Жалпыадамзаттық құндылықтарды бекітетін қағидаларға адамның қолайлы қоршаған ортаға құқығы жəне оның табиғатты қорғау міндеті
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті
Тарих, экономика және құқық факультеті
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Экологиялық құқық бұзушылық салдарынан азаматтық жауапкершілікке тарту.
5В030100 Құқықтану
Орындаған: Юр-47 топ
студенті Абзалова Ж.А.
Ғылыми жетекші: з.ғ.м., аға
оқытушы Базарғалиева Ж.А.
Орал, 2022
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1- Тарау. Қазақстан Республикасының экологиялық құқық бұзушылықтың мәні мен өзгешеліктері
1.1. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығының түсінігі, пəні, əдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2.Экология құқығының негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.3. Экологияyны қорғау жəне табиғи ресурстарды пайдалану саласында мемлекеттік-құқықтық реттеу механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .. 16
1.4. Экологияны қорғау саласындағы заңнаманы бұзғаны үшiн заңды жауапкершiлiк ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
1.5. Экология заңнамасын және оның құрамын бұзғаны үшін материалдық жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2- тарау. Экология заңнамасын бұзу салдарынан келтірілген материалдық залалды өтеудің құқықтық негіздері
2.1. Азаматтық құқықтарды қорғау және зиянды өтеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 39
2.2. Экологияға келтiрiлген залалды өтеудi құқықтық реттеу әдiстерi және олардың тиiмдiлiгiн арттыру мәселелерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Кіріспе
Республика басшысы "Қазақстан - 2050" жаңа стратегиясында , билікке "қоңыр экономикадан" "жасыл экономикаға" көшу міндетін қойды. Біздің заманымыздың табиғи мәселесі қиын, көп деңгейлі мәселе бүкіл әлемде алға жылжуға ие. Қазақстанда тұрақты ұлғаю проблемасы өңірдің табиғатты қорғау мәселелерін шешу тұрғысынан қарастырылуда.
21 ғасырдың басында қаржылық жаһанданудың қарқыны мыңжылдықтың жалпы қарауына жаңа серпін берді.
Қоршаған ортаны қорғау - қазіргі заманның өзекті мәселелерінің бірі. Ғылыми-өнеркәсіптік өсу сонымен қатар табиғи саладағы антропогендік қысымның жоғарылауы экологиялық жағдайдың шиеленісуіне әкеледі: табиғи ресурстардың қорлары азаяды, адам мен табиғаттың арасындағы табиғи байланыс жоғалтылады, эстетикалық құндылықтар жоғалады, адамдардың денсаулығы және адамгершілігі жоғалады, шикізаттық нарықтар, өмірлік кеңістік үшін экономикалық және саяси күрес күшейеді.
Қазақстан Республикасына келетін болсақ, онда ол ең нашар экологиялық жағдайы бар мемлекеттердің қатарына жатқызылады. Табиғи сфераның бітелуі үлкен деңгейге жетті. Тек экономикалық сипаттағы шығындар экологиялық сипаттағы және адамдардың денсаулығына зияндылықты ескермегенде сарапшылардың есептеулеріне сәйкес мемлекеттің ұлттық табысының жартысына тең соманы құрайды. ҚР-ның бастапқы учаскесіндегі табиғи мәселе-қоршаған ортаны ластауы.
Жыл сайын экологиялық құқық бұзушылықтардың саны артып келеді. Олар қоғамдық қауіпсіздіктің күйіне әсер етеді, көптеген аудандарда саяси тұрақсыздықтың факторы ретінде көрінеді. Экологиялық құқық бұзушылықтар тек мемлекеттің экономикасына ғана зиян әкеліп қоймай, сонымен бірге адамның тіршілік етуінің биологиялық негіздерін бұзады.
Мұның бәрі барлық мемлекеттік, соның ішінде құқық қорғау органдарының, адамның тіршілік ету ортасын қорғау мен қалпына келтірудің дәрежесін жоғарылату қажеттілігін анықтайды.
Экологиялық заңнаманы зерттеу құқықты негіздейтін және олармен қорғалатын және сонысымен қоғамдық және жеке мүдделерге зиян әкелетін мүдделерді құқық бұзушылықтар болғандықтан маңызды. Бұл құқық бұзушылықтың жағымсыз салдарларында көрінеді, олар құқықтық тәртіптің бұзылуын, қоғамдық қатынастардың ұйымсыздығын және бір уақытта азайтылығын, қандай да бір құндылықтың, субъективті құқықтың жойылуын, оларды қолданудың шектелуін, басқа субъектілердің мінез-құлық еркіндігінің ығыстырылуын көрсетеді.
ҚР-да бар, сондай-ақ саланың төңірегіндегі қорғанысты қозғайтын заңнамалық іс-қимылдар кешені табиғатты үнемдеуді жаңартудың басты құралы болып саналады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 31-бабында: Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп қояды. Адамдардың өмірі мен денсаулығына қатер төндіретін деректер мен жағдаяттарды лауазымды адамдардың жасыруы заңға сәйкес жауапкершілікке әкеп соғады делінген.
Осыған байланысты қоршаған табиғи ортаны қорғау мемлекеттің міндеті ретінде белгіленген. Сонымен бірге Қазақстан Республикасының әрбір азаматына табиғатты сақтау және оның байлықтарына ұқыптылықпен қарау міндет.
Табиғат пен оның байлықтары Қазақстан халқының өмірі мен қызметінің, олардың тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуы мен әл-ауқатын арттырудың негізі. Қазақстан Республикасы Конституциясының 38-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарына ұқыпты қарауға міндетті. Себебі, экологиялық құқық бұзушылық үшін жауапкершілік қарастырылған. Қоршаған ортаны қорғаудың маңызды бағыты - зиянды заттардың мөлшерін азайту, жаңа тазалағыш құрылғылар құрастыру, лас көздерін жою, қалдықтарды қайта өндіру, судың тұздалмауын қамтамасыз ету, өнеркәсіптік өндіріс қалдықтарынан тұратын газдарды тазалау, зиянсыздандыру.
Алайды, осы заң принциптері өкінішке қарай, біркелкі сақталмай келеді. Оған дәлел сотқа келіп түсетін талаптардан байқалады. Экономикалық соттың қарауына негізінен экологиялық реттеу, бақылау және мемлекеттік инспекциясы тарапынан заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлерге байланысты берілген нұсқамаларды орындауға мәжбүрлеу туралы талап арыздар легі басым. Мұндай нұсқамалардың белгілеген мерзімінде орындалмауын мемлекеттік мекемелер негізінен бюджеттік қаржының бөлінбеуімен түсіндірсе, кейбір заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер қаржы тапшылығымен байланыстырып жатады.
Құқықтың қағидалары - Қазақстан Республикасы Конституциясында көрсетілген негізгі бастамалар, басшы идеялар мен құқық ережелері. Қоршаған ортаны қорғаудың негізгі қағидаттарын қарастырасақ, қолайлы қоршаған ортаға және тұрақты дамуға адам құқығының басымдылығы қағидаты. Адамдардың табиғатпен үйлесімділікте, салауатты және жемісті өмір сүруге құқығы бар; мемлекеттің табиғи ресурстарды пайдалануға егемендік қағидаты. Мемлекет қоршаған ортаны қорғау саласында тиімді заңдық актілер қабылдайды; әрбір адамның қоршаған ортаны қорғау ісіне қатысу қағидаты. Табиғаттың жағдайы әрбір адамға байланысты болады, біз табиғат үшін жауаптымыз және болашақ ұрпақ үшін табиғат байлығын сақтауға бар күшімізді жұмсауға тиістіміз; қоршаған ортаны қорғаудағы жауаптылық қағидаты.
Қоршаған орта мен адам өмірін қорғауға қолайлы жағдай жасау демократиялық мемлекеттің басты мақсаты болып табылады. Осыған байланысты мемлекет өз органдарына кешенді экономикалық, техникалық, ұйымдастырушылық-құқықтық шараларды жүргізуді міндеттейді. Әрбір адам қоршаған ортаны ластамай, табиғатты аялап, аялай білуі керек. 1992 жылы БҰҰ Конференциясы Бразилияда қоршаған орта және оның дамуы туралы Рио-де-Жанейро декларациясын қабылдады. Бұл декларацияға Қазақстан да қосылды. Елімізде қоршаған ортаны қорғауға қатысты бірнеше заңнамалық актілер қабылданды. Мақсат - еліміздің табиғи байлығын болашақ ұрпақ үшін сақтау.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы. Зерттеу жұмысының барысында экологиялық құқық бұзушылық саласындағы үлкен канал ашылып, оның бірегей зерттеу объектісі, ғылыми ұстанымдары, түрлері мен үлгілері анықталды. Зерттеу нәтижелері құқық саласындағы қолдану ерекшеліктеріне нақты үлес қосады. Зерттеу барысында жасалған тұжырымдамалар мен нәтижелер экологиялық құқық бұзушылықтың дамуына және қалыптасуына ықпал етеді.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы. Алынған мәліметтерді экологиялық құқық бұзушылықтар бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарына, сонымен қатар курстық, дипломдық жұмыстарды, диссертацияларды жазу үшін пайдалануға болады. Сондай-ақ, бұл зерттеу жұмысын заң сабақтарында, практикалық сабақтарда, лекцияларда қолдануға болады.
Жұмыстың құрылымы зерттеу мақсаты мен міндетімен анықталады. Жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 - Тарау. Қазақстан Республикасының экологиялық құқық бұзушылықтың мәні мен өзгешеліктері
0.1. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығының түсінігі, пəні, əдістері
Қоршаған табиғи ортаны қорғау жəне табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану - қоғамның экономикалық даму барысын жетілдірудің міндетті шарты.
Біздің елімізде табиғатты қорғау жəне табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану қоғамның дамуының конституциялық қағидаларына енгізілген, ол əрбір адамның парызы ретінде жалпымемлекеттік, жалпыхалықтық міндет болып табылады.
Қазіргі заманда экология табиғат пен қоғам арақатынастарын зерттейтін ғылым болып танылады. Онда адам мен табиғаттың өзара тікелей байланысты екені көрініс табады.
Адамзаттың тіршілік ортасының айрықша күйзеліске ұшырауына байланысты табиғи ортаны қорғау ісіне кеңінен мəн беріліп отыр.
Табиғи ортаның қолайлы болуы -- қоғамның экономикалық жəне əлеуметтік дамуына əсер ететін қажетті шарт. Экологиялық ахуалдың төмендеуі адамдардың тұрмыс деңгейін нашарлатады. Мұндай жағдайға сай, табиғи ортаны қорғаумен қатар, экологиялық зардап шеккен халықты əлеуметтік жағынан қорғау жəне экономикалық жəрдем көрсету шаралары туындайды.
Мұны біздің республикамыздағы Семей ядролық сынау полигоны мен Арал апаты тікелей көрсетіп отыр.
Табиғатты қорғау -- табиғаттың өзіндік болмысын сақтау немесе оны қалпына келтіру арқылы табиғи ресурстарды ысырапсыз пайдалану үшін құрылған мемлекеттік жүйедегі қоғамдық шара. Ол əр түрлі тəсілдермен жүзеге асырылады. Соның бірі -- қоршаған ортаны құқықтық қорғау.
Экологиялық құқық дегеніміз осы кезең мен болашақтың, адамдардың мүдделері үшін қоғам мен табиғат аясындағы қоғамдық қарым-қатынастарды реттеуге бағытталған жаңа құқық салаларының бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы құқық саласы ретінде қоршаған ортаны қорғауға жəне табиғи ресурстарды пайдалану мен тығыз байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығын болып танылады.
Экологиялық құқығы құқық саласы ретінде танылу үшін мынадай негіздер болуы тиіс.
Біріншіден, өзіндік құқықтық реттеу пəні, яғни бір-бірімен тығыз байланыстылығы, қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды пайдалану негізінде туындайтын қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Екіншіден, бұл қатынастарды арнайы түрде реттеуге бағытталған заңнамалар жүйесі, қазіргі кезде Қазақстанда бұл жүйені Экологиялық Кодекс бастайды жəне кем дегенде оннан астам арнайы заңнамамалар орын алады.
Үшіншіден, мемлекеттің экологиялық мəселелерді шешуге мүдделі екендігі қазіргі күні күмəн туғызбайды. Бұл мүдделер мемлекетттік экологиялық саясат арқылы қамтамасыз етіледі.
Төртіншіден, экологиялық құқығының өзіне тəн құқықтық қағидалары мен жүйесі де бар. Бұл мəселелер төменде нақты көрсетілген.
Экологиялық құқықтың негізгі бастауы, қайнар көзі болып табылатын Қазақстан Республикасының Экологиялық Кодексі адамның өмірі мен денсаулығы үшін қоршаған ортаның қолайлы болуына тиісті құқығын қамтамасыз етуге, қазіргі жəне болашақ ұрпақтың мүдделерін көздеп, қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық жəне əлеуметтік негіздерін белгілеуге жəне адам қызметінің осы табиғи ортаға зиянды ықпал жасауына жол бермеуге, табиғи тепе-теңдікті сақтау мен табиғатты ұтымды пайдалану ісін ұйымдастыруға бағытталған.
Қазақстан Республикасының орнықты дамуының экологиялық негіздері болып мыналар табылады: адам өмірі мен денсаулығы үшін қолайлы қоршаған ортаны қамтамасыз ету жөніндегі мақсатқа мемлекеттің қол жеткізуі; қоршаған ортаны қорғау жəне биоəртүрлілікті сақтау; Қазақстан Республикасының өз табиғи ресурстарын өндіруге құқықтарын қамтамасыз ету мен іске асыру жəне табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаға əсер ету мəселелерінде ұлттық мүдделерді қорғау; қазіргі жəне болашақ ұрпақтардың сұранысын əділ қанағаттандыру; өндіріс пен тұтынудың орнықты үлгілерін дамыту; қоршаған ортаның жай-күйін есепке ала отырып, экологиялық нормалаудың əлеуметтік жəне экономикалық даму талаптарына сай келуі; əрбір адамның экологиялық ақпаратқа қол жеткізу құқығын сақтау жəне жұртшылықтың қоршаған ортаны қорғау мен орнықты даму мəселелерін шешуге жан-жақты қатысуы; қоршаған ортаны қорғау саласында қабылданатын шаралардың жариялылығын қамтамасыз ету; Жердің экожүйесінің салауатты жай-күйі мен тұтастығын сақтау, қорғау мен қалпына келтіру мақсатындағы жаhандық əріптестік; қоршаған ортаға залал келтіргені үшін жауаптылыққа қатысты халықаралық құқықтың дамуына жəрдемдесу; қоршаған ортаға елеулі залал келтіретін немесе адам денсаулығы үшін зиянды деп есептелетін қызмет пен заттардың кез келген түрлерін басқа мемлекеттерге көшіру мен ауыстыруды тежеу, болдырмау, сондай-ақ қоршаған ортаға елеулі немесе орны толмайтын залал қатері төнген жағдайларда сақтандыру шараларын қолдану болып табылады.
Республикада қоршаған ортаны қорғау жөніндегі қатынастар еліміздегі табиғи ортаны жер, жер қойнауы, су, орман, атмосфералық ауаны, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін қорғау туралы заңдары мен ол заңдарды қолдану жөніндегі өзге де Қазақстан Республикасының құқықтық актілерімен реттеледі.
Ол заңдардың міндеттері:
- адамның өмір сұруы үшін қолайлы ортаны қамтамасыз ету, табиғи реусурстарды ұтымды пайдалану, ұзақ мерзімге сақтау, қоршаған ортаны сауықтыру мен жақсарту, оған шаруашылық жəне өзге де қызметтің зиянды ықпал жасауына жол бермеу осы саладағы қоғамдық қатынастарды реттеу;
- экологиялық қатынастар саласында мемелкеттің, азаматтардың, мекемелер мен ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау;
- Қоршаған ортаныт қорғау заңдарын бұзғаны үшін құқықтық жауаптылық шараларын белгілеу;
- əр алуан экологиялық жүйелер мен ландшафтарды, бірегей табиғи объектілерді жəне соларға байланысты мəдени мұраны сақтау;
- экологиялық заңдылық пен құқықтық тəртіпті нығайту.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік экологиялық саясаты əр түрлі бағыттағы қызметтер арқылы жүзеге асырылады. Олардың ішінде мынадай қызметтерді атауға болады:
- Қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды пайдалану саласында нормативтік құқықтық актілерін қабылдау жəне оларды орындалуын қамтамасыз ету;
- табиғи ресурстарды есепке алу, бағалау;
- қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмдерін белгілеу (жоспарлау, қаржыландыру, ақы төлеу, экологиялық сақтандыру т.б.);
-экологиялық нормалау мен экологиялық мониторингті ұйымдастыру жəне жұргізу;
- қоршаған ортаға əсерді бағалау мен экологиялық сараптаманы жүргізуді ұйымдастыру;
- қоршаған ортаны қорғау саласындағы техникалық реттеу;
-экологиялық рұқсаттарды беру;
- табиғат пайдаланушыларды жəне қоршаған ортаны ластау көздерін есепке алу;
- экологиялық білім беру мен ағарту, мамандардың біліктілігін арттыру, экологиялық ғылыми зерттеулерді жұргізуді ұйымдастыру
- қоршаған ортаны қорғау, табиғи ресурстарды қорғау, молықтыру мен пайдалану саласындағы мемлекеттік бақылау;
- қоршаған ортаны қорғау жəне табиғат пайдалану саласындағы халықаралық ынтымақтастықты нығайту.
Экологиялық құқық деген ұғымды оқу пəні жəне ғылым саласы ретінде тану қажет. Оқу пəні ретінде ол дəрістер мен тəжірибелік сабақтар арқылы жүзеге асырылады. Қазақстанның жоғары оқұ орындарында бүл пəн 1970 ж. бастап жұргізіледі.
Экологиялық құқық ғылым ретінде бұл саласының пайда болу себептерін, даму кезеңдері мен перспективаларын түсіндіруге бағытталған ғылыми теориялар мен тұжырымдардың, ой-пікілер жиынтығы болып танылады.
Қазақстандық ғылыми экологиялық-құқықтық мектептің өкілдеріне мыналар жатады: Б.Б.Байсалов, А.Е. Еренов, К.А. Шайбеков, Ə.С. Стамкулов, Ə.Е. Бетұрғанов, Д.Л. Байдельдинов, А.Хаджиев, Ж.Х. Косанов жəне басқалар.
Экологиялық қатынастарды реттеуде басшылыққа алынатын, нормативті түрде бекітілген негізгі идеялар, бастамалар орын алады. Олар экологиялық құқығының қағидалары деп аталады. Бүл басталар арқылы мемелекеттің экологиялық саясатының ішкі табиғаты, оның алдына қоятын мақстаты мен бағыттарын анықтауғы мүмкіндік береді.
Кез келген жүйе - біріккен, жүйе құрайтын факторларды ретке келтіруші көптеген элементтерден тұрады. Экологиялық құқықтың əдістері мен жүйесі бар.
Экологиялық құқығының əдістері дегеніміз - экологиялық құқықтық қатынастарды реттеуде қолданылатын тəсілдер жиынтығы, олар қоғам мен табиғат арасындағы үйлесімді байланысқа жетуге бағытталған, экологиялық заңдылықтардың құқықтық реттелуінің сақталуына негізделеді. Экологиялық құқықта императивтік жəне диспозитивтік əдістер қолданылады. Императивтік əдістер бір тараптың екінші тарапқа басымдылығын білдіреді. Мемлекет табиғи байлықтардың меншік иесі ретінде табиғат пайдаланушыларға, қоршаған ортаға əсер ететін шаруашылық жəне өзге де қызметтерді жүзеге асыратын тұлғаларға өз билігін көрсете алады, мысалы қоршаған ортаны ластағаны үшін жауапкершілікке тарту, табиғи ресурстарды пайдалануға рұқсат беру немесе оларды мемлекеттік мұқтаждықтар үшін қайтарып алу. Ал диспозитивтік əдістер тараптардың теңдігін білдіреді, бұл əдіс экологиялық саласында шарттық қатынастарды жүзеге асыруда қолданылады.
Экологиялық құқығының жүйесі экологиялық қатынастарды əр түрлі топтарға бөліп, олардың ерекшеліктерін ескеруге мүмкіндік береді.
Экологиялық құқығының жүйесі əдістемелік жағынан ұшке бөлінеді -- жалпы, ерекше жəне арнайы бөлімдерге.
Жалпы бөлімді мына тақырыптар мен институттар құрайды:
- экологиялық құқығының түсінігі жəне тақырыбы, жүйесі;
- экологиялық құқығының объектілері мен принциптері;
- экологиялық құқығының тарихы жəне негіздері;
- табиғат ресурстарына меншік құқығы;
- азаматтар мен қоғамдық ұйымдардың қоршаған ортаны қорғауға қатысудың құқықтық нысандары;
- табиғатты пайдалануды жəне қоршаған ортаны қорғауды мемлекеттік басқарудың ұйымдық-құқықтық нысандары;
- қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды пайдалануды мемлекеттік бақылау жəне қадағалау;
- қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бүзғаны үшін заңдылық жауаптылық.
Ерекше бөлім мынадай институттардан түрады:
- жердің құқықтық жағдайы жəне оны қорғау;
- жер қойнауының құқықтық жағдайы жəне оны қорғау;
- судың құқықтық жағдайы жəне оны қорғау;
- орманның құқықтық жағдайы жəне оны қорғау;
- атмосфералық ауаны құқықтық қорғау;
- жануарлар дүниесін қорғау, оның өсімін молайту жəне пайдалану;
- ерекше қорғалатын табиғат аумақтарының құқықтық жағдайы;
- төтенше экологиялық жағдай мен экологиялық ахуал аумақтарының құқықтық жағдайы.
Арнайы бөлім қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық, шет елдердің экологиялық заңнамалары деген тақырыптардан турады.
Қазақстан Республикасының аумағы мен оның табиғи байлықтары жер шарының бір бөлігі. Жер шарындағы табиғи өзгерістердің əсері, атмосфералық ауаның, климаттың өзгеруі жəне басқа табиғи құбылыстар республикамыздың табиғи ортасына, оның аумағындағы табиғи өзгерістер (мысалы, Арал апаты) ғаламдық табиғи ортаға əсерін тигізбей қоймайды.
Қазақстан Республикасы -- тəуелсіз ұлттық мемлекет, Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшесі. Сол себепті ол табиғатты құқықтық қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастыққа қатысып, қоршаған ортаны құқықтық қорғаудың халықаралық мəселелерін шешуге атсалысады. Халықаралық экологиялық заң актілерін қолдап, оны дамытуға қатысады. Ұлттық экологиялық заңнамаларының халықаралық заң актілеріне қайшы келмеуін, өз аумағындағы шаруашылық жəне басқа қызметтердің басқа елдерге зиянды əсерінің болмауын қамтамасыз етеді.
Экологиялық құқығы басқа құқық салаларымен тығыз байланысты. Экология құқығының ережелері қылмыс құқығы, əкімшілік құқығы, азаматтық құқық жəне басқа құқықтармен орайлас келеді. Экология құқығының əлеуметтік қызметі басқа құқықтардың арақатынасына жол ашып, экологиялық қатынастарды реттеу кезінде олардың қатысуын міндеттейді. Бүл жағдай, əсіресе экология заңдарының талаптарын орындамағанда, оның ережелерін бұзу салдарынан экология объектілеріне материалдық зиян келтіргенде, жауаптылықты талап ету үшін аталған құқықтардың ережелері қолданылғанда айрықша сезіледі. Экология құқығының негіздерінде экологиялық заңдардың ережелерін бұзғаны үшін құқықтық жауаптылықтың түрлері (қылмыстық, əкімшілік, азаматтық, материалдық, тəртіптілік) сараланады. Ал жауаптылық тиісінше қылмыс құқығы, əкімшілік құқығы, азаматтық құқығы, еңбек құқығы негіздерінің баптарында (ережелерінде) көрсетіледі.
Халықаралық табиғат қорғаудың негізгі принциптері мен бағыттары Қазақстан Республикасы экология құқығының негіздеріне сəйкестендіруде тиісінше көрініс табады.[9]
1.2.Экология құқығының негіздері
Қандай да болмасын жүйені құру үшін белгілі бір басшылыққа алатын бастамалар қажет. Осы бастамаларға сүйене отырып тиісті жүйе өзінің функционалды міндетін жүзеге асырады. Азаматтар мен қоғамдық бірлестіктер қоршаған табиғи ортаны қорғауға қатысуына байланысты қызметті жүзеге асыру барысында, өз қызметтерін белгілі бір қағидаларға негіздеп жүзеге асыруға тиіс. Сонда ғана олардың қоршаған ортаны қорғауға байланысты қызметтері нəтижелі болады. Жалпы қоршаған ортаны қорғау саласындағы қағидалар халықаралық деңгейде де бекітілген.
Алғашқы рет халықаралық деңгейде экологиялық құқықтың қағидалары 1972 жылы БҰҰ Стокгольм конференциясының Декларациясында көрініс тапты. Бұл декларацияда халықаралық деңгейде қоршаған ортаны қорғаудың барлық жүйесі негізделуі тиіс 26 негізгі қағида анықталған. Декларацияның барлық қағидаларын шартты түрде үш топқа бөлуге болады: жалпы адамзаттық құндылықтарды бекітетін қағидалар, қоршаған ортаны қорғау саласындағы ұлттық саясат қағидалары жəне осы саладағы халықаралық саясат қағидалары.Жалпыадамзаттық құндылықтарды бекітетін қағидаларға адамның қолайлы қоршаған ортаға құқығы жəне оның табиғатты қорғау міндеті; қазіргі мен болашақ ұрпақ үшін қоршаған ортаны қорғау қағидасы; табиғи ортаның қалпына келу мүмкіндігін адамның жан-жақты қолдау қағидасы; қалпына келмейтін табиғи ресурстарды сарқылудан қорғау қағидасы; адамның табиғи ортаны токсикалық жəне басқа да улы заттармен ластанудан қорғау қағидасы; қоршаған ортаны қорғау қажеттілігі мен даму қажеттілігін жоспарлау қағидасы; табиғи ортаға зиян келтірмей ғылым мен техниканы дамыту қағидасы; экологиялық тəрбие, білім беру, экологиялық мəліметтерді тарату қағидасы, жаппай жою қаруларын қолданбау жəне жою қағидалары жатады.
Жалпыадамзаттық құндылықтарды белгілейтін негізгі қағидалар қоршаған ортада өмір сүрудің қолайлы жағдайларына адамдардың ажыратылмайтын құқықтары мен адамның табиғи ресурстарды сақтауға міндеттері болып табылады. Бұл қағида Қазақстан Республикасының Конституциясында да көрініс тапты. Қазақстан Республикасының Конституциясының 29 бабында ҚР əрбір азаматының денсаулығын сақтау құқығы көрсетілген, яғни таза, қолайлы қоршаған ортаны сақтау жолымен бұл құқыққа кепілдік беріледі. ҚР Констиуциясының 38 бабында, еліміздің əрбір азаматы табиғатты қорғау, табиғи байлықтарға ұқыпты қарау міндеті көрсітілген.
Бұл қағида əрі қарай Қазақстан Республикасының Экологиялық Кодесінің 5-бабында бектіліген. Онда Қазақстан Республикасы Конституциясына қарағанда азаматтардың "өмірі мен денсаулығына қолайлы қоршаған ортаға, оның жайкүйі туралы дұрыс ақпарат алуға, қоршаған ортаны қорғау туралы заңдардың бұзылуы салдарынан өз денсаулығы мен мүлкіне келтірілген залалдың өтелуіне" құқығы тікелей көрсетілген.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы жекелеген мемлекеттердің ұлттық саясат қағидаларына қоршаған ортаны қорғау саласында өз саясаттарына сəйкес əрбір мемлекеттің өз ресурстарын дайындауға құқығы; экономикалық жəне əлеуметтік дамуы; апаттардың алдын алу жəне жою; экологиялық мəселелерді шешу кезінде демографиялық факторларды есепке алу; ұлттық басқару құрылымдарын құру жəне оларға жоспарлау мен бақылау функцияларын беру;дамушы мемлекеттердің ұлттық мемлекеттік саясатты дайындаудың ерекше талаптары; ұлттық ғылым мен техниканың дамуы; мемлекеттер арасында ғылыми мəліметтермен алмасу; теңіз ортасын қорғау бойынша шаралар жатады.
Қоршаған орта жəне даму декларациясы қағидаларын негізге ала отырып,əрбір мемлекет өздерінің қоршаған ортаны қорғау саласындағы қағидаларын қалыптастырды.
Табиғи ресурстаға меншік құқығы, түсінігі. Объектілері мен субъектілері.
Табиғи ресурстар - қоғамның материалдық, мəдени жəне басқа да қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қоршаған ортаның шаруашылық жəне өзге де қызметтер процесінде пайдаланатын құрамдас бөліктері.
Табиғат пайдаланушылар - заңды жəне жеке тұлғалар, мемлекеттік жəне мемлекеттік емес, ұлттық жəне шетелдік болып бөлінеді. Шетелдік табиғат пайдаланушылар олар шетел азаматтары, шетелдік заңды тұлғалар, шетел мемлекеттері, халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар жатады.
Табиғат пайдалану құқығы объектілер түрлеріне байланысты келесіге бөлінеді: жер пайдалану құқығы, жер қойнауын пайдалану құқығы, су пайдалану құқығы, атмосфералық ауаны пайдалану құқығы, орман пайдалану құқығы, өсімдіктер əлемін пайдалану құқығы, жануарлар дүниесін пайдалану құқығы, яғни заңда табиғи ресурстар ерекше орын алады. Табиғат пайдалану құқығының ауқымы табиғи ресурстарды пайдалану құқығы табиғи ресурстардың обьектілерін (жер, жер қойнауы, су, орман, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі) пайдаланумен шектеледі. Ал, табиғи пайдалану жоғарыда көрсетілгендей барлық жанды жəне жансыз табиғи обьектілерді қамтиды (оның ішінде, климат, озон қабаты, атмосфералық ауа, əуе кеңістігі, аумақ т.б).
Сондықтан табиғат пайдалану құқығының табиғи ресурстарды пайдалану құқығының айырмашылығы оның пайдалану обьектілеріне байланысты болады.
Заңға сəйкес табиғи ресурстарды пайдалану түрлерінің топтастырылуы: жалпы жəне арнайы пайдалану.
Жалпы пайдалану құқығы табиғи ресурстарды адамның күнделікті тіршілігі мен тұрмыстық қажеттіліктер үшін пайдалану. Мысалы: суда шомылу, орманда болу, парктерде тынығу т.б. яғни табиғатты жалпы пайдалану үшін арнайы рұқсат берілмейді жəне де табиғат пайдаланушыларға бекітіліп берілмейді.
Кейбір экологиялық жағдайларда мемлекеттік органдар жалпы пайдалану шартын уақытша белгілеуі мүмкін. Жалпы пайдалану заңға сəйкес тегін жүзеге асырылады.
Арнайы пайдалану құқығы табиғат ресурстарын арнайы өкілді органдардың заңда белгілеген рұқсаты бойынша мақсатқа пайдалану мүмкіндігі. Ол тұрақты немесе уақытша, иеліктен шығарылатын немесе иеліктен шығарылмайтын, ақылы немесе ақысыз, бастапқы немесе кейінгі болуы мүмкін. Əрбір табиғат ресурстардың арнайы пайдалану шарттары заңдарда белгіленген. Мысалы, Жер Кодекісінің 4-тарауының 28-41 - баптарында жер пайдалану құқығының түрлері, субъектілері, пайда болу құқығының туындауының түрлері, мерзімі, ерекшеліктері көзделген.
Ұлттық табиғат пайдаланушыларға ҚР азаматтары мен қазақстандық заңды тұлғалар жатады, сонымен қатар оның ішінде шет ел қатысатын тұлғалар.
Шетел табиғат пайдаланушылырға - шетел азаматтары, шетелдік заңды тұлғалар, шет мемлекеттер, халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар жатады.
Тұрақты табиғат пайдаланушылардың мерзімі шектелмеген.
Уақытша табиғат пайдаланушыларға - керісінше мерзімі белгілі уақытпен шектелген тұлғалар жатады.
Бастапқы табиғат пайдаланушы өз құқықтарын мемлекеттен, не басқа бастапқы табиғат пайдаланушыдан құқықтарын айыру тəртібімен алған пайдаланушы.
Кейінгі табиғат пайдаланушы - табиғатты уақытша пайдалану құқығы бұл мəртебені өзінде сақтап қалатын бастапқы табиғат пайдаланушыдан шарт негізінде алу.
Табиғи ресурстарға мемлекеттік меншік құқығы - бұл табиғат ресурстарына Қазақстан Республикасы егемендігінің материалдық негізін құрайтын, экологиялық жəне экономикалық құқықтық ережелердің жиынтығы жатады.
Конституцияда жер, оның қойнауы, су, жануарлар мен өсімдіктер дүниесі ғана емес, одан басқа табиғи ресурстар да мемлекет меншігінде болатыныайтылған.
Республика аумағындағы табиғи ресурстарға тек қана мемлекеттің ерекше меншік құқығының болуы Қазақстан Республикасының тəуелсіздігін жəне оның дербес экономикалық жүйесінің негізі екенін дəлелдейді.
Аталған табиғи ресурстарға меншік иесінің құқықтарын мемлекет атынан жүзеге асырудың шектері мен субъектілері тек заңмен ғана белгіленеді. Атап айтқанда, жер, жер қойнауы, су, орман жəне өсімдіктер мен жануарлар дүниесі туралы атқарылатын іс-əрекет Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі.
Жердің, жер қойнауының, судың, орманның, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің мемлекеттегі басқа меншік объектілерінен айырмашылығы -- олардың табиғи ортада бір-бірімен тығыз экологиялық байланыста болуында.
Егер табиғат объектісі өзінің табиғи ортасынан алынатын болса, онда ол мүлікке айналады. Мысалы, орманнан кесіліп алынған ағаш отынға немесе өндіріс, құрылыс қажетіне жүмсалады, сөйтіп мүлікке айналады. Табиғи ортадан ұсталып алынған таутеке мемлекеттік хайуанаттар паркінде ұсталса, ол мемлекет меншігінде болады. Бірақ оған мемлекеттік ерекше меншік сипаты сақталмайды.
Табиғи ресурстардың түрлеріне қарай, оларды меншік иесінің пайдалану, қорғау, қалпына келтіру құқықтарының да ерекшеліктері бар. Бұл саладағы экономикалық жəне экологиялық қатынастарды реттейтін республикамыздың заңдары да бар. Олар экология құқығының жүйесін құрайды.
Экология саласындағы заңдарға мемлекет табиғи ресурстардың меншік иесі ретінде адамның өз өмірі мен денсаулығы үшін қоршаған ортаның қолайлы болуы құқығын қамтамасыз ететін, қазіргі жəне болашақ ұрпақтың мүдделерін көздейтін, айналадағы табиғи ортаны қорғаудың құқықтық экономикалық жəне əлеуметтік негіздерін белгілеп, адам қызметінің айналадағы табиғи ортаға зиянды ықпал жасауына жол бермеу табиғи тепе-теңдікті сақтау мен табиғат қорларын тиімді пайдалану шараларын жүзеге асырады.
Қазақстан Респуликасында табиғи ресурстарға меншік субьектісі Конституцияға сəйкес Қазақстан Республикасының меншік туралы заңымен белгіленеді. Меншік туралы заңның республика аумағында мемлекеттік меншік құқығының субъектісі Қазақстан Республикасы деп көрсетілген.
Қазақстан Республикасы атынан мемлекеттік меншікті иелену, пайдалану жəне оған билік ету өкілеттігін тікелей немесе өкімет органдары арқылы Қазақстан Республикасының Парламенті жүзеге асырады.
Заңдарда белгіленген шекте мемлекеттік меншікті иелену, пайдалану жəне оған билік ету құқығын Қазақстан Республикасының Үкіметіне бере алады.
Осыған орай, Қазақстан Республикасы Үкіметі, жергілікті атқарушы органдары мен басқа да құрылымдар табиғи ресурстарды иеленуді, пайдалануды жəнебилік етуді зандарда белгіленген құзырет шегінде жүзеге асырады.
Табиғи ресурстарға мемлекеттің иелену құқығы -- осы ресурстарды меншікке алудың нысаны жəне оны жүзеге асыру мүмкінділігі мен қызметі.
Табиғи ресурстарға мемлекеттің билік ету құқығы -- табиғат объектілерінің іс жүзінде немесе заң жүзінде тағдырын айқындауға берілетін мүмкіндік. Осы мүмкіндік арқылы табиғи ресурстарды иемдену мен пайдалануды жүзеге асыру қызметі айқындалады.
Табиғи ресурстарды мемлекеттің пайдалану құқығы -- табиғи ресурстардың пайдалы қасиеттерін жəне одан түскен табысты иемдену, сондай-ақ өзге де пайда алу қызметі.
Мемлекеттің табиғат қорларын иемдену, пайдалану жəне билік ету құқығының табиғи ресурстарды пайдаланушылар, иемденушілер мен кейде билік етушілердің құқығынан ерекшеліктері бар. Мұны меншік иесі құқығының мазмұнынан айқын ажыратуға болады.
Бірінші ерекшелік. Мемлекет табиғат қорларына өз құқығының мазмұнын түзіп, оларды меншік иесі ретінде жүзеге асырады. Басқалар, табиғат қорларын иемденушілер, пайдаланушылар мемлекет белгілеп берген құқық шеңберінде ғана игілікке асырылады.
Екінші ерекшелік. Мемлекет табиғат қорларына меншік құқығын мемлекет бойынша, қоғамның, барлық адамдардың мүддесі үшін пайдаланады. Басқа табиғат қорларын иемденушілер, пайдаланушылар өзіне иемденуге, пайдалануға берген табиғат объектісін өз мүддесі үшін заңда көрсетілген мақсатта ғана пайдаланады.
Үшінші ерекшелік. Табиғат қорларына мемлекеттің билік жүргізуі шексіз жəне оған ешкім шек қоя алмайды, оны тоқтата да алмайды. Бірақ табиғат қорларына мемлекеттік билік Конституцияға сəйкес болуы қажет. Сондықтан Конституцияға қайшы келетін заң нормаларының күші болмайды.
Табиғат қорларын мемлекеттен басқа иеленушілер мен пайдаланушылар заңда белгіленген реттерде белгілі бір шекте билік ету құқығын пайдалануы мүмкін. [9]
1.3. Экологияны қорғау жəне табиғи ресурстарды пайдалану саласында мемлекеттік-құқықтық реттеу механизмі.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік реттеу: қоршаған ортаны қорғау саласындағы қызметті лицензиялауды; экологиялық нормалауды; қоршаған ортаны қорғау саласындағы техникалық реттеуді; мемлекеттік экологиялық сараптаманы; экологиялық рұқсаттар беруді; мемлекеттік экологиялық бақылауды; қоршаған ортаны қорғауды экономикалық реттеу жүйесін, неғұрлым экологиялық таза технологияларды енгізуді ынталандыруды, табиғат қорғау іс-шараларын қаржыландыру жүйесін; мемлекеттік экологиялық мониторингті; табиғат пайдаланушыларды, қоршаған ортаны ластау көздері мен учаскелерін мемлекеттік есепке алуды; экологиялық білім беру мен ағарту ісін қамтиды.
Табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы мемлекеттік басқару:
1) табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы мемлекеттік жоспарлауды;
2) табиғи ресурстарды қорғауға, пайдалануға жəне молықтыруға мемлекеттік бақылау жасауды;
3) табиғи ресурстарды пайдалану құқығына лицензиялар, рұқсаттар беруді жəне шарттар (келісімшарттар) жасасуды;
4) табиғи ресурстарды қалпына келтіру мен молықтыруды, ресурс үнемдейтін технологияларды енгізуді ұйымдастыруды;
5) табиғи ресурстардың мониторингі мен кадастрларын жүргізуді;
6) табиғи ресурстарды пайдалануға лимиттер белгілеу мен квоталар бөлуді;
7) табиғи ресурстарды пайдалануды, қалпына келтіру мен молықтыруды жүзеге асыратын мемлекеттік заңды тұлғаларды басқаруды;
8) табиғи ресурстарды қорғауды ұйымдастыруды қамтиды.
Қоршаған ортаны қорғау жəне табиғат пайдалану саласындағы мемлекеттiк бақылаудың тиiмдiлiгiн арттыруды бақылау мен құқық қолдану функцияларын жүзеге асыру кезiнде қосарланушылықты болдырмау жəне мұндай қызмет процесiнде азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын қорғау тетiгiн құру жолымен мемлекеттiк бақылау органдарын күшейтудi көздейдi.
Қоршаған ортаны қорғау жəне табиғат пайдалану саласындағы мемлекеттiк бақылау органдары инспекциялар өткiзумен немесе құқық қолдану iс - қимылдарын жүзеге асырумен байланысты кез келген мəселелерге қатысты тəуелсiз жəне əдiл шешiмдер қабылдау үшiн барлық өкiлеттiктерге ие болуы тиiс.
Қоршаған ортаны қорғау жəне табиғат пайдалану саласындағы мемлекеттiк бақылау жүйесiн дамыту:
- құқық қолданудың жəне Қазақстан Республикасының заңнамасын сақтауды ынталандырудың тиiмдi жүйесiнiң негiзгi сипаттамасын табуға мемлекеттiк органдарға көмектесетiн жəне ұзақ мерзiмдi перспективада қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану саласында мемлекеттiк бақылау органдарының институционалдық реформасын жүргiзуге ықпал ететiн модельдi құруға;
- мемлекеттiк органдарды, өнеркəсiп кəсiпорындарын, үкiметтiк емес ұйымдарды жəне қалың жұртшылықты қоса алғанда, экологиялық, заңнаманы сақтауды қамтамасыз ету жөнiндегi қызметке барлық қатысушылардың арасындағы ынтымақтастыққа жəне ақпарат алмасуға жəрдемдесуге;
- экологиялық менеджмент жүйесiнiң маңызды құралы ретiнде өндiрiстiк бақылауды мiндеттi жүзеге асыруға;
- табиғат қорғау iс-шараларының орындалуына қызметтiң барлық деңгейiндегi жауапкершiлiктi нақты айқындауға;
- қоршаған ортаны қорғау жəне табиғат пайдалану саласындағы бақылауды жүзеге асыратын лауазымды тұлғаларға құқықтық жəне əлеуметтiк кепiлдiктерnберуге бағытталуы тиiс.
Жердің, жер қойнауы мен орманның, судың пайдалануға берілуі мен қайтып алынуының белгілі бір тəртібін ұсына отырып, оларға есеп жүргізу, кəсіпорындар мен ұйымдардың, азамттардың іс-əрекетін бақылауға алып, мемлекеттік басқару институты негізінен бүкіл табиғатты пайдалану саласының тиімділігін қамтиды. Жер қорын мемелкеттік басқару - жер құқығы институттарының бірі. Жер құқық қатынастарының ішінде өзіндік ерекше сипаты бар. Оның негізгі бағыты жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыру, олардың əлеуметтік жəне экономикалық қасиеттерін жүзеге асыру шараларын, соның ішінде құқықтық шаралар, тəртіптер мен ережелерді белгілеу, олардың орындалуын жүзеге асырумен бірге бақылау жұмысын атқару болып табылады. Ал табиғатты дұрыс пайдалану дегеніміз мемлекеттің табиғи байлықтарын тиімді пайдалануды, адамдардың табиғатқа кері əсер тигізбеуін қамтитын белсенді қызмет.
Жалпы экологиялық басқару мына мəселерді жүзеге асырады: Экологиялық заң талаптарының тексерумен қатар қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды өткеру əдістерінен;
Қоршаған ортаның сапалық нормативтері мен зиянды əрекеттердің лимиттерін анықтау;
Экологиялық зиянды іс - əрекеттерді тоқтату;
Кінəлі адамдарға əкімшілік жолмен шаралар қолдану.
Табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғаудағы қоғамдық қатынас саласындағы басқарылатын жүйе бөлігіне - кəсіпорындар, ұйымдар, мекемелер жəне азаматтар, яғни байлықты тікелей пайдаланушылар кіреді. Басқаратын жүйе бөлігіне - мемлекеттік билік органдары, министрліктер, ведомстволар жəне т.б. кіреді. Бірақ нақты өмірде объекті мен субъекті арасын бөліп қарастыру мүмкін бола бермейді. Айналасып жүрген қызметінің сипаты мен мазмұнына сəйкес қайсыбір заңды тұлғаны басқаратын не басқарылатын жүйе бөлігіне жатқызуға болады. Мысалы, ауыл шаруашылығымен айналысатын заңды тұлға жер пайдаланушы ретінде, басқару объектісі болады жəне де осы заңды тұлға жер пайдалануға қатысты басқару субъектісі де бола алады. Бұның бəрі заңды тұлғаның жасайтын қоғамдық қатынастар сипатына байланысты болады. Бірақ бұл жағдайда əлеуметтік басқарудың құрылымдық
- қызметтік сипатының маңыздылығын ескермеуге, басқарушы жəне басқарылатын жүйе бөліктерінен де бас тартуға негіз бола алмайды.
Бірақ, бір тұлға бір қоғамдық қатынаста бір мезгілде басқарудың субъектісі жəне объектісі бола алмайды. Басқару қатынастарына қатысушылар арасындағы байланыс сипаты, қорыта келгенде, олардың иерархиялық орнымен емес, басқару мен билеудегі атқаратын қызметі жəне қатынастарындағы жалпы əлеуметтік рөлімен айқындалады.
Жалпы басқару объектісі мен субъектісін бөліп қарастырудың теориялық қана емес, тəжірибиелік те маңызы бар. Ең алдымен, ол кез келген ұжым негізгі мазмұнын дұрыс анықтауға мүмкіндік береді. Адамдарға билік арқылы ықпал ететін жүйе, негізінен əкімшілік - құқықтық ыңғайында жұмыс атқарады. Бұл жүйедегі тұлғалар қызметінің ең басты мазмұны олардың адамдар, ұжымдар т.б. қатынастарын ұйымдастыру жəне реттеу қабілеті болып табылады.
Əрине, бағыну тəртібіне сəйкес бұлар да басқарылады. Алайда, олар басқарудың объектісі емес, субъектісі ретінде бағаланады. Басқарушы субъектілерді басқару олардың қызметінің түрлері мен тəсілдерін жетілдіру болса, объектіні басқару - адамдар өмірінің материалдық қызметі жəне мəдени деңгейін жоғарлатуға байланысты қызметі мен олардың белсенділігін арттыруына, жағдайын жақсартуына жəне дамытуына негізделеді.
Өзінің көп салалы қызметінде мемлекет əртүрлі қатынастар жасады, олардың ішінде басқару қызметтерді жүзеге асыру жалғыз ғана құралы емес.
Мемлекет елдің əлеуметтік-экономикалық өмірінің негізгі ұйымдастырушысы болып табылады. Бірақ басқару - мемлекеттің өзінің шаруашылық ұйымдастыру қызметін өтеудегі ең маңызды құралы болып табылады. Басқару арқылы нарықтың бүгінгі жəне болашақ ұрпақтың мүддесіне сəйкес экономикалық дамуы, табиғаттың игерілуі, қорғалуы жəне өзгеруі қамтамасыз етіледі.
Қазіргі кезеңде біздің қоғам дамуында мемлекеттік басқару, жеке кəсіпорындар мен ұйымдардың, министрліктер мен ведомстволардың табиғатты пайдаланудағы қызметтеріне ғана емес, сонымен бірге, қоғамдағы қоршаған ортаны қорғау жəне пайдалану процесіне де əсер етеді.
Мемлекеттік басқарудың негізгі міндеті - барлық мемлекеттік органдардың, шаруашылық субъектілердің, лауазымды тұлғалардың меншік түріне жəне бағыныштылыққа қарамастан, экологиялық заңның нормалары мен талаптарының орындалуын қамтамасыз етеді.
Табиғи ресурстарды қорғау мен пайдалану саласындағы мемлекеттік басқару дегеніміз - мемлекеттің табиғи байлықтарға меншік құқығынан, аумақты билеушілік құқығынан туындайтын табиғат қорғау қызметін жүзеге асырудағы мемлекет органдарының атқарушы - билік қызметі. Бұл анықтама табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғау саласындағы мемлекеттік басқарудың мазмұнын толық айқындамайды. Бірақ, біріншіден, басқару - мемлекеттік органдарының атқарушы - билік ету қызметі; екіншіден, бұл қызмет табиғатты қорғауға бағытталған. Жалпы алғанда, жоғарыдағы анықтама,заңдық əдебиеттерде кездесетін нарықтық қатынастар жағдайындағы қоршаған ортаның сапасын мемлекет тарапынан басқару идеясын сəйкес келеді. Себебі, табиғатты қорғаудағы ең басты жəне негізгі мəселе - сапаға қол жеткізу.
Қоршаған табиғи ортаның сапасы - кез келген табиғи ортаға тəн - əлеуметтік, эстетикалық, құқықтық, санитарлық - гигиеналық, медициналық, экологиялық т.с.с. нормалар мен стандарттарға сай болатын қасиеттерінің жиынтығы. Кей жағдайда, қоршаған ортаның сапасы дегенде, оның адам мен қоғамның қажетттілігін өтейтін табиғатты пайдалану критерийлері мен нормативтеріне сай келетін жағдай деп түсіну қажет. Басқаша айтқанда, табиғи ортаның сапасы дегеніміз адамның өмір сүруі мен қызметін қамтамасыз ететін табиғат жағдайы. Осыған сəйкес қоршаған ортаның сапасы басқарудың мемлекеттің табиғатты қорғаудағы қызметінің деңгейімен байланысты деп түсіну қажет. Бұл деңгей жеке адамның да, қоғамның да биологиялық, экологиялық, əлеуметтік - мəдени қажеттілігін, бүгінде, болашақтада да кешенді түрде өтеуі тиіс. Табиғатты ұтымды пайдалануды мемлекет тарапынан басқару мен қоршаған ортаның сапасын басқару бүтін мен бөлшектеғй байланысып, сəйкес келеді. Яғни, мемлекеттік басқару - табиғатты тиімді басқару жүйесі болғандықтан, жоғары деңгейлі басқа жүйелер де осының бөлігі ретінде көрінеді. Сондықтан жерді, суды, орманды ұтымды пайдалануды басқару, нақтылы басқару қатынастары ретінде жоғары деңгейлі жүйе де, жүйенің бөлігі де, яғни табиғатты дұрыс пайдалануды басқару болып табылады. Жүйенің бөлігі ретінде, сол жүйемен байланыста, үнемі ықпал етуде, тəуелділікте болады.
Сонымен, табиғи ресурстарды пайдалану ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих, экономика және құқық факультеті
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Экологиялық құқық бұзушылық салдарынан азаматтық жауапкершілікке тарту.
5В030100 Құқықтану
Орындаған: Юр-47 топ
студенті Абзалова Ж.А.
Ғылыми жетекші: з.ғ.м., аға
оқытушы Базарғалиева Ж.А.
Орал, 2022
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1- Тарау. Қазақстан Республикасының экологиялық құқық бұзушылықтың мәні мен өзгешеліктері
1.1. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығының түсінігі, пəні, əдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2.Экология құқығының негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.3. Экологияyны қорғау жəне табиғи ресурстарды пайдалану саласында мемлекеттік-құқықтық реттеу механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .. 16
1.4. Экологияны қорғау саласындағы заңнаманы бұзғаны үшiн заңды жауапкершiлiк ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
1.5. Экология заңнамасын және оның құрамын бұзғаны үшін материалдық жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2- тарау. Экология заңнамасын бұзу салдарынан келтірілген материалдық залалды өтеудің құқықтық негіздері
2.1. Азаматтық құқықтарды қорғау және зиянды өтеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 39
2.2. Экологияға келтiрiлген залалды өтеудi құқықтық реттеу әдiстерi және олардың тиiмдiлiгiн арттыру мәселелерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Кіріспе
Республика басшысы "Қазақстан - 2050" жаңа стратегиясында , билікке "қоңыр экономикадан" "жасыл экономикаға" көшу міндетін қойды. Біздің заманымыздың табиғи мәселесі қиын, көп деңгейлі мәселе бүкіл әлемде алға жылжуға ие. Қазақстанда тұрақты ұлғаю проблемасы өңірдің табиғатты қорғау мәселелерін шешу тұрғысынан қарастырылуда.
21 ғасырдың басында қаржылық жаһанданудың қарқыны мыңжылдықтың жалпы қарауына жаңа серпін берді.
Қоршаған ортаны қорғау - қазіргі заманның өзекті мәселелерінің бірі. Ғылыми-өнеркәсіптік өсу сонымен қатар табиғи саладағы антропогендік қысымның жоғарылауы экологиялық жағдайдың шиеленісуіне әкеледі: табиғи ресурстардың қорлары азаяды, адам мен табиғаттың арасындағы табиғи байланыс жоғалтылады, эстетикалық құндылықтар жоғалады, адамдардың денсаулығы және адамгершілігі жоғалады, шикізаттық нарықтар, өмірлік кеңістік үшін экономикалық және саяси күрес күшейеді.
Қазақстан Республикасына келетін болсақ, онда ол ең нашар экологиялық жағдайы бар мемлекеттердің қатарына жатқызылады. Табиғи сфераның бітелуі үлкен деңгейге жетті. Тек экономикалық сипаттағы шығындар экологиялық сипаттағы және адамдардың денсаулығына зияндылықты ескермегенде сарапшылардың есептеулеріне сәйкес мемлекеттің ұлттық табысының жартысына тең соманы құрайды. ҚР-ның бастапқы учаскесіндегі табиғи мәселе-қоршаған ортаны ластауы.
Жыл сайын экологиялық құқық бұзушылықтардың саны артып келеді. Олар қоғамдық қауіпсіздіктің күйіне әсер етеді, көптеген аудандарда саяси тұрақсыздықтың факторы ретінде көрінеді. Экологиялық құқық бұзушылықтар тек мемлекеттің экономикасына ғана зиян әкеліп қоймай, сонымен бірге адамның тіршілік етуінің биологиялық негіздерін бұзады.
Мұның бәрі барлық мемлекеттік, соның ішінде құқық қорғау органдарының, адамның тіршілік ету ортасын қорғау мен қалпына келтірудің дәрежесін жоғарылату қажеттілігін анықтайды.
Экологиялық заңнаманы зерттеу құқықты негіздейтін және олармен қорғалатын және сонысымен қоғамдық және жеке мүдделерге зиян әкелетін мүдделерді құқық бұзушылықтар болғандықтан маңызды. Бұл құқық бұзушылықтың жағымсыз салдарларында көрінеді, олар құқықтық тәртіптің бұзылуын, қоғамдық қатынастардың ұйымсыздығын және бір уақытта азайтылығын, қандай да бір құндылықтың, субъективті құқықтың жойылуын, оларды қолданудың шектелуін, басқа субъектілердің мінез-құлық еркіндігінің ығыстырылуын көрсетеді.
ҚР-да бар, сондай-ақ саланың төңірегіндегі қорғанысты қозғайтын заңнамалық іс-қимылдар кешені табиғатты үнемдеуді жаңартудың басты құралы болып саналады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 31-бабында: Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп қояды. Адамдардың өмірі мен денсаулығына қатер төндіретін деректер мен жағдаяттарды лауазымды адамдардың жасыруы заңға сәйкес жауапкершілікке әкеп соғады делінген.
Осыған байланысты қоршаған табиғи ортаны қорғау мемлекеттің міндеті ретінде белгіленген. Сонымен бірге Қазақстан Республикасының әрбір азаматына табиғатты сақтау және оның байлықтарына ұқыптылықпен қарау міндет.
Табиғат пен оның байлықтары Қазақстан халқының өмірі мен қызметінің, олардың тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуы мен әл-ауқатын арттырудың негізі. Қазақстан Республикасы Конституциясының 38-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарына ұқыпты қарауға міндетті. Себебі, экологиялық құқық бұзушылық үшін жауапкершілік қарастырылған. Қоршаған ортаны қорғаудың маңызды бағыты - зиянды заттардың мөлшерін азайту, жаңа тазалағыш құрылғылар құрастыру, лас көздерін жою, қалдықтарды қайта өндіру, судың тұздалмауын қамтамасыз ету, өнеркәсіптік өндіріс қалдықтарынан тұратын газдарды тазалау, зиянсыздандыру.
Алайды, осы заң принциптері өкінішке қарай, біркелкі сақталмай келеді. Оған дәлел сотқа келіп түсетін талаптардан байқалады. Экономикалық соттың қарауына негізінен экологиялық реттеу, бақылау және мемлекеттік инспекциясы тарапынан заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлерге байланысты берілген нұсқамаларды орындауға мәжбүрлеу туралы талап арыздар легі басым. Мұндай нұсқамалардың белгілеген мерзімінде орындалмауын мемлекеттік мекемелер негізінен бюджеттік қаржының бөлінбеуімен түсіндірсе, кейбір заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер қаржы тапшылығымен байланыстырып жатады.
Құқықтың қағидалары - Қазақстан Республикасы Конституциясында көрсетілген негізгі бастамалар, басшы идеялар мен құқық ережелері. Қоршаған ортаны қорғаудың негізгі қағидаттарын қарастырасақ, қолайлы қоршаған ортаға және тұрақты дамуға адам құқығының басымдылығы қағидаты. Адамдардың табиғатпен үйлесімділікте, салауатты және жемісті өмір сүруге құқығы бар; мемлекеттің табиғи ресурстарды пайдалануға егемендік қағидаты. Мемлекет қоршаған ортаны қорғау саласында тиімді заңдық актілер қабылдайды; әрбір адамның қоршаған ортаны қорғау ісіне қатысу қағидаты. Табиғаттың жағдайы әрбір адамға байланысты болады, біз табиғат үшін жауаптымыз және болашақ ұрпақ үшін табиғат байлығын сақтауға бар күшімізді жұмсауға тиістіміз; қоршаған ортаны қорғаудағы жауаптылық қағидаты.
Қоршаған орта мен адам өмірін қорғауға қолайлы жағдай жасау демократиялық мемлекеттің басты мақсаты болып табылады. Осыған байланысты мемлекет өз органдарына кешенді экономикалық, техникалық, ұйымдастырушылық-құқықтық шараларды жүргізуді міндеттейді. Әрбір адам қоршаған ортаны ластамай, табиғатты аялап, аялай білуі керек. 1992 жылы БҰҰ Конференциясы Бразилияда қоршаған орта және оның дамуы туралы Рио-де-Жанейро декларациясын қабылдады. Бұл декларацияға Қазақстан да қосылды. Елімізде қоршаған ортаны қорғауға қатысты бірнеше заңнамалық актілер қабылданды. Мақсат - еліміздің табиғи байлығын болашақ ұрпақ үшін сақтау.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы. Зерттеу жұмысының барысында экологиялық құқық бұзушылық саласындағы үлкен канал ашылып, оның бірегей зерттеу объектісі, ғылыми ұстанымдары, түрлері мен үлгілері анықталды. Зерттеу нәтижелері құқық саласындағы қолдану ерекшеліктеріне нақты үлес қосады. Зерттеу барысында жасалған тұжырымдамалар мен нәтижелер экологиялық құқық бұзушылықтың дамуына және қалыптасуына ықпал етеді.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы. Алынған мәліметтерді экологиялық құқық бұзушылықтар бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарына, сонымен қатар курстық, дипломдық жұмыстарды, диссертацияларды жазу үшін пайдалануға болады. Сондай-ақ, бұл зерттеу жұмысын заң сабақтарында, практикалық сабақтарда, лекцияларда қолдануға болады.
Жұмыстың құрылымы зерттеу мақсаты мен міндетімен анықталады. Жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 - Тарау. Қазақстан Республикасының экологиялық құқық бұзушылықтың мәні мен өзгешеліктері
0.1. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығының түсінігі, пəні, əдістері
Қоршаған табиғи ортаны қорғау жəне табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану - қоғамның экономикалық даму барысын жетілдірудің міндетті шарты.
Біздің елімізде табиғатты қорғау жəне табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану қоғамның дамуының конституциялық қағидаларына енгізілген, ол əрбір адамның парызы ретінде жалпымемлекеттік, жалпыхалықтық міндет болып табылады.
Қазіргі заманда экология табиғат пен қоғам арақатынастарын зерттейтін ғылым болып танылады. Онда адам мен табиғаттың өзара тікелей байланысты екені көрініс табады.
Адамзаттың тіршілік ортасының айрықша күйзеліске ұшырауына байланысты табиғи ортаны қорғау ісіне кеңінен мəн беріліп отыр.
Табиғи ортаның қолайлы болуы -- қоғамның экономикалық жəне əлеуметтік дамуына əсер ететін қажетті шарт. Экологиялық ахуалдың төмендеуі адамдардың тұрмыс деңгейін нашарлатады. Мұндай жағдайға сай, табиғи ортаны қорғаумен қатар, экологиялық зардап шеккен халықты əлеуметтік жағынан қорғау жəне экономикалық жəрдем көрсету шаралары туындайды.
Мұны біздің республикамыздағы Семей ядролық сынау полигоны мен Арал апаты тікелей көрсетіп отыр.
Табиғатты қорғау -- табиғаттың өзіндік болмысын сақтау немесе оны қалпына келтіру арқылы табиғи ресурстарды ысырапсыз пайдалану үшін құрылған мемлекеттік жүйедегі қоғамдық шара. Ол əр түрлі тəсілдермен жүзеге асырылады. Соның бірі -- қоршаған ортаны құқықтық қорғау.
Экологиялық құқық дегеніміз осы кезең мен болашақтың, адамдардың мүдделері үшін қоғам мен табиғат аясындағы қоғамдық қарым-қатынастарды реттеуге бағытталған жаңа құқық салаларының бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы құқық саласы ретінде қоршаған ортаны қорғауға жəне табиғи ресурстарды пайдалану мен тығыз байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығын болып танылады.
Экологиялық құқығы құқық саласы ретінде танылу үшін мынадай негіздер болуы тиіс.
Біріншіден, өзіндік құқықтық реттеу пəні, яғни бір-бірімен тығыз байланыстылығы, қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды пайдалану негізінде туындайтын қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Екіншіден, бұл қатынастарды арнайы түрде реттеуге бағытталған заңнамалар жүйесі, қазіргі кезде Қазақстанда бұл жүйені Экологиялық Кодекс бастайды жəне кем дегенде оннан астам арнайы заңнамамалар орын алады.
Үшіншіден, мемлекеттің экологиялық мəселелерді шешуге мүдделі екендігі қазіргі күні күмəн туғызбайды. Бұл мүдделер мемлекетттік экологиялық саясат арқылы қамтамасыз етіледі.
Төртіншіден, экологиялық құқығының өзіне тəн құқықтық қағидалары мен жүйесі де бар. Бұл мəселелер төменде нақты көрсетілген.
Экологиялық құқықтың негізгі бастауы, қайнар көзі болып табылатын Қазақстан Республикасының Экологиялық Кодексі адамның өмірі мен денсаулығы үшін қоршаған ортаның қолайлы болуына тиісті құқығын қамтамасыз етуге, қазіргі жəне болашақ ұрпақтың мүдделерін көздеп, қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық жəне əлеуметтік негіздерін белгілеуге жəне адам қызметінің осы табиғи ортаға зиянды ықпал жасауына жол бермеуге, табиғи тепе-теңдікті сақтау мен табиғатты ұтымды пайдалану ісін ұйымдастыруға бағытталған.
Қазақстан Республикасының орнықты дамуының экологиялық негіздері болып мыналар табылады: адам өмірі мен денсаулығы үшін қолайлы қоршаған ортаны қамтамасыз ету жөніндегі мақсатқа мемлекеттің қол жеткізуі; қоршаған ортаны қорғау жəне биоəртүрлілікті сақтау; Қазақстан Республикасының өз табиғи ресурстарын өндіруге құқықтарын қамтамасыз ету мен іске асыру жəне табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаға əсер ету мəселелерінде ұлттық мүдделерді қорғау; қазіргі жəне болашақ ұрпақтардың сұранысын əділ қанағаттандыру; өндіріс пен тұтынудың орнықты үлгілерін дамыту; қоршаған ортаның жай-күйін есепке ала отырып, экологиялық нормалаудың əлеуметтік жəне экономикалық даму талаптарына сай келуі; əрбір адамның экологиялық ақпаратқа қол жеткізу құқығын сақтау жəне жұртшылықтың қоршаған ортаны қорғау мен орнықты даму мəселелерін шешуге жан-жақты қатысуы; қоршаған ортаны қорғау саласында қабылданатын шаралардың жариялылығын қамтамасыз ету; Жердің экожүйесінің салауатты жай-күйі мен тұтастығын сақтау, қорғау мен қалпына келтіру мақсатындағы жаhандық əріптестік; қоршаған ортаға залал келтіргені үшін жауаптылыққа қатысты халықаралық құқықтың дамуына жəрдемдесу; қоршаған ортаға елеулі залал келтіретін немесе адам денсаулығы үшін зиянды деп есептелетін қызмет пен заттардың кез келген түрлерін басқа мемлекеттерге көшіру мен ауыстыруды тежеу, болдырмау, сондай-ақ қоршаған ортаға елеулі немесе орны толмайтын залал қатері төнген жағдайларда сақтандыру шараларын қолдану болып табылады.
Республикада қоршаған ортаны қорғау жөніндегі қатынастар еліміздегі табиғи ортаны жер, жер қойнауы, су, орман, атмосфералық ауаны, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін қорғау туралы заңдары мен ол заңдарды қолдану жөніндегі өзге де Қазақстан Республикасының құқықтық актілерімен реттеледі.
Ол заңдардың міндеттері:
- адамның өмір сұруы үшін қолайлы ортаны қамтамасыз ету, табиғи реусурстарды ұтымды пайдалану, ұзақ мерзімге сақтау, қоршаған ортаны сауықтыру мен жақсарту, оған шаруашылық жəне өзге де қызметтің зиянды ықпал жасауына жол бермеу осы саладағы қоғамдық қатынастарды реттеу;
- экологиялық қатынастар саласында мемелкеттің, азаматтардың, мекемелер мен ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау;
- Қоршаған ортаныт қорғау заңдарын бұзғаны үшін құқықтық жауаптылық шараларын белгілеу;
- əр алуан экологиялық жүйелер мен ландшафтарды, бірегей табиғи объектілерді жəне соларға байланысты мəдени мұраны сақтау;
- экологиялық заңдылық пен құқықтық тəртіпті нығайту.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік экологиялық саясаты əр түрлі бағыттағы қызметтер арқылы жүзеге асырылады. Олардың ішінде мынадай қызметтерді атауға болады:
- Қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды пайдалану саласында нормативтік құқықтық актілерін қабылдау жəне оларды орындалуын қамтамасыз ету;
- табиғи ресурстарды есепке алу, бағалау;
- қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмдерін белгілеу (жоспарлау, қаржыландыру, ақы төлеу, экологиялық сақтандыру т.б.);
-экологиялық нормалау мен экологиялық мониторингті ұйымдастыру жəне жұргізу;
- қоршаған ортаға əсерді бағалау мен экологиялық сараптаманы жүргізуді ұйымдастыру;
- қоршаған ортаны қорғау саласындағы техникалық реттеу;
-экологиялық рұқсаттарды беру;
- табиғат пайдаланушыларды жəне қоршаған ортаны ластау көздерін есепке алу;
- экологиялық білім беру мен ағарту, мамандардың біліктілігін арттыру, экологиялық ғылыми зерттеулерді жұргізуді ұйымдастыру
- қоршаған ортаны қорғау, табиғи ресурстарды қорғау, молықтыру мен пайдалану саласындағы мемлекеттік бақылау;
- қоршаған ортаны қорғау жəне табиғат пайдалану саласындағы халықаралық ынтымақтастықты нығайту.
Экологиялық құқық деген ұғымды оқу пəні жəне ғылым саласы ретінде тану қажет. Оқу пəні ретінде ол дəрістер мен тəжірибелік сабақтар арқылы жүзеге асырылады. Қазақстанның жоғары оқұ орындарында бүл пəн 1970 ж. бастап жұргізіледі.
Экологиялық құқық ғылым ретінде бұл саласының пайда болу себептерін, даму кезеңдері мен перспективаларын түсіндіруге бағытталған ғылыми теориялар мен тұжырымдардың, ой-пікілер жиынтығы болып танылады.
Қазақстандық ғылыми экологиялық-құқықтық мектептің өкілдеріне мыналар жатады: Б.Б.Байсалов, А.Е. Еренов, К.А. Шайбеков, Ə.С. Стамкулов, Ə.Е. Бетұрғанов, Д.Л. Байдельдинов, А.Хаджиев, Ж.Х. Косанов жəне басқалар.
Экологиялық қатынастарды реттеуде басшылыққа алынатын, нормативті түрде бекітілген негізгі идеялар, бастамалар орын алады. Олар экологиялық құқығының қағидалары деп аталады. Бүл басталар арқылы мемелекеттің экологиялық саясатының ішкі табиғаты, оның алдына қоятын мақстаты мен бағыттарын анықтауғы мүмкіндік береді.
Кез келген жүйе - біріккен, жүйе құрайтын факторларды ретке келтіруші көптеген элементтерден тұрады. Экологиялық құқықтың əдістері мен жүйесі бар.
Экологиялық құқығының əдістері дегеніміз - экологиялық құқықтық қатынастарды реттеуде қолданылатын тəсілдер жиынтығы, олар қоғам мен табиғат арасындағы үйлесімді байланысқа жетуге бағытталған, экологиялық заңдылықтардың құқықтық реттелуінің сақталуына негізделеді. Экологиялық құқықта императивтік жəне диспозитивтік əдістер қолданылады. Императивтік əдістер бір тараптың екінші тарапқа басымдылығын білдіреді. Мемлекет табиғи байлықтардың меншік иесі ретінде табиғат пайдаланушыларға, қоршаған ортаға əсер ететін шаруашылық жəне өзге де қызметтерді жүзеге асыратын тұлғаларға өз билігін көрсете алады, мысалы қоршаған ортаны ластағаны үшін жауапкершілікке тарту, табиғи ресурстарды пайдалануға рұқсат беру немесе оларды мемлекеттік мұқтаждықтар үшін қайтарып алу. Ал диспозитивтік əдістер тараптардың теңдігін білдіреді, бұл əдіс экологиялық саласында шарттық қатынастарды жүзеге асыруда қолданылады.
Экологиялық құқығының жүйесі экологиялық қатынастарды əр түрлі топтарға бөліп, олардың ерекшеліктерін ескеруге мүмкіндік береді.
Экологиялық құқығының жүйесі əдістемелік жағынан ұшке бөлінеді -- жалпы, ерекше жəне арнайы бөлімдерге.
Жалпы бөлімді мына тақырыптар мен институттар құрайды:
- экологиялық құқығының түсінігі жəне тақырыбы, жүйесі;
- экологиялық құқығының объектілері мен принциптері;
- экологиялық құқығының тарихы жəне негіздері;
- табиғат ресурстарына меншік құқығы;
- азаматтар мен қоғамдық ұйымдардың қоршаған ортаны қорғауға қатысудың құқықтық нысандары;
- табиғатты пайдалануды жəне қоршаған ортаны қорғауды мемлекеттік басқарудың ұйымдық-құқықтық нысандары;
- қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды пайдалануды мемлекеттік бақылау жəне қадағалау;
- қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бүзғаны үшін заңдылық жауаптылық.
Ерекше бөлім мынадай институттардан түрады:
- жердің құқықтық жағдайы жəне оны қорғау;
- жер қойнауының құқықтық жағдайы жəне оны қорғау;
- судың құқықтық жағдайы жəне оны қорғау;
- орманның құқықтық жағдайы жəне оны қорғау;
- атмосфералық ауаны құқықтық қорғау;
- жануарлар дүниесін қорғау, оның өсімін молайту жəне пайдалану;
- ерекше қорғалатын табиғат аумақтарының құқықтық жағдайы;
- төтенше экологиялық жағдай мен экологиялық ахуал аумақтарының құқықтық жағдайы.
Арнайы бөлім қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық, шет елдердің экологиялық заңнамалары деген тақырыптардан турады.
Қазақстан Республикасының аумағы мен оның табиғи байлықтары жер шарының бір бөлігі. Жер шарындағы табиғи өзгерістердің əсері, атмосфералық ауаның, климаттың өзгеруі жəне басқа табиғи құбылыстар республикамыздың табиғи ортасына, оның аумағындағы табиғи өзгерістер (мысалы, Арал апаты) ғаламдық табиғи ортаға əсерін тигізбей қоймайды.
Қазақстан Республикасы -- тəуелсіз ұлттық мемлекет, Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшесі. Сол себепті ол табиғатты құқықтық қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастыққа қатысып, қоршаған ортаны құқықтық қорғаудың халықаралық мəселелерін шешуге атсалысады. Халықаралық экологиялық заң актілерін қолдап, оны дамытуға қатысады. Ұлттық экологиялық заңнамаларының халықаралық заң актілеріне қайшы келмеуін, өз аумағындағы шаруашылық жəне басқа қызметтердің басқа елдерге зиянды əсерінің болмауын қамтамасыз етеді.
Экологиялық құқығы басқа құқық салаларымен тығыз байланысты. Экология құқығының ережелері қылмыс құқығы, əкімшілік құқығы, азаматтық құқық жəне басқа құқықтармен орайлас келеді. Экология құқығының əлеуметтік қызметі басқа құқықтардың арақатынасына жол ашып, экологиялық қатынастарды реттеу кезінде олардың қатысуын міндеттейді. Бүл жағдай, əсіресе экология заңдарының талаптарын орындамағанда, оның ережелерін бұзу салдарынан экология объектілеріне материалдық зиян келтіргенде, жауаптылықты талап ету үшін аталған құқықтардың ережелері қолданылғанда айрықша сезіледі. Экология құқығының негіздерінде экологиялық заңдардың ережелерін бұзғаны үшін құқықтық жауаптылықтың түрлері (қылмыстық, əкімшілік, азаматтық, материалдық, тəртіптілік) сараланады. Ал жауаптылық тиісінше қылмыс құқығы, əкімшілік құқығы, азаматтық құқығы, еңбек құқығы негіздерінің баптарында (ережелерінде) көрсетіледі.
Халықаралық табиғат қорғаудың негізгі принциптері мен бағыттары Қазақстан Республикасы экология құқығының негіздеріне сəйкестендіруде тиісінше көрініс табады.[9]
1.2.Экология құқығының негіздері
Қандай да болмасын жүйені құру үшін белгілі бір басшылыққа алатын бастамалар қажет. Осы бастамаларға сүйене отырып тиісті жүйе өзінің функционалды міндетін жүзеге асырады. Азаматтар мен қоғамдық бірлестіктер қоршаған табиғи ортаны қорғауға қатысуына байланысты қызметті жүзеге асыру барысында, өз қызметтерін белгілі бір қағидаларға негіздеп жүзеге асыруға тиіс. Сонда ғана олардың қоршаған ортаны қорғауға байланысты қызметтері нəтижелі болады. Жалпы қоршаған ортаны қорғау саласындағы қағидалар халықаралық деңгейде де бекітілген.
Алғашқы рет халықаралық деңгейде экологиялық құқықтың қағидалары 1972 жылы БҰҰ Стокгольм конференциясының Декларациясында көрініс тапты. Бұл декларацияда халықаралық деңгейде қоршаған ортаны қорғаудың барлық жүйесі негізделуі тиіс 26 негізгі қағида анықталған. Декларацияның барлық қағидаларын шартты түрде үш топқа бөлуге болады: жалпы адамзаттық құндылықтарды бекітетін қағидалар, қоршаған ортаны қорғау саласындағы ұлттық саясат қағидалары жəне осы саладағы халықаралық саясат қағидалары.Жалпыадамзаттық құндылықтарды бекітетін қағидаларға адамның қолайлы қоршаған ортаға құқығы жəне оның табиғатты қорғау міндеті; қазіргі мен болашақ ұрпақ үшін қоршаған ортаны қорғау қағидасы; табиғи ортаның қалпына келу мүмкіндігін адамның жан-жақты қолдау қағидасы; қалпына келмейтін табиғи ресурстарды сарқылудан қорғау қағидасы; адамның табиғи ортаны токсикалық жəне басқа да улы заттармен ластанудан қорғау қағидасы; қоршаған ортаны қорғау қажеттілігі мен даму қажеттілігін жоспарлау қағидасы; табиғи ортаға зиян келтірмей ғылым мен техниканы дамыту қағидасы; экологиялық тəрбие, білім беру, экологиялық мəліметтерді тарату қағидасы, жаппай жою қаруларын қолданбау жəне жою қағидалары жатады.
Жалпыадамзаттық құндылықтарды белгілейтін негізгі қағидалар қоршаған ортада өмір сүрудің қолайлы жағдайларына адамдардың ажыратылмайтын құқықтары мен адамның табиғи ресурстарды сақтауға міндеттері болып табылады. Бұл қағида Қазақстан Республикасының Конституциясында да көрініс тапты. Қазақстан Республикасының Конституциясының 29 бабында ҚР əрбір азаматының денсаулығын сақтау құқығы көрсетілген, яғни таза, қолайлы қоршаған ортаны сақтау жолымен бұл құқыққа кепілдік беріледі. ҚР Констиуциясының 38 бабында, еліміздің əрбір азаматы табиғатты қорғау, табиғи байлықтарға ұқыпты қарау міндеті көрсітілген.
Бұл қағида əрі қарай Қазақстан Республикасының Экологиялық Кодесінің 5-бабында бектіліген. Онда Қазақстан Республикасы Конституциясына қарағанда азаматтардың "өмірі мен денсаулығына қолайлы қоршаған ортаға, оның жайкүйі туралы дұрыс ақпарат алуға, қоршаған ортаны қорғау туралы заңдардың бұзылуы салдарынан өз денсаулығы мен мүлкіне келтірілген залалдың өтелуіне" құқығы тікелей көрсетілген.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы жекелеген мемлекеттердің ұлттық саясат қағидаларына қоршаған ортаны қорғау саласында өз саясаттарына сəйкес əрбір мемлекеттің өз ресурстарын дайындауға құқығы; экономикалық жəне əлеуметтік дамуы; апаттардың алдын алу жəне жою; экологиялық мəселелерді шешу кезінде демографиялық факторларды есепке алу; ұлттық басқару құрылымдарын құру жəне оларға жоспарлау мен бақылау функцияларын беру;дамушы мемлекеттердің ұлттық мемлекеттік саясатты дайындаудың ерекше талаптары; ұлттық ғылым мен техниканың дамуы; мемлекеттер арасында ғылыми мəліметтермен алмасу; теңіз ортасын қорғау бойынша шаралар жатады.
Қоршаған орта жəне даму декларациясы қағидаларын негізге ала отырып,əрбір мемлекет өздерінің қоршаған ортаны қорғау саласындағы қағидаларын қалыптастырды.
Табиғи ресурстаға меншік құқығы, түсінігі. Объектілері мен субъектілері.
Табиғи ресурстар - қоғамның материалдық, мəдени жəне басқа да қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қоршаған ортаның шаруашылық жəне өзге де қызметтер процесінде пайдаланатын құрамдас бөліктері.
Табиғат пайдаланушылар - заңды жəне жеке тұлғалар, мемлекеттік жəне мемлекеттік емес, ұлттық жəне шетелдік болып бөлінеді. Шетелдік табиғат пайдаланушылар олар шетел азаматтары, шетелдік заңды тұлғалар, шетел мемлекеттері, халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар жатады.
Табиғат пайдалану құқығы объектілер түрлеріне байланысты келесіге бөлінеді: жер пайдалану құқығы, жер қойнауын пайдалану құқығы, су пайдалану құқығы, атмосфералық ауаны пайдалану құқығы, орман пайдалану құқығы, өсімдіктер əлемін пайдалану құқығы, жануарлар дүниесін пайдалану құқығы, яғни заңда табиғи ресурстар ерекше орын алады. Табиғат пайдалану құқығының ауқымы табиғи ресурстарды пайдалану құқығы табиғи ресурстардың обьектілерін (жер, жер қойнауы, су, орман, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі) пайдаланумен шектеледі. Ал, табиғи пайдалану жоғарыда көрсетілгендей барлық жанды жəне жансыз табиғи обьектілерді қамтиды (оның ішінде, климат, озон қабаты, атмосфералық ауа, əуе кеңістігі, аумақ т.б).
Сондықтан табиғат пайдалану құқығының табиғи ресурстарды пайдалану құқығының айырмашылығы оның пайдалану обьектілеріне байланысты болады.
Заңға сəйкес табиғи ресурстарды пайдалану түрлерінің топтастырылуы: жалпы жəне арнайы пайдалану.
Жалпы пайдалану құқығы табиғи ресурстарды адамның күнделікті тіршілігі мен тұрмыстық қажеттіліктер үшін пайдалану. Мысалы: суда шомылу, орманда болу, парктерде тынығу т.б. яғни табиғатты жалпы пайдалану үшін арнайы рұқсат берілмейді жəне де табиғат пайдаланушыларға бекітіліп берілмейді.
Кейбір экологиялық жағдайларда мемлекеттік органдар жалпы пайдалану шартын уақытша белгілеуі мүмкін. Жалпы пайдалану заңға сəйкес тегін жүзеге асырылады.
Арнайы пайдалану құқығы табиғат ресурстарын арнайы өкілді органдардың заңда белгілеген рұқсаты бойынша мақсатқа пайдалану мүмкіндігі. Ол тұрақты немесе уақытша, иеліктен шығарылатын немесе иеліктен шығарылмайтын, ақылы немесе ақысыз, бастапқы немесе кейінгі болуы мүмкін. Əрбір табиғат ресурстардың арнайы пайдалану шарттары заңдарда белгіленген. Мысалы, Жер Кодекісінің 4-тарауының 28-41 - баптарында жер пайдалану құқығының түрлері, субъектілері, пайда болу құқығының туындауының түрлері, мерзімі, ерекшеліктері көзделген.
Ұлттық табиғат пайдаланушыларға ҚР азаматтары мен қазақстандық заңды тұлғалар жатады, сонымен қатар оның ішінде шет ел қатысатын тұлғалар.
Шетел табиғат пайдаланушылырға - шетел азаматтары, шетелдік заңды тұлғалар, шет мемлекеттер, халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар жатады.
Тұрақты табиғат пайдаланушылардың мерзімі шектелмеген.
Уақытша табиғат пайдаланушыларға - керісінше мерзімі белгілі уақытпен шектелген тұлғалар жатады.
Бастапқы табиғат пайдаланушы өз құқықтарын мемлекеттен, не басқа бастапқы табиғат пайдаланушыдан құқықтарын айыру тəртібімен алған пайдаланушы.
Кейінгі табиғат пайдаланушы - табиғатты уақытша пайдалану құқығы бұл мəртебені өзінде сақтап қалатын бастапқы табиғат пайдаланушыдан шарт негізінде алу.
Табиғи ресурстарға мемлекеттік меншік құқығы - бұл табиғат ресурстарына Қазақстан Республикасы егемендігінің материалдық негізін құрайтын, экологиялық жəне экономикалық құқықтық ережелердің жиынтығы жатады.
Конституцияда жер, оның қойнауы, су, жануарлар мен өсімдіктер дүниесі ғана емес, одан басқа табиғи ресурстар да мемлекет меншігінде болатыныайтылған.
Республика аумағындағы табиғи ресурстарға тек қана мемлекеттің ерекше меншік құқығының болуы Қазақстан Республикасының тəуелсіздігін жəне оның дербес экономикалық жүйесінің негізі екенін дəлелдейді.
Аталған табиғи ресурстарға меншік иесінің құқықтарын мемлекет атынан жүзеге асырудың шектері мен субъектілері тек заңмен ғана белгіленеді. Атап айтқанда, жер, жер қойнауы, су, орман жəне өсімдіктер мен жануарлар дүниесі туралы атқарылатын іс-əрекет Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі.
Жердің, жер қойнауының, судың, орманның, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің мемлекеттегі басқа меншік объектілерінен айырмашылығы -- олардың табиғи ортада бір-бірімен тығыз экологиялық байланыста болуында.
Егер табиғат объектісі өзінің табиғи ортасынан алынатын болса, онда ол мүлікке айналады. Мысалы, орманнан кесіліп алынған ағаш отынға немесе өндіріс, құрылыс қажетіне жүмсалады, сөйтіп мүлікке айналады. Табиғи ортадан ұсталып алынған таутеке мемлекеттік хайуанаттар паркінде ұсталса, ол мемлекет меншігінде болады. Бірақ оған мемлекеттік ерекше меншік сипаты сақталмайды.
Табиғи ресурстардың түрлеріне қарай, оларды меншік иесінің пайдалану, қорғау, қалпына келтіру құқықтарының да ерекшеліктері бар. Бұл саладағы экономикалық жəне экологиялық қатынастарды реттейтін республикамыздың заңдары да бар. Олар экология құқығының жүйесін құрайды.
Экология саласындағы заңдарға мемлекет табиғи ресурстардың меншік иесі ретінде адамның өз өмірі мен денсаулығы үшін қоршаған ортаның қолайлы болуы құқығын қамтамасыз ететін, қазіргі жəне болашақ ұрпақтың мүдделерін көздейтін, айналадағы табиғи ортаны қорғаудың құқықтық экономикалық жəне əлеуметтік негіздерін белгілеп, адам қызметінің айналадағы табиғи ортаға зиянды ықпал жасауына жол бермеу табиғи тепе-теңдікті сақтау мен табиғат қорларын тиімді пайдалану шараларын жүзеге асырады.
Қазақстан Респуликасында табиғи ресурстарға меншік субьектісі Конституцияға сəйкес Қазақстан Республикасының меншік туралы заңымен белгіленеді. Меншік туралы заңның республика аумағында мемлекеттік меншік құқығының субъектісі Қазақстан Республикасы деп көрсетілген.
Қазақстан Республикасы атынан мемлекеттік меншікті иелену, пайдалану жəне оған билік ету өкілеттігін тікелей немесе өкімет органдары арқылы Қазақстан Республикасының Парламенті жүзеге асырады.
Заңдарда белгіленген шекте мемлекеттік меншікті иелену, пайдалану жəне оған билік ету құқығын Қазақстан Республикасының Үкіметіне бере алады.
Осыған орай, Қазақстан Республикасы Үкіметі, жергілікті атқарушы органдары мен басқа да құрылымдар табиғи ресурстарды иеленуді, пайдалануды жəнебилік етуді зандарда белгіленген құзырет шегінде жүзеге асырады.
Табиғи ресурстарға мемлекеттің иелену құқығы -- осы ресурстарды меншікке алудың нысаны жəне оны жүзеге асыру мүмкінділігі мен қызметі.
Табиғи ресурстарға мемлекеттің билік ету құқығы -- табиғат объектілерінің іс жүзінде немесе заң жүзінде тағдырын айқындауға берілетін мүмкіндік. Осы мүмкіндік арқылы табиғи ресурстарды иемдену мен пайдалануды жүзеге асыру қызметі айқындалады.
Табиғи ресурстарды мемлекеттің пайдалану құқығы -- табиғи ресурстардың пайдалы қасиеттерін жəне одан түскен табысты иемдену, сондай-ақ өзге де пайда алу қызметі.
Мемлекеттің табиғат қорларын иемдену, пайдалану жəне билік ету құқығының табиғи ресурстарды пайдаланушылар, иемденушілер мен кейде билік етушілердің құқығынан ерекшеліктері бар. Мұны меншік иесі құқығының мазмұнынан айқын ажыратуға болады.
Бірінші ерекшелік. Мемлекет табиғат қорларына өз құқығының мазмұнын түзіп, оларды меншік иесі ретінде жүзеге асырады. Басқалар, табиғат қорларын иемденушілер, пайдаланушылар мемлекет белгілеп берген құқық шеңберінде ғана игілікке асырылады.
Екінші ерекшелік. Мемлекет табиғат қорларына меншік құқығын мемлекет бойынша, қоғамның, барлық адамдардың мүддесі үшін пайдаланады. Басқа табиғат қорларын иемденушілер, пайдаланушылар өзіне иемденуге, пайдалануға берген табиғат объектісін өз мүддесі үшін заңда көрсетілген мақсатта ғана пайдаланады.
Үшінші ерекшелік. Табиғат қорларына мемлекеттің билік жүргізуі шексіз жəне оған ешкім шек қоя алмайды, оны тоқтата да алмайды. Бірақ табиғат қорларына мемлекеттік билік Конституцияға сəйкес болуы қажет. Сондықтан Конституцияға қайшы келетін заң нормаларының күші болмайды.
Табиғат қорларын мемлекеттен басқа иеленушілер мен пайдаланушылар заңда белгіленген реттерде белгілі бір шекте билік ету құқығын пайдалануы мүмкін. [9]
1.3. Экологияны қорғау жəне табиғи ресурстарды пайдалану саласында мемлекеттік-құқықтық реттеу механизмі.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік реттеу: қоршаған ортаны қорғау саласындағы қызметті лицензиялауды; экологиялық нормалауды; қоршаған ортаны қорғау саласындағы техникалық реттеуді; мемлекеттік экологиялық сараптаманы; экологиялық рұқсаттар беруді; мемлекеттік экологиялық бақылауды; қоршаған ортаны қорғауды экономикалық реттеу жүйесін, неғұрлым экологиялық таза технологияларды енгізуді ынталандыруды, табиғат қорғау іс-шараларын қаржыландыру жүйесін; мемлекеттік экологиялық мониторингті; табиғат пайдаланушыларды, қоршаған ортаны ластау көздері мен учаскелерін мемлекеттік есепке алуды; экологиялық білім беру мен ағарту ісін қамтиды.
Табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы мемлекеттік басқару:
1) табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы мемлекеттік жоспарлауды;
2) табиғи ресурстарды қорғауға, пайдалануға жəне молықтыруға мемлекеттік бақылау жасауды;
3) табиғи ресурстарды пайдалану құқығына лицензиялар, рұқсаттар беруді жəне шарттар (келісімшарттар) жасасуды;
4) табиғи ресурстарды қалпына келтіру мен молықтыруды, ресурс үнемдейтін технологияларды енгізуді ұйымдастыруды;
5) табиғи ресурстардың мониторингі мен кадастрларын жүргізуді;
6) табиғи ресурстарды пайдалануға лимиттер белгілеу мен квоталар бөлуді;
7) табиғи ресурстарды пайдалануды, қалпына келтіру мен молықтыруды жүзеге асыратын мемлекеттік заңды тұлғаларды басқаруды;
8) табиғи ресурстарды қорғауды ұйымдастыруды қамтиды.
Қоршаған ортаны қорғау жəне табиғат пайдалану саласындағы мемлекеттiк бақылаудың тиiмдiлiгiн арттыруды бақылау мен құқық қолдану функцияларын жүзеге асыру кезiнде қосарланушылықты болдырмау жəне мұндай қызмет процесiнде азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын қорғау тетiгiн құру жолымен мемлекеттiк бақылау органдарын күшейтудi көздейдi.
Қоршаған ортаны қорғау жəне табиғат пайдалану саласындағы мемлекеттiк бақылау органдары инспекциялар өткiзумен немесе құқық қолдану iс - қимылдарын жүзеге асырумен байланысты кез келген мəселелерге қатысты тəуелсiз жəне əдiл шешiмдер қабылдау үшiн барлық өкiлеттiктерге ие болуы тиiс.
Қоршаған ортаны қорғау жəне табиғат пайдалану саласындағы мемлекеттiк бақылау жүйесiн дамыту:
- құқық қолданудың жəне Қазақстан Республикасының заңнамасын сақтауды ынталандырудың тиiмдi жүйесiнiң негiзгi сипаттамасын табуға мемлекеттiк органдарға көмектесетiн жəне ұзақ мерзiмдi перспективада қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану саласында мемлекеттiк бақылау органдарының институционалдық реформасын жүргiзуге ықпал ететiн модельдi құруға;
- мемлекеттiк органдарды, өнеркəсiп кəсiпорындарын, үкiметтiк емес ұйымдарды жəне қалың жұртшылықты қоса алғанда, экологиялық, заңнаманы сақтауды қамтамасыз ету жөнiндегi қызметке барлық қатысушылардың арасындағы ынтымақтастыққа жəне ақпарат алмасуға жəрдемдесуге;
- экологиялық менеджмент жүйесiнiң маңызды құралы ретiнде өндiрiстiк бақылауды мiндеттi жүзеге асыруға;
- табиғат қорғау iс-шараларының орындалуына қызметтiң барлық деңгейiндегi жауапкершiлiктi нақты айқындауға;
- қоршаған ортаны қорғау жəне табиғат пайдалану саласындағы бақылауды жүзеге асыратын лауазымды тұлғаларға құқықтық жəне əлеуметтiк кепiлдiктерnберуге бағытталуы тиiс.
Жердің, жер қойнауы мен орманның, судың пайдалануға берілуі мен қайтып алынуының белгілі бір тəртібін ұсына отырып, оларға есеп жүргізу, кəсіпорындар мен ұйымдардың, азамттардың іс-əрекетін бақылауға алып, мемлекеттік басқару институты негізінен бүкіл табиғатты пайдалану саласының тиімділігін қамтиды. Жер қорын мемелкеттік басқару - жер құқығы институттарының бірі. Жер құқық қатынастарының ішінде өзіндік ерекше сипаты бар. Оның негізгі бағыты жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыру, олардың əлеуметтік жəне экономикалық қасиеттерін жүзеге асыру шараларын, соның ішінде құқықтық шаралар, тəртіптер мен ережелерді белгілеу, олардың орындалуын жүзеге асырумен бірге бақылау жұмысын атқару болып табылады. Ал табиғатты дұрыс пайдалану дегеніміз мемлекеттің табиғи байлықтарын тиімді пайдалануды, адамдардың табиғатқа кері əсер тигізбеуін қамтитын белсенді қызмет.
Жалпы экологиялық басқару мына мəселерді жүзеге асырады: Экологиялық заң талаптарының тексерумен қатар қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды өткеру əдістерінен;
Қоршаған ортаның сапалық нормативтері мен зиянды əрекеттердің лимиттерін анықтау;
Экологиялық зиянды іс - əрекеттерді тоқтату;
Кінəлі адамдарға əкімшілік жолмен шаралар қолдану.
Табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғаудағы қоғамдық қатынас саласындағы басқарылатын жүйе бөлігіне - кəсіпорындар, ұйымдар, мекемелер жəне азаматтар, яғни байлықты тікелей пайдаланушылар кіреді. Басқаратын жүйе бөлігіне - мемлекеттік билік органдары, министрліктер, ведомстволар жəне т.б. кіреді. Бірақ нақты өмірде объекті мен субъекті арасын бөліп қарастыру мүмкін бола бермейді. Айналасып жүрген қызметінің сипаты мен мазмұнына сəйкес қайсыбір заңды тұлғаны басқаратын не басқарылатын жүйе бөлігіне жатқызуға болады. Мысалы, ауыл шаруашылығымен айналысатын заңды тұлға жер пайдаланушы ретінде, басқару объектісі болады жəне де осы заңды тұлға жер пайдалануға қатысты басқару субъектісі де бола алады. Бұның бəрі заңды тұлғаның жасайтын қоғамдық қатынастар сипатына байланысты болады. Бірақ бұл жағдайда əлеуметтік басқарудың құрылымдық
- қызметтік сипатының маңыздылығын ескермеуге, басқарушы жəне басқарылатын жүйе бөліктерінен де бас тартуға негіз бола алмайды.
Бірақ, бір тұлға бір қоғамдық қатынаста бір мезгілде басқарудың субъектісі жəне объектісі бола алмайды. Басқару қатынастарына қатысушылар арасындағы байланыс сипаты, қорыта келгенде, олардың иерархиялық орнымен емес, басқару мен билеудегі атқаратын қызметі жəне қатынастарындағы жалпы əлеуметтік рөлімен айқындалады.
Жалпы басқару объектісі мен субъектісін бөліп қарастырудың теориялық қана емес, тəжірибиелік те маңызы бар. Ең алдымен, ол кез келген ұжым негізгі мазмұнын дұрыс анықтауға мүмкіндік береді. Адамдарға билік арқылы ықпал ететін жүйе, негізінен əкімшілік - құқықтық ыңғайында жұмыс атқарады. Бұл жүйедегі тұлғалар қызметінің ең басты мазмұны олардың адамдар, ұжымдар т.б. қатынастарын ұйымдастыру жəне реттеу қабілеті болып табылады.
Əрине, бағыну тəртібіне сəйкес бұлар да басқарылады. Алайда, олар басқарудың объектісі емес, субъектісі ретінде бағаланады. Басқарушы субъектілерді басқару олардың қызметінің түрлері мен тəсілдерін жетілдіру болса, объектіні басқару - адамдар өмірінің материалдық қызметі жəне мəдени деңгейін жоғарлатуға байланысты қызметі мен олардың белсенділігін арттыруына, жағдайын жақсартуына жəне дамытуына негізделеді.
Өзінің көп салалы қызметінде мемлекет əртүрлі қатынастар жасады, олардың ішінде басқару қызметтерді жүзеге асыру жалғыз ғана құралы емес.
Мемлекет елдің əлеуметтік-экономикалық өмірінің негізгі ұйымдастырушысы болып табылады. Бірақ басқару - мемлекеттің өзінің шаруашылық ұйымдастыру қызметін өтеудегі ең маңызды құралы болып табылады. Басқару арқылы нарықтың бүгінгі жəне болашақ ұрпақтың мүддесіне сəйкес экономикалық дамуы, табиғаттың игерілуі, қорғалуы жəне өзгеруі қамтамасыз етіледі.
Қазіргі кезеңде біздің қоғам дамуында мемлекеттік басқару, жеке кəсіпорындар мен ұйымдардың, министрліктер мен ведомстволардың табиғатты пайдаланудағы қызметтеріне ғана емес, сонымен бірге, қоғамдағы қоршаған ортаны қорғау жəне пайдалану процесіне де əсер етеді.
Мемлекеттік басқарудың негізгі міндеті - барлық мемлекеттік органдардың, шаруашылық субъектілердің, лауазымды тұлғалардың меншік түріне жəне бағыныштылыққа қарамастан, экологиялық заңның нормалары мен талаптарының орындалуын қамтамасыз етеді.
Табиғи ресурстарды қорғау мен пайдалану саласындағы мемлекеттік басқару дегеніміз - мемлекеттің табиғи байлықтарға меншік құқығынан, аумақты билеушілік құқығынан туындайтын табиғат қорғау қызметін жүзеге асырудағы мемлекет органдарының атқарушы - билік қызметі. Бұл анықтама табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғау саласындағы мемлекеттік басқарудың мазмұнын толық айқындамайды. Бірақ, біріншіден, басқару - мемлекеттік органдарының атқарушы - билік ету қызметі; екіншіден, бұл қызмет табиғатты қорғауға бағытталған. Жалпы алғанда, жоғарыдағы анықтама,заңдық əдебиеттерде кездесетін нарықтық қатынастар жағдайындағы қоршаған ортаның сапасын мемлекет тарапынан басқару идеясын сəйкес келеді. Себебі, табиғатты қорғаудағы ең басты жəне негізгі мəселе - сапаға қол жеткізу.
Қоршаған табиғи ортаның сапасы - кез келген табиғи ортаға тəн - əлеуметтік, эстетикалық, құқықтық, санитарлық - гигиеналық, медициналық, экологиялық т.с.с. нормалар мен стандарттарға сай болатын қасиеттерінің жиынтығы. Кей жағдайда, қоршаған ортаның сапасы дегенде, оның адам мен қоғамның қажетттілігін өтейтін табиғатты пайдалану критерийлері мен нормативтеріне сай келетін жағдай деп түсіну қажет. Басқаша айтқанда, табиғи ортаның сапасы дегеніміз адамның өмір сүруі мен қызметін қамтамасыз ететін табиғат жағдайы. Осыған сəйкес қоршаған ортаның сапасы басқарудың мемлекеттің табиғатты қорғаудағы қызметінің деңгейімен байланысты деп түсіну қажет. Бұл деңгей жеке адамның да, қоғамның да биологиялық, экологиялық, əлеуметтік - мəдени қажеттілігін, бүгінде, болашақтада да кешенді түрде өтеуі тиіс. Табиғатты ұтымды пайдалануды мемлекет тарапынан басқару мен қоршаған ортаның сапасын басқару бүтін мен бөлшектеғй байланысып, сəйкес келеді. Яғни, мемлекеттік басқару - табиғатты тиімді басқару жүйесі болғандықтан, жоғары деңгейлі басқа жүйелер де осының бөлігі ретінде көрінеді. Сондықтан жерді, суды, орманды ұтымды пайдалануды басқару, нақтылы басқару қатынастары ретінде жоғары деңгейлі жүйе де, жүйенің бөлігі де, яғни табиғатты дұрыс пайдалануды басқару болып табылады. Жүйенің бөлігі ретінде, сол жүйемен байланыста, үнемі ықпал етуде, тəуелділікте болады.
Сонымен, табиғи ресурстарды пайдалану ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz