Алакөл көлінің суының химиялық құрамын зерттеу
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
І.Жансүгіров атындағы Жетісу университеті
Самадиярова А.А.
Алакөл суының химиялық ластануын зерттеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011200-Химия мамандығы
Талдықорған 2022
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
І.Жансүгіров атындағы Жетісу университеті
Қорғауға жіберілді_______________
БББ жетекшісі м.а __________________б.ғ.к. А.Маусумбаева
Тақырыбы; Алакөл көлінің суының химиялық ластануын зерттеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011200-Химия мамандығы
Орындаған СамадияроваА.А
Ғылыми жетекшісі х.ғ.к. Канаева З.К
Талдықорған 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1 ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Алакөл жер беті сулары ағынының орташа айлық және жылдық көлемін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Алакөл көлдер жүйесінің гидрологиялық және гидрохимиялық режимінің жыл ішіндегі және көпжылдық динамикасын талдау және олардың биоресурстардың қалыптасуына әсерін сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
1.3 Алакөл көлдер жүйесінің зерттелетін аудандарындағы еріген газдардың, биогенді қосылыстардың, органикалық заттардың және судың тұздылығы мен минералдануын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2 ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Алаккөл көліне гидрохимиялық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Алакөл көлдер жүйесінің гидрографиялық желісінің жағдайы және сипаттамасы, сонымен қатар оқшауланған көлдер мен өзендер жүйесінің мазмұны мен құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ
3.1 Алакөл көлінің биогендік элементтердің құрамына талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... 34
3.2 Судың химиялық құрамын анықтаудың нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .41
КІРІСПЕ
1. Жұмыстың өзектілігі:
Алакөл көлі Қазақстандағы ішкі су қоймаларының ішінде көлемі жағынан екінші орын алатын әрі республикамыздағы тұйықталған (ағып шықпайтын) көлдердің ішіндегі жалғыз терең сулы ғажайып көл.
Алакөл - тұзды ағынсыз көл. Ол Алматы және Шығыс Қазақстан
облыстарының шегарасында орналасқан. Көлдің оңтүстік-шығыс жағында Жоңғар қақпасы орналасқан. Батыс жағында Көктума ауылы бар, ол қазақ-қытай шегарасынан 80 шақырым жерде жатыр. Шығысында - Қабанбай ауылы. Бұл ауыл дамыған туристік инфрақұрылымымен ерекше, Қабанбайдың шығысында 15 шақырым жерде Барлық-Арасан курорты орын тепкен.Алакөлде курортты демалыс орындарының орналасу себебі - суының минералдарға бай болуында, оның құрамында Менделеев кестесінің элементтерінің көбі кездеседі, құрамы жаңғынан Қара және Өлі теңіздерге ұқсайды. Сондықтан бұл аймақта демалушылар емдік туризммен шұғылданады.Көл жағалаулары тек емдік саяхаттар үшін ғана емес, тыныштықты қалайтын туристерге де көп ұсыныс жасайды. Бұл ретте Алакөл аумағындағы балық аулау мен аңшылық өте танымал.
Туризм бұл аймақта 10 шақты жыл дамып келеді, сондықтан көл жағасынан комфортты қонақ үйлер мен демалыс үйлері қызмет көрсетеді. Сонымен қатар Қабанбай мен Көктума ауылдары да демалыс аймағы саналып, туристік қызметтер ұсынып келеді.
Олар ел экономикасына елеулі үлес қосып жатқанымен көл суына және экологиясына залалын тигізуде. Суға жыл сайын тонналап жіберілетін ластағыштар су құрамын өзгертуде. Алакөл көлі экологиясы мен суының нашарлауының басты себебі табиғатты пайдаланушылар, оның ішінде егін суғарушылар, шет елден төгілген зиянды қалдықтар болып табылады. Сондықтан да экожүйені қалпына келтіру және халықты қамтамасыз ету, сақтау үшін көл экологиясы мен биоресурстарын сақтау жолдарын қарастырып, оның техногендік әсерінің тәуелсіздігін, оның ішінде көлдің түрлі ингредиенттермен ластану деңгейін анықтауды қажет етеді. Бұл адам денсаулығына айтарлықтай кері әсер етеді. Ғалымдар Шығыс Қазақстан облысындағы 8 көл мен 2 қайнардың суы мен батпағының құрамының физика-химиялық қасиеттеріне зерттеу жұмыстарын жүргізген. Нәтижесінде Алакөлдің суында адамның буын аурулары, тері аурулары, қан айналымы жүйесіне, тб. пайдасы зор радон көрсеткішінің жоғары екені ғылыми түрде дәлелденді.
Ғылыми зерттеу Рухани жаңғыру бағдарламасы аясында Шығыс Қазақстанның інжу-маржаны жобасын іске асыру бойынша қолға алынған. Бүгінде зерттеу жұмыстарының бірінші кезеңі аяқталып отыр.
2. Жұмыстың мақсаты: Алакөл көлі мен оған құятын өзен сулардың қышқылдылық деңгейін анықтау. Су құрамына толыққанды зерттеу жұмыстарын жүргізу.
3. Зерттеу нысаны: Алакөл көлінің суының химиялық құрамын зерттеу
4. Жұмыстың міндеттері:
-Алакөл көлі туралы әдеби мәліметтерді жинақтау
- Көл суының химиялық құрамын анықтау
-Көл суынан қышқылдылығы мен еріген иондарды анықтау.
5. Зерттеу жұмысының әдіснамалы және теориялық негіздері: Нақты ғылыми дәлелденген ақпараттарға сүйене отырып,тұжырым жасау. Алакөл көлінің қазіргі жағдайын тексеріп, анықтамасын алып талдау жүргізу.
6. Жұмыстың практикалық маңызы: Су құрамына жүргізілген талдау нәтижелері, Алакөл көліне қазіргі жағдайына баға беру үшін маңызды. Зертттеу нәтижелерін, көл суының қышқылдылығын,адамға тигізер пайдасы ме зиянын алдын алу шараларына бағытталған жұмыстарға тиімді пайдалану.
9. Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, 23 қолданылған әдебиеттер тізімі 9 кестеден, 11 суреттен тұрады. Дипломдық жұмыстың көлемі 42 бет.
Кіріспеде дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі, мақсаты мен міндеттері айтылады. Сондай-ақ, жұмыстың практикалық маңызы мен зертттеу әдістері туралы да ақпарат беріледі.
Алакөл жер беті сулары ағынының орташа айлық және жылдық көлемін талдау жайлы бірінші тарауда айтылады.
Келесі бөлімде Алакөл көлдер жүйесінің гидрологиялық және гидрохимиялық режимінің жыл ішіндегі және көпжылдық динамикасын талдау және олардың биоресурстардың қалыптасуына әсерін сипаттау туралы баяндалады.
Алакөл көлдер жүйесінің зерттелетін аудандарындағы еріген газдардың, биогенді қосылыстардың, органикалық заттардың және судың тұздылығы мен минералдануын анықтау жайлы толық мағұлмат береді.
Келесі бөлімде сол талдау нәтижелері талданады. Су құрамының өзгерістері сараланады. Салыстырылады. Қорытындыда жүргізілген зертттеу нәтижелері тұжырымдалып, көлдің қышқылдылық маңыздылығы, оның ішінде көлдің ерітінділері туралы шешуші роль атқаратындығы туралы айтылады.
Әдеби шолу
1.Алакөл көлдер жүйесінің гидрологиялық және гидрохимиялық режимінің жыл ішіндегі және көпжылдық динамикасын талдау және олардың биоресурстардың қалыптасуына әсерін сипаттау.
Алакөл тобына 4 үлкен көл кіретіні мәлім. Олар: Сасыккөл, Қошқаркөл (Ұялы), Алакөл және Жалаңаш. Бұлардың маңында 500-ден астам, жалпы ауданы 3400 км2 болатын, шағын көлдер мен батпақтар бар [3]. Бұл көлдерге құятын басты өзендер: Тентек, Үржар, Еміл, Қатынсу, Ырғайты және Жаманты.
Тентек өзені. Бұл өзенге Алакөл ойпатына келетін жер бетілік ағынның 40%-ы тиесілі. Бұл өзеннің таудан шықандағы ағыны 46,0 м3с, ал Шыңжалы өзенінен төменгі тұста - 35,0 м3с. (Ағынның азаюы судың біразын егінге бұруға байланысты). Бұл өзен Сасықкөлдің оңтүстік жағалауына аумағы 295 км2 атырау жасап барып құяды.
Үржар - ағын көлемі жағынан бассейнде екінші орында, зерттеушілердің бағамы бойынша су өтімі 16,5 м3с. Ол Алакөлдің солтүстік жағасына шытырман көлшіктер тізбегін жасап құяды. Осы шытырманның басынан көл жиегіне дейін 5,5 км. Бұл екі арада көл жиегіне параллель бағытта орналасқан әлденеше ұзынша көлшіктер тізбегі бар. Олардың орналасу бағыты бір кездерде мұнда көлжиегі болғанын көрсетеді. Ал арасындағы құмжалдар - толқын әрекетінің салдары. Осы көлшіктерге оң қанаттан Ұялы келіп қосылады. Ұялы - Сасықкөл мен Ұялының (Қошқаркөлдің) және олардың арасындағы ұсақ көлдердің артылған суын жинап Алакөлге жеткізетін өзек. Үржар мен Ұялы Алакөлге 25,9 м3с су әкеледі.
Басқа өзендердің ішінде суы молы Қытай территорисынан келетін - Еміл (14,2 м3с). Қатынсу мен Жаманты өзендерінің ағысы бірдей (4,6 м3с шамасы), Жаманөткел (Жалаңаштан шығып Алакөлге қосылатын өзек) мен оған құятын Ырғайтының әкелетін суы - 2,6 м3с [42]. Сонымен өткен ғасырдың 60-шы жылдарғы зерттеу нәтижелері бойынша Алакөлге жыл сайын орта есеппен 51,9 м3с немесе 1,638 км3 ағын су келеді екен. Бірақ, қазіргі уақытқа дейін созылатын көлдегі су деңгейінің біртіндеп көтерілуі жер беті ағынының көлемі (жауын-шашын мен жер асты суларын есепке алмағанда) кемінде 1,98 км3 құрау керектігін көрсетеді. Қарастырылып отырған көлдердің ең үлкені және ең төменгісі - Алакөл (2.1- сурет). Сондықтан бұған өзгелерден артылған сулардың бәрі келіп тоғысады. Бұл көл ақпайтындықтан суы ащы.
Көлдің жиегі көбіне еңісті болғандықтан оның жағалауы өсімдікке жұтаң. Тек Үржар мен Қатынсу құятын солтүстік жағалауы ғана жайпақ, өсімдігі мол.
Зерттеушілердің мәліметі бойынша жағалау төрттік дәуірдің шөгінділерімен көмкерілген. Жағалау солтүстік және солтүстік- батыс жиектерде аздап тілімденген. Жиектің басым бөлігінде бұралаң аз, шығанақтар мен қойнаулар жоқ. Тек қиыр оңтүстік-шығысында ғана Кіші Алакөл шығанағы Жаманөткелге дейін созылып жатыр. Осы шығанақтың ауызы екі жағадан ортаны жаба керілген ұзын (20,0 км) құмжотамен бөгелген [4].
Қазір құмжота су астына түгелдей еніп, көрінбей кетті. Тек ең шығысындағы 1200 м-дей болатын бөлігі ғана ақ толқындардың арасынан аңғарылып тұрады. Су 3-5 м-ден аса төмендегенде құмжотаның ортасынан үлкен кертік пайда болады да, шығанақты көлмен қосып жатады. Кертіктің ұзындығы 2,5 км. ал оның түбіндегі су тереңдігі 17,0 м шамасындай.
Көлдің суы ащы (4,0...10-11гдм3), жиектен ортаға қарай ащылығы арта береді. Мөлдірлігі терең жағалау мен ортада 4-6 м, саяздау жерінде 1,5-3,0 м [43]. Көлдің ортасында (шығыс жағалауға қарай сәл ығыса) Үлкен Аралтөбе, Орта және Кіші Аралтөбе деп аталатын аралдар шоғыры орналасқан. Қазір оларды Тасарал деп те атай береді. Олар палеозой дәуірінің жыныстарынан түзілген, жиектері биік, шығыс жағында жарқабақты болып келеді.
Көлдің ең терең жерлері осы аралдарды батыс, оңтүстік-батыс жағынан доға түрінде қоршап жатыр. Өткен ғасырдағы табылған көлдің ең терең жері 54,0 м еді, ал қазір 57,0 м шамасы болуы мүмкін. Ол жер Кіші Аралтөбеден 5,0 шақырымдай оңтүстік батыста. Сол жылдардағы ұзыны 12,5 км болған Құмаралдың (Пески) көп жері қазір су астында қалып қазір небары 4,5 км болып қалды.
Сасықкөл - осы топтағы екінші үлкен көл. Оның орташа деңгейі ретінде 350,5 м БЖ қабылданған. Осы мәнге сәйкес көл бетінің ауданы 736 км2, көлемі - 2,43 км3 (ұзыны - 49,6 км, ені - 19,8 км, ең тереңі 6,0 м, орташасы - 3,3 м). Көл батыстан шығысқақарай созылған. Батыс шетіне таман Аралтөбе аралы орналасқан. Екінші Аралтөбе - Қошқаркөл мен екі арадағы биік шоқы. Осы шоқының батыс бөлігі аласарып, сүйірленіп келіп Сасықкөлге кіреді де солтүстікке қарай кілт бұрылады. Осы сүйір көлдің осы шетінде екі шығанақ жасайды (Бүрген және Жартас). Көл оңтүстік жағадан ШҚО шекарасына дейін 0,5 м - 2,0 м шамасына ауытқиды, ал ең тереңі жері солтүстік-батысында 6,0 м. Сонымен бірге батыстан шығысқа қарай да тереңдей береді.
Көлдің жағалары аз кесілген - шығанақтар аз: Бурген, Жартас және көлге қосылатын ұсақ жағалаудағы көлдер. Бұның да жағалауы аз тілімделген. Тентек пен Қарақол аралығындағы шығыс жағалауын және солтүстік- батыс жиегін қалың құрақ пен қамыс басып жатыр. Қалың құрақ Сағат ауылының қасында үзіліп, Ерту маңында қайта жалғасады. Сағаттың маңы мен Тентек-Ерту аралығында жағалау көтеріңкі, өсімдіктер аз.
Көлдің шығыс бөлігінде құрақ-қамыс басқан ну көл жиегінен 9,0- 9,8 км шамасына дейін созылып жатқан жерлері бар. Осы нудың арасы шағын көлшіктермен батпақтарға толы. Су деңгейі төмендегенде осы батпақтардан шыққан шіріндінің иісі талай жерден тынысыңды алады. Сасықкөл атауы осыдан шыққан дейді зерттеушілер.
Ағынды болғандықтан көлдегі су тұщы әрі оның деңгейі көп өзгеріске ұшырамайды (көп жылдар ішінде ауытқуы небәрі 1,2 м).
Сасықкөл көліне екі ағын құяды: Тентек өзенінің оңтүстік-шығысында, Қаракөл өзенінің солтүстігінде (тек көп сулы жылдары). Солтүстіктен Кыл шатқалына жақындаған Ай өзені кейде өз суларын шатқалдың жағасына жеткізеді, бірақ бұл су Сасықкөл көліне жетпейді. Су аз жылдары Ай және Қаракөл өзендерінің негізгі ағысы өзендердің төменгі ағысында булануға және транспирацияға жұмсалады.
Қошқаркөл (Ұялы). Сасықкөл мен Алакөлдің ортасында, біріншісінен 4,5 км, екіншісінен 5,5 км-лік мойнақмен (нұралықпен) бөлініп жатыр. Ернеуіәнің биіктігі 349,8 м БЖ деп бегіленген. Соған сәйкес ауданы 120 км2 (ұзыны -18,3 км, ені - 9,6 км,ең тереңі - 6,0 м, орташасы - 4,0 м). Көлдің пішіні (атауына сай) жұмыртқа тәрізді, меридиан бағытымен сәл созылған. Бұл да ағынды, суы тұщы. Жағалауы мүлде аз тілімденген. Көлдің батыс жағы тереңдеу, түбі көлбеу.
Көлге құятын өзен жоқ, ол Сасықкөлден шығатын Жіңішкесу, тағы басқа суағарлармен келетін сумен қоректенеді. Кей жылдары Тентектің бұрынғы оң тармағы Сухая речка (Құрөзек) арқылы аздаған ( = 0,5 м3с) су түседі. Көлден асқан су Ұялыға түсіп, одан ары Үржар арнасымен Алакөлге жетеді.Алакөл тобындағы көлдерге іргелес жатқан су жүйелерінің балық шаруашылығы үшін маңызы. Әрбір табиғи су айдыны секілді бұл топтағы көлдер үшін де олармен іргелес жатқан су жүйелеріндегі балықтардың уылдырығын шашуына, ұсақ шабақтардың өсуіне қолайлы жерлерінің үлкен маңызы бар. Оның үстіне қарастырылған үш көлдің де жиектері аз тілімденгенін айттық. Сол себепті бұл үш көлге де (әсіресе сазан үшін) жоғары сапалы төлжайлар жетіспейді. Сасықкөл сазанының құрып кетуіне ықпал еткен бір себеп осы болуы мүмкін.
Бұрын сазанның негізгі төлжайы Тентектің атырауындағы көлшіктер мен қарасулардың жиегі болатын. Ал күзде осы атыраудың шабақтарын көлге өткізу үшін аздап болса да қарасулар (көлшіктер) жырылып, құрақ шабылып, өзге де пайдалы шаралар жүргізілетін. Қазір бұл атырау мен оның сағасы Алакөл МТҚ - ның иелігіне өтіп кетті. Енді ол жерде ешқандай мелиорациялық жұмыстар жүргізуге болмайды. Соның нәтижесінде шағын көлшіктерде қыстап қалған шабақтар жиі қырылып жатады. Ондай қалың қамыстың арасы мен шағын суларға сазан шабақтарының үйір екенін ескерсек сазанның азаю себептерінің бірі осы екені де таңқаларлық нәрсе емес.
1.1.Алакөл жер беті сулары ағынының орташа айлық және жылдық көлемін талдау
Сасықкөл мен Қошқаркөлдің негізінен Тентектің суымен қоректенетіні жоғарыда айтылды. Тентектің орташа жылдық ағысы Төңкеріс ауылының тұсында 1,457 км3, Шыңжалы сағасынан сәл төменде -1,104 км3 [43]. Өзеннің атырауында жоғалатын су көлемі - 150 млн. м3. Сонда көлге жететін су - 0,954 млн. м3. Көлге жер астымен келетін су - 100 млн. м3, көл бетіне жауатын жауын - 239 млн. м3 (325 мм). Сонымен жыл сайын орта есеппен Сасықкөлге жылына 1,293 км3 су келеді екен. Ал көл бетінен буланатын су - 0,759 км3 (1031мм). Ерту бағытымен кететін су -72,0 млн.м3. Демек қалған 462 млн.м3 су (1293-759-72) жағалаудағы көлшіктер мен батпақтарды толтыруға, Қошқаркөлді және Ұялыны суландыруға жұмсалады екен.
Қошқаркөл көліне негізгі ағын көлемі 165 млн. м3 құрайтын жіңішке ағыны бойынша Сасықкөл көлінен келіп түседі. Жер асты ағыны 20 млн. м3 деп бағаланады. Су айнасына түсетін жауын-шашын 36,4 млн. м3 құрайды. Бұл көлдің бетінен жыл сайын орта есеппен 83,0 млн.м3 су буланып кетеді (жауын-шашынды есепке алғанда).
Алакөл көлі үшін су балансының кіріс бөлігінің негізгі үлесін жер асты қоректенуінің Елеулі рөлімен жер үсті ағыны құрайды. Оған 15-тен астам өзен құяды, бірақ олардың көпшілігі таяз және көлдің Су балансында маңызды рөл атқармайды. Негізгі су ағындары анықтайтын приходную бөлігі су балансы-бұл р., Үржар ауылы мен р. Бескопа беретін 50% жер беті ағынын, р. Хатынсу (8,8 %), р. Емель (27,4 %), р. Жаманоткель (5 %) және р. Жаманты (8,8 %) . Алакөл көл жүйесі гидрохимиялық режимінің жылдық динамикасын талдау Сасықкөл мен Қошқаркөл екі көлінің тұщы екенін көрсетеді. Олар ортаның сілтілік реакциясымен сипатталады. Минералдануы Сасықкөл көлі бойынша 506-920 мгдм3 аралығында; Қошқаркөл көлі бойынша 628-942 мгдм3 аралығында ауытқиды. Бұл көлдердің сулары гидрокарбонат класына, кальций тобына, бірінші типке жатады.
Перманганаттың тотығуы бойынша Сасықкөл және Қошқаркөл көлдері перманганаттың аз тотығуы бар су ретінде бағаланады.
Алакөл көлі басқа екі көлге қарағанда тұздылығы өзгеше. Ол ортаның сілтілік реакциясымен сипатталады. Алакөл көлінің бүкіл акваториясындағы су натрий мен кальций тобының хлоридті, гидрокарбонатты кластарына, бірінші және екінші типке жатады. Биогендік қосылыстар маусымдық және жылдық аспектілерде сулы флораның дамуы үшін жеткілікті мөлшерінде өзгереді.
Жалпы гидрохимиялық көрсеткіштер бойынша Алакөл көлдер жүйесі гидробионттардың мекендеу жағдайларына сәйкес келеді.
Алакөл ойпаты-аллювиалды қалыңдығымен және көлдік шөгінділермен толтырылған тектоникалық тау аралық майысқан жер.
Оның жазықтық, түптік бөлігі төрттік және адам да ерте Балқашпен Алакөл ойпаты бір, кезінде кетілген Алакөл суатында қалыптасқан. Қазіргі кезде өзендердің және желдің жерінен орталық бөліктерде тектоникалық құрылыстардың жерінен сылуынан түбі қайтадан құралған.
Алакөл көлі төрт үлкен көлдің 95 %-ы су массасын құрайтын терең ағынсыз көл. Аймақтың көлденең өсінен бастап жоғары жағынан бастап аз сулы, ағынды көлдер орналасқан. Солтүстікте Қошқаркөл және Сасықкөл, оңтүстігінде артық суын Алакөл көліне құятын Жалаңашкөл [7].
Көлдерге негігілері Тентек, Ұржар, Қатынсу, Емел өзендері құяды. Тентек өзені беткі жиынтық сағалардың 40 %-ын беріп, Алакөлдің орталық бөлігіне жалпы үш көлге тең кең атырау құрады. Алакөл көлінің оңтүстік шығыс және оңтүстігінде құрғап қалған қалған өзендер қатары байқалады.
Гидрогеологиясы
Алакөл ойпаты табиғи және геологиялық құрлымы жағынан жер асты суларының құрылуына көп ықпал келтіреді. Жер асты суларының негізгі қоректену көздері Жоңғар Алатауы, Тарбағатай, Барлық-Майлы таулы аудандарында және тау етегі шелифтерінде кездеседі.
Алакөл қазаншұңқыры төрттік және шөгінді-төрттік кезеңдегі суды жақсы өткізетін борпылдақ шөгіндімен орталық бөлігіне дейін қамтылған. Геофизикалық зерттеулердің деректері бойынша жер асты суының көлемі 1000 метрден асады.
Гидрофизиктердің айтуы бойынша Алакөл ойпатының және ол жердегі көлдердің жер асты суларымен қоректенуі гидрогеологиялық жағыдайының біршама жақсарғанын көрсетеді таулы аудандарда атмосфералық жауын-шашының фильтыратциясы жерінен тектоникалық бөліну мол аудандарда жарылған сулар түзіледі. Бұл сулар біртіндеп өзен аңғарларына келеді де, біртіндеп Алакөл ойпаңына кетеді.
Қар жамылғысы
Алакөл, Сасықкөл ойпаңдарында түсетін қар жамылғысы қараша, желтоқсан айларында байқалады. Жоңғар Алатауының солтүстік теріскей беткейлерінде артық су қоры көп. Таулы аудандарға сондай-ақ қар жамылғысы көп түседі және еру уақыты науырыз, сәуір айлары. Қар жамылғысының тығыздығы қыстың болуына байланысты. Қыс қатты болған жылдары оның тығыз орналасқаны байқалады. Таулы қыраттарда қардың қалыңдығы 0,20 метрге жетеді. Ал биіктеген сайын өсе түседі. Ең жоғарғы тығыздық Жоңғар Алатауының мұздықтарында 2-3 есе көп болады. Максимальді су қоры қар жамылғысында тепе-тең емес. Таудың солтүстік батыс теріскейінде су қоры 500мм-ды құрайды. Қар жамылғысының еруі наурыз айында байқалады. Бұдан биік 2000-3000 м бикте қар жамылғысының еруі шілде, тамыз айларына дейін созылады. Жазық Алакөл ойпатында қардың еруі сәуірде айақталады.
Термикалық режимі
Алакөлдің термикалық режимінен жылу баланысын анықтаудың негізгі факторы болып су массасының тереңдігі, қарқынды желділігі, су массасының су толқынды араласуы болып табылады.
Жылу баланысы жүрісінен жылу бөлшектерінің жылдық циклі әсерінен термикалық режимі үш негізгі факторға бөлінеді:
1. көктемгі-жазғы жылыну фериоді (сәуір-шілде);
2. күзгі-қысқы салқындау фериоді (қыркүйек-қаңтар);
3. Қысқы фериоді (ақпан-наурыз);
Алакөл көлінің оңтүстік шығыс және оңтүстігінде құрғап қалған қалған өзендер қатары байқалады. Алакөл ойпаты табиғи және геологиялық құрлымы жағынан жер асты суларының құрылуына көп ықпал келтіреді. Жер асты суларының негізгі қоректену көздері Жоңғар Алатауы, Тарбағатай, Барлық-Майлы таулы аудандарында және тау етегі шелифтерінде кездеседі. Алакөл қазаншұңқыры төрттік және шөгінді-төрттік кезеңдегі суды жақсы өткізетін борпылдақ шөгіндімен орталық бөлігіне дейін қамтылған.
Геофизикалық зерттеулердің деректері бойынша жер асты суының көлемі 1000 метрден асады. Гидрофизиктердің айтуы бойынша Алакөл және ол жердегі көлдердің жер асты суларымен қоректенуі гидрогеологиялық жағыдайының біршама жақсарғанын көрсетеді таулы аудандарда атмосфералық жауын-шашының фильтыратциясы жерінен тектоникалық бөліну мол аудандарда жарылған сулар түзіледі. Бұл сулар біртіндеп өзен аңғарларына келеді де, біртіндеп Алакөл ойпаңына кетеді .
Алакөл көлінің батыс бөлігіндегі биогендік элементтердің құрамы (2.5 - кесте) көктемгі кезеңде: аммоний азоты бойынша - 0,15 мгдм3, нитрит азоты бойынша-0,009 мгдм3, нитрат азоты бойынша-0,7 мгдм3, фосфор қосылыстары бойынша-0,27 мгдм3 құрады. Жазғы кезеңде биогенді заттардың құрамы орташа мәндерге дейін біршама өсті: аммоний азоты-0,21 мгдм3, нитрит азоты - 0,011 мгдм3, нитрат азоты - 0,8 мг дм3, фосфор қосылыстары тиісінше 0,17 мгдм3 дейін.
Екінші кәсіптік ауданда еріген оттегінің мөлшері көктемнен жазға дейін артты. Жазда Органикалық заттардың мөлшері көктеммен салыстырғанда 1,5 есе өсті. Сутегі көрсеткішінің мәні 8,8 (рН) құрайды. 5180 мгдм3 - 6877 мгдм3 интервалында осы зерттелетін ауданның жалпы минералдану мәндері бойынша осы ауданның суын "тұзды" санатына жатқызуға мүмкіндік береді.
Үшінші кәсіптік ауданда (Шығыс). 2021 жылдың мамыр айының соңында су ортасының температурасы орта есеппен 20,4 0С,судың мөлдірлігі-1,1 м, орташа тереңдігі-4,1 м. Судағы оттегінің салыстырмалы мөлшері орта есеппен 8,7 мг дм3 құрады, қалыпты оттегімен қанықтыру 97,3% құрады. Судағы Органикалық заттардың тотығу күйі 4,1-ден 5,4 мгОдм3-ге дейін өзгерді. Суды жіктеу бойынша үшінші кәсіптік ауданда су сульфат класына, натрий тобына, екіншісі (HCO3-Ca2++Mg2+ HCO3- + SО2-4) типке сәйкес келеді. Зерттеудің көктемгі кезеңінің жалпы минералдануының мәні бойынша осы ауданның суын 5733 мгдм3 минералдану кезінде тұзды су санатына жатқызуға болады.
Алакөл көлінің шығыс бөлігіндегі биогендік элементтердің құрамы (2.5 - кесте) көктемгі кезеңде: аммоний азоты - 0,15 мгдм3, нитрит азоты - 0,007 мгдм3, нитрат азоты - 0,6 мгдм3, фосфор қосылыстары-0,16 мгдм3. Жазғы кезеңде биогендік заттардың құрамы орташа мәндерге дейін біршама өсті, аммоний азоты бойынша - 0,19 мг дм3, нитрит азоты бойынша - 0,021 мгдм3, нитрат азоты бойынша - 0,9 мгдм3, тек фосфор қосылыстары бойынша орташа көрсеткіштің 0,11 мгдм3 дейін төмендеуі тіркелді.
Тамыз айында су 21,8 0С дейін жылынды. Судың мөлдірлігі орташа - 0,5, тереңдігі 3,9 м. Ерітілген оттегінің мөлшері 8,8-ден 9,2 мгдм3-ге дейін, қанықтыру дәрежесі 104,7% - ға дейін өзгерді. Органикалық заттардың орташа мөлшері-4,7 мгдм3. Классификацияға сәйкес, жазғы зерттеу кезеңінде үшінші өнеркәсіптік аймақтың суы хлорид класына, натрий тобына, бірінші (HCO3-Ca2++Mg2+) типіне жатады. Зерттеудің жазғы кезеңінде жалпы минералдану мәні бойынша (6357 мгдм3) осы ауданның суын тұзды су санатына жатқызуға болады.
Көктем-жаз мезгілінде жаздың үшінші өнеркәсіптік аймағында еріген оттегінің мөлшері аздап артады, бұл табиғи түрде жоғарылайды, сонымен қатар оның қанығу деңгейі көктемгі көрсеткіштермен салыстырғанда өзгерді.
Төртінші кәсіптік аудан (Оңтүстік). Зерттеудің көктемгі кезеңіндегі су температурасының орташа мәні 21,3 0С құрады. Зерттеу кезінде көлдегі судың мөлдірлігі 1,1 - 1,2 м аралықта, тереңдігі 3,4-тен 5,8 м-ге дейін болды. Ерітілген оттегінің мөлшері орташа 8,87 мгдм3, қанығу дәрежесі 97,7% дейін. Перманганаттың тотығуымен анықталатын Органикалық заттардың мөлшері 3,6-дан 4,7 мгОдм3-ге дейін өзгерді. Бұл аймақтағы су иондық құрамы бойынша хлорид класына, натрий тобына, екінші (HCO3-Ca2++Mg2+ HCO3- + SО2-4) типке жатады.
Алакөл көлінің оңтүстік бөлігіндегі биогендік элементтердің құрамы (2.5 - кесте) көктемгі кезеңде: аммоний азоты - 0,14 мгдм3, нитрит азоты - 0,008 мгдм3, нитрат азоты - 0,8 мгдм3, фосфор қосылыстары-0,22 мгдм3. Жазғы кезеңде биогендік заттардың құрамы орташа мәндерінде біршама өсу байқалды, аммоний азоты бойынша - 0,15 мгдм3, нитрит азоты бойынша - 0,012 мгдм3, нитрат азоты бойынша - 0,9 мгдм3, тек фосфор қосылыстары бойынша орташа көрсеткіштің 0,18 мгдм3 дейін төмендеуі тіркелді.
Судың мөлдірлігі орта есеппен 1,1 м, судың тереңдігі 3,9 м. Жазда еріген оттегінің орташа мәні 9,53 мгдм3, оттегімен қанықтыру 108,8% құрайды. Классификацияға сәйкес, бұл аймақтың суы хлорид класына, кальций тобына, бірінші (HCO3-Ca2++Mg2+) типіне жатады. Көктемгі-жазғы кезеңдегі сутегі көрсеткішінің мәні ортаның сілтілік сипатын көрсетеді. Жазда көктемде перманганаттың тотығуы бойынша судағы Органикалық заттардың мөлшері артады.
Сурет 1 .2021 жылғы Алакөл көлінің перманганатты тотықтануының орташа мәні (КА)
Перманганатты тотығуы бойынша сулардың жіктелуіне сәйкес Алакөл көлінің суы барлық төрт өнеркәсіптік аудан бойынша "кіші"санатына сәйкес келеді. Сурет 2.5 - Көктем-жаз кезеңінде перманганаттың тотығуының шамалы ауытқуы байқалады.
1.2 Алакөл жүйесінің көлдеріндегі орташа жылдық су деңгейі динамикасы
Сасықкөл көлі. Жоғарыда айтылғандай, Тентек өзені Сасықкөл көлінің негізгі жер үсті суының көзі болып табылады. Сасықкөлдегі су деңгейінің динамикасы үш фактормен анықталады: судың келуі, сулы қабаттың булануы және көлден судың шығуы. Осы факторлардың әсерінен көлдегі су деңгейі жыл бойына 50-ден 98 см-ге дейін өзгереді (2.2-сурет). Толқындар кезінде су деңгейінің ауытқуы 40 см жетеді.
Сурет 3. Сасықкөл көліндегі су деңгейінің динамикасы
Суретте көрсетілгендей, көп жағдайда Сасықкөл көліндегі қыста (қаңтар-наурыз) су деңгейі бір деңгейде болады, ал сәуір айының басынан бастап қарқынды көтерілу басталады, ол маусым айының ортасына дейін жалғасады (кейде мамыр айының соңына дейін және шілде айының ортасына дейін сирек). Жаздың соңында күздің ортасында аяқталатын құлдырау басталады. Содан кейін, әдетте, аз деңгейде көтерілу байқалады.
Сасықкөл көліндегі 2021 жылы су деңгейінің көтерілуі мамыр айының ортасына дейін жалғасып, 350,10 мБС белгісіне жетті, содан кейін күрт құлдырау басталып, 350,0 мБС деңгейіне жетті және тамыз айының ортасына дейін жалғасты. Бұл жағдай ауыздың жасанды, санкцияланбаған ұлғаюымен және ол арқылы судың ағып кетуімен байланысты болды. Алматы - Семей автожолын қайта жөндеу бойынша құрылысшылар тамыз айының ортасында көлге жетті. Сасықкөл олар ағынды жауып тастады және су деңгейі қазан айының ортасына қарай көтеріле бастады, ол 350,10 мБ с деңгейіне жетті.
2021 жылдың көктемінде ол фитофильді балық түрлерінің уылдырық шашуына қолайлы болса да, оның саны аз болды, өйткені негізгі кәмелетке толмағандар су ағынымен ауланбаған Батпақты трактатқа түсіп кетті.
2021 жылдың көктемінде ол фитофильді балық түрлерінің уылдырық шашуына қолайлы болса да, оның саны аз болды, өйткені негізгі шабақтары батпақты жерлерге су ағынымен өрістейді.
Сасықкөл көлінің қазаншұңқырында су қоймасының терең бөлігіне қарай түбі аздап еңіс. Яғни, сумен толтырылған кезде оның ауданы алдымен (түбінде) өте тез өседі және деңгей 349,0 мБ с белгісіне жақындаған кезде күрт баяулайды. Бұл деңгейді сыни деп санауға болады, өйткені су көкжиегінің одан әрі төмендеуі құлау бірлігіне аймақтың күрт төмендеуіне әкеледі. 348,5 мБС деңгейін белгілеген кезде ондағы су көлемі екі есе азаяды. Балқаш көліне ұқсас деңгейді одан әрі төмендету су ортасының "қанағаттанарлықсыз" экологиялық жағдайға дейін нашарлауына әкеп соқтырады деп болжауға болады. Бұл экологиялық критикалық деңгей, одан төмен судың минералдануының күрт өсуі басталады және гидробионттардың даму жағдайлары айтарлықтай нашарлайды.
Қошқаркөл көлінің өз саласы жоқ және негізінен Сасықкөл көлінің есебінен, жағалау білігі арқылы және жер үсті құламасы арқылы, сондай-ақ Жіңішкесу өзені арқылы сүзу жолымен толықтырылады. Сасықкөл деңгейінің төмен тұрған кезеңінде жер үсті ағыны тоқтатылады. Көктемгі-жазғы кезеңде шамалы маусымдық ағын (0,5 м3с кем) Сухая өзені арнасына беріледі. Көлден Ұялы ағысы арқылы Ұялы өзеніне және одан әрі Үржар өзеніне жүзеге асырылады [5]. Биыл Қошқаркөл көліндегі су деңгейі наурыз айының ортасынан басталды. Жылдық максимум маусым-шілде айларында байқалды. Жазғы-күзгі деңгейдің төмендеуі тамыз айына дейін жалғасты 350,3 мбЖ белгісіне жетті. Тамыз-қыркүйек айларында Қазан айының басында жалғасатын күрт құлдырау байқалды. Су деңгейінің жылдық амплитудасы 41-ден 90 см-ге дейін, орташа 68 см-ге дейін өзгереді. Су деңгейінің тербелістері 10 см-ге жетеді.
Қошқаркөл көлін сумен қамтамасыз етудің балық қорлары мен балық аулауға әсерін саралау орташа жылдық көрсеткіші 2009, 2013-2015 жж, деңгей 349,8-ден 350,0 мБЖ-ға дейін ауытқыған кезде саналатынын көрсетеді. Көп сулы кезең 2010-2011 жж., 2016-2018 жж. су деңгейі төмендегенде және 349,7 м БЖ кем болғанда. Соңғы жылдары көлдегі су деңгейінің қауіпті мәндері 349,5 м БЖ анықталған. Сасықкөл көлі сияқты, бұл деңгей шартты түрде ғана қауіпті деп атауға болады.
Өткен жылдағыдай, қыста көлдегі су деңгейі көтерілмеген және төмен түскен жоқ. (2.3 сурет). Бұл жерде мұндай сурет соңғы 8 жылда екі рет бұзылған (2014 және 2015 жж.). Көктемгі-жазғы кезеңде көлдегі су деңгейі өткен жылдың деңгейімен синхронды түрде өзгеріп, одан біршама жоғары болып қалды. Деңгей шыңына тамыз айының басында қол жеткізілді, одан кейін құлдырау кезеңі басталды. Мұндай деңгей әрдайым қайталанбайды, мамыр айында жиі жоғары деңгей байқалады. Жалпы, соңғы жылдары су деңгейінің көктемгі барысы көлдегі фитофильді балықтардың уылдырық шашу жағдайларын шектемеді.
Сурет 4.Қошқаркөлдегі су деңгейінің динамикасы
Алакөл көлі - көлде су деңгейінің ауытқуы екі түрі байқалады: жыл ішіндегі және жыларалық. Біріншісі, ағып жатқан өзендердің жыл ішіндегі бөлінуіне және көл бетінен булануға байланысты, ал су деңгейінің жыл сайынғы ауытқуы бассейндегі су жағдайының өзгеруімен анықталады және аймақтағы циклдік климатпен байланысты. Соңғы жүз жыл ішінде Алакөлдегі су деңгейдің ұзақ мерзімді амплитудасы 7,4 м-ден асты. 1908-1910 жылдардағы шыңнан кейін көлдегі деңгей біртіндеп төмендеп, 1946 жылы 342,6 м-ге жетті. Келесі жылдары деңгей көтерілді (1950 жылдардың ортасына дейін баяу, содан кейін қарқынды) және 1974 жылы 349,8 м БЖ көкжиекке жетті. Содан кейін қысқа уақытқа төмендеп, 1980 жылдардың ортасына дейін қайтадан баяу көтеріле бастады. Өткен ғасырдың аяғынан бастап өрлеу қарқынды түрде жалғасып, оның деңгейі (2017 жылдың маусым - шілде айларында) 350,90 м БЖ белгісіне жетті. Бұл-соңғы 150 жылда орын алған көлдегі су деңгейінің ең жоғарғы белгісі (Балқаш көліндегі деңгей барысына ұқсас).
Алакөл көлінің негізгі ағысы Үржар өзені (Ұялы) көлге, Қатынсу (8,8%), Емел (27,4%), Жаманөткел (5%, Ырғайты), Жаманты (8,8%), көлге су ағынын 50% - ға дейін әкеледі [3,50]. Өткен ғасырдың екінші жартысында бұл өзендердің ағысы біршама өсті және содан бері Алакөл көлінің деңгейі қабылданған (347,3 м) орташа мәнге дейін түспеген.
Соңғы 15 жыл ішінде көлдегі судың орташа көпжылдық деңгейі 350,0м БЖ құрайды. Өткен ғасырдың 60-шы жылдарының басында, Алакөл тобының көлдерін бірнеше жыл бойы кешенді зерттеуден кейін ғалымдар деңгейінің орташа көпжылдық мәні үшін Н=347,3 м БЖ деген белгі қабылдады. Деңгейдің бұл белгісіне су айналарының ауданы 2650 км², су көлемі-58,56 км³ және ең үлкен тереңдігі 54,0 м (сол жылдары табылған) сәйкес келеді. Бірақ, қазіргі заманғы су деңгейі қабылданған орташа шамадан 2,3 м жоғары. F= f(Н) және V= f(Н) 350,0 м БЖ функциясының мәндерін табамыз: көлдің ауданы енді 2900 км² тең және су көлемі - 65,0 км3. Яғни, олар тиісінше 9,4% - ға және 11,0% - ға өсті. Ең тереңдігі шамамен 57,0 м болды.
Алакөл көлінің жылдық су деңгейін талдау соңғы 20 жылда көлдегі судың жоғары жылдық деңгейі 2017 жылы (350.85 м) байқалғанын көрсетеді., ал ең төменгісі - 1999-2001 жж., деңгей 349,2 м-ден төмен болған кезде, сондықтан сыни нүкте ретінде 349,0 м БЖ деңгейі алынады, өйткені осы жылдары су қоймасында фаунаның дамуында айтарлықтай өзгерістер болған жоқ. Деңгейді осы белгіден төмен түсірген кезде лимиттер мен балық аулау туралы басқарушылық шешімдер қабылдау қажет болады.
Сасықкөл және Қошқаркөл көлдеріне қарағанда, Алакөл көлдерінің деңгейі қыс мезгілінде өсуде, өйткені жер үсті және жер асты суларының ағыны тоқтатылмайды, ал су айдынының бетінен булану жоқ (2.4 сурет). Көктемгі-жазғы кезеңде деңгейдің қарқынды өсуі соңғы үш жыл қатарынан байқалды.
Сурет 4.Алакөлде су деңгейінің маусымдық динамикасы
Сурет 5.Алакөлде су деңгейінің маусымдық динамикасы
Су деңгейінің 2017 ж. қаңтар мен ақпан айларында көтерілуі әрең байқалып, наурыз айының ортасынан бастап қарқынды болды, ол шілде айының екінші онкүндігіне дейін созылып, 350,35 м БЖ белгісіне уақытша тоқтады. Екінші жартысынан бастап, тамыз, қазан айына дейін деңгейі баяу төмендейді және бұдан әрі баяу ауысады көтеру. 2017-да деңгейдің мұндай барысы қайталанады, тек құлдырау қарқынды және жыл соңында көтерілу байқалмайды.
2018 жыл жоғары деңгейден басталды (350,35 м), бірақ жазда 2017 жылдың деңгейіне жеткен жоқ. Дегенмен, 2018 жылғы орташа жылдық деңгейдің мәні 2017 жылға қарағанда төмен емес болды. 2019 жылы деңгейдің көтерілуі 350,30 мБЖ белгісінен басталды наурыз айының ортасына қарай деңгей 350,40 мБЖ белгісіне жетті, содан кейін деңгейдің бірқалыпты көтерілуі маусым айының ортасына дейін жалғасты 350,80 мБЖ белгісіне жетті, бұл деңгей шілде айының үшінші онкүндігіне дейін жалғасты, содан кейін қыркүйек айының соңында құлдырау басталды, ол 350,50 мБЖ деңгейіне жетті.
2021 жылы деңгейдің көтерілуі 350,40 мБЖ белгісінен басталып, маусым айының басында 350,60 мБС деңгейіне дейін біртіндеп көтеріліп, шілде айының ортасына дейін созылды, содан кейін оның қыркүйек айының ортасына дейін біртіндеп төмендеуі байқалды, қазан айында деңгейдің төмендеуі 350,20 мБЖ белгісіне жетті. Ағымдағы жылы су деңгейі алдыңғы үш жылдан (2017-2019 жж.) 0,30 мБЖ-қа төмен, бірақ сонымен бірге өзінің сыни мәніне жеткен жоқ. 2003 жылдан бастап Алакөл көліне көпжылдық өту деңгейі соңғы онжылдықта 349,5 мБЖ белгісінен төмен түспеді. Су деңгейі 349,0 мБЖ белгісіне дейін төмендеген кезде көлдің ауданы небәрі 3,5% - ға, ал су көлемі 4,7% - ға, ал 347,0 м БЖ кезінде (қабылданған орташа көпжылдық деңгей) тиісінше 9,1% - ға және 13,0% - ға азаяды. Мұндай деңгей (әлі "сыни" деңгейден алыс) және егер келесі 2020 жылдан бастап су көкжиегінің біржақты (үздіксіз) төмендеуі басталса, оған 20 жылдай уақыт қажет болады. Демек, алдағы онжылдықта көлде болады деп күтуге негіз жоқ. Алакөл басқару шараларын қабылдайтын деңгейге жетеді.
Нақты деректерге сүйене отырып, 2021 жылға арналған АКЖ көлдері бойынша су жағдайының төмендеуі туралы теріс болжамдар жоқ деп айтуға болады. Қазіргі уақытта басқару шараларын қабылдау үшін көлдерді сумен қамтамасыз ету бойынша сыни мәндерге қол жеткізілген жоқ.
2. Алакөл көлдер жүйесінің зерттеу аудандары бойынша еріген газ мөлшері, биогендік қосылыстары, перманганатты тотығуы және судың минералдануы
Алакөл көлдерінің жүйесіне гидрохимиялық зерттеулер 2021 жылдың көктем-жаз кезеңінде жүргізілді. Сынамалар сегіз кәсіптік аудан (КА) бойынша алынды.
Сасықкөл көлі III кәсіптік ауданға бөлінеді. Осы жүйедегі басқа көлдер арасында Сасықкөл көлі суы ең тұщы болып табылады.
Бірінші кәсіптік аудан (Оңтүстік-Батыс). Су ортасының температурасы көктемде іріктеу кезінде 19,2-20,5 0С, жазда - 22,5 - 23,2 0С аралығында өзгерді. Көлдің мөлдірлігі орташа - 0,3 м, тереңдігі 2,5 - 3,5 м. Судағы сутегі иондарының концентрациясы (рН=8,5-8,9) ортаның сілтілі көрсеткішін көрсетті (2.1-кесте).
Көктемде аталған аумақта судың перманганатты тотығуының орташа мәні 3,9 мгОдм3, жазда - 5,1 мгдм3 болды. Көктемде минералданудың орташа көрсеткіші 620 мгдм3, ал жазда - 906 мгдм3 құрады. Бұл аумақ суында гидрокарбонат иондары, сондай-ақ кальций катиондары басым болды.
Екінші кәсіптік аудан (Оңтүстік - Шығыс). Көктемде судың беткі қабатының температурасы 21 °C болды, ал жазда ол 24,3 °C-қа дейін жылынған, тереңдігі 2,6 - 3,5 м. Станциялардағы судың мөлдірлігі көктем мен жазда (0,3 м) өзгеріссіз қалды. Сутегі көрсеткіші (рН) көктемде орташа - 8,8, жазда-8,5 болды.
Кесте 1.2021 жылғы көктем-жаз кезеңінде Сасықкөл көл суының кәсіптік аудандар (КА) бойынша орташа гидрохимиялық көрсеткіштері
Кәсіптік аудан
Станциялар
рН
Еріген газ, мгдм3
Биогендік элементтер,
мгдм3
Перманганатты тотығу,
мгдм[3]
Минералдану
мгдм[3]
СO2
O2
NH4
NO2
NO3
PО4
Көктем
Оңтүстік-Батыс
С - 14
8,9
-
9,08
0,09
0,033
1,0
0,29
3,8
589
С - 15
8,9
-
9,45
0,16
0,025
1,1
0,18
4,1
641
С - 17
8,9
-
9,41
0,18
0,019
1,0
0,16
3,9
631
Орташа
8,9
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.Жансүгіров атындағы Жетісу университеті
Самадиярова А.А.
Алакөл суының химиялық ластануын зерттеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011200-Химия мамандығы
Талдықорған 2022
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
І.Жансүгіров атындағы Жетісу университеті
Қорғауға жіберілді_______________
БББ жетекшісі м.а __________________б.ғ.к. А.Маусумбаева
Тақырыбы; Алакөл көлінің суының химиялық ластануын зерттеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011200-Химия мамандығы
Орындаған СамадияроваА.А
Ғылыми жетекшісі х.ғ.к. Канаева З.К
Талдықорған 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1 ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Алакөл жер беті сулары ағынының орташа айлық және жылдық көлемін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Алакөл көлдер жүйесінің гидрологиялық және гидрохимиялық режимінің жыл ішіндегі және көпжылдық динамикасын талдау және олардың биоресурстардың қалыптасуына әсерін сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
1.3 Алакөл көлдер жүйесінің зерттелетін аудандарындағы еріген газдардың, биогенді қосылыстардың, органикалық заттардың және судың тұздылығы мен минералдануын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2 ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Алаккөл көліне гидрохимиялық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Алакөл көлдер жүйесінің гидрографиялық желісінің жағдайы және сипаттамасы, сонымен қатар оқшауланған көлдер мен өзендер жүйесінің мазмұны мен құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ
3.1 Алакөл көлінің биогендік элементтердің құрамына талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... 34
3.2 Судың химиялық құрамын анықтаудың нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .41
КІРІСПЕ
1. Жұмыстың өзектілігі:
Алакөл көлі Қазақстандағы ішкі су қоймаларының ішінде көлемі жағынан екінші орын алатын әрі республикамыздағы тұйықталған (ағып шықпайтын) көлдердің ішіндегі жалғыз терең сулы ғажайып көл.
Алакөл - тұзды ағынсыз көл. Ол Алматы және Шығыс Қазақстан
облыстарының шегарасында орналасқан. Көлдің оңтүстік-шығыс жағында Жоңғар қақпасы орналасқан. Батыс жағында Көктума ауылы бар, ол қазақ-қытай шегарасынан 80 шақырым жерде жатыр. Шығысында - Қабанбай ауылы. Бұл ауыл дамыған туристік инфрақұрылымымен ерекше, Қабанбайдың шығысында 15 шақырым жерде Барлық-Арасан курорты орын тепкен.Алакөлде курортты демалыс орындарының орналасу себебі - суының минералдарға бай болуында, оның құрамында Менделеев кестесінің элементтерінің көбі кездеседі, құрамы жаңғынан Қара және Өлі теңіздерге ұқсайды. Сондықтан бұл аймақта демалушылар емдік туризммен шұғылданады.Көл жағалаулары тек емдік саяхаттар үшін ғана емес, тыныштықты қалайтын туристерге де көп ұсыныс жасайды. Бұл ретте Алакөл аумағындағы балық аулау мен аңшылық өте танымал.
Туризм бұл аймақта 10 шақты жыл дамып келеді, сондықтан көл жағасынан комфортты қонақ үйлер мен демалыс үйлері қызмет көрсетеді. Сонымен қатар Қабанбай мен Көктума ауылдары да демалыс аймағы саналып, туристік қызметтер ұсынып келеді.
Олар ел экономикасына елеулі үлес қосып жатқанымен көл суына және экологиясына залалын тигізуде. Суға жыл сайын тонналап жіберілетін ластағыштар су құрамын өзгертуде. Алакөл көлі экологиясы мен суының нашарлауының басты себебі табиғатты пайдаланушылар, оның ішінде егін суғарушылар, шет елден төгілген зиянды қалдықтар болып табылады. Сондықтан да экожүйені қалпына келтіру және халықты қамтамасыз ету, сақтау үшін көл экологиясы мен биоресурстарын сақтау жолдарын қарастырып, оның техногендік әсерінің тәуелсіздігін, оның ішінде көлдің түрлі ингредиенттермен ластану деңгейін анықтауды қажет етеді. Бұл адам денсаулығына айтарлықтай кері әсер етеді. Ғалымдар Шығыс Қазақстан облысындағы 8 көл мен 2 қайнардың суы мен батпағының құрамының физика-химиялық қасиеттеріне зерттеу жұмыстарын жүргізген. Нәтижесінде Алакөлдің суында адамның буын аурулары, тері аурулары, қан айналымы жүйесіне, тб. пайдасы зор радон көрсеткішінің жоғары екені ғылыми түрде дәлелденді.
Ғылыми зерттеу Рухани жаңғыру бағдарламасы аясында Шығыс Қазақстанның інжу-маржаны жобасын іске асыру бойынша қолға алынған. Бүгінде зерттеу жұмыстарының бірінші кезеңі аяқталып отыр.
2. Жұмыстың мақсаты: Алакөл көлі мен оған құятын өзен сулардың қышқылдылық деңгейін анықтау. Су құрамына толыққанды зерттеу жұмыстарын жүргізу.
3. Зерттеу нысаны: Алакөл көлінің суының химиялық құрамын зерттеу
4. Жұмыстың міндеттері:
-Алакөл көлі туралы әдеби мәліметтерді жинақтау
- Көл суының химиялық құрамын анықтау
-Көл суынан қышқылдылығы мен еріген иондарды анықтау.
5. Зерттеу жұмысының әдіснамалы және теориялық негіздері: Нақты ғылыми дәлелденген ақпараттарға сүйене отырып,тұжырым жасау. Алакөл көлінің қазіргі жағдайын тексеріп, анықтамасын алып талдау жүргізу.
6. Жұмыстың практикалық маңызы: Су құрамына жүргізілген талдау нәтижелері, Алакөл көліне қазіргі жағдайына баға беру үшін маңызды. Зертттеу нәтижелерін, көл суының қышқылдылығын,адамға тигізер пайдасы ме зиянын алдын алу шараларына бағытталған жұмыстарға тиімді пайдалану.
9. Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, 23 қолданылған әдебиеттер тізімі 9 кестеден, 11 суреттен тұрады. Дипломдық жұмыстың көлемі 42 бет.
Кіріспеде дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі, мақсаты мен міндеттері айтылады. Сондай-ақ, жұмыстың практикалық маңызы мен зертттеу әдістері туралы да ақпарат беріледі.
Алакөл жер беті сулары ағынының орташа айлық және жылдық көлемін талдау жайлы бірінші тарауда айтылады.
Келесі бөлімде Алакөл көлдер жүйесінің гидрологиялық және гидрохимиялық режимінің жыл ішіндегі және көпжылдық динамикасын талдау және олардың биоресурстардың қалыптасуына әсерін сипаттау туралы баяндалады.
Алакөл көлдер жүйесінің зерттелетін аудандарындағы еріген газдардың, биогенді қосылыстардың, органикалық заттардың және судың тұздылығы мен минералдануын анықтау жайлы толық мағұлмат береді.
Келесі бөлімде сол талдау нәтижелері талданады. Су құрамының өзгерістері сараланады. Салыстырылады. Қорытындыда жүргізілген зертттеу нәтижелері тұжырымдалып, көлдің қышқылдылық маңыздылығы, оның ішінде көлдің ерітінділері туралы шешуші роль атқаратындығы туралы айтылады.
Әдеби шолу
1.Алакөл көлдер жүйесінің гидрологиялық және гидрохимиялық режимінің жыл ішіндегі және көпжылдық динамикасын талдау және олардың биоресурстардың қалыптасуына әсерін сипаттау.
Алакөл тобына 4 үлкен көл кіретіні мәлім. Олар: Сасыккөл, Қошқаркөл (Ұялы), Алакөл және Жалаңаш. Бұлардың маңында 500-ден астам, жалпы ауданы 3400 км2 болатын, шағын көлдер мен батпақтар бар [3]. Бұл көлдерге құятын басты өзендер: Тентек, Үржар, Еміл, Қатынсу, Ырғайты және Жаманты.
Тентек өзені. Бұл өзенге Алакөл ойпатына келетін жер бетілік ағынның 40%-ы тиесілі. Бұл өзеннің таудан шықандағы ағыны 46,0 м3с, ал Шыңжалы өзенінен төменгі тұста - 35,0 м3с. (Ағынның азаюы судың біразын егінге бұруға байланысты). Бұл өзен Сасықкөлдің оңтүстік жағалауына аумағы 295 км2 атырау жасап барып құяды.
Үржар - ағын көлемі жағынан бассейнде екінші орында, зерттеушілердің бағамы бойынша су өтімі 16,5 м3с. Ол Алакөлдің солтүстік жағасына шытырман көлшіктер тізбегін жасап құяды. Осы шытырманның басынан көл жиегіне дейін 5,5 км. Бұл екі арада көл жиегіне параллель бағытта орналасқан әлденеше ұзынша көлшіктер тізбегі бар. Олардың орналасу бағыты бір кездерде мұнда көлжиегі болғанын көрсетеді. Ал арасындағы құмжалдар - толқын әрекетінің салдары. Осы көлшіктерге оң қанаттан Ұялы келіп қосылады. Ұялы - Сасықкөл мен Ұялының (Қошқаркөлдің) және олардың арасындағы ұсақ көлдердің артылған суын жинап Алакөлге жеткізетін өзек. Үржар мен Ұялы Алакөлге 25,9 м3с су әкеледі.
Басқа өзендердің ішінде суы молы Қытай территорисынан келетін - Еміл (14,2 м3с). Қатынсу мен Жаманты өзендерінің ағысы бірдей (4,6 м3с шамасы), Жаманөткел (Жалаңаштан шығып Алакөлге қосылатын өзек) мен оған құятын Ырғайтының әкелетін суы - 2,6 м3с [42]. Сонымен өткен ғасырдың 60-шы жылдарғы зерттеу нәтижелері бойынша Алакөлге жыл сайын орта есеппен 51,9 м3с немесе 1,638 км3 ағын су келеді екен. Бірақ, қазіргі уақытқа дейін созылатын көлдегі су деңгейінің біртіндеп көтерілуі жер беті ағынының көлемі (жауын-шашын мен жер асты суларын есепке алмағанда) кемінде 1,98 км3 құрау керектігін көрсетеді. Қарастырылып отырған көлдердің ең үлкені және ең төменгісі - Алакөл (2.1- сурет). Сондықтан бұған өзгелерден артылған сулардың бәрі келіп тоғысады. Бұл көл ақпайтындықтан суы ащы.
Көлдің жиегі көбіне еңісті болғандықтан оның жағалауы өсімдікке жұтаң. Тек Үржар мен Қатынсу құятын солтүстік жағалауы ғана жайпақ, өсімдігі мол.
Зерттеушілердің мәліметі бойынша жағалау төрттік дәуірдің шөгінділерімен көмкерілген. Жағалау солтүстік және солтүстік- батыс жиектерде аздап тілімденген. Жиектің басым бөлігінде бұралаң аз, шығанақтар мен қойнаулар жоқ. Тек қиыр оңтүстік-шығысында ғана Кіші Алакөл шығанағы Жаманөткелге дейін созылып жатыр. Осы шығанақтың ауызы екі жағадан ортаны жаба керілген ұзын (20,0 км) құмжотамен бөгелген [4].
Қазір құмжота су астына түгелдей еніп, көрінбей кетті. Тек ең шығысындағы 1200 м-дей болатын бөлігі ғана ақ толқындардың арасынан аңғарылып тұрады. Су 3-5 м-ден аса төмендегенде құмжотаның ортасынан үлкен кертік пайда болады да, шығанақты көлмен қосып жатады. Кертіктің ұзындығы 2,5 км. ал оның түбіндегі су тереңдігі 17,0 м шамасындай.
Көлдің суы ащы (4,0...10-11гдм3), жиектен ортаға қарай ащылығы арта береді. Мөлдірлігі терең жағалау мен ортада 4-6 м, саяздау жерінде 1,5-3,0 м [43]. Көлдің ортасында (шығыс жағалауға қарай сәл ығыса) Үлкен Аралтөбе, Орта және Кіші Аралтөбе деп аталатын аралдар шоғыры орналасқан. Қазір оларды Тасарал деп те атай береді. Олар палеозой дәуірінің жыныстарынан түзілген, жиектері биік, шығыс жағында жарқабақты болып келеді.
Көлдің ең терең жерлері осы аралдарды батыс, оңтүстік-батыс жағынан доға түрінде қоршап жатыр. Өткен ғасырдағы табылған көлдің ең терең жері 54,0 м еді, ал қазір 57,0 м шамасы болуы мүмкін. Ол жер Кіші Аралтөбеден 5,0 шақырымдай оңтүстік батыста. Сол жылдардағы ұзыны 12,5 км болған Құмаралдың (Пески) көп жері қазір су астында қалып қазір небары 4,5 км болып қалды.
Сасықкөл - осы топтағы екінші үлкен көл. Оның орташа деңгейі ретінде 350,5 м БЖ қабылданған. Осы мәнге сәйкес көл бетінің ауданы 736 км2, көлемі - 2,43 км3 (ұзыны - 49,6 км, ені - 19,8 км, ең тереңі 6,0 м, орташасы - 3,3 м). Көл батыстан шығысқақарай созылған. Батыс шетіне таман Аралтөбе аралы орналасқан. Екінші Аралтөбе - Қошқаркөл мен екі арадағы биік шоқы. Осы шоқының батыс бөлігі аласарып, сүйірленіп келіп Сасықкөлге кіреді де солтүстікке қарай кілт бұрылады. Осы сүйір көлдің осы шетінде екі шығанақ жасайды (Бүрген және Жартас). Көл оңтүстік жағадан ШҚО шекарасына дейін 0,5 м - 2,0 м шамасына ауытқиды, ал ең тереңі жері солтүстік-батысында 6,0 м. Сонымен бірге батыстан шығысқа қарай да тереңдей береді.
Көлдің жағалары аз кесілген - шығанақтар аз: Бурген, Жартас және көлге қосылатын ұсақ жағалаудағы көлдер. Бұның да жағалауы аз тілімделген. Тентек пен Қарақол аралығындағы шығыс жағалауын және солтүстік- батыс жиегін қалың құрақ пен қамыс басып жатыр. Қалың құрақ Сағат ауылының қасында үзіліп, Ерту маңында қайта жалғасады. Сағаттың маңы мен Тентек-Ерту аралығында жағалау көтеріңкі, өсімдіктер аз.
Көлдің шығыс бөлігінде құрақ-қамыс басқан ну көл жиегінен 9,0- 9,8 км шамасына дейін созылып жатқан жерлері бар. Осы нудың арасы шағын көлшіктермен батпақтарға толы. Су деңгейі төмендегенде осы батпақтардан шыққан шіріндінің иісі талай жерден тынысыңды алады. Сасықкөл атауы осыдан шыққан дейді зерттеушілер.
Ағынды болғандықтан көлдегі су тұщы әрі оның деңгейі көп өзгеріске ұшырамайды (көп жылдар ішінде ауытқуы небәрі 1,2 м).
Сасықкөл көліне екі ағын құяды: Тентек өзенінің оңтүстік-шығысында, Қаракөл өзенінің солтүстігінде (тек көп сулы жылдары). Солтүстіктен Кыл шатқалына жақындаған Ай өзені кейде өз суларын шатқалдың жағасына жеткізеді, бірақ бұл су Сасықкөл көліне жетпейді. Су аз жылдары Ай және Қаракөл өзендерінің негізгі ағысы өзендердің төменгі ағысында булануға және транспирацияға жұмсалады.
Қошқаркөл (Ұялы). Сасықкөл мен Алакөлдің ортасында, біріншісінен 4,5 км, екіншісінен 5,5 км-лік мойнақмен (нұралықпен) бөлініп жатыр. Ернеуіәнің биіктігі 349,8 м БЖ деп бегіленген. Соған сәйкес ауданы 120 км2 (ұзыны -18,3 км, ені - 9,6 км,ең тереңі - 6,0 м, орташасы - 4,0 м). Көлдің пішіні (атауына сай) жұмыртқа тәрізді, меридиан бағытымен сәл созылған. Бұл да ағынды, суы тұщы. Жағалауы мүлде аз тілімденген. Көлдің батыс жағы тереңдеу, түбі көлбеу.
Көлге құятын өзен жоқ, ол Сасықкөлден шығатын Жіңішкесу, тағы басқа суағарлармен келетін сумен қоректенеді. Кей жылдары Тентектің бұрынғы оң тармағы Сухая речка (Құрөзек) арқылы аздаған ( = 0,5 м3с) су түседі. Көлден асқан су Ұялыға түсіп, одан ары Үржар арнасымен Алакөлге жетеді.Алакөл тобындағы көлдерге іргелес жатқан су жүйелерінің балық шаруашылығы үшін маңызы. Әрбір табиғи су айдыны секілді бұл топтағы көлдер үшін де олармен іргелес жатқан су жүйелеріндегі балықтардың уылдырығын шашуына, ұсақ шабақтардың өсуіне қолайлы жерлерінің үлкен маңызы бар. Оның үстіне қарастырылған үш көлдің де жиектері аз тілімденгенін айттық. Сол себепті бұл үш көлге де (әсіресе сазан үшін) жоғары сапалы төлжайлар жетіспейді. Сасықкөл сазанының құрып кетуіне ықпал еткен бір себеп осы болуы мүмкін.
Бұрын сазанның негізгі төлжайы Тентектің атырауындағы көлшіктер мен қарасулардың жиегі болатын. Ал күзде осы атыраудың шабақтарын көлге өткізу үшін аздап болса да қарасулар (көлшіктер) жырылып, құрақ шабылып, өзге де пайдалы шаралар жүргізілетін. Қазір бұл атырау мен оның сағасы Алакөл МТҚ - ның иелігіне өтіп кетті. Енді ол жерде ешқандай мелиорациялық жұмыстар жүргізуге болмайды. Соның нәтижесінде шағын көлшіктерде қыстап қалған шабақтар жиі қырылып жатады. Ондай қалың қамыстың арасы мен шағын суларға сазан шабақтарының үйір екенін ескерсек сазанның азаю себептерінің бірі осы екені де таңқаларлық нәрсе емес.
1.1.Алакөл жер беті сулары ағынының орташа айлық және жылдық көлемін талдау
Сасықкөл мен Қошқаркөлдің негізінен Тентектің суымен қоректенетіні жоғарыда айтылды. Тентектің орташа жылдық ағысы Төңкеріс ауылының тұсында 1,457 км3, Шыңжалы сағасынан сәл төменде -1,104 км3 [43]. Өзеннің атырауында жоғалатын су көлемі - 150 млн. м3. Сонда көлге жететін су - 0,954 млн. м3. Көлге жер астымен келетін су - 100 млн. м3, көл бетіне жауатын жауын - 239 млн. м3 (325 мм). Сонымен жыл сайын орта есеппен Сасықкөлге жылына 1,293 км3 су келеді екен. Ал көл бетінен буланатын су - 0,759 км3 (1031мм). Ерту бағытымен кететін су -72,0 млн.м3. Демек қалған 462 млн.м3 су (1293-759-72) жағалаудағы көлшіктер мен батпақтарды толтыруға, Қошқаркөлді және Ұялыны суландыруға жұмсалады екен.
Қошқаркөл көліне негізгі ағын көлемі 165 млн. м3 құрайтын жіңішке ағыны бойынша Сасықкөл көлінен келіп түседі. Жер асты ағыны 20 млн. м3 деп бағаланады. Су айнасына түсетін жауын-шашын 36,4 млн. м3 құрайды. Бұл көлдің бетінен жыл сайын орта есеппен 83,0 млн.м3 су буланып кетеді (жауын-шашынды есепке алғанда).
Алакөл көлі үшін су балансының кіріс бөлігінің негізгі үлесін жер асты қоректенуінің Елеулі рөлімен жер үсті ағыны құрайды. Оған 15-тен астам өзен құяды, бірақ олардың көпшілігі таяз және көлдің Су балансында маңызды рөл атқармайды. Негізгі су ағындары анықтайтын приходную бөлігі су балансы-бұл р., Үржар ауылы мен р. Бескопа беретін 50% жер беті ағынын, р. Хатынсу (8,8 %), р. Емель (27,4 %), р. Жаманоткель (5 %) және р. Жаманты (8,8 %) . Алакөл көл жүйесі гидрохимиялық режимінің жылдық динамикасын талдау Сасықкөл мен Қошқаркөл екі көлінің тұщы екенін көрсетеді. Олар ортаның сілтілік реакциясымен сипатталады. Минералдануы Сасықкөл көлі бойынша 506-920 мгдм3 аралығында; Қошқаркөл көлі бойынша 628-942 мгдм3 аралығында ауытқиды. Бұл көлдердің сулары гидрокарбонат класына, кальций тобына, бірінші типке жатады.
Перманганаттың тотығуы бойынша Сасықкөл және Қошқаркөл көлдері перманганаттың аз тотығуы бар су ретінде бағаланады.
Алакөл көлі басқа екі көлге қарағанда тұздылығы өзгеше. Ол ортаның сілтілік реакциясымен сипатталады. Алакөл көлінің бүкіл акваториясындағы су натрий мен кальций тобының хлоридті, гидрокарбонатты кластарына, бірінші және екінші типке жатады. Биогендік қосылыстар маусымдық және жылдық аспектілерде сулы флораның дамуы үшін жеткілікті мөлшерінде өзгереді.
Жалпы гидрохимиялық көрсеткіштер бойынша Алакөл көлдер жүйесі гидробионттардың мекендеу жағдайларына сәйкес келеді.
Алакөл ойпаты-аллювиалды қалыңдығымен және көлдік шөгінділермен толтырылған тектоникалық тау аралық майысқан жер.
Оның жазықтық, түптік бөлігі төрттік және адам да ерте Балқашпен Алакөл ойпаты бір, кезінде кетілген Алакөл суатында қалыптасқан. Қазіргі кезде өзендердің және желдің жерінен орталық бөліктерде тектоникалық құрылыстардың жерінен сылуынан түбі қайтадан құралған.
Алакөл көлі төрт үлкен көлдің 95 %-ы су массасын құрайтын терең ағынсыз көл. Аймақтың көлденең өсінен бастап жоғары жағынан бастап аз сулы, ағынды көлдер орналасқан. Солтүстікте Қошқаркөл және Сасықкөл, оңтүстігінде артық суын Алакөл көліне құятын Жалаңашкөл [7].
Көлдерге негігілері Тентек, Ұржар, Қатынсу, Емел өзендері құяды. Тентек өзені беткі жиынтық сағалардың 40 %-ын беріп, Алакөлдің орталық бөлігіне жалпы үш көлге тең кең атырау құрады. Алакөл көлінің оңтүстік шығыс және оңтүстігінде құрғап қалған қалған өзендер қатары байқалады.
Гидрогеологиясы
Алакөл ойпаты табиғи және геологиялық құрлымы жағынан жер асты суларының құрылуына көп ықпал келтіреді. Жер асты суларының негізгі қоректену көздері Жоңғар Алатауы, Тарбағатай, Барлық-Майлы таулы аудандарында және тау етегі шелифтерінде кездеседі.
Алакөл қазаншұңқыры төрттік және шөгінді-төрттік кезеңдегі суды жақсы өткізетін борпылдақ шөгіндімен орталық бөлігіне дейін қамтылған. Геофизикалық зерттеулердің деректері бойынша жер асты суының көлемі 1000 метрден асады.
Гидрофизиктердің айтуы бойынша Алакөл ойпатының және ол жердегі көлдердің жер асты суларымен қоректенуі гидрогеологиялық жағыдайының біршама жақсарғанын көрсетеді таулы аудандарда атмосфералық жауын-шашының фильтыратциясы жерінен тектоникалық бөліну мол аудандарда жарылған сулар түзіледі. Бұл сулар біртіндеп өзен аңғарларына келеді де, біртіндеп Алакөл ойпаңына кетеді.
Қар жамылғысы
Алакөл, Сасықкөл ойпаңдарында түсетін қар жамылғысы қараша, желтоқсан айларында байқалады. Жоңғар Алатауының солтүстік теріскей беткейлерінде артық су қоры көп. Таулы аудандарға сондай-ақ қар жамылғысы көп түседі және еру уақыты науырыз, сәуір айлары. Қар жамылғысының тығыздығы қыстың болуына байланысты. Қыс қатты болған жылдары оның тығыз орналасқаны байқалады. Таулы қыраттарда қардың қалыңдығы 0,20 метрге жетеді. Ал биіктеген сайын өсе түседі. Ең жоғарғы тығыздық Жоңғар Алатауының мұздықтарында 2-3 есе көп болады. Максимальді су қоры қар жамылғысында тепе-тең емес. Таудың солтүстік батыс теріскейінде су қоры 500мм-ды құрайды. Қар жамылғысының еруі наурыз айында байқалады. Бұдан биік 2000-3000 м бикте қар жамылғысының еруі шілде, тамыз айларына дейін созылады. Жазық Алакөл ойпатында қардың еруі сәуірде айақталады.
Термикалық режимі
Алакөлдің термикалық режимінен жылу баланысын анықтаудың негізгі факторы болып су массасының тереңдігі, қарқынды желділігі, су массасының су толқынды араласуы болып табылады.
Жылу баланысы жүрісінен жылу бөлшектерінің жылдық циклі әсерінен термикалық режимі үш негізгі факторға бөлінеді:
1. көктемгі-жазғы жылыну фериоді (сәуір-шілде);
2. күзгі-қысқы салқындау фериоді (қыркүйек-қаңтар);
3. Қысқы фериоді (ақпан-наурыз);
Алакөл көлінің оңтүстік шығыс және оңтүстігінде құрғап қалған қалған өзендер қатары байқалады. Алакөл ойпаты табиғи және геологиялық құрлымы жағынан жер асты суларының құрылуына көп ықпал келтіреді. Жер асты суларының негізгі қоректену көздері Жоңғар Алатауы, Тарбағатай, Барлық-Майлы таулы аудандарында және тау етегі шелифтерінде кездеседі. Алакөл қазаншұңқыры төрттік және шөгінді-төрттік кезеңдегі суды жақсы өткізетін борпылдақ шөгіндімен орталық бөлігіне дейін қамтылған.
Геофизикалық зерттеулердің деректері бойынша жер асты суының көлемі 1000 метрден асады. Гидрофизиктердің айтуы бойынша Алакөл және ол жердегі көлдердің жер асты суларымен қоректенуі гидрогеологиялық жағыдайының біршама жақсарғанын көрсетеді таулы аудандарда атмосфералық жауын-шашының фильтыратциясы жерінен тектоникалық бөліну мол аудандарда жарылған сулар түзіледі. Бұл сулар біртіндеп өзен аңғарларына келеді де, біртіндеп Алакөл ойпаңына кетеді .
Алакөл көлінің батыс бөлігіндегі биогендік элементтердің құрамы (2.5 - кесте) көктемгі кезеңде: аммоний азоты бойынша - 0,15 мгдм3, нитрит азоты бойынша-0,009 мгдм3, нитрат азоты бойынша-0,7 мгдм3, фосфор қосылыстары бойынша-0,27 мгдм3 құрады. Жазғы кезеңде биогенді заттардың құрамы орташа мәндерге дейін біршама өсті: аммоний азоты-0,21 мгдм3, нитрит азоты - 0,011 мгдм3, нитрат азоты - 0,8 мг дм3, фосфор қосылыстары тиісінше 0,17 мгдм3 дейін.
Екінші кәсіптік ауданда еріген оттегінің мөлшері көктемнен жазға дейін артты. Жазда Органикалық заттардың мөлшері көктеммен салыстырғанда 1,5 есе өсті. Сутегі көрсеткішінің мәні 8,8 (рН) құрайды. 5180 мгдм3 - 6877 мгдм3 интервалында осы зерттелетін ауданның жалпы минералдану мәндері бойынша осы ауданның суын "тұзды" санатына жатқызуға мүмкіндік береді.
Үшінші кәсіптік ауданда (Шығыс). 2021 жылдың мамыр айының соңында су ортасының температурасы орта есеппен 20,4 0С,судың мөлдірлігі-1,1 м, орташа тереңдігі-4,1 м. Судағы оттегінің салыстырмалы мөлшері орта есеппен 8,7 мг дм3 құрады, қалыпты оттегімен қанықтыру 97,3% құрады. Судағы Органикалық заттардың тотығу күйі 4,1-ден 5,4 мгОдм3-ге дейін өзгерді. Суды жіктеу бойынша үшінші кәсіптік ауданда су сульфат класына, натрий тобына, екіншісі (HCO3-Ca2++Mg2+ HCO3- + SО2-4) типке сәйкес келеді. Зерттеудің көктемгі кезеңінің жалпы минералдануының мәні бойынша осы ауданның суын 5733 мгдм3 минералдану кезінде тұзды су санатына жатқызуға болады.
Алакөл көлінің шығыс бөлігіндегі биогендік элементтердің құрамы (2.5 - кесте) көктемгі кезеңде: аммоний азоты - 0,15 мгдм3, нитрит азоты - 0,007 мгдм3, нитрат азоты - 0,6 мгдм3, фосфор қосылыстары-0,16 мгдм3. Жазғы кезеңде биогендік заттардың құрамы орташа мәндерге дейін біршама өсті, аммоний азоты бойынша - 0,19 мг дм3, нитрит азоты бойынша - 0,021 мгдм3, нитрат азоты бойынша - 0,9 мгдм3, тек фосфор қосылыстары бойынша орташа көрсеткіштің 0,11 мгдм3 дейін төмендеуі тіркелді.
Тамыз айында су 21,8 0С дейін жылынды. Судың мөлдірлігі орташа - 0,5, тереңдігі 3,9 м. Ерітілген оттегінің мөлшері 8,8-ден 9,2 мгдм3-ге дейін, қанықтыру дәрежесі 104,7% - ға дейін өзгерді. Органикалық заттардың орташа мөлшері-4,7 мгдм3. Классификацияға сәйкес, жазғы зерттеу кезеңінде үшінші өнеркәсіптік аймақтың суы хлорид класына, натрий тобына, бірінші (HCO3-Ca2++Mg2+) типіне жатады. Зерттеудің жазғы кезеңінде жалпы минералдану мәні бойынша (6357 мгдм3) осы ауданның суын тұзды су санатына жатқызуға болады.
Көктем-жаз мезгілінде жаздың үшінші өнеркәсіптік аймағында еріген оттегінің мөлшері аздап артады, бұл табиғи түрде жоғарылайды, сонымен қатар оның қанығу деңгейі көктемгі көрсеткіштермен салыстырғанда өзгерді.
Төртінші кәсіптік аудан (Оңтүстік). Зерттеудің көктемгі кезеңіндегі су температурасының орташа мәні 21,3 0С құрады. Зерттеу кезінде көлдегі судың мөлдірлігі 1,1 - 1,2 м аралықта, тереңдігі 3,4-тен 5,8 м-ге дейін болды. Ерітілген оттегінің мөлшері орташа 8,87 мгдм3, қанығу дәрежесі 97,7% дейін. Перманганаттың тотығуымен анықталатын Органикалық заттардың мөлшері 3,6-дан 4,7 мгОдм3-ге дейін өзгерді. Бұл аймақтағы су иондық құрамы бойынша хлорид класына, натрий тобына, екінші (HCO3-Ca2++Mg2+ HCO3- + SО2-4) типке жатады.
Алакөл көлінің оңтүстік бөлігіндегі биогендік элементтердің құрамы (2.5 - кесте) көктемгі кезеңде: аммоний азоты - 0,14 мгдм3, нитрит азоты - 0,008 мгдм3, нитрат азоты - 0,8 мгдм3, фосфор қосылыстары-0,22 мгдм3. Жазғы кезеңде биогендік заттардың құрамы орташа мәндерінде біршама өсу байқалды, аммоний азоты бойынша - 0,15 мгдм3, нитрит азоты бойынша - 0,012 мгдм3, нитрат азоты бойынша - 0,9 мгдм3, тек фосфор қосылыстары бойынша орташа көрсеткіштің 0,18 мгдм3 дейін төмендеуі тіркелді.
Судың мөлдірлігі орта есеппен 1,1 м, судың тереңдігі 3,9 м. Жазда еріген оттегінің орташа мәні 9,53 мгдм3, оттегімен қанықтыру 108,8% құрайды. Классификацияға сәйкес, бұл аймақтың суы хлорид класына, кальций тобына, бірінші (HCO3-Ca2++Mg2+) типіне жатады. Көктемгі-жазғы кезеңдегі сутегі көрсеткішінің мәні ортаның сілтілік сипатын көрсетеді. Жазда көктемде перманганаттың тотығуы бойынша судағы Органикалық заттардың мөлшері артады.
Сурет 1 .2021 жылғы Алакөл көлінің перманганатты тотықтануының орташа мәні (КА)
Перманганатты тотығуы бойынша сулардың жіктелуіне сәйкес Алакөл көлінің суы барлық төрт өнеркәсіптік аудан бойынша "кіші"санатына сәйкес келеді. Сурет 2.5 - Көктем-жаз кезеңінде перманганаттың тотығуының шамалы ауытқуы байқалады.
1.2 Алакөл жүйесінің көлдеріндегі орташа жылдық су деңгейі динамикасы
Сасықкөл көлі. Жоғарыда айтылғандай, Тентек өзені Сасықкөл көлінің негізгі жер үсті суының көзі болып табылады. Сасықкөлдегі су деңгейінің динамикасы үш фактормен анықталады: судың келуі, сулы қабаттың булануы және көлден судың шығуы. Осы факторлардың әсерінен көлдегі су деңгейі жыл бойына 50-ден 98 см-ге дейін өзгереді (2.2-сурет). Толқындар кезінде су деңгейінің ауытқуы 40 см жетеді.
Сурет 3. Сасықкөл көліндегі су деңгейінің динамикасы
Суретте көрсетілгендей, көп жағдайда Сасықкөл көліндегі қыста (қаңтар-наурыз) су деңгейі бір деңгейде болады, ал сәуір айының басынан бастап қарқынды көтерілу басталады, ол маусым айының ортасына дейін жалғасады (кейде мамыр айының соңына дейін және шілде айының ортасына дейін сирек). Жаздың соңында күздің ортасында аяқталатын құлдырау басталады. Содан кейін, әдетте, аз деңгейде көтерілу байқалады.
Сасықкөл көліндегі 2021 жылы су деңгейінің көтерілуі мамыр айының ортасына дейін жалғасып, 350,10 мБС белгісіне жетті, содан кейін күрт құлдырау басталып, 350,0 мБС деңгейіне жетті және тамыз айының ортасына дейін жалғасты. Бұл жағдай ауыздың жасанды, санкцияланбаған ұлғаюымен және ол арқылы судың ағып кетуімен байланысты болды. Алматы - Семей автожолын қайта жөндеу бойынша құрылысшылар тамыз айының ортасында көлге жетті. Сасықкөл олар ағынды жауып тастады және су деңгейі қазан айының ортасына қарай көтеріле бастады, ол 350,10 мБ с деңгейіне жетті.
2021 жылдың көктемінде ол фитофильді балық түрлерінің уылдырық шашуына қолайлы болса да, оның саны аз болды, өйткені негізгі кәмелетке толмағандар су ағынымен ауланбаған Батпақты трактатқа түсіп кетті.
2021 жылдың көктемінде ол фитофильді балық түрлерінің уылдырық шашуына қолайлы болса да, оның саны аз болды, өйткені негізгі шабақтары батпақты жерлерге су ағынымен өрістейді.
Сасықкөл көлінің қазаншұңқырында су қоймасының терең бөлігіне қарай түбі аздап еңіс. Яғни, сумен толтырылған кезде оның ауданы алдымен (түбінде) өте тез өседі және деңгей 349,0 мБ с белгісіне жақындаған кезде күрт баяулайды. Бұл деңгейді сыни деп санауға болады, өйткені су көкжиегінің одан әрі төмендеуі құлау бірлігіне аймақтың күрт төмендеуіне әкеледі. 348,5 мБС деңгейін белгілеген кезде ондағы су көлемі екі есе азаяды. Балқаш көліне ұқсас деңгейді одан әрі төмендету су ортасының "қанағаттанарлықсыз" экологиялық жағдайға дейін нашарлауына әкеп соқтырады деп болжауға болады. Бұл экологиялық критикалық деңгей, одан төмен судың минералдануының күрт өсуі басталады және гидробионттардың даму жағдайлары айтарлықтай нашарлайды.
Қошқаркөл көлінің өз саласы жоқ және негізінен Сасықкөл көлінің есебінен, жағалау білігі арқылы және жер үсті құламасы арқылы, сондай-ақ Жіңішкесу өзені арқылы сүзу жолымен толықтырылады. Сасықкөл деңгейінің төмен тұрған кезеңінде жер үсті ағыны тоқтатылады. Көктемгі-жазғы кезеңде шамалы маусымдық ағын (0,5 м3с кем) Сухая өзені арнасына беріледі. Көлден Ұялы ағысы арқылы Ұялы өзеніне және одан әрі Үржар өзеніне жүзеге асырылады [5]. Биыл Қошқаркөл көліндегі су деңгейі наурыз айының ортасынан басталды. Жылдық максимум маусым-шілде айларында байқалды. Жазғы-күзгі деңгейдің төмендеуі тамыз айына дейін жалғасты 350,3 мбЖ белгісіне жетті. Тамыз-қыркүйек айларында Қазан айының басында жалғасатын күрт құлдырау байқалды. Су деңгейінің жылдық амплитудасы 41-ден 90 см-ге дейін, орташа 68 см-ге дейін өзгереді. Су деңгейінің тербелістері 10 см-ге жетеді.
Қошқаркөл көлін сумен қамтамасыз етудің балық қорлары мен балық аулауға әсерін саралау орташа жылдық көрсеткіші 2009, 2013-2015 жж, деңгей 349,8-ден 350,0 мБЖ-ға дейін ауытқыған кезде саналатынын көрсетеді. Көп сулы кезең 2010-2011 жж., 2016-2018 жж. су деңгейі төмендегенде және 349,7 м БЖ кем болғанда. Соңғы жылдары көлдегі су деңгейінің қауіпті мәндері 349,5 м БЖ анықталған. Сасықкөл көлі сияқты, бұл деңгей шартты түрде ғана қауіпті деп атауға болады.
Өткен жылдағыдай, қыста көлдегі су деңгейі көтерілмеген және төмен түскен жоқ. (2.3 сурет). Бұл жерде мұндай сурет соңғы 8 жылда екі рет бұзылған (2014 және 2015 жж.). Көктемгі-жазғы кезеңде көлдегі су деңгейі өткен жылдың деңгейімен синхронды түрде өзгеріп, одан біршама жоғары болып қалды. Деңгей шыңына тамыз айының басында қол жеткізілді, одан кейін құлдырау кезеңі басталды. Мұндай деңгей әрдайым қайталанбайды, мамыр айында жиі жоғары деңгей байқалады. Жалпы, соңғы жылдары су деңгейінің көктемгі барысы көлдегі фитофильді балықтардың уылдырық шашу жағдайларын шектемеді.
Сурет 4.Қошқаркөлдегі су деңгейінің динамикасы
Алакөл көлі - көлде су деңгейінің ауытқуы екі түрі байқалады: жыл ішіндегі және жыларалық. Біріншісі, ағып жатқан өзендердің жыл ішіндегі бөлінуіне және көл бетінен булануға байланысты, ал су деңгейінің жыл сайынғы ауытқуы бассейндегі су жағдайының өзгеруімен анықталады және аймақтағы циклдік климатпен байланысты. Соңғы жүз жыл ішінде Алакөлдегі су деңгейдің ұзақ мерзімді амплитудасы 7,4 м-ден асты. 1908-1910 жылдардағы шыңнан кейін көлдегі деңгей біртіндеп төмендеп, 1946 жылы 342,6 м-ге жетті. Келесі жылдары деңгей көтерілді (1950 жылдардың ортасына дейін баяу, содан кейін қарқынды) және 1974 жылы 349,8 м БЖ көкжиекке жетті. Содан кейін қысқа уақытқа төмендеп, 1980 жылдардың ортасына дейін қайтадан баяу көтеріле бастады. Өткен ғасырдың аяғынан бастап өрлеу қарқынды түрде жалғасып, оның деңгейі (2017 жылдың маусым - шілде айларында) 350,90 м БЖ белгісіне жетті. Бұл-соңғы 150 жылда орын алған көлдегі су деңгейінің ең жоғарғы белгісі (Балқаш көліндегі деңгей барысына ұқсас).
Алакөл көлінің негізгі ағысы Үржар өзені (Ұялы) көлге, Қатынсу (8,8%), Емел (27,4%), Жаманөткел (5%, Ырғайты), Жаманты (8,8%), көлге су ағынын 50% - ға дейін әкеледі [3,50]. Өткен ғасырдың екінші жартысында бұл өзендердің ағысы біршама өсті және содан бері Алакөл көлінің деңгейі қабылданған (347,3 м) орташа мәнге дейін түспеген.
Соңғы 15 жыл ішінде көлдегі судың орташа көпжылдық деңгейі 350,0м БЖ құрайды. Өткен ғасырдың 60-шы жылдарының басында, Алакөл тобының көлдерін бірнеше жыл бойы кешенді зерттеуден кейін ғалымдар деңгейінің орташа көпжылдық мәні үшін Н=347,3 м БЖ деген белгі қабылдады. Деңгейдің бұл белгісіне су айналарының ауданы 2650 км², су көлемі-58,56 км³ және ең үлкен тереңдігі 54,0 м (сол жылдары табылған) сәйкес келеді. Бірақ, қазіргі заманғы су деңгейі қабылданған орташа шамадан 2,3 м жоғары. F= f(Н) және V= f(Н) 350,0 м БЖ функциясының мәндерін табамыз: көлдің ауданы енді 2900 км² тең және су көлемі - 65,0 км3. Яғни, олар тиісінше 9,4% - ға және 11,0% - ға өсті. Ең тереңдігі шамамен 57,0 м болды.
Алакөл көлінің жылдық су деңгейін талдау соңғы 20 жылда көлдегі судың жоғары жылдық деңгейі 2017 жылы (350.85 м) байқалғанын көрсетеді., ал ең төменгісі - 1999-2001 жж., деңгей 349,2 м-ден төмен болған кезде, сондықтан сыни нүкте ретінде 349,0 м БЖ деңгейі алынады, өйткені осы жылдары су қоймасында фаунаның дамуында айтарлықтай өзгерістер болған жоқ. Деңгейді осы белгіден төмен түсірген кезде лимиттер мен балық аулау туралы басқарушылық шешімдер қабылдау қажет болады.
Сасықкөл және Қошқаркөл көлдеріне қарағанда, Алакөл көлдерінің деңгейі қыс мезгілінде өсуде, өйткені жер үсті және жер асты суларының ағыны тоқтатылмайды, ал су айдынының бетінен булану жоқ (2.4 сурет). Көктемгі-жазғы кезеңде деңгейдің қарқынды өсуі соңғы үш жыл қатарынан байқалды.
Сурет 4.Алакөлде су деңгейінің маусымдық динамикасы
Сурет 5.Алакөлде су деңгейінің маусымдық динамикасы
Су деңгейінің 2017 ж. қаңтар мен ақпан айларында көтерілуі әрең байқалып, наурыз айының ортасынан бастап қарқынды болды, ол шілде айының екінші онкүндігіне дейін созылып, 350,35 м БЖ белгісіне уақытша тоқтады. Екінші жартысынан бастап, тамыз, қазан айына дейін деңгейі баяу төмендейді және бұдан әрі баяу ауысады көтеру. 2017-да деңгейдің мұндай барысы қайталанады, тек құлдырау қарқынды және жыл соңында көтерілу байқалмайды.
2018 жыл жоғары деңгейден басталды (350,35 м), бірақ жазда 2017 жылдың деңгейіне жеткен жоқ. Дегенмен, 2018 жылғы орташа жылдық деңгейдің мәні 2017 жылға қарағанда төмен емес болды. 2019 жылы деңгейдің көтерілуі 350,30 мБЖ белгісінен басталды наурыз айының ортасына қарай деңгей 350,40 мБЖ белгісіне жетті, содан кейін деңгейдің бірқалыпты көтерілуі маусым айының ортасына дейін жалғасты 350,80 мБЖ белгісіне жетті, бұл деңгей шілде айының үшінші онкүндігіне дейін жалғасты, содан кейін қыркүйек айының соңында құлдырау басталды, ол 350,50 мБЖ деңгейіне жетті.
2021 жылы деңгейдің көтерілуі 350,40 мБЖ белгісінен басталып, маусым айының басында 350,60 мБС деңгейіне дейін біртіндеп көтеріліп, шілде айының ортасына дейін созылды, содан кейін оның қыркүйек айының ортасына дейін біртіндеп төмендеуі байқалды, қазан айында деңгейдің төмендеуі 350,20 мБЖ белгісіне жетті. Ағымдағы жылы су деңгейі алдыңғы үш жылдан (2017-2019 жж.) 0,30 мБЖ-қа төмен, бірақ сонымен бірге өзінің сыни мәніне жеткен жоқ. 2003 жылдан бастап Алакөл көліне көпжылдық өту деңгейі соңғы онжылдықта 349,5 мБЖ белгісінен төмен түспеді. Су деңгейі 349,0 мБЖ белгісіне дейін төмендеген кезде көлдің ауданы небәрі 3,5% - ға, ал су көлемі 4,7% - ға, ал 347,0 м БЖ кезінде (қабылданған орташа көпжылдық деңгей) тиісінше 9,1% - ға және 13,0% - ға азаяды. Мұндай деңгей (әлі "сыни" деңгейден алыс) және егер келесі 2020 жылдан бастап су көкжиегінің біржақты (үздіксіз) төмендеуі басталса, оған 20 жылдай уақыт қажет болады. Демек, алдағы онжылдықта көлде болады деп күтуге негіз жоқ. Алакөл басқару шараларын қабылдайтын деңгейге жетеді.
Нақты деректерге сүйене отырып, 2021 жылға арналған АКЖ көлдері бойынша су жағдайының төмендеуі туралы теріс болжамдар жоқ деп айтуға болады. Қазіргі уақытта басқару шараларын қабылдау үшін көлдерді сумен қамтамасыз ету бойынша сыни мәндерге қол жеткізілген жоқ.
2. Алакөл көлдер жүйесінің зерттеу аудандары бойынша еріген газ мөлшері, биогендік қосылыстары, перманганатты тотығуы және судың минералдануы
Алакөл көлдерінің жүйесіне гидрохимиялық зерттеулер 2021 жылдың көктем-жаз кезеңінде жүргізілді. Сынамалар сегіз кәсіптік аудан (КА) бойынша алынды.
Сасықкөл көлі III кәсіптік ауданға бөлінеді. Осы жүйедегі басқа көлдер арасында Сасықкөл көлі суы ең тұщы болып табылады.
Бірінші кәсіптік аудан (Оңтүстік-Батыс). Су ортасының температурасы көктемде іріктеу кезінде 19,2-20,5 0С, жазда - 22,5 - 23,2 0С аралығында өзгерді. Көлдің мөлдірлігі орташа - 0,3 м, тереңдігі 2,5 - 3,5 м. Судағы сутегі иондарының концентрациясы (рН=8,5-8,9) ортаның сілтілі көрсеткішін көрсетті (2.1-кесте).
Көктемде аталған аумақта судың перманганатты тотығуының орташа мәні 3,9 мгОдм3, жазда - 5,1 мгдм3 болды. Көктемде минералданудың орташа көрсеткіші 620 мгдм3, ал жазда - 906 мгдм3 құрады. Бұл аумақ суында гидрокарбонат иондары, сондай-ақ кальций катиондары басым болды.
Екінші кәсіптік аудан (Оңтүстік - Шығыс). Көктемде судың беткі қабатының температурасы 21 °C болды, ал жазда ол 24,3 °C-қа дейін жылынған, тереңдігі 2,6 - 3,5 м. Станциялардағы судың мөлдірлігі көктем мен жазда (0,3 м) өзгеріссіз қалды. Сутегі көрсеткіші (рН) көктемде орташа - 8,8, жазда-8,5 болды.
Кесте 1.2021 жылғы көктем-жаз кезеңінде Сасықкөл көл суының кәсіптік аудандар (КА) бойынша орташа гидрохимиялық көрсеткіштері
Кәсіптік аудан
Станциялар
рН
Еріген газ, мгдм3
Биогендік элементтер,
мгдм3
Перманганатты тотығу,
мгдм[3]
Минералдану
мгдм[3]
СO2
O2
NH4
NO2
NO3
PО4
Көктем
Оңтүстік-Батыс
С - 14
8,9
-
9,08
0,09
0,033
1,0
0,29
3,8
589
С - 15
8,9
-
9,45
0,16
0,025
1,1
0,18
4,1
641
С - 17
8,9
-
9,41
0,18
0,019
1,0
0,16
3,9
631
Орташа
8,9
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz