке нарық, сала құрылымын және оның өзгерістері үрдісін жан-жақты түсінуге негізделуі тиіс деген. Ал Халықаралық экономика кітабында бәсеке - жаңа тауарлар, жаңа маркетинг жолдары, жаңа өндірістік үрдістер және жаңа нарықтық сегменттер пайда болатын ландшафтты үздіксіз өзгертіп отыратын, динамикалық және дамытпалы үрдіс деген пікір айтқан .
Әрбір автор берген анықтамаларды жекелей қарастырғанмен, ауыл шаруашылығындағы бәсекені толық сипаттай алатын анықтама кездестірмедік. Талдау нәтижелерінен бәсеке деп келесі жайттарды айта аламыз:
- шаруашылық жүргізудің нарықтық әдістерінің іргетасы, тауар мен қызмет көрсетулердің бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыру мен оны арттырудың негізі;
- өнім өндірудің барлық (жобалау, дайындау, сату алдында, сатудан кейінгі қызмет көрсету) кезеңдерінің, тіпті тұтыну кезеңінің техникалық және экономикалық параметрлері жүйесінде көрініс табады;
- нарықтық экономиканы табиғи түрде реттейтін, қаржылық тұрғыдан алғанда неғүрлым тұрақты кәсіпорындарды іріктеп алудың тиімді механизмі;
- тұрақты қызмет етіп, барынша жоғары табыс табу мақсатында ұқсас өнім өндіретін еркін субъектілердің экономикалық күресінің заңды нысаны;
- шаруашылық етудің тиімді нысандарының дамуына қажетті жағдайлар жасалып, тұтынушыға қажетті өнім түрлері өндірісі ынталандырылатын, тұрғындардың өмір сүру деңгейін артырудың басты құралы.
Нарық типтеріне байланысты экономистер бәсекені жетілген, жетілмеген деп ажыратады. Аграрлық нарықтағы бәсеке оның кез келген түрінде көрініс табады және оны бірден бір түрге жатқызуға болмайды. Біріншіден, нарыққа ену және одан жеңіл шығып кету шарты бұзылады. Ол, маңызды ауыл шаруашылық ресурс жердің шектеулілігі, қайта өндірілмейтіндігі, оның бір орыннан бір орынға жылжымайтындығымен байланысты. Нарықтан кету тек өндірістік объектілерді сатумен ғана емес, барлық жылжымайтын мүлік секілді жоғары ликвидті тауар болып табылмайтын ферманы да сату қажеттігі туындайды.
Малшаруашылық өндіріс - тек еңбек ету орны емес, ол адамдардың өмір сүру орны.
бұл салаға келу немесе одан кету өмір салтын өзгерту деген сөз, мал шаруашылығы нарыққа интитуционалдық кіру мен шығуда белгілі кедергілер бар;
мал шаруашылығы өнімнің көптеген бөлігі еркін нарықта сатылмай, алдын-ала келісілген шарт бойынша нақты бір сатып алушыға сатылады;
мал шаруашлығы тауарөндірушінің қызмет ету нысаны еркін бәсекелік нарықта қызмет ететін классикалық нысанға жатқызуға келмейді: олардың басты мақсаты, табысты ұлғайту болып табыла бермейді;
азық-түлік нарығындағы бағалар тек сұраныс пен ұсыныс қатынасымен анықталмайды.
Бәсекеге қабілеттілік термині ғылыми әдебиет көздерінде де, экономикалық саясат сұрақтары бойынша ресми құжаттарда да өте жиі кездескенімен, оның әлеуметтік-экономикалық мазмұны әлі күнге пікір-талас тұдырады. Көптеген түсініктемелер кең ауқымды әмбебап болып келгенімен,тар ауқымдылар да кездесетін көріп отырмыз. Басқару иерархиясы деңгейлері бойынша тауар - кәсіпорын - сала - ұлттық экономиканы алатын болсақ, бәсекеге қабілеттілік терминнің түсініктемелерін талдау кезінде зерттеу объектісін таңдау мен оның анықтамасы, оның ішінде, осы түсінікке кіретін алғышарттар саны арасында тәуелділік байқалады (сурет 1).
IV
деңгей
Елдің бәсекеге қабілеттілігі
Экономикалық, әлеуметтік, саяси факторлармен шартталған жағдайы мен динамикасын сипаттайтын көрсеткіштер арқылы көрініс табатын елдің ішкі және сыртқы нарықтардағы жағдайы
Елдің бәсекеге қабілеттілігін сипаттайтын алғышарттар
III
деңгей
Аймақтың (сала) бәсекеге қабілеттілігі
Аймақтардың халықаралық бәсеке үшін ашық бола отырып, яғни оның ресурстарын қолданудың өнімділігі жағдайында табыстар мен еңбек ақының салыстырмалы жоғары деңгейін қамтамасыз ету қабілеті

Аймақтың бәсекеге қабілеттілігінің алғышарттары
II
деңгей
Кәсіпорын бәсекеге қабілеттілігі
Кәсіпорын нарық үлесін; кәсіпорынның өндіріс,басшылықтың жоғары буынының алға қойған мақсатты жүзеге асыру алу қабілетін қамтитын қасиеттер

Кәсіпорын бәсекеге қабілеттілігінің алғышарттары
I
деңгей
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі
Тұтынушының нақты қажеттілігін қанағаттандыруда тауардың артықшылыққа ие болуына ықпалдасатын тауардың сапалық және құндылық қасиеттерінің жиынтығы
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің алғышарттары
IV
деңгей
Елдің бәсекеге қабілеттілігі
Экономикалық, әлеуметтік, саяси факторлармен шартталған жағдайы мен динамикасын сипаттайтын көрсеткіштер арқылы көрініс табатын елдің ішкі және сыртқы нарықтардағы жағдайы
Елдің бәсекеге қабілеттілігін сипаттайтын алғышарттар
III
деңгей
Аймақтың (сала) бәсекеге қабілеттілігі
Аймақтардың халықаралық бәсеке үшін ашық бола отырып, яғни оның ресурстарын қолданудың өнімділігі жағдайында табыстар мен еңбек ақының салыстырмалы жоғары деңгейін қамтамасыз ету қабілеті

Аймақтың бәсекеге қабілеттілігінің алғышарттары
II
деңгей
Кәсіпорын бәсекеге қабілеттілігі
Кәсіпорын нарық үлесін; кәсіпорынның өндіріс,басшылықтың жоғары буынының алға қойған мақсатты жүзеге асыру алу қабілетін қамтитын қасиеттер

Кәсіпорын бәсекеге қабілеттілігінің алғышарттары
I
деңгей
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі
Тұтынушының нақты қажеттілігін қанағаттандыруда тауардың артықшылыққа ие болуына ықпалдасатын тауардың сапалық және құндылық қасиеттерінің жиынтығы
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің алғышарттары

Сурет 1 - Бәсекеге қабілеттілік сызбасы
Г.В. Кушенов: Еркін және әділ нарық жағдайында тұрғындарының нақты табыстарын сақтап, арттыра отырып, ішкі және әлемдік нарық талаптарына жауап беретін тауарларды өндіру мүмкіндігінің дәрежесі.Бұл тауарөндірушілер тауарларды ішкі және сыртқы нарықта бәсекеге қабілетті болатындай бағаларда өндіріп, бөлу қажеттігін білдіреді.
Американдық зерттеушілер бәсекеге қабілеттілік - деп әлемдік шаруашылық үрдістің қатысушысы ретінде елдің өз тұрғындарының өмір сүру деңгейінің тұрақты өсуін қамтамасыз ете алу қабілетін айтады.Ол елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың, ғылыми-техникалық даму деңгейінің, экономиканың жалпы тиімділігінің синтетикалық көрсеткіші. Елдің саяси- экономикалық имиджі қаншалықты жоғары болса, ел инвестициялар үшін тартымды, яғни оны экономикалық дамуы үшін де мүмкіндіктер көп болады.

1.2 Нарық талабына сай мал шаруашылығы өнімдерінің өндіріс тиімділігі
Нарық талабына сай мал шаруашылығының мамандануы жоғарғы өнімді шаруашылықты жүргүзу нарық жағдайы, табиғи және экономикалық жағдайымен қоса басқа да факторларларға сай келіп, оның жоғарғы мамандандырылуының негізінде болып табылады. Факторлардың алуан түрлүлігін шаруашылықтың әр түрі анықтайды. Шаруашылықтың негізгі бөлігі мал шаруашылығы өнімдерін шығаруға мамандандырылады. Елімізде дамыған мал шаруашылығы салаларына:
- мүйізді ірі қара мал шаруашылығы,
- қой шаруашылығы,
- жылқы шаруашылығы,
- шошқа шаруашылығы,
- құс шаруашылығы кіреді.
Қазақ ежелден айналысып келген түйе өсіру статистикалық есеп бойынша жылқы шаруашылығына кірсе, ешкі өсіру қой шаруашылығына кіреді. Тауық өсіру, күркетауық өсіру, үйрек өсіру, қаз өсіру салаларын біріктіретін үй құс шаруашылығына кейбір шаруашылықтарда өсіріліп отырған бөдене, түйеқұс, мысыр тауығын, қолдағы әндік және сәндік құс түрлерін өсіру енеді. Мал шаруашылығының аталған негізгі салаларымен қатар республика аймақтарында қосалқы мал шаруашылығы салалары болып есептелінетін үй қоянын өсіру, терісі бағалы аң өсіру, пантылы марал (бұғы) өсіру, бал арасын өсіру (бал шелек), жібек құртын өсіру және т.б. кіреді.
Кейбір шаруашылықтар тек қана терең, жетік бір мамандықты , ал басқалары бір уақытта бірнеше ауыл шаруашылық салаларын дамытады. Шығыс Қазақстан облысы көпшілік жағдайда, осы және басқа негізде әр түрлі мал шаруашылық өнімдерін өзіндік тұтынуына, сондай-ақ тауар негізінде де шығарумен айналысады. Негізгі қорек көзі , көп жағдайда, өзіндік өнім болады, не болмаса аз аздап сатылып алынады. Қалаға жақын орналасқан және кепілді жыл бойы жүретін көліктермен қамтамасыз етілген шаруашылықтар бүтіндей таза сүт өндіруге мамандандырылады. Ал егер мұндай жағдай жасалмаған және сүтті тасымалдау қиындық әкеліп, немесе мүмкін емес болса, онда шаруашылық қысыр, жас бұзау мен үлкен мүйізді ірі қара өсіруге мамандандырылады. Бұл кезде негізгі қорек көзі жайылым мен пішен болып табылады. Көлемді егістік жері бар және мал азығы дақылдарын өндіруде айтарлықтай орны бар жерде орналасқан шаруашылықтар, шошқа өнімін өндіру саласына мамандандырылады.Шаруашылық мамандандыру кезінде өзара бәсекелесіп тұрған емес,шаруашылық үшін маңызы бар,өзара байланысы бар өнімдерді шығаруға негізделу керек.
Ауыл шаруашылығында орын алған түрлі құбылыстарды объективті экономикалық бағалаусыз ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін оның дәйекті интенсификациясы жағдайында арттыру мүмкін емес.
Ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігінің бір критерийі негізінде мұндай бағалау мүмкін емес. Өндіріс процесіне әртүрлі факторлардың әсерін көрсететін нақты көрсеткіштер қажет. Көрсеткіштер жүйесін қолдана отырып, негізгі немесе көмекші критерийлерді (жеке, нақты) шоғырландыруға, өндіріс тиімділігімен байланысты экономикалық процестердің жалпы сандық және сапалық сипаттамасын беруге болады. Тәжірибе көрсеткендей, әртүрлі салалар, деңгейлер мен мақсаттар үшін олар үшін ғана тән әртүрлі көрсеткіштер қолданылуы керек, бірақ олар негізгі критериймен органикалық түрде байланысты болуы керек, оған қайшы келмеуі керек және қол жеткізілген әсерді шығындармен салыстыру мүмкіндігін қамтамасыз етуі керек. Ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігін бағалау кезінде оның соңғы нәтижелерге үлкен әсер ететін ерекшеліктерін ескеру қажет. Ауыл шаруашылығында тұтыну құны тек еңбек қана емес. Сондықтан екі ұғым бар: жер - табиғаттың бұл сыйы және жер - өндірістің экономикалық тиімділік көрсеткіштеріне үлкен әсер ететін өндіріс құралы. Мал шаруашылығының экономикалық тиімділігі бірқатар көрсеткіштер бойынша бағаланады: өнімділік (сүттің орташа жылдық сауылуы, тірі салмақтың орташа тәуліктік өсуі), төлдің шығымдылығы, өнім бірлігін өндіруге жұмсалатын еңбек шығындары, еңбек өнімділігі, жер алаңының бірлігіне және мал басына шаққандағы өнімнің заттай және құндық көріністегі шығымы, өнім бірлігін өндіруге жұмсалатын жемшөп шығындары, жемшөп төлемі өнім, өзіндік құн, рентабельділік. Өндірістің экономикалық тиімділігінің негізгі көрсеткіштері келесі қатынастар болып табылады.
1. Жалпы өнімнің тірі еңбек шығындарына қатынасы. Мына формула бойынша есептеледі:

Е=ВППз+К*Фос (1)

Мұндағы: E-өндіріс тиімділігі;
ВП-жалпы өнім;
К-тиімділік коэффициенті;
Пз-ағымдағы өндірістік шығындар;
Фос-негізгі қорлар.
Жалпы өнім негізгі өндірістік қызметтің нәтижесі болып табылады. Оның көлемін өлшеу негізгі міндет - ауылшаруашылық өндірісін ұлғайту қалай шешілетінін көрсетеді.
Ауылшаруашылық өндірісінің ұзақ уақыт бойына өзгеруі мен тиімділігін бақылау немесе әртүрлі кәсіпорындардың жұмысын салыстыру үшін, олардың жалпы өнім өндіру шығындарының әртүрлі деңгейіне ие болуы мүмкін болғандықтан, барлық өндірістік өнімдерді берілген бағамен бағалау ұсынылады, бұл жағдайда олар салыстырмалы баға түрінде болады.
Жекелеген салалар бойынша жалпы өнім заттай нысанда есептелуі мүмкін. Табиғи көрсеткіштер жан басына шаққандағы өнімнің белгілі бір түрін өндіру мөлшері туралы хабарлама алуға мүмкіндік береді.
Жан басына шаққандағы өнімнің мөлшері саланың тиімділік дәрежесін бағалауға мүмкіндік береді. Жалпы өнімнің өндіріс көлемі оның бірлігіне шығындарды азайту кезінде неғұрлым көп болса, өндіріс соғұрлым тиімді болады.
Жалпы өнім - бұл ауыл шаруашылығының, саланың, ал нақты кәсіпорындарда-өндіріс көлемінің даму деңгейінің жалпылама көрсеткіші. Оның пайдаланылуына қарай: ауыл шаруашылығының өзінде, ауыл халқы тұтынатын және ауыл шаруашылығы саласы шеңберінен тыс сатылатын болып бөлінеді.
Тауар бөлігі өндірілген өнімнің жалпы көлемінің шамамен 23 құрайды. Жалпыхалықтық тұтыну үшін қажетті ассортимент пен сапаның өнімі неғұрлым көп түссе, өндіріс соғұрлым тиімді болады. Жалпы өнім, ең жалпы көрсеткіш ретінде, басқаларды - жалпы және таза кірісті, еңбек өнімділігін және т. б. анықтауға негіз болып табылады.
2. Таза өнімнің (жалпы кірістің) оны алу шығындарына қатынасы-формула:

Е=ВДПз+К*Фос (2)

Мұндағы: E-өндіріс тиімділігі;
ВД-жалпы кіріс;
Пз-ағымдағы өндірістік шығындар;
К-тиімділік коэффициенті;
Фос-негізгі қорлар.
Жалпы кірістің мәні өндірілген өнімнің көлеміне, оның бағасына және материалдық шығындардың мөлшеріне байланысты. Оның мөлшері өндіріс құралдарына негізделген еңбекті пайдалану тиімділігі мен тірі еңбек шығындарын көрсетеді.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін неғұрлым толық бағалау үшін бір қызметкерге шаққандағы таза өнім (жалпы табыс) көлемін немесе шаруашылықта жұмсалған тірі еңбек мөлшеріне есептеген жөн. Бұл көрсеткіш, біріншіден, еңбек, материалдық және жер ресурстарын пайдаланудың тиімділігі туралы, екіншіден, тұтынуға және өндірісті одан әрі кеңейтуге арналған өнімдердің көлемі туралы түсінік береді.
3. Таза кірістің немесе пайданың шығындар бірлігіне қатынасы келесі формула бойынша есептеледі:

Е=ТППз+К*Фос (3

Мұндағы: E-өндіріс тиімділігі;
ТП - таза табыс (пайда);
Пз-ағымдағы өндірістік шығындар;
К-тиімділік коэффициенті;
Фос-негізгі қорлар.
Таза табыс жалпы өнімнің құны мен оған арналған өндіріс шығындарының арасындағы айырмашылықты білдіреді. Оның мөлшері жұмыс күшін көбейтуге байланысты шығыстарды жалпы кірістен шегеру арқылы белгіленеді. Оның мәні өндірістің қаншалықты тиімді (үнемді) екенін көрсетеді. Шаруашылықтағы кірістің артуына жалпы өнімнің шығымдылығын арттыру, оның сапасын жақсарту және өзіндік құнын төмендету арқылы қол жеткізіледі. Таза кіріс пен пайда-артық өнімнің құнын көрсететін екі экономикалық санат. Алайда, егер құрылған таза кіріс артық өнімнің барлық құнымен сипатталса, онда пайда оның тауарлық өнімді сату кезінде алынған бөлігі ғана болады. Пайда тауарлық өнімді сатудан алынған ақшалай түсімнен оның толық құнын шегеру арқылы анықталады.
Экономикалық есептеу негізінде жұмыс істейтін әрбір кәсіпорын жоспарланған жалпы және тауарлық өнім көлеміне қол жеткізіп қана қоймай, оны өндіруге жұмсалған шығындарды өтеп, пайда табуға міндетті. Пайда тапқан кәсіпорын тиімді.
Табыстылық-экономикалық есептеу негізінде жұмыс істейтін барлық кәсіпорындарға тән маңызды экономикалық категория. Рентабельділік-ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштердің бірі. Онда тек тірі ғана емес, сонымен бірге өткен, материалдандырылған еңбек нәтижелері, сатылатын өнімнің сапасы, өндірісті ұйымдастыру және оны басқару деңгейі көрсетілген. Сондай-ақ мал шаруашылығы саласының экономикалық тиімділігінің негізгі көрсеткіштеріне өнімнің өзіндік құны жатады. Оның өзгеруі - төмендеуі немесе артуы-таза кірістің ұлғаюынан немесе азаюынан қалыптасатын өнім бірлігінің арзандауын немесе қымбаттауын айғақтайды. Өндіріс бірлігіне жұмсалатын барлық шығындар әдетте өзіндік құн деп аталады. Бұл шығындарды қосу үшін олар ақшалай түрде көрсетіледі.
Саланың тиімділігін арттыру проблемаларының бірі өзіндік құнын төмендету болып табылады. Оны азайту үшін оның компоненттерін білу керек. Содан кейін шығындарды құрайтын шығындардың әр түрі үшін олардың құнын оңтайландыру үшін нақты шаралар жасауға болады. Арасында көрсеткіштер ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін мәнге ие болуда қор қайтарым. Өнім өндірісіне техника қатысады, әртүрлі ғимараттар мен құрылыстар пайдаланылады. Олардың барлығы айтарлықтай шығындарға ие, бірақ өнімнің өзіндік құнына тек амортизация кіреді. Сондықтан негізгі қорлардың болуы, оларды пайдалану тиімділігі өнімнің өзіндік құны деңгейінде жеткіліксіз көрінеді. Қордың қайтарымы-бұл жалпы өнімнің 1 теңгеге шаққандағы шығымы. Негізгі өндірістік қорлар. Өнім өндірісінде неғұрлым аз қаражат пайдаланылса немесе сол қорлары бар экономика неғұрлым көп өнім алса, соғұрлым қор шығыны соғұрлым жоғары болады. Қорды қайтарудың кері көрсеткіші қорды қажетсіну болып табылады.
Қор сыйымдылығы-бұл 1 теңгеге келетін негізгі өндіріс қорларының сомасы. алынған жалпы өнім. Жоғары қор шығымы және төмен қор сыйымдылығы кезінде шаруашылық өнім өндіру үшін капитал салымы мен басқа да ресурстарды аз талап етеді. Капитал салымдарын және негізгі қорларды жоспарлауды жетілдіру, кешенділікті қамтамасыз ету, оларды шаруашылықтарда ұқыпты пайдалану қор қайтарымын арттыру үшін шешуші мәнге ие.
Мал шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құнын төмендету жолдарының бірі осы негізде еңбек өнімділігінің өсуіне әкелетін саладағы механикаландыру деңгейін арттыру болып табылады. Еңбек сыйымдылығының төмендеуі мал шаруашылығы өнімдерін өндірудің экономикалық тиімділігінің негізгі көрсеткіштерінің бірі болып табылады.
Ауыл шаруашылығы жануарларының өнімділігін одан әрі арттыру жем сапасын арттырумен тығыз байланысты. Сапа проблемалары қазір жемшөп өндірісінде ең өткір болып табылады. Республиканың көптеген шаруашылықтарында Жемді дайындау және сақтау кезінде қоректік заттардың жоғалуына әлі сенімді тосқауыл жоқ. Көптеген шаруашылықтар жем-шөпті уақтылы емес, дайын емес техникамен дайындай бастайды, уақытты 2-3 есе созады, егін жинау кезінде үлкен шығындарға жол береді. Әрине, жемшөп жинау техникасының өткір жетіспеушілігі және оның сапасының төмендігі әсер етеді. Егер шөп шабу үшін әр түрлі шөп шапқыштар жеткілікті болса, онда жедел кептіру,басу, қазу, тегістеу сияқты кейінгі технологиялық операциялар үшін қажетті машиналар жоқ.

1.3 Бәсеке қабілеттілігіне байланысты мал шаруашылығы өнімдерін арттырудың тиімді жолдары
Шаруашылық етуші субъектінің бәсекеге қабілеттілігін бағалау жіберілетін нүкте, яғни бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдарын анықтаудың әдістемелік негізі болып табылады. Біздің ойымызша, бәсекеге қабілеттілік әдістемесі талдау жүргізілетін зерттеу объектісі мен деңгейін таңдаудан, сонымен қатар, әрбір нақты жағдайда зерттеуші қолдағы бар бастапқы ақпарат пен бизнес ерекшелігіне қарай өз әдіснемесін әзірлейді. Бір кәсіпорынның әртүрлі әдіснемелермен алынған нәтижелері едеуір көлемде ерекшеленіп, тіпті бір-біріне қарама қайшы келулері де мүмкін - бұл тиімді басқару шешімдерін қабылдауға ықпал етпейді. Кейбір ғалымдар едеуір өзгерістер енгізбей, экономиканың барлық салалары кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың бірегей әдіснемесін әзірлеу қажеттігін айтады.
Бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың келесідей негізгі қағидаттарын ажыратуға болады:
зерттеу объектісін, яғни қандай объектінің бәсекеге қабілеттілігі зерттелетіндігін нақты елестету керек;
зерттеу жүргізілетін деңгейді таңдау қажет.
Қандайда бір кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін бағалау әдісін таңдау функционалды толықтық пен бағалау сенімділігін қанағатандыруы тиіс. Тауардың бәсекеге қабілеттілігін бағаламай тұрып, назарға алатын жайт: өнімнің бәсекеге қабілеттілігін берілген техникалық деңгейде арттыру не одан жоғары техникалық деңгейде арттыру.
Мал шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін бағалауда, ең алдымен, мақсат анықталады.
Зерттеу мақсаты қандай болмасын бәсекеге қабілеттілікті зерттеудің негізі болып нарықты кешенді зерттеу болып табылады. Әрбір нарық үшін тұтынушы ие болғысы келген идеалды өніммен салыстырғанда бәсекелес тауарлардың нарық талаптарын қаншалықты қанағаттандыратынын анықтау қажет.Салыстыру базасы - үлгі тауарды таңдауға бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың дұрыстығы және қабылданатын шешімдер тәуелді.Міндетті түрде нормативті параметрлерді талдау. Аграрлық нарықтың нақты бір сегментінде өнімді өткізу перспективасын бағалау үшін тауар өндірушінің болашақта нарыққа шығу әдістері және де елдегі жұмыс істеп тұрған стандарттар мен заңдардағы өзгерістер туралы ақпаратты қолдану керек.Стандарттарда өнім сапасын қалыптастыруға қажетті ықпалдарды міндетті және ұсынылатын деп ажыратады. Тамақ өнімдері сертификациясын реттейтін негізгі құжат Азық-түлік өнімдері мен өнеркәсіптік шикізатты сертификациясының ережелері. Сертификаттың бар болуы жоғары сапаның кепілі емес, ол тек кәсіпорынның тұтынушының қанағаттануына қол жеткізілетін сападағы өнім түрін өндіру үшін бақыланатын шарттардың бар екендігінің белгісі . Өз кезегінде, ең алдымен, тұтынушылық және экономикалық деп ажыратылатын салыстыралатын параметрлер жиынтығын анықтау. Бәсеке құралы болып табылатын, өнімнің бәсекеге қабілеттілігі - объектілердің белгілі мақсатқа қол жеткізу жарыстастығында көрініс табатын қоғамдық даму категориясы, яғни ол техникалық және экономикалық көрсеткіштер, факторлар, шарттар жиынтығымен бағаланатын техника-экономикалық категория. Бағалау кезінде дифференциалды және кешенді бағалау әдістері қолданылады.
Мал шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін бағалау күрделі жұмыс: даладан тұтынушыға дейінгі барлық өмірлік циклі бойынша барлық сапа көрсеткіштері мен барлық персонал жұмысының ресурсыймдылығы есепке алынуы керек, оны, іс жүзінде ұйымдастыру, әсіресе шағын кәсіпорындарда қиын; агроқұрылымдардың бәсекеге қабілеттілігін бағалау бойынша, халықаралық нормалар мен құжаттар жоқ; техникалық, кадрлық, әлеуметтік саясат бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз етумен кешенді айналыспайды.
Бәсекеге қабілеттілік кәсіпорынға қатысты: еркін бәсекелік нарық жағдайында, тиімді шаруашылық ету негізінде, нарықтың нақты сегментінде, белгілі бір мерзім аралығында аналогтардан сапалық-бағалық параметрлері бойынша тұтынушылардың басымды сұранысына ие өнімді өндіру, табысты өткізу бойынша нақты және әлеуетті қабілеті. Кәсіпорын бәсекеге қабілеттілігін бағалау әдістерін талдау барысында олардың қолдану мүмкіндігі төмен екендігі анықталды: жүйе ашық, оған ықпал ететін факторларды тізіп айту мүмкін емес.
Бәсеке мәселесі әлемдік экономикада бүгінгі таңда аса өзекті болып отыр. Әлем тәжірибесі бәсекенің нарықтық экономиканың қозғаушы күші екенін дәлелдеген. Неғұрлым бәсеке дамыған болса, нарықтық механизмнің әрекеті соғұрлым тиімді болмақ. Бәсекенің өзіне тән атқаратын функциялары бар:
тауардың - қызметтің нарықтық құнын анықтап, бекіту;
дербес құндарды теңестіріп, әр түрлі еңбек шығындарына байланысты пайданы бөлу;
салалар мен өндірушілер арасындағы қаражат ағысын реттеу.
Бұл функциялардың орындалуы кез келген ел экономикасы үшін аса маңызды болып табылады.
Ұзақ жылдар бойы жоспарлық экономикада бәсеке мәселесі жағымсыз жағдай деп танылып, оған ден қойылмады, соған орай отандық өндірушілер нарық жағдайында бәсекелік күреске дайын болмай шықты. Соның салдарынан зауыттар мен кәсіпорындардың даму деңгейі төмен болып, ішкі және сыртқы нарықтарда бәсекеге қабілетті болмай отыр.
Ел экономикасында соңғы он жеті жылда көптеген өзгерістер болып, нарықтық экономикаға көшкеннен бері зауыттар мен кәсіпорындар нарық шарттарына сәйкес әрекет етуге қадам басқанымен де әлі де көптеген мәселелер жаңаша көзқарасты, жаңа экономикалық саясатты талап етеді. Осыған байланысты сала мамандары нарықтың мәні мен қағидаларын жете меңгеріп, оның даму үрдісіне белсене араласып, саладағы бәсекені дамытуға күш салулары керек.
Жоғарыда айтып өткендей басқа да маңызды түсініктер сияқты бәсеке терминінің де көптеген түсіндірме анықтамалары бар. Қазіргі қолданылып жүрген бәсеке, бәсекеге қабілеттілік теорияларының тәртіби негізі саяси экономияның негізін қалаушы классиктер А. Смиттің, Д. Рикардоның, Дж.С. Миллдің еңбектерінде қаланған.
Нарықта бәсеке әр түрлі формада болып, әр түрлі әдістермен жүзеге асады. Бәсеке үлгілерінің ішінде бірінші кезекте сала ішілік және сала аралық бәсекені бөледі.Нарықта бәсеке үлгілерінің әдістерінің бөлінуін 1-кестеден көре аласыздар.

1-кесте Бәсеке үлгілері

Сала ішілік бәсеке
бірдей қажеттіліктерді қанағаттандыратын, бағасы, сапасы немесе ассортименті бойынша ерекшеленетін бірдей тауарлар арасындағы бәсеке.
Сала аралық бәсеке
әр түрлі сала тауарлары арасындағы төлем қабілетті сұраныс үшін болатын бәсеке
Функционалдық бәсеке
қажеттіліктерді қанағаттандыратын тауарлардың бір-біріне қатысты бәсекелестік жағдайы
Тауардың немесе қызметтің түріне байланысты бәсеке
бірдей қажеттілікті қанағаттандыратын, бірақ бір-бірінен маңызды сипаттамалары арқылы ерекшеленетін тауарлар арасындағы бәсеке
Заттық бәсеке
барлық жағынан бірдей тауарлар арасында болатын бәсеке

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі дегеніміз оны нақты нарықта, нақты уақыт мерзімінде сәтті сату мүмкіндігі деп анықталады. Ал кәсіпорынның немесе фирманың бәсекеге қабілеттілігі - бәсекеге қабілетті өнім өндіру немесе қызмет көрсету арқылы нақты нарықта (өткізу аймағында), нақты уақыт аралығында сәтті әрекет ету қабілеті.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі - өнімнің нарық талабына, яғни оның сапалық, техникалық, эстетикалық сипаттамаларының және коммерциялық өткізу жағдайының тұтынушылар талабына сай келуін бейнелейтін экономикалық категория.
Әр анықтаманы алып қарасақ та олар бір-біріне қарама-қайшы келмейді, керісінше бірін - бірі толықтырады. Бірақ оның әр қайсысын толық деп айтуға болмайды. Талдау нәтижесі бойынша бәсекенің мынадай анықтаушы белгілерін атап көрсетуге болады.
бәсеке шаруашылық жүргізудің нарықтық әдісінің фундаменті, өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің құрылуына нарық субъектілерінің арасындағы өзара қарым-қатынастың нышаны мен сипаты ықпал етеді;
бәсеке өнімнің техникалық, экономикалық, маркетингтік көрсеткіштеріне оны жобалаудан бастап соңғы тұтынушыға жеткенге дейінгі кезеңдердің барлығында ықпал етеді.
бәсеке даму мен өсудің қозғаушы күші, мақсат таңдаудың, сол мақсатқа жету жолындағы ізденістің, жетістікке ұмтылудың ықпалшысы.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі - өнімнің қарастырылып отырған кезеңдегі нарық талаптарына сәйкес болу қабілеті. Бәсекеге қабілеттілік өнімнің белгілі уақыт сәтінде салыстырмалы бағамен нақты нарықта өтуі үшін қажет және жеткілікті тұтынымдық қасиеттерінің жиынтығы арқылы анықталады. Тұтынымдық қасиеттер - тауардың тұтынушы талабын қанағаттандыруға бағытталған сипаттамалары.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етудің мақсаты оны нарықта тиімді өткізу арқылы жоғары деңгейде пайда алу ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.