Оқушылардың көркемдік талғамын дамытудың психологиялық ерекшеліктері
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ӨНЕР, МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ СПОРТ ИНСТИТУТЫ
Бөгенбайқызы Айханша
ҰЛТТЫҚ СӘНДІК-ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРІ НЕГІЗІНДЕ 5-7 СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ТАЛҒАМЫН ДАМЫТУ
7М01403 - Көркем білім, графика және жобалау
Алматы, 2022 ж
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста төмендегідей нормативті сілтемелер қолданылған:
1 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы.
2. ҚР Білім туралы Заңы.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертациялық жұмыста төмендегідей анықтамалар қолданылған:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сән және қолданбалы өнер - сән өнерінің бір саласы, тұрмыска кажетті көркем, жиһаздық заттарды жасайтын шығармашылық түрі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сән және қолданбалы өнерінің материалдары- металл, керамика, ағаш, қыш, шыны, асыл тастар, сүйек, былғары, т.б. Негізгі техникалық әдістері көркем оймыш, шекіме, көркем жазба, кесте, құйма, т.б. Ол сүйек, ағаш, тері өңдеу, бедерлеу, зергерлік, инкрустация, фарфор, фаянс, кілем тоқу, көркем мата жасау секілді салаларға бөлінеді. Сән және қолданбалы өнер келелі өндірістік, технологиялық міндеттерді атқарғанымен, өз дәуіріндегі өнер мен мүліктік мөдениеттің даму дөрежесіне тәуелді болып, дәстүрлі, жергілікті этникалық ұлттық ерекшеліктің негізінде дамиды.
Шығармашылық - бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі.
Шығармашылық - адамның ойлауының және өзбетінше әрекетінің жоғарғы формасы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Талғам -- жеке адамның немесе әлеуметтік топтардың көркем шығарманы, сұлулықты кейіпсіздіктен ажырата білу қабілеті. Талғам -- эстетикалық сананың саласы.
Біліктілік - қызметкердің іс-әрекетінің нақты бір түрінде күрделі еңбекті атқаруға мүмкіндік беретін қабілетінің даму деңгейі. Біліктілік қызметкер меңгерген теориялық біліммен, практикалық машық көлемімен айқындалады және қызметкердің маңызды әлеуметтік-экономикалық тұрғыдағы сипаты болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жеке тұлға - әлеуметтік жағы, адамның бойындағы әлеуметтік сапалар;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
белгілі бір әлеуметтік қоғамнын өкілі болатын, (ұлты, топ, ұжым т.б.) белгілі бір іс-әрекет түрімен айналысатын, қоршаған ортаға деген өзінің қатынасын мойындайтын және өзінің дара ерекшеліктері бар нақты адам. Ұлттық психика мен жеке адамның психикасының арақатысы диалектикалық ұқсастықпен жекеліктің айырмашылығымен сәйкес келеді. Жалпылық (ұлттық) және жекешелік (өзіндік) жеке адамның психологиялық кейпінде бірлікте болады. Бірақ олардың ара қатысы әр адамда әртүрлі. Жеке адамның қатынас кеңістігі неғұрлым кең болса, өмірдің барлық жағымен оның байланысы және қарым-қатынасы да әртүрлі болады ішкі дүниетанымы да бай және жеке адамның өз ұлтына тән әлеуметтік сапасы да жоғары болады.
Көркемдік іс-әрекет. Эстетикалық көркем қабылдау мен сезіну негізінде орындалатын көркем шығармашылық қызмет.
Көркем қиял. Ес, елес, сезім арқылы эстетикалық жаңа ой жүйе туындауы. Елестету, еске түсіру арқылы жаңа эстетикалық сезім мен ойларды жүзеге асыру. Көркем қиял жаңа туынды жасауға әрекеттендіреді. Өнер адамдарының шығармашылығы қиялмен етене байланысты болғандықтан,қолөнер шебері өзінің болашақта орындайтын туындысын егжей-тегжейлі асқақ қиялының еркімен нобайын жүйелейді.
Іс-әрекет - әлемді және өз-өзін саналы түрде өзгертетін үрдісте адамның немесе топтың әлеммен жасайтын өзара әрекеті.
Көркем білім алу. Көбіне бейнелеу өнері саласындағы ұстаздар көркем білім алу міндеті мен көркем шығармашылық міндеттердің ара жігін ашып, шығармашылық барысында екі міндетті де жүйелі пайдалануды ұмытпауды үйретеді.
Көркем білім беру - өнер түрлері арқылы эстетикалық көркемдік мәдениет пен көркем шығармашылыққа баулу. Ұрпағымыздың саналы болуымен қатар, еңбек баулуға, ұлттық мәдениетке үлес қосар арлы, намысты азаматтарды тәрбиелеп, өнерді сүйюді үйретеді.
Көркем көзқарас - Көркем көзқарасы орныға келе оқушыалрға өмір мен өнерге байланысты өзіндік пікірімен санасады, ойы мен ұғымы тоғысып содан туындайтын иланымы, басшылыққа алатын әсерлену танымы мен ұстанымы нақтыланады. Сонымен көркемдік көзқарас білім алуда, еңбектенуде, ғылыммен шұғылданғанда нақтырақ айтсақ теориялық және де тәжірбиелік танымы барысында қалыптасады.
Көркем еңбек-көркемдік-мәнерлі құралдар арқылы қоғамдық сананың көркемдік ойлау тәсіліне негізделетін материалдық және рухани байлықтарының көзі.
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1. 5-7 СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ТАЛҒАМЫН ҰЛТТЫҚ СӘНДІК-ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР ҚҰРАЛДАРЫМЕН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнер - оқушының жеке басын қалыптастыру құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15-29
1.2. Оқушылардың көркемдік талғамын дамытудың психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30-37
1.3. Білім беру процесіндегі ұлттық мәдениеттің, дәстүр мен өнердің рөлі мен орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38-49
2. МЕКТЕПТЕ ҰЛТТЫҚ СӘНДІК-ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР САБАҚТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнер құралдары арқылы көркемдік дағыларды қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50-58
2.2. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнер сабақтарында оқушылырдың шығармашылық белсенділігін дамытудың педагогикалық мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59-68
2.3. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнер арқылы оқушылардың көркемдік талғамдарын қалыптастыру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69-82
3. ЗЕРТТЕУ АПРОБАЦИЯСЫ
3.1. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнердің оқушылардың көркемдік дамуына әсерін эксперименттік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ..83-99
3.2. Эксперименттік жұмыс нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ...10 0-109
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .110-112
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...11 3-118
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..118-124
Кіріспе
Диссертациялық зерттеудің өзектілігі. Қазіргі жағдайда жас буындардың көркемдік талғамын жетілдірудің маңызды бағыттарының бірі - бұл оқушылардың қоғамдық өмірде, өзін қоршаған орта мен табиғатта, өнерде сұлулықты қабылдау және бағалау қабілетін қалыптастыру. Көркем білім жүйесінде өнер түрлері, ұлттық мәдениет пен рухани құндылықтар мектеп оқушыларының көркем эстетикалық талғамдарын қалыптастыру негізі болып табылады.
Олардың арасында көркемдік пән циклдерінің объектілері, атап айтқанда, визуалды өнер түрлері бейнелеу және сәндік-қолданбалы өнер, мектеп оқушылары үшін көркемдік іс-әрекеттің ең қызықты түрлерінің бірі болып табылады. Бұл шығармашылық белсенділікті, қиялды, есте сақтауды, көркемдік талғам мен қабылдауды дамыту үшін қажет.
Қазіргі уақытта Қазақстанда әлеуметтік, мәдени салаларда педагогикалық білім берудің мазмұны мен әдістерін өзгерту, оның ұлттық сана-сезімнің даму деңгейіне және аймақтың жағдайына тәуелділігін анықтау қажеттілігі туындайды. Оқушылардың көркемдік талғамы мен шығармашылық белсенділігінің дамуын ұлттық-көркемдік мәдениетімен байланыстыру маңызды. Нақ сондықтан сәндік-қолданбалы өнердің көп ғасырлық дәстүрлері оқушылардың көркемдік талғамы мен шығармашылық белсенділігін қалыптастырып дамытуда педагогикалық әлеуетін сақтайтын, Қазақстанда аса маңызды болып табылатын ұлттық мәдениеттің бастауына жүгіну елеулі мәнге ие болады.
Халықтық сәндік-қолданбалы өнерді дамыту базасы, оның қалыптасуы мен дамуының ұжымдық мәні Қадырбаев М.А., Омаров Д.С., Қылышбеков А.А., Садырбекова Ә.А., Алпысбаева А.Д., Горяева Н.А., Құрманов Н.М., Маракулина Я., Қасиманов С., Колдина Д.Н., Ұлысбаев А.Ә., Рондели Л.Д., Өмер З., Шевченко А.В., Аманбаева А.А., Кошаев В.Б., Қыныбаев Қ.А., Жеделов Қ.О. және т. б. сияқты беделді халық шығармашылығын зерттеушілердің еңбектерінде көрініс табады. Ал бұл сәндік-қолданбалы өнердің әлеуетін шығармашылық тұлғаның дамуына ықпал ететін үлкен тәрбиелік күш ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Тарихшылар, этнографтар, т.б. сала ғалымдарының Ә.Марғұлан, М.Қадырбаев, К.Ақышев Т.К.Басенов, М.С.Мұқанов В.Чепелев, А.И.Терекожин, Ә.Тәжімұратов, С.Касиманов, Х.Арғынбаев, Ө.Жәнібеков, М.Кани, А.Нұсқабайұлы т. б.еңбектерінде қазақ ұлттық сәндік-қолданбалы өнерінің тарихи дамуы, мәні, жасалу технологиясы, қолөнер бұйымдарының мән мағнасымен қолданысы туралы жан-жақты мәліметтер береді.
Қазақ ұлттық сәндік-қолданбалы өнерінің оқу-тәрбие мәселелерін бейнелеу өнерін мектепте оқыту бағытында: Ә.Қамақов, Ж.Балкенов, Б.Альмұхамбетов, Е.Асылханов, О. Сатканұлы, Қ.Әмірғазин, Қ.Ералин, М.Джанаев, С.Жолдасбекова, Б.Ижанов, Қ.Қ. Болатбаев, Қ.О. Жеделов, Ұ.Әбдіқапбарова, Ш.Ә. Ақбаева, Е.Т. Кисимисов т.б. педагог ғалымдар зерттеген.
Алайда, теориялық және практикалық талдау нәтижесінде осы саладағы бірқатар зерттеулерге қарамастан, Қазақстан Республикасының материалындағы сәндік-қолданбалы өнер құралдарымен көркемдік талғамды қалыптастыру және кіші мектеп оқушыларының шығармашылық белсенділігін дамыту процесі жеткілікті зерттелмеген күйінде қалып отыр, бұл көркемдік қызметтің объективті сұраныстарына, ұлттық мәдениетті игеру мен танудың логикасына қайшы келеді.
Халықтық сәндік-қолданбалы өнерді көркемдік-педагогикалық білім беру мазмұнына көркемдік талғамның маңызды құрамдас бөлігі ретінде енгізу және адам факторының өсіп келе жатқан рөліне заманауи көзқараспен оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамыту қарастырылып отырған мәселенің маңыздылығын көрсетеді.
Сәндік - қолданбалы өнерді мектеп тәрбиесінде пайдалану мәселесі, педагогикалық тәжірибелер мазмұнында, өзекті мәселелер ретінде қарастырылып келді. Өйткені, сәндік - қолданбалы өнердің табиғаты, әсіресе халықтық дәстүрлі қолөнердің туындылары, оқушылардың адамзат қолынан шыққан көркемдік мұраларға, ұлттық мәдени дәстүрлерге деген сүйіспеншілік сезімін тәрбиелеуде қоғамдық мәндегі талғам өрісін қалыптастыруда мүмкіндігі өте үлкен.
Халқымыздың өзіне тән нақышты да айшықты қолтума өнерінің табиғаты Қазақстан ғалымдарының (Ә. Марғұлан, Х. Арғынбаев, Қ. Ақышев, Т.Бейсенов, Ә.Жәнібеков, С.Қасиманов) еңбектерінде, әрі бұл өнердің қазақ халқының ұрпақ тәрбиелеудегі құнды пікірлері, ертеде Қазақстан жерін аралаған М.Поло, П.Паллас, А.Вамбери, В.Радлов, А.Янушкович, А.Левшин сияқты шетел саяхатшыларының жол жазбалары мен естеліктерінде көрініс тапқан.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қола заман тайпаларының қолөнер үлгілері алғаш рет 1914 жылы Ачинск қаласының қасындағы Андронов деревнясының маңынан табылды. Содан бері көне заман тайпалары (андроновтық тайпалар), мәдениет - Андроновтық мәдениет деп аталып кетті. Андронов дәуірінен кейінгі сақтар заманында одан әрі дамытылған мәдениет мұралары да кездеседі. Осылардың бәрі қазақ халқының қолөнерінде тамаша үлгі - іздерін қалдырғаны сөзсіз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ халқының қол өнері деп халық тұрмысына қажетті жиі қолданылатын өру, тігу, тоқу оның ішінде ши тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты өнерлер жиынтығын айтады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Киіз басу, сырмақ сыру, текемет, алаша, құрақ көрпе және ұлттық киімдер мен кілем, ши тоқу сияқты күні бүгінге дейін өз маңызын жоғалпай келе жатқан сондай дәстүрлі қолөнер үлгілерін үйрету - оқушыны еңбек сүйгіштікке, әсемдікке талпындырып, халқының тарихын біліп, мәдени мұрасын қадірлеп, дәстүрін жалғастыра білуге баулиды. Оның үстіне ұлттық қолөнер өзінің тарихы терең, мазмұны сан қилы ерекшеліктерімен болашақ жастарға рухани, эстетикалық, эмоциялық, интеллектуалдық тұрғыда әсер етіп, олардың тұлғалық және салалық қасиеттерін дамыта түседі.
5-7 сынып оқушыларының көркемдік және шығармашылық талғамын әртүрлі құралдарды қолдана отырып, оқу және сабақтан тыс іс-шаралар түрінде дамыту осы аталған тұжырымдарға сүйенеді.
Бүгінгі таңда түрлі техникалық жаһандық өзгерістер кезеңінде осы жастағы мектеп оқушыларының ұлттық мәдениетке деген қызығушылығы мен жалпы көркемдік талғамдарының төмендігін біздің зерттеу нәтижелері көрсетіп отыр.Бейнелеу және сәндік-қолданбалы өнер сабақтары адамзаттың мәдени-тарихи, көркем-педагогикалық тәжірибесінің оқыту әлеуетін оңтайлы тарту негізінде 5-7 сынып оқушыларының көркемдік талғамын дамытуда негізін қалаушы болуға тиіс. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнері негізінде 5-7 сынып оқушыларының көркемдік талғамын дамыту түрлі интербелсенді инновациялық оқыту технологияларын қолдану талаптарын қояды.
Зерттеу нысаны. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнері түрлері мен құралдары арқылы оқушылардың көркемдік талғамын дамыту.
Зерттеу пәні. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнері негізінде 5-7 сынып оқушыларының көркемдік талғамдарын қалыптастыру әдістерін анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Сәндік-қолданбалы өнермен танысу процесінде 5-7 сынып оқушыларының көркемдік талғамын дамыту тиімдірек болады, егер:
- сәндік-қолданбалы өнер оқушылардың көркемдік талғамын дамытудың маңызды құрамдас бөлігі ретінде қарастырылса;
-бейнелеу өнерін оқыту мазмұнында халық өнерінің тарихи қалыптасқан көркемдік дәстүрлері мен шығармашылық қағидаттарын ескере отырып, сәндік-қолданбалы шығармашылықтың әртүрлі түрлері (металл, тас, саз, ағаш өңдеу) пайдаланылса;
- қолданбалы шығармашылықта қолданылатын табиғи көркем материалдардың сәндік қасиеттерін зерттеу және олардың педагогикалық әлеуетін оқушылардың көркемдік талғамын дамытудың тиімді құралы ретінде ескерілсе;
-сәндік-қолданбалы өнердің көмегімен оқушылардың көркемдік талғамын дамытуға ықпал ететін жалпы дидактикалық және әдістемелік жағдайлар әзірленсе.
Зерттеудің мақсаты. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнер құралдарымен 5-7 сынып оқушыларының көркемдік талғамын дамытудың жалпы дидактикалық және әдістемелік жағдайларын анықтап ғылыми негіздеу.
Қойылған мақсат негізінде зерттеудің келесі міндеттерін шешу қажет:
- зерттеу мәселесі бойынша ғылыми еңбектерге талдау жасау, алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибені жинақтау, теориялық талдау жүргізу және қарастырылып отырған мәселенің қазіргі жағдайына баға беру, оны зерттеудің перспективаларын анықтау;
-ағашты, металды, сазды көркем өңдеу, кілем тоқу сияқты ұлттық сәндік-қолданбалы өнердің түрлерін көркемдік талғамды дамыту мазмұнына енгізу және оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамытудың тиімді құралы ретінде олардың оқу әлеуетін пайдалану мүмкіндіктерін ашу;
- 5-7 сынып оқушыларын олардың көркемдік талғамын дамытуға ықпал ететін ұлттық сәндік-қолданбалы өнерге баулудың жалпы дидактикалық және әдістемелік шарттарын әзірлеу, тәжірибелік негіздеу.
Зерттеудің әдіснамалық негізі. Бұл көркемдік талғам мен көркемдік белсенділікті қалыптастыру үрдісінде шығармашылықты дамыту мәселелері бойынша жетекші әдіскер ғалымдардың, психологтардың, педагогтардың еңбектері, жеке тұлғаның шығармашылық болмысының көркемдік табиғатын, рухани-адамгершілік құндылығы мен халықтық сәндік-қолданбалы өнердің мәдениеттегі орнын анықтайтын теориялық ережелер мен ғылыми әдебиеттер болып табылады.
Жұмыста келесі зерттеу әдістері қолданылады:
-зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық, психологиялық, өнертану, педагогикалық өнертану, бейнелеу өнері тарихы мен әдістемесі бойынша ғылыми әдебиеттерді талдау;
-білім беру-тәрбие қызметінде оқушылардың көркемдік талғамын дамытуда ұлттық сәндік-қолданбалы өнерді қолданудың озық педагогикалық тәжірибесін зерделеу, анықтау және қорыту;
- тәжірибелік-эксперименттік жұмыс, оқушылардың ұлттық қолөнерінен көркем-шығармашылық қызметін бақылау, әдістемелік ұсыныстар мен көрнекі құралдарды апробациялау;
- ұлттық сәндік-қолданбалы өнерге тарту процесінде оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамытудағы көркемдік-шығармашылық қызмет нәтижелерін талдау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
-оқушылардың көркемдік талғамын дамыту құралы ретінде оқу-тәрбие ісіндегі ұлттық сәндік-қолданбалы өнердің орны мен рөлі анықталды.
- ұлттық сәндік-қолданбалы өнер құралдары арқылы 5-7 сынып оқушыларының көркемдік талғамының даму деңгейін анықтауға және бағалауға мүмкіндік беретін критерийлер әзірленді.
- ұлттық сәндік-қолданбалы өнерге баулу процесінде 5-7 сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігі барынша жүзеге асырылатын жалпыдидактикалық және әдістемелік жағдайлар анықталып, негізделді.
-оқушылардың көркемдік талғамын дамытуға ықпал ететін әдістемелік ұсыныстар мен нұсқаулар, оқу-әдістемелік көрнекі құралдар кешені жасалды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Мектеп оқушыларын ұлттық өнер мәдениетімен халықтық өнер арқылы таныстыру мәселесі жан-жақты шешіліп, сәндік-қолданбалы өнердің көмегімен оқушылардың көркемдік талғамын дамытудың жалпы дидактикалық және әдістемелік шарттары анықталып ғылыми негізде қарастырылған.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы - жасалған жалпы дидактикалық және әдістемелік жағдайлар, дамыта оқыту технологиялары қолданылған сабақтар жүйесі ұлттық сәндік-қолданбалы өнерімен таныстыру процесінде оқушылардың көркемдік талғамын дамытудың нақты негізін қамтамасыз етеді.
Зерттеу материалдары ұлттық сәндік-қолданбалы өнердің дамыған дәстүрлері бар бейнелеу өнерін оқыту процесінде оқушылардың көркемдік талғамын дамытуда қолданыла алады.
Қорғауға келесі мәселелер шығарылады:
1. 5-7 сынып оқушыларының көркемдік талғамын дамытудың маңызды құралы ретінде оқушылардың оқу үрдісіндегі ұлттық сәндік-қолданбалы өнердің рөлі мен орны.
2. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнерге баулу процесінде 5-7 сынып оқушыларының көркемдік талғамын дамытудың тиімді жалпы дидактикалық және әдістемелік шарттары келесі:
-оқушылардың өз күшіне, көркемдік-шығармашылық қабілеттеріне деген сенімдерін тәрбиелеу, олардың эстетикалық, адамгершілік, жеке қабілеттерін дамыту үшін белсенділік танытудың қажеттілігін, маңыздылығын ұғындыру;
-сабақтың еркін шығармашылық атмосферасын, оқушылардың практикалық жұмысты орындауға эмоционалды-эстетикалық көңіл-күйін қалыптастыру.
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, сегіз бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. 5-7 сынып оқушыларының көркемдік талғамын ұлттық сәндік-қолданбалы өнер құралдарымен дамытудың теориялық негіздері
1.1 Ұлттық сәндік-қолданбалы өнер - оқушыны жеке тұлға ретінде қалыптастыру құралы
Оқушыларды көркемдік білім беру, эстетикалық тәрбиелеу жүйесінде бейнелеу және сәндік-қолданбалы өнердің көмегімен тұлғаның көркемдік-шығармашылық белсенділігін, оның рухани әлеуетін дамыту мәселелері ерекше өзекті. Бейнелеу өнері, сәндік-қолданбалы өнер өзінің ерекше мүмкіндіктері мен ерекшеліктеріне байланысты мәдени мұраны жеке игеру үшін ерекше педагогикалық жағдайлар жасайтыны белгілі, олар эстетикалық тәрбие мен оқушылардың көркемдік талғамын дамытудың өзіндік құндылық бағдары бола алады. Сондықтан бүгінгі таңда оқушыларды бейнелеу өнеріне оқыту барысында көркемдік, шығармашылық және ұлттық сәндік-қолданбалы іс-әрекеттің әртүрлері мен өнер жанрларын қосу өте маңызды . Олардың ішінде педагогикалық әлеуетті қолдана отырып, оқушы өзін тиімді көрсете алады және өзінің мүмкіндіктерін ескеріп, өзінің көркемдік және шығармашылық белсенділігін жүзеге асыра алады. Бейнелеу өнерін оқыту процесінде сәндік-қолданбалы өнердің көмегімен оқушылардың көркемдік талғамының даму сипатын ескере отырып, көркемдік талғам, ең алдымен, оқушылардың қарқынды психикалық белсенділігімен пайда болатын шығармашылықтың бір түрі деп айтуға болады. Өнер сабақтарында белсенді көркемдік іс-әрекет процесінде 5-7 сынып оқушылары оқу материалының мазмұнына жаңа проблемалар қояды, олар ерекше нысандарды, әдістерді және оларды шешу жолдарын іздейді. Мектепте бейнелеу өнерін оқыту барысында сәндік-қолданбалы өнердің педагогикалық көркемдік-шығармашылық әлеуетін ескеру және жемісті пайдалану қажет.
Сәндік-қолданбалы өнерді дәстүрлі халықтық оқытуда мыңдаған жылдар бойы жинақталған өзінің принциптері, дәстүрлері, формалары мен әдістері бар. Оларды оқушылардың көркемдік білімі мен эстетикалық тәрбиесі жүйесінде шебер ескеріп, тиімді пайдалану керек. Мұғалім оқушыларға өзінің сыни бағасымен үлгіні немесе халықтық сәндік қолданбалы өнердің бұйымдарын қарастыру және талдау үшін ұсынған кезде, ол тек көркемдік бағалауды ғана емес, сонымен бірге оқушылардың шығармашылық қызығушылығын жандандыруды, танымдық әлеуетін, зияткерлік мүмкіндіктерін дамытуды міндет етеді.
Оқу-тәрбие іс-әрекетінде, атап айтқанда, визуалды өнер түрлерін бейнелеу өнерін, көркем еңбек сабақтарын оқыту процесінде халықтық сәндік-қолданбалы шығармашылықты жалпы материалдық және рухани мәдениеттің бөлігі ретінде қарастырған жөн. Оны дұрыс түсіну және шебер қолдану педагогикалық процестің негізгі мақсатын анықтауға мүмкіндік береді - жеке тұлғаның шығармашылық белсенділігін дамыту, жеке тұлғаның ерекше қасиеттерін, оның дарындылығын ынталандыру, ең бастысы халықтың тарихи тәжірибесін ескеру.
Көпұлттық қоғам жағдайында этникалық толеранттылықты қалыптастыру міндеті жеке тұлғаның басқа мәдениет өкілдерін тану, қабылдау, түсіну қабілеті және басқа ұлт, нәсіл, дін өкілдеріне толеранттық қарым-қатынаста болу арқылы көріністі алып, олармен диалог құру ерекше өзекті болып табылады.
Тұлғаны қалыптастыру - көпұлтты және көпмәдениетті ортада белсенді және тиімді өмір сүруге қабілетті, басқа мәдениеттерді түсіну мен құрметтеу сезімі дамыған, түрлі ұлт өкілдерімен татулық пен келісімде өмір сүруге қабілетті тұлғаны қалыптастыру мақсаты көп мәдениетті білім мен тәрбиенің негізгі міндеті. Ұлтаралық қатынастарды құрудың үлгілері мен әдістерін меңгерудің маңызды кезеңі - бастауыш мектеп жасы. Тұлғаны қалыптастыру құралдарының бірі - әр этностың ділін, психологиялық келбетін, ұлттық мінез ерекшеліктерін, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын көрсететін халық шығармашылығы. Халық өнері туындылары өзінің бейнелеу ерекшелігіне қарай бастауыш сынып оқушыларының қабылдауына барынша қолжетімді.
Әр халық өнер арқылы өзінің дүниетанымын, ішкі тұтастығы мен өнегелі, рухани тұрақтылығын ұзақ уақыт бойына сіңірген бейнесін жасайды. Мәдениет бізге адамдардың туа біткен қабілеттері арқылы қандай жетістікке жетіп, олардың өмірдегі алар орнын айшықтайды.Адам болу - даралыққа қол жеткізу, ал біз мәдени заңдылықтарды, тарихи қалыптасқан мағыналық жүйелерді басшылыққа ала отырып, осы даралықты игереміз, осы тұрғыдан алғанда өмірімізге пішін, тәртіп, мән беріп, бағыт-бағдар береміз.
Қазіргі мектеп жүйесі оқу-тәрбие процесін ұйымдастырудың стандартталған формаларына байланысты мектеп оқушыларының мәдени-ағартушылық қажеттіліктерін толық қанағаттандыра алмайды. Сонымен қатар, көптеген қосымша білім беру мекемелерінде халық қолданбалы өнерін оқып-үйрену және жаңғырту жұмыстары жүргізіліп жатқанына қарамастан, өкінішке орай, бұл үдеріс көбінесе халықтың мәдени-тарихи тәжірибесіне сүйенбей, стихиялы түрде жүзеге асады.
Көпмәдениетті білім мен тәрбие беру міндеттерін жүзеге асыру әртүрлі халықтардың мәдениеттері арасындағы делдал, мәдениетаралық қатынасты ұйымдастырушы - мұғалімді дайындау қажеттілігін алға тартады. Бұл мәселені шешу көп жағдайда бастауыш сынып мұғалімдерін оқытудың мектептік кезеңін жаңғырту сапасына байланысты. Дәстүрлі оқытумен қатар оқушылардыңшығармашылық тұлғасын дамытуға дайындығының мүмкіндіктерін ашып, жүзеге асыру қажет. Бұл мәселені шешудің негізгі жолы көркем-педагогикалық білім беру жүйесін құру мен жүзеге асырудан көрінеді, соның нәтижесінде болашақ бастауыш сынып мұғаліміне тиімді көпмәдениетті білім мен тәрбие беру қамтамасыз етіледі. Халықтық қолданбалы өнер қоғамның материалдық және рухани мәдениетінің бір бөлігі ретінде адамның дүние, қоғам, табиғат туралы идеясын көрсетеді. Бұл жалпыадамзаттық құндылықтарды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізудің маңызды тәсіліне айналуда. Бабалардың шығармашылық мұрасын зерделеу рухани құндылықтарға назар аударуға, тарихи өткенге қызығушылық пен құрмет білдіруге көмектеседі, бұл жеке адамның тұлға ретінде, баламалы ойлау қабілеті бар, түсінуге қабілетті жеке тұлға ретінде дамуына және халықтың еңбегімен жасалғанды бағалауға үлкен мүмкіндіктер ашады. Бұл бастауыш сынып оқушыларының тұлғасын қалыптастыру барысында халықтық қолданбалы өнерді зерттеу қажет деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Ғылыми әдебиеттерде тұлғаның күрделі сипаттамаларының бірнеше топтары бөлінеді:
- біріншісіне осы нақты адамға тән әртүрлі психикалық процестердің (сезім, эмоция, түйсік, қабылдау, ойлау, есте сақтау, ерік) ерекшеліктері жатады;
- екінші топ әдетте биологиялық детерминация деп аталатын типологиялық тұлғалық қасиеттерді (темперамент ерекшеліктері) біріктіреді. Олар негізгі емес, бірақ қызмет түрін таңдауда маңызды рөл атқарады. Әртүрлі темпераменттегі адамдар (холерик, флегматик, сангвиник, меланхолик) жұмыс стилінде, нәтижеге жету үшін моральдық және физикалық күш-жігерімен ерекшеленеді;
- үшіншісіне тәрбие процесінде қалыптасатын және тұлғаның қажеттілік-уәждік (мотивациялық)саласына негізделетін тұлғаның бағыттылығы ретінде айқындалатын тұлғаның әлеуметтік анықталған қасиеттері (мүдделері, идеалдары, ұмтылыстары, сенімдері, дүниетанымдары) жатады;
- төртіншіден, тұлғаның қалыптасуы оқу процесінде жинақталатын, даму деңгейін, дайындығын, тәжірибесін білдіретін білім, білікьдағдыларын меңгеру нәтижесінде де жүзеге асады.
Мектеп оқушыларының сәндік іс-әрекетін сәтті басқаруды мұғалім және оның сәндік өнердің негізгі көркемдік заңдылықтарын білуі жүзеге асырады.
1. Мазмұн мен форманың, көркемдік пен функционалдылықтың бірлігі мен өзара байланысы, бұйым пішінінің оның мақсаты мен материалына тәуелділігі.
Бұл заңдылық мектеп оқушыларының мақсаты бойынша ұқсас, бірақ климаттық тілдерден, дәстүрлерден, белгілі бір халықтың тұрмыс-тіршілігінен туындаған өзіндік ерекшеліктері бар заттарды салыстыру кезінде жақсы түсіреді.
2. Дәстүрдің сәндік-қолданбалы өнердің шығармашылық сипатымен ұштасуы, олардан тұрақты мотивтердің бірлігі, әр халық шеберінің түсіндіруі тұрғысында ұлттық дәстүрлі негізде жаңа форма мен мазмұнды қарастыру.
Ғылыми әдебиеттерде эстетикалық тәрбие берудің дәстүрлі әдістерімен қатар осы процеске тән әдістерді құрастыру мәселесі де зерттелуде. Көркемдік талғам берудің нақты әдістерін жіктеудің ең жалпы тәсілі, әсерлілерін бөліп көрсету - бұл мән қалдыру (олардың тиімділігі жоғары көркемдік репертуарды таңдауға байланысты және осы репертуармен жұмыс істеу негізінде 5-7 сынып оқушыларының бойында терең сезім ояту, естігені, көргені, сезгені негізінде өзінің бойында пайда болған әсермен біреумен бөлісуге қажеттілігі мүмкін болуында) және экспрессивті - өзін көрсетуге мүмкіндік беру (оқушылардың көркемдік құндылықтарды жасайтын немесе қайта жағдаяттар негізінде, өз алаңдауларын білдіру және оларды бір уақытта бастан кешіру). Экспрессивтік әдістер әртістердің, орындаушы музыканттардың, хор мүшелерінің, режиссерлердің, авторлардың рөлдеріндегі белсенді көркемдік әрекетке негізделген әдіс. Әдістердің екі тобы да өте көп, өйткені олар эстетикалық тәрбиенің көптеген әртүрлі құралдарымен (бейнелеу әрекеті, музыка, табиғат, сәндік-қолданбалы өнер, дизайн, фольклор, театр, экран өнері және т.б.) байланысты. Кіші жастағы оқушыларға тұлғалық-бағдарлы көркемдік талғам беру процесінде ең сұранысқа ие болуы мүмкін көркемдік талғам әдістерінің топтарын бөліп көрейік. Сонымен, әсерлі әдістер тобында сөздің, дыбыстың, түстің, кеңістіктің, қозғалыстың, форманың, қимылдың және т.б. байланысын бақылауға мүмкіндік беретін көркемдік имидждің модальділігінің қанық бояуына батыру арқылы эстетикалық тәрбиенің неғұрлым толық эмоционалды және интеллектуалдық бай процесін қамтамасыз етуге бағытталған полихо-көркемдік әдістер үлкен қызығушылық тудырады. Мұндай әдістерге мыналар жатады:
- дыбыстық суреттерді модельдеу әдістері;
- көркемдік ассоциациялар әдісі; көркемдік тәжірибе әдісі;
- сюжетпен эвристикалық жұмыс әдісі; полимодальдық қадамдар әдісі;
- семантикалық дифференциал әдісі;
- жанрлық - стильдік ұқсастық әдісі;
- рефлексивті талдау әдісі.
Экспрессивті әдістер тобында біз мыналарды бөлеміз:
- әлеуметтік ойын тәрізді модельдеу әдісі;
- тірі орындау әдісі;
- импровизация әдісі.
Мектеп оқушылары сәндік өнердің осы үлгісін түсінуі үшін мектепке дейінгі мекемеде белгілі бір кескіндеме мотивтерімен безендірілген өнімдердің бірнеше нұсқасы болуы керек. Мысалы, маталардың ең дәстүрлі элементтерімен (сызықтар, жолақтар, ою-өрнектер) танысу үшін кесте (алжапқыштар, юбкалар, жейделер; сүлгілер, перделер, дастархандар, майлықтар) безендірілген киім мен тұрмыстық заттар қажет. Олар тәрбиеленушілерге қазақ ою-өрнегінің ерекшеліктерін түсінуге, ою-өрнектің орналасуы мен бұйымның пішіні арасындағы өзара байланысты көруге көмектеседі. Халықтық қолөнердің бір түрі вариативті түрде ұсынылуы өте маңызды.
3. Халық өнерінің ұжымдық табиғаты.
Бұл, ең алдымен, онымен бір адам емес, отбасы, шеберхана жұмысшылары, ауыл тұрғындары айналысатындығына байланысты.Бұл өнердегі дәстүрлі көзқарастардың сабақтастығын қамтамасыз етеді. Әйтсе де, әдетте, ұжымда халық шеберлерінің ұрпақтары дамытқан барлық жақсыны пайдаланып қана қоймай, дәстүрлі элементтерді дамытып, жетілдіретін дарынды шебер болады. Ұжым мен жеке тұлғаның бірлігі мен өзара байланысы халық шығармашылығының дамуының негізі болып табылады.
4. Жалпылау және нақтылық, натурализмнің болмауы, яғни стиль және қарапайымдылық.
Халық шеберлері ешқашан шынайы гүлдер, жануарлар, құстар жасамайды. Олардағы заттардың пішіні әрқашан біршама стильді және жеңілдетілген. Максималды қарапайымдылық, силуэттің дәлдігі, айқындық, пішін мен кескіндеменің ұстамдылығы халық шебері жасаған бұйымдармен анықталады. Оқушыларға мұны көруге және ерекше бөлуге үйрету керек.Дәріс курсының мазмұны оқушылардың бірқатар сұрақтарды зерттеуді қамтиды:
- қазақ қолданбалы мәдениетінің пайда болуы және дамуы;
- республика аумағында ағаш және тас сәулет өнерін дамыту;
- Қазақстанның бейнелеу өнері;
- халықтық кәсіпшілік;
- қазақтың сәндік-қолданбалы өнері;
- костюм бейнесі.
Сәндік-қолданбалы өнер сабақтарын сәтті өткізу үшін мұғалім алдына негізгі мақсаттар мен міндеттер қоюы керек:
- оқушылардың рухани қасиеттері мен көркемдік талғамын қалыптастыру;
- оқушыларды көркем-шығармашылық процеске тарту;
- өздерінің ерекше кескіндеме композицияларын жасау үшін оқушылардың қиялын ояту;
- оқушы қолдарының ұсақ моторикасын дамыту;
- сөздік қорын байыту.
Жұмыстың негізгі бағыттары:
- қылқалам жұмысымен танысу;
- әртүрлі кескіндеменің өсімдік және геометриялық ою-өрнектерінің бейнелік стилизациясымен танысу;
- оқушыларды халықтық көркем қолөнер бұйымдарымен таныстыру;
- қазақ сәндік өнерінің символизмімен және оның мағынасымен танысу;
- мектеп оқушыларының сәндік бұйымдар жасауы;
- мүсіндеу;
- ұлттық киімді зерттеу;
- кестелеуді зерттеу .
Оқушының практикалық көркемдік және шығармашылық қызметі және оның халықтық сәндік-қолданбалы өнер туындыларын қабылдауы тек арнайы білімді, дағдыларды ғана емес, сонымен қатар халықтық өнер туындылары не үшін құрылғанын, қандай жалпыадамзаттық идеялар-сезімдерді, көркемдік бейненің экспрессивтілігіне қолжеткізуді түсіну қабілетін дамытуды қамтиды.
Мектеп оқушыларына қосымша білім беру жүйесін дамыту қазіргі уақытта сапалы жаңа кезеңге аяқ басып отыр, өйткені ол тек қосымша білім беру мекемелерінде ғана емес, сонымен қатар жалпы білім беру ұйымдарында да (мектептер, гимназиялар, лицейлер, колледждер) мектеп оқушыларының Халық қолданбалы өнері тақырыбын оқуы ерекше қызығушылықтарын тудырады. Ол келесі аспектілерде дәріс материалының мәнін түсінуге бағытталған:
- дәстүрлі қолданбалы өнер;
- халықтық қолданбалы өнер;
- ұлттық киім;
- кесте және оның ерекшеліктері;
- флоралық-өсімдік, зооморфты ою-өрнек қоршаған табиғат әлемімен, халықтық поэтикалық шығармашылықпен генеалогиялық байланыс ретінде.
Бұрынғы атақты шеберлердің шығармашылық тағылымдары көркемдік көзқарасы мен ой-өрісін байытып, табиғат пен адамның ұлылығы мен әсемдігін түсінуге көмектесіп, кәсіби шеберлікті жақсы меңгеруге ықпал ете алады.
Педагогика ғылымы өскелең ұрпақтың мәдениеті мен имандылығын қалыптастыру ретінде тәрбиеге тұжырымдамалық көзқараста оның базалық негізін анықтады: адамзаттың жалпы рухани тәжірибесін сақтау; әртүрлі мәдениеттер мен халықтар арасындағы диалог. Патриотизмге, адамгершілік-рухани қасиеттерге тәрбиелеу, қоғамға бейімделу қабілетін дамыту. Осы әлеуметтік-педагогикалық міндеттерді шешу ұлттық генофондты, қоғамдық имандылық пен мәдениетті сақтаудың ең маңызды шарты болып табылады. Қазіргі мектеп бағдарламалары мектеп оқушыларын Қазақстандағы халық қолөнерінің негіздерімен таныстыруды көздейді. Мектеп оқушыларымен жұмыстың ерекше дамуы олардың сәндік-қолданбалы өнердің әртүрлі түрлерімен танысуы болды. Сәндік-қолданбалы өнер туындыларымен танысу мектеп оқушыларына халықтың эстетикалық идеяларын, нақты аймақтық ерекшеліктерін түсінуге мүмкіндік береді. Көркем-шығармашылық іс-әрекет процесінде оқушының эмоционалдық-көркемдік санасын, шығармашылық іс-әрекет дағдылары мен дағдыларын қалыптастыру жүзеге асырылады. Көркем-эстетикалық тәрбиенің маңызды міндеттерінің бірі адамның әсемдік заңдылықтары бойынша әсемдік пен белсенділікке деген қажеттілігін анықтауға болатын адамгершілік-эстетикалық қажеттілікті қалыптастыру. Мұнда екі негізгі компонент маңызды:
- моральдық-эстетикалық қажеттіліктің кеңдігі, яғни индивидтің құбылыстардың мүмкін болатын ең үлкен ауқымына эстетикалық қатынас жасау қабілеті;
- моральдық-эстетикалық қажеттіліктің сапасы, ол көркемдік талғам деңгейі.
Көркем шығармашылыққа деген қажеттілік - өзін-өзі жүзеге асыру қажеттілігі. Бұл қажеттілік балалық шақта органикалық түрде қанағаттандырылады. Бірақ уақыт өте келе ол жоғалып кетуі мүмкін, немесе қолайлы жағдайлардың әсерінен адам бұдан былай жасауға көмектесе алмайтындай дамуға ие болады, бұл қажеттілік адам бойынан қайтпайтын болады. Оқушы сәндік-қолданбалы өнердің әртүрлі түрлерінің техникасы мен технологиясын меңгеру барысында бұрын алған білімдері мен дағдыларын өз бетінше пайдаланып, оларды біріктіріп, бір әрекет түрінен екіншісіне көшіру мүмкіндігіне ие болады. Әрбір кезең эстетикалық тәрбие мен көркемдік тәрбиенің мақсаттарын жүзеге асыруға бағытталған сәндік-қолданбалы өнермен қарым-қатынас жасаудың әртүрлі тәсілдерін белсендіруді қамтиды.
Білім берудің тұлғалық парадигмасы мен оқу-тәрбие процесінің мәдениеттану бағыттылығы жағдайында қалыптасу стандарттарының нысаны бар тұлғаны қалыптастырудың қандай да бір жалпы маңызды, әлеуметтік берілген мақсаты идеясы өз мәнін жоғалтады. Мұндай көзқарас, біздіңше, 5-7 сынып оқушысы тұлғасының мәдениетті тұлға ретінде қалыптасуының мәдениеттану мәніне қайшы келеді, өйткені тұлға бастапқы тапсырмаға шыдамай, өзінің міндеттері мен қабілетіне сәйкес дамиды. Демек, тәрбиелік мақсатта инвариантты әмбебап компонентпен қатар жеке вариативті аспектілер де қабылданады. Мақсаттың өзі оқу-тәрбие процесінің субъектілерін бірлесіп жасау нәтижесінде әрекет етеді, мұнда мұғалім білім мен мәдениеттің тасымалдаушысы, оқыту мен тәрбиелеуде тұлғалық растайтын жағдайды құрастырады, ал оқушы даму субъектісі болып мәдениетті игерген, өз қабілетіне сай қоғамда өзін шығармашылықпен жүзеге асыратын адам болып табылады. Оқушының мәдениет тұлғасы ретіндегі тұлғасын қалыптастыру міндеттеріне мыналар жатады:
- мектеп оқушыларының мәдениеттің тұтас тәжірибесін меңгеруіне жағдай жасау (дүние және қоғам туралы жан-жақты білім, құндылық бағдарлары, қарым-қатынас, мінез-құлық, дамудың гуманистік бағыты);
- оқушылардың қабілеттері мен қабілеттерін анықтау, еркін шығармашылық өзін-өзі дамыту мүмкіндігі үшін мәдени-шығармашылық білім беру ортасын ұйымдастыру;
- оқушының мәдени тәжірибесін қалыптастыруға педагогикалық қолдау көрсету.
Бұл міндеттерді кешенді шешу мәдениеттанукөзқарасы негізінде оқушының мәдениетті тұлға ретінде қалыптасуын қамтамасыз етеді.Сонымен, ұлттық-аймақтық құрамдас пәндердің мазмұны, сыныптан тыс жұмыс түрлері кіші сынып оқушыларына көпмәдениетті білім берудің өзіндік ерекшелігі, бірегейлігі, мәдени дәстүрі, рухани мәдениеті, этникалық сәйкестендіру, ұлттық бірегейлік, ұлттық бірегейлік сияқты негізгі ұғымдар мен категорияларды, мәдениеттердің ортақ тамырлары, мәдениеттердің әртүрлілігі, мәдениеттер арасындағы айырмашылықтар, мәдениеттердің өзара ықпалы, мәдениетаралық қарым-қатынас, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетің меңгеруіне мүмкіндік береді.
Сәндік-қолданбалы өнерді оқу барысында мектеп оқушыларының шығармашылығы белсендіріледі. Алайда, сәндік-қолданбалы өнердегі шеберліктің негізгі заңы мен дәрежесі қайталау - вариация - импровизация заңы болып табылатын тәсіл қазіргі педагогика ғылымын енді қанағаттандырмайды. Оқушы тұлғасын мәдениетті тұлға ретінде қалыптастырудың мәдениеттану көзқарасы негізінде оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру қайта қарауды және оның мазмұнын құрудың іргелі негіздерін талап етеді. Бұл жерде мемлекеттік бағдарламаның өтуі емес, жеке тұлғаның дамуы, оның мәдениетін меңгеруі басымдыққа ие. Жеке ғылыми, моральдық және басқа да шындықтардың орнына оқушыларда ғылыми білім, бейнелеу немесе сәндік өнер, діни ілімдер және т.б. Білім беру пәндерінің мазмұнында басым болатын абстрактілі логикалық білімге баса мән беру көбінесе эмоционалды-сенсорлық құрамдас бөлікпен толықтырылады: жанды шығармашылық әрекет туралы идеялар, адамның табиғатпен және қоғаммен қарым-қатынасының барлық басқа реттеушілерінен рухани-адамгершілік заңдардың басымдығы.
Қазіргі кезеңде білім берудегі ойын бағыты біздің еліміз үшін жаңа, бірақ оқушылардың барлық санаттарына (әсіресе мектепке дейінгі мекемелерде және мектептің төменгі сыныптарында) тез таралуда. Оқушыларға арналған ойын - бұл дамуға ықпал ететін тамаша әрекет, сонымен қатар пайдалы білім алудың оңай жолы.
Біз сыныпта қазақтың дәстүрлі мерекелерімен танысамыз, олар қандай да бір түрде дәстүрлі қолданбалы өнерді міндетті түрде шығарумен байланысты. Мектеп оқушыларының сабақта меңгерген қол өнері қазақ халқының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары туралы біліммен ұштасып, оқушылардың мәдениетке деген қызығушылығын қалыптастырып, өз тәжірибесін болашақ оқушыларға жеткізуге құштарлығын қалыптастырады деп ойлаймыз.
Мектеп оқушыларының қосымша білім беру жүйесіндегі сабақтар оқушылардың әлеуметтік және кәсіби өзін-өзі анықтау қабілеттері мен қызығушылықтарын дамытуға ықпал етеді, көркем-техникалық шығармашылықпен, ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысуға мүмкіндік береді және келесі шарттарды жүзеге асыруды көздейді:
- оқушылардың қызмет түрлері мен салаларын еркін таңдауы;
-жекеқызығушылықтарға, қажеттіліктерге,қабілеттерге назар аудару;
- өзін-өзі еркін анықтау, оқушының қабілетін жүзеге асыру;
- біртұтас әлеуметтік-мәдени кеңістікті қалыптастыру: білім беру бағдарламаларын біріктіру;
- оқушының әлеуметтік бейімделу және кәсіби өзін-өзі анықтау мәселесін шешу;
- оқушыға бағытталған білім берудің заманауи теорияларына сәйкес қосымша білім беруде мектеп оқушылары мен ересектер арасындағы ынтымақтастықты ұйымдастыру;
- оқушылардың рухани және мәдени құндылықтарын дамыту үшін барынша жағдай жасау, өз және басқа халықтардың тарихы мен мәдениетіне құрметпен қарауды тәрбиелеу;
- негізгі біліммен үнемі сұранысқа ие бола бермейтін жеке қабілеттерді дамыту;
- оқушылардың жеке білім беру жолын анықтауы үшін қажет кейбір пәндер мен курстардың базалық білім беруде болмауының орнын толтыру.
Кіші мектеп оқушысы тұлғасының этномәдени құзыреттілігін қалыптастыру мыналарға негізделеді:
- этнологиялық кешеннің пәндерін тереңдетіп оқу және дамыту;
- ұлттық мәдени мұраны түсіндіретін көркемдігі жоғары интеллектуалдық үлгілерді жасау үшін костюм өнеркәсібі саласында терең этномәдени дайындыққа бағыт-бағдар беру;
- әлеуметтік тәжірибені меңгеруге бағдарлану, әртүрлі этномәдени қауымдастықтармен қарым-қатынас жасай білу.
Мектеп оқушысының көркем шығармашылығын зерттеушілер соңғы өнім ретінде ғана емес, сонымен бірге процесс ретінде де қарастырады. Онда оқушы өзін әлеуметтік тұлға ретінде көрсетеді. Оқушы өз шығармаларында өзін қоршаған дүниені, айналадағы шындықты бейнелейді. Бұл шығармашылық процесс, өйткені сурет көркем бейнені жасайды және шығармашылық бастау алады. 5-7 сынып оқушысының шығармашылығы әрқашан өзінің әлем туралы өзіндік идеясына, осы дүниедегі өзін түсінуі мен тануына және өзін-өзі танытуына негізделеді.
Мектеп оқушыларына арналған қосымша білім беру мекемесіндегі сабақты біз мұғалім мен оқушының белсенді бірлескен шығармашылық процесі ретінде қарастырамыз және ол үшін мұғалім өзі бірге жұмыс істейтін әрбір шәкіртін сезіне білуі қажет. Ол оқушыға өз білімі мен идеясын өз бетінше жалпылау қиынға соғатын уақытта, ақпарат алуан түрлі немесе көркемдік тапсырма көпқырлы болған кезде және қажетті нысанға немесе пәнге толығымен шоғырлану қажет болған кезде және полиартистикалық дамуды жүзеге асыру табысты болуы үшін көмекке келе алады. Ең әлсіз оқушының да жұмысқа тез үйреніп, тез бойлауына мүмкіндік беретін ұжымдық шығармашылық әдісін негізге алу қажет.
Қосымша білім беру жүйесіндегі сабақтар оқушының мәдени кеңістігін кеңейтеді және мемлекеттік білім беру стандартының аймақтық компонентін ескере отырып жүргізіледі. Оқушыны мәдениет құндылықтарымен таныстыру оның жеке қызығушылықтарын, ұлттық ерекшеліктерін, оның микроқоғамының дәстүрлерін ескереді. Мектеп оқушысы - өз заманымен, алыс-жақын ортасымен, өзі жататын халқымен, адамшылығымен мың жіппен сабақтасқан тұлға. Бұл өзінің дүниеге көзқарасымен, адамның бұл дүниедегі орнымен, тұтас, біртұтас ішкі өмірімен даралық.
Жоғарыда аталған шарттар мен қажеттіліктерді жүзеге асырудың маңызды құралы мектеп оқушыларына бейнелеу және сәндік өнерді үйрету болып табылады. Оқушының көркем шығармашылыққа деген қажеттілігі - бұл қолайлы жағдайлардың әсерінен туатын өзін-өзі жүзеге асыру қажеттілігі. Бұл қажеттілік оқушының өзін-өзі көрсетуі мен өзін-өзі жүзеге асыруына ықпал етеді.
Мектеп оқушыларының көркемдік-шығармашылық іс-әрекетін ұйымдастыру, оларға халық өнерінің дәстүрлі түрлері бойынша көркемдік талғам беру - мектеп оқушыларын халқымыздың ұлттық мәдениетімен таныстырудың ең тиімді түрі.
Қорытындылай келе, ұлттық тәрбиенің мақсаты жеке тұлғаның сана-сезімін, мінез-құлқын, ар-намысын қалыптастырып, дамыту. Ал, халықтық қолданбалы өнер белгілі бір даму сатыларынан өтіп, ғылыми педагогикалық сатыларға жеткенше ұрпақ тәрбиесіндегі бастау бұлақ болып саналатын халықтық педагогиканың ұлттық тәрбие жүйесіндегі алғашқы құрал қызыметін атқарып келгенін байқаймыз. Осыдан халқымыздың қолданбалы өнері мен халықтық педагогиканың тәрбиедегі сабақтастығы принциптік-идеялық үндестігі туындайды.
"Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек. Тәрбиесіз берілген білім - адамзаттың жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі"- деп, ұлы ғұлама Әбу Насыр әль-Фараби бабамыз айтқандай, оқушыларға халықтық этнопедагогика негізінде қолданбалы өнер арқылы тәрбие беру арқылы ұлттық санасы, ізгілік қасиеттері қалыптасқан, жан-жақты дамыған тұлғаны тәрбиелей аламыз.
1.2. Оқушылардың көркемдік талғамын дамытудың психологиялық ерекшеліктері.
Мәдениетпен, өнермен танысу процесі бірте-бірте әрі жан-жақты жүруі керек:
- поэзияны үйрену;
- жоғары көркемдік иллюстрациялар көрсету;
- қоршаған әлемнің әсемдігіне назар аудару;
-оқушымен бірге театрларға, мұражайларға бару;
- белгілі бір нәрсенің мазмұнын қолжетімді түрде түсіндіру .
Бұл үдерісте мектеп оқушыларының жас және психологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет. Көріп отырғанымыздай, оқушының көркемдік талғамының дамуына оның отбасы, ата-ананың оқушы тәрбиесіне деген қызығушылықтарының психологиялық деңгейі, педагогикалық мәдениеті мен өнер саласындағы қажетті білім деңгейі айтарлықтай әсер етеді.
Көркем-білім беру іс-әрекетінде шығармашылық өзара әрекетті ұйымдастырудың маңызды шарты,ең алдымен, мұғалімнің шығармашылық тұлғасы болып табылады. Мұғалім оқушының көркемдік талғамын дамытуға қолайлы жағдай жасайды, сұрақтардың, жаңа қырларының, идеялардың пайда болуына түрткі болады. Мұндай оқытудың негізгі мақсаты - қоршаған шындыққа шығармашылық көзқарасты қалыптастыруға ықпал ететін тиісті ортаны ұйымдастыру. Бұл жерде ең табыстысы - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӨНЕР, МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ СПОРТ ИНСТИТУТЫ
Бөгенбайқызы Айханша
ҰЛТТЫҚ СӘНДІК-ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРІ НЕГІЗІНДЕ 5-7 СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ТАЛҒАМЫН ДАМЫТУ
7М01403 - Көркем білім, графика және жобалау
Алматы, 2022 ж
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста төмендегідей нормативті сілтемелер қолданылған:
1 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы.
2. ҚР Білім туралы Заңы.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертациялық жұмыста төмендегідей анықтамалар қолданылған:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сән және қолданбалы өнер - сән өнерінің бір саласы, тұрмыска кажетті көркем, жиһаздық заттарды жасайтын шығармашылық түрі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сән және қолданбалы өнерінің материалдары- металл, керамика, ағаш, қыш, шыны, асыл тастар, сүйек, былғары, т.б. Негізгі техникалық әдістері көркем оймыш, шекіме, көркем жазба, кесте, құйма, т.б. Ол сүйек, ағаш, тері өңдеу, бедерлеу, зергерлік, инкрустация, фарфор, фаянс, кілем тоқу, көркем мата жасау секілді салаларға бөлінеді. Сән және қолданбалы өнер келелі өндірістік, технологиялық міндеттерді атқарғанымен, өз дәуіріндегі өнер мен мүліктік мөдениеттің даму дөрежесіне тәуелді болып, дәстүрлі, жергілікті этникалық ұлттық ерекшеліктің негізінде дамиды.
Шығармашылық - бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі.
Шығармашылық - адамның ойлауының және өзбетінше әрекетінің жоғарғы формасы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Талғам -- жеке адамның немесе әлеуметтік топтардың көркем шығарманы, сұлулықты кейіпсіздіктен ажырата білу қабілеті. Талғам -- эстетикалық сананың саласы.
Біліктілік - қызметкердің іс-әрекетінің нақты бір түрінде күрделі еңбекті атқаруға мүмкіндік беретін қабілетінің даму деңгейі. Біліктілік қызметкер меңгерген теориялық біліммен, практикалық машық көлемімен айқындалады және қызметкердің маңызды әлеуметтік-экономикалық тұрғыдағы сипаты болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жеке тұлға - әлеуметтік жағы, адамның бойындағы әлеуметтік сапалар;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
белгілі бір әлеуметтік қоғамнын өкілі болатын, (ұлты, топ, ұжым т.б.) белгілі бір іс-әрекет түрімен айналысатын, қоршаған ортаға деген өзінің қатынасын мойындайтын және өзінің дара ерекшеліктері бар нақты адам. Ұлттық психика мен жеке адамның психикасының арақатысы диалектикалық ұқсастықпен жекеліктің айырмашылығымен сәйкес келеді. Жалпылық (ұлттық) және жекешелік (өзіндік) жеке адамның психологиялық кейпінде бірлікте болады. Бірақ олардың ара қатысы әр адамда әртүрлі. Жеке адамның қатынас кеңістігі неғұрлым кең болса, өмірдің барлық жағымен оның байланысы және қарым-қатынасы да әртүрлі болады ішкі дүниетанымы да бай және жеке адамның өз ұлтына тән әлеуметтік сапасы да жоғары болады.
Көркемдік іс-әрекет. Эстетикалық көркем қабылдау мен сезіну негізінде орындалатын көркем шығармашылық қызмет.
Көркем қиял. Ес, елес, сезім арқылы эстетикалық жаңа ой жүйе туындауы. Елестету, еске түсіру арқылы жаңа эстетикалық сезім мен ойларды жүзеге асыру. Көркем қиял жаңа туынды жасауға әрекеттендіреді. Өнер адамдарының шығармашылығы қиялмен етене байланысты болғандықтан,қолөнер шебері өзінің болашақта орындайтын туындысын егжей-тегжейлі асқақ қиялының еркімен нобайын жүйелейді.
Іс-әрекет - әлемді және өз-өзін саналы түрде өзгертетін үрдісте адамның немесе топтың әлеммен жасайтын өзара әрекеті.
Көркем білім алу. Көбіне бейнелеу өнері саласындағы ұстаздар көркем білім алу міндеті мен көркем шығармашылық міндеттердің ара жігін ашып, шығармашылық барысында екі міндетті де жүйелі пайдалануды ұмытпауды үйретеді.
Көркем білім беру - өнер түрлері арқылы эстетикалық көркемдік мәдениет пен көркем шығармашылыққа баулу. Ұрпағымыздың саналы болуымен қатар, еңбек баулуға, ұлттық мәдениетке үлес қосар арлы, намысты азаматтарды тәрбиелеп, өнерді сүйюді үйретеді.
Көркем көзқарас - Көркем көзқарасы орныға келе оқушыалрға өмір мен өнерге байланысты өзіндік пікірімен санасады, ойы мен ұғымы тоғысып содан туындайтын иланымы, басшылыққа алатын әсерлену танымы мен ұстанымы нақтыланады. Сонымен көркемдік көзқарас білім алуда, еңбектенуде, ғылыммен шұғылданғанда нақтырақ айтсақ теориялық және де тәжірбиелік танымы барысында қалыптасады.
Көркем еңбек-көркемдік-мәнерлі құралдар арқылы қоғамдық сананың көркемдік ойлау тәсіліне негізделетін материалдық және рухани байлықтарының көзі.
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1. 5-7 СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ТАЛҒАМЫН ҰЛТТЫҚ СӘНДІК-ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР ҚҰРАЛДАРЫМЕН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнер - оқушының жеке басын қалыптастыру құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15-29
1.2. Оқушылардың көркемдік талғамын дамытудың психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30-37
1.3. Білім беру процесіндегі ұлттық мәдениеттің, дәстүр мен өнердің рөлі мен орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38-49
2. МЕКТЕПТЕ ҰЛТТЫҚ СӘНДІК-ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР САБАҚТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнер құралдары арқылы көркемдік дағыларды қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50-58
2.2. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнер сабақтарында оқушылырдың шығармашылық белсенділігін дамытудың педагогикалық мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59-68
2.3. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнер арқылы оқушылардың көркемдік талғамдарын қалыптастыру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69-82
3. ЗЕРТТЕУ АПРОБАЦИЯСЫ
3.1. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнердің оқушылардың көркемдік дамуына әсерін эксперименттік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ..83-99
3.2. Эксперименттік жұмыс нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ...10 0-109
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .110-112
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...11 3-118
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..118-124
Кіріспе
Диссертациялық зерттеудің өзектілігі. Қазіргі жағдайда жас буындардың көркемдік талғамын жетілдірудің маңызды бағыттарының бірі - бұл оқушылардың қоғамдық өмірде, өзін қоршаған орта мен табиғатта, өнерде сұлулықты қабылдау және бағалау қабілетін қалыптастыру. Көркем білім жүйесінде өнер түрлері, ұлттық мәдениет пен рухани құндылықтар мектеп оқушыларының көркем эстетикалық талғамдарын қалыптастыру негізі болып табылады.
Олардың арасында көркемдік пән циклдерінің объектілері, атап айтқанда, визуалды өнер түрлері бейнелеу және сәндік-қолданбалы өнер, мектеп оқушылары үшін көркемдік іс-әрекеттің ең қызықты түрлерінің бірі болып табылады. Бұл шығармашылық белсенділікті, қиялды, есте сақтауды, көркемдік талғам мен қабылдауды дамыту үшін қажет.
Қазіргі уақытта Қазақстанда әлеуметтік, мәдени салаларда педагогикалық білім берудің мазмұны мен әдістерін өзгерту, оның ұлттық сана-сезімнің даму деңгейіне және аймақтың жағдайына тәуелділігін анықтау қажеттілігі туындайды. Оқушылардың көркемдік талғамы мен шығармашылық белсенділігінің дамуын ұлттық-көркемдік мәдениетімен байланыстыру маңызды. Нақ сондықтан сәндік-қолданбалы өнердің көп ғасырлық дәстүрлері оқушылардың көркемдік талғамы мен шығармашылық белсенділігін қалыптастырып дамытуда педагогикалық әлеуетін сақтайтын, Қазақстанда аса маңызды болып табылатын ұлттық мәдениеттің бастауына жүгіну елеулі мәнге ие болады.
Халықтық сәндік-қолданбалы өнерді дамыту базасы, оның қалыптасуы мен дамуының ұжымдық мәні Қадырбаев М.А., Омаров Д.С., Қылышбеков А.А., Садырбекова Ә.А., Алпысбаева А.Д., Горяева Н.А., Құрманов Н.М., Маракулина Я., Қасиманов С., Колдина Д.Н., Ұлысбаев А.Ә., Рондели Л.Д., Өмер З., Шевченко А.В., Аманбаева А.А., Кошаев В.Б., Қыныбаев Қ.А., Жеделов Қ.О. және т. б. сияқты беделді халық шығармашылығын зерттеушілердің еңбектерінде көрініс табады. Ал бұл сәндік-қолданбалы өнердің әлеуетін шығармашылық тұлғаның дамуына ықпал ететін үлкен тәрбиелік күш ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Тарихшылар, этнографтар, т.б. сала ғалымдарының Ә.Марғұлан, М.Қадырбаев, К.Ақышев Т.К.Басенов, М.С.Мұқанов В.Чепелев, А.И.Терекожин, Ә.Тәжімұратов, С.Касиманов, Х.Арғынбаев, Ө.Жәнібеков, М.Кани, А.Нұсқабайұлы т. б.еңбектерінде қазақ ұлттық сәндік-қолданбалы өнерінің тарихи дамуы, мәні, жасалу технологиясы, қолөнер бұйымдарының мән мағнасымен қолданысы туралы жан-жақты мәліметтер береді.
Қазақ ұлттық сәндік-қолданбалы өнерінің оқу-тәрбие мәселелерін бейнелеу өнерін мектепте оқыту бағытында: Ә.Қамақов, Ж.Балкенов, Б.Альмұхамбетов, Е.Асылханов, О. Сатканұлы, Қ.Әмірғазин, Қ.Ералин, М.Джанаев, С.Жолдасбекова, Б.Ижанов, Қ.Қ. Болатбаев, Қ.О. Жеделов, Ұ.Әбдіқапбарова, Ш.Ә. Ақбаева, Е.Т. Кисимисов т.б. педагог ғалымдар зерттеген.
Алайда, теориялық және практикалық талдау нәтижесінде осы саладағы бірқатар зерттеулерге қарамастан, Қазақстан Республикасының материалындағы сәндік-қолданбалы өнер құралдарымен көркемдік талғамды қалыптастыру және кіші мектеп оқушыларының шығармашылық белсенділігін дамыту процесі жеткілікті зерттелмеген күйінде қалып отыр, бұл көркемдік қызметтің объективті сұраныстарына, ұлттық мәдениетті игеру мен танудың логикасына қайшы келеді.
Халықтық сәндік-қолданбалы өнерді көркемдік-педагогикалық білім беру мазмұнына көркемдік талғамның маңызды құрамдас бөлігі ретінде енгізу және адам факторының өсіп келе жатқан рөліне заманауи көзқараспен оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамыту қарастырылып отырған мәселенің маңыздылығын көрсетеді.
Сәндік - қолданбалы өнерді мектеп тәрбиесінде пайдалану мәселесі, педагогикалық тәжірибелер мазмұнында, өзекті мәселелер ретінде қарастырылып келді. Өйткені, сәндік - қолданбалы өнердің табиғаты, әсіресе халықтық дәстүрлі қолөнердің туындылары, оқушылардың адамзат қолынан шыққан көркемдік мұраларға, ұлттық мәдени дәстүрлерге деген сүйіспеншілік сезімін тәрбиелеуде қоғамдық мәндегі талғам өрісін қалыптастыруда мүмкіндігі өте үлкен.
Халқымыздың өзіне тән нақышты да айшықты қолтума өнерінің табиғаты Қазақстан ғалымдарының (Ә. Марғұлан, Х. Арғынбаев, Қ. Ақышев, Т.Бейсенов, Ә.Жәнібеков, С.Қасиманов) еңбектерінде, әрі бұл өнердің қазақ халқының ұрпақ тәрбиелеудегі құнды пікірлері, ертеде Қазақстан жерін аралаған М.Поло, П.Паллас, А.Вамбери, В.Радлов, А.Янушкович, А.Левшин сияқты шетел саяхатшыларының жол жазбалары мен естеліктерінде көрініс тапқан.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қола заман тайпаларының қолөнер үлгілері алғаш рет 1914 жылы Ачинск қаласының қасындағы Андронов деревнясының маңынан табылды. Содан бері көне заман тайпалары (андроновтық тайпалар), мәдениет - Андроновтық мәдениет деп аталып кетті. Андронов дәуірінен кейінгі сақтар заманында одан әрі дамытылған мәдениет мұралары да кездеседі. Осылардың бәрі қазақ халқының қолөнерінде тамаша үлгі - іздерін қалдырғаны сөзсіз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ халқының қол өнері деп халық тұрмысына қажетті жиі қолданылатын өру, тігу, тоқу оның ішінде ши тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты өнерлер жиынтығын айтады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Киіз басу, сырмақ сыру, текемет, алаша, құрақ көрпе және ұлттық киімдер мен кілем, ши тоқу сияқты күні бүгінге дейін өз маңызын жоғалпай келе жатқан сондай дәстүрлі қолөнер үлгілерін үйрету - оқушыны еңбек сүйгіштікке, әсемдікке талпындырып, халқының тарихын біліп, мәдени мұрасын қадірлеп, дәстүрін жалғастыра білуге баулиды. Оның үстіне ұлттық қолөнер өзінің тарихы терең, мазмұны сан қилы ерекшеліктерімен болашақ жастарға рухани, эстетикалық, эмоциялық, интеллектуалдық тұрғыда әсер етіп, олардың тұлғалық және салалық қасиеттерін дамыта түседі.
5-7 сынып оқушыларының көркемдік және шығармашылық талғамын әртүрлі құралдарды қолдана отырып, оқу және сабақтан тыс іс-шаралар түрінде дамыту осы аталған тұжырымдарға сүйенеді.
Бүгінгі таңда түрлі техникалық жаһандық өзгерістер кезеңінде осы жастағы мектеп оқушыларының ұлттық мәдениетке деген қызығушылығы мен жалпы көркемдік талғамдарының төмендігін біздің зерттеу нәтижелері көрсетіп отыр.Бейнелеу және сәндік-қолданбалы өнер сабақтары адамзаттың мәдени-тарихи, көркем-педагогикалық тәжірибесінің оқыту әлеуетін оңтайлы тарту негізінде 5-7 сынып оқушыларының көркемдік талғамын дамытуда негізін қалаушы болуға тиіс. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнері негізінде 5-7 сынып оқушыларының көркемдік талғамын дамыту түрлі интербелсенді инновациялық оқыту технологияларын қолдану талаптарын қояды.
Зерттеу нысаны. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнері түрлері мен құралдары арқылы оқушылардың көркемдік талғамын дамыту.
Зерттеу пәні. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнері негізінде 5-7 сынып оқушыларының көркемдік талғамдарын қалыптастыру әдістерін анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Сәндік-қолданбалы өнермен танысу процесінде 5-7 сынып оқушыларының көркемдік талғамын дамыту тиімдірек болады, егер:
- сәндік-қолданбалы өнер оқушылардың көркемдік талғамын дамытудың маңызды құрамдас бөлігі ретінде қарастырылса;
-бейнелеу өнерін оқыту мазмұнында халық өнерінің тарихи қалыптасқан көркемдік дәстүрлері мен шығармашылық қағидаттарын ескере отырып, сәндік-қолданбалы шығармашылықтың әртүрлі түрлері (металл, тас, саз, ағаш өңдеу) пайдаланылса;
- қолданбалы шығармашылықта қолданылатын табиғи көркем материалдардың сәндік қасиеттерін зерттеу және олардың педагогикалық әлеуетін оқушылардың көркемдік талғамын дамытудың тиімді құралы ретінде ескерілсе;
-сәндік-қолданбалы өнердің көмегімен оқушылардың көркемдік талғамын дамытуға ықпал ететін жалпы дидактикалық және әдістемелік жағдайлар әзірленсе.
Зерттеудің мақсаты. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнер құралдарымен 5-7 сынып оқушыларының көркемдік талғамын дамытудың жалпы дидактикалық және әдістемелік жағдайларын анықтап ғылыми негіздеу.
Қойылған мақсат негізінде зерттеудің келесі міндеттерін шешу қажет:
- зерттеу мәселесі бойынша ғылыми еңбектерге талдау жасау, алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибені жинақтау, теориялық талдау жүргізу және қарастырылып отырған мәселенің қазіргі жағдайына баға беру, оны зерттеудің перспективаларын анықтау;
-ағашты, металды, сазды көркем өңдеу, кілем тоқу сияқты ұлттық сәндік-қолданбалы өнердің түрлерін көркемдік талғамды дамыту мазмұнына енгізу және оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамытудың тиімді құралы ретінде олардың оқу әлеуетін пайдалану мүмкіндіктерін ашу;
- 5-7 сынып оқушыларын олардың көркемдік талғамын дамытуға ықпал ететін ұлттық сәндік-қолданбалы өнерге баулудың жалпы дидактикалық және әдістемелік шарттарын әзірлеу, тәжірибелік негіздеу.
Зерттеудің әдіснамалық негізі. Бұл көркемдік талғам мен көркемдік белсенділікті қалыптастыру үрдісінде шығармашылықты дамыту мәселелері бойынша жетекші әдіскер ғалымдардың, психологтардың, педагогтардың еңбектері, жеке тұлғаның шығармашылық болмысының көркемдік табиғатын, рухани-адамгершілік құндылығы мен халықтық сәндік-қолданбалы өнердің мәдениеттегі орнын анықтайтын теориялық ережелер мен ғылыми әдебиеттер болып табылады.
Жұмыста келесі зерттеу әдістері қолданылады:
-зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық, психологиялық, өнертану, педагогикалық өнертану, бейнелеу өнері тарихы мен әдістемесі бойынша ғылыми әдебиеттерді талдау;
-білім беру-тәрбие қызметінде оқушылардың көркемдік талғамын дамытуда ұлттық сәндік-қолданбалы өнерді қолданудың озық педагогикалық тәжірибесін зерделеу, анықтау және қорыту;
- тәжірибелік-эксперименттік жұмыс, оқушылардың ұлттық қолөнерінен көркем-шығармашылық қызметін бақылау, әдістемелік ұсыныстар мен көрнекі құралдарды апробациялау;
- ұлттық сәндік-қолданбалы өнерге тарту процесінде оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамытудағы көркемдік-шығармашылық қызмет нәтижелерін талдау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
-оқушылардың көркемдік талғамын дамыту құралы ретінде оқу-тәрбие ісіндегі ұлттық сәндік-қолданбалы өнердің орны мен рөлі анықталды.
- ұлттық сәндік-қолданбалы өнер құралдары арқылы 5-7 сынып оқушыларының көркемдік талғамының даму деңгейін анықтауға және бағалауға мүмкіндік беретін критерийлер әзірленді.
- ұлттық сәндік-қолданбалы өнерге баулу процесінде 5-7 сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігі барынша жүзеге асырылатын жалпыдидактикалық және әдістемелік жағдайлар анықталып, негізделді.
-оқушылардың көркемдік талғамын дамытуға ықпал ететін әдістемелік ұсыныстар мен нұсқаулар, оқу-әдістемелік көрнекі құралдар кешені жасалды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Мектеп оқушыларын ұлттық өнер мәдениетімен халықтық өнер арқылы таныстыру мәселесі жан-жақты шешіліп, сәндік-қолданбалы өнердің көмегімен оқушылардың көркемдік талғамын дамытудың жалпы дидактикалық және әдістемелік шарттары анықталып ғылыми негізде қарастырылған.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы - жасалған жалпы дидактикалық және әдістемелік жағдайлар, дамыта оқыту технологиялары қолданылған сабақтар жүйесі ұлттық сәндік-қолданбалы өнерімен таныстыру процесінде оқушылардың көркемдік талғамын дамытудың нақты негізін қамтамасыз етеді.
Зерттеу материалдары ұлттық сәндік-қолданбалы өнердің дамыған дәстүрлері бар бейнелеу өнерін оқыту процесінде оқушылардың көркемдік талғамын дамытуда қолданыла алады.
Қорғауға келесі мәселелер шығарылады:
1. 5-7 сынып оқушыларының көркемдік талғамын дамытудың маңызды құралы ретінде оқушылардың оқу үрдісіндегі ұлттық сәндік-қолданбалы өнердің рөлі мен орны.
2. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнерге баулу процесінде 5-7 сынып оқушыларының көркемдік талғамын дамытудың тиімді жалпы дидактикалық және әдістемелік шарттары келесі:
-оқушылардың өз күшіне, көркемдік-шығармашылық қабілеттеріне деген сенімдерін тәрбиелеу, олардың эстетикалық, адамгершілік, жеке қабілеттерін дамыту үшін белсенділік танытудың қажеттілігін, маңыздылығын ұғындыру;
-сабақтың еркін шығармашылық атмосферасын, оқушылардың практикалық жұмысты орындауға эмоционалды-эстетикалық көңіл-күйін қалыптастыру.
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, сегіз бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. 5-7 сынып оқушыларының көркемдік талғамын ұлттық сәндік-қолданбалы өнер құралдарымен дамытудың теориялық негіздері
1.1 Ұлттық сәндік-қолданбалы өнер - оқушыны жеке тұлға ретінде қалыптастыру құралы
Оқушыларды көркемдік білім беру, эстетикалық тәрбиелеу жүйесінде бейнелеу және сәндік-қолданбалы өнердің көмегімен тұлғаның көркемдік-шығармашылық белсенділігін, оның рухани әлеуетін дамыту мәселелері ерекше өзекті. Бейнелеу өнері, сәндік-қолданбалы өнер өзінің ерекше мүмкіндіктері мен ерекшеліктеріне байланысты мәдени мұраны жеке игеру үшін ерекше педагогикалық жағдайлар жасайтыны белгілі, олар эстетикалық тәрбие мен оқушылардың көркемдік талғамын дамытудың өзіндік құндылық бағдары бола алады. Сондықтан бүгінгі таңда оқушыларды бейнелеу өнеріне оқыту барысында көркемдік, шығармашылық және ұлттық сәндік-қолданбалы іс-әрекеттің әртүрлері мен өнер жанрларын қосу өте маңызды . Олардың ішінде педагогикалық әлеуетті қолдана отырып, оқушы өзін тиімді көрсете алады және өзінің мүмкіндіктерін ескеріп, өзінің көркемдік және шығармашылық белсенділігін жүзеге асыра алады. Бейнелеу өнерін оқыту процесінде сәндік-қолданбалы өнердің көмегімен оқушылардың көркемдік талғамының даму сипатын ескере отырып, көркемдік талғам, ең алдымен, оқушылардың қарқынды психикалық белсенділігімен пайда болатын шығармашылықтың бір түрі деп айтуға болады. Өнер сабақтарында белсенді көркемдік іс-әрекет процесінде 5-7 сынып оқушылары оқу материалының мазмұнына жаңа проблемалар қояды, олар ерекше нысандарды, әдістерді және оларды шешу жолдарын іздейді. Мектепте бейнелеу өнерін оқыту барысында сәндік-қолданбалы өнердің педагогикалық көркемдік-шығармашылық әлеуетін ескеру және жемісті пайдалану қажет.
Сәндік-қолданбалы өнерді дәстүрлі халықтық оқытуда мыңдаған жылдар бойы жинақталған өзінің принциптері, дәстүрлері, формалары мен әдістері бар. Оларды оқушылардың көркемдік білімі мен эстетикалық тәрбиесі жүйесінде шебер ескеріп, тиімді пайдалану керек. Мұғалім оқушыларға өзінің сыни бағасымен үлгіні немесе халықтық сәндік қолданбалы өнердің бұйымдарын қарастыру және талдау үшін ұсынған кезде, ол тек көркемдік бағалауды ғана емес, сонымен бірге оқушылардың шығармашылық қызығушылығын жандандыруды, танымдық әлеуетін, зияткерлік мүмкіндіктерін дамытуды міндет етеді.
Оқу-тәрбие іс-әрекетінде, атап айтқанда, визуалды өнер түрлерін бейнелеу өнерін, көркем еңбек сабақтарын оқыту процесінде халықтық сәндік-қолданбалы шығармашылықты жалпы материалдық және рухани мәдениеттің бөлігі ретінде қарастырған жөн. Оны дұрыс түсіну және шебер қолдану педагогикалық процестің негізгі мақсатын анықтауға мүмкіндік береді - жеке тұлғаның шығармашылық белсенділігін дамыту, жеке тұлғаның ерекше қасиеттерін, оның дарындылығын ынталандыру, ең бастысы халықтың тарихи тәжірибесін ескеру.
Көпұлттық қоғам жағдайында этникалық толеранттылықты қалыптастыру міндеті жеке тұлғаның басқа мәдениет өкілдерін тану, қабылдау, түсіну қабілеті және басқа ұлт, нәсіл, дін өкілдеріне толеранттық қарым-қатынаста болу арқылы көріністі алып, олармен диалог құру ерекше өзекті болып табылады.
Тұлғаны қалыптастыру - көпұлтты және көпмәдениетті ортада белсенді және тиімді өмір сүруге қабілетті, басқа мәдениеттерді түсіну мен құрметтеу сезімі дамыған, түрлі ұлт өкілдерімен татулық пен келісімде өмір сүруге қабілетті тұлғаны қалыптастыру мақсаты көп мәдениетті білім мен тәрбиенің негізгі міндеті. Ұлтаралық қатынастарды құрудың үлгілері мен әдістерін меңгерудің маңызды кезеңі - бастауыш мектеп жасы. Тұлғаны қалыптастыру құралдарының бірі - әр этностың ділін, психологиялық келбетін, ұлттық мінез ерекшеліктерін, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын көрсететін халық шығармашылығы. Халық өнері туындылары өзінің бейнелеу ерекшелігіне қарай бастауыш сынып оқушыларының қабылдауына барынша қолжетімді.
Әр халық өнер арқылы өзінің дүниетанымын, ішкі тұтастығы мен өнегелі, рухани тұрақтылығын ұзақ уақыт бойына сіңірген бейнесін жасайды. Мәдениет бізге адамдардың туа біткен қабілеттері арқылы қандай жетістікке жетіп, олардың өмірдегі алар орнын айшықтайды.Адам болу - даралыққа қол жеткізу, ал біз мәдени заңдылықтарды, тарихи қалыптасқан мағыналық жүйелерді басшылыққа ала отырып, осы даралықты игереміз, осы тұрғыдан алғанда өмірімізге пішін, тәртіп, мән беріп, бағыт-бағдар береміз.
Қазіргі мектеп жүйесі оқу-тәрбие процесін ұйымдастырудың стандартталған формаларына байланысты мектеп оқушыларының мәдени-ағартушылық қажеттіліктерін толық қанағаттандыра алмайды. Сонымен қатар, көптеген қосымша білім беру мекемелерінде халық қолданбалы өнерін оқып-үйрену және жаңғырту жұмыстары жүргізіліп жатқанына қарамастан, өкінішке орай, бұл үдеріс көбінесе халықтың мәдени-тарихи тәжірибесіне сүйенбей, стихиялы түрде жүзеге асады.
Көпмәдениетті білім мен тәрбие беру міндеттерін жүзеге асыру әртүрлі халықтардың мәдениеттері арасындағы делдал, мәдениетаралық қатынасты ұйымдастырушы - мұғалімді дайындау қажеттілігін алға тартады. Бұл мәселені шешу көп жағдайда бастауыш сынып мұғалімдерін оқытудың мектептік кезеңін жаңғырту сапасына байланысты. Дәстүрлі оқытумен қатар оқушылардыңшығармашылық тұлғасын дамытуға дайындығының мүмкіндіктерін ашып, жүзеге асыру қажет. Бұл мәселені шешудің негізгі жолы көркем-педагогикалық білім беру жүйесін құру мен жүзеге асырудан көрінеді, соның нәтижесінде болашақ бастауыш сынып мұғаліміне тиімді көпмәдениетті білім мен тәрбие беру қамтамасыз етіледі. Халықтық қолданбалы өнер қоғамның материалдық және рухани мәдениетінің бір бөлігі ретінде адамның дүние, қоғам, табиғат туралы идеясын көрсетеді. Бұл жалпыадамзаттық құндылықтарды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізудің маңызды тәсіліне айналуда. Бабалардың шығармашылық мұрасын зерделеу рухани құндылықтарға назар аударуға, тарихи өткенге қызығушылық пен құрмет білдіруге көмектеседі, бұл жеке адамның тұлға ретінде, баламалы ойлау қабілеті бар, түсінуге қабілетті жеке тұлға ретінде дамуына және халықтың еңбегімен жасалғанды бағалауға үлкен мүмкіндіктер ашады. Бұл бастауыш сынып оқушыларының тұлғасын қалыптастыру барысында халықтық қолданбалы өнерді зерттеу қажет деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Ғылыми әдебиеттерде тұлғаның күрделі сипаттамаларының бірнеше топтары бөлінеді:
- біріншісіне осы нақты адамға тән әртүрлі психикалық процестердің (сезім, эмоция, түйсік, қабылдау, ойлау, есте сақтау, ерік) ерекшеліктері жатады;
- екінші топ әдетте биологиялық детерминация деп аталатын типологиялық тұлғалық қасиеттерді (темперамент ерекшеліктері) біріктіреді. Олар негізгі емес, бірақ қызмет түрін таңдауда маңызды рөл атқарады. Әртүрлі темпераменттегі адамдар (холерик, флегматик, сангвиник, меланхолик) жұмыс стилінде, нәтижеге жету үшін моральдық және физикалық күш-жігерімен ерекшеленеді;
- үшіншісіне тәрбие процесінде қалыптасатын және тұлғаның қажеттілік-уәждік (мотивациялық)саласына негізделетін тұлғаның бағыттылығы ретінде айқындалатын тұлғаның әлеуметтік анықталған қасиеттері (мүдделері, идеалдары, ұмтылыстары, сенімдері, дүниетанымдары) жатады;
- төртіншіден, тұлғаның қалыптасуы оқу процесінде жинақталатын, даму деңгейін, дайындығын, тәжірибесін білдіретін білім, білікьдағдыларын меңгеру нәтижесінде де жүзеге асады.
Мектеп оқушыларының сәндік іс-әрекетін сәтті басқаруды мұғалім және оның сәндік өнердің негізгі көркемдік заңдылықтарын білуі жүзеге асырады.
1. Мазмұн мен форманың, көркемдік пен функционалдылықтың бірлігі мен өзара байланысы, бұйым пішінінің оның мақсаты мен материалына тәуелділігі.
Бұл заңдылық мектеп оқушыларының мақсаты бойынша ұқсас, бірақ климаттық тілдерден, дәстүрлерден, белгілі бір халықтың тұрмыс-тіршілігінен туындаған өзіндік ерекшеліктері бар заттарды салыстыру кезінде жақсы түсіреді.
2. Дәстүрдің сәндік-қолданбалы өнердің шығармашылық сипатымен ұштасуы, олардан тұрақты мотивтердің бірлігі, әр халық шеберінің түсіндіруі тұрғысында ұлттық дәстүрлі негізде жаңа форма мен мазмұнды қарастыру.
Ғылыми әдебиеттерде эстетикалық тәрбие берудің дәстүрлі әдістерімен қатар осы процеске тән әдістерді құрастыру мәселесі де зерттелуде. Көркемдік талғам берудің нақты әдістерін жіктеудің ең жалпы тәсілі, әсерлілерін бөліп көрсету - бұл мән қалдыру (олардың тиімділігі жоғары көркемдік репертуарды таңдауға байланысты және осы репертуармен жұмыс істеу негізінде 5-7 сынып оқушыларының бойында терең сезім ояту, естігені, көргені, сезгені негізінде өзінің бойында пайда болған әсермен біреумен бөлісуге қажеттілігі мүмкін болуында) және экспрессивті - өзін көрсетуге мүмкіндік беру (оқушылардың көркемдік құндылықтарды жасайтын немесе қайта жағдаяттар негізінде, өз алаңдауларын білдіру және оларды бір уақытта бастан кешіру). Экспрессивтік әдістер әртістердің, орындаушы музыканттардың, хор мүшелерінің, режиссерлердің, авторлардың рөлдеріндегі белсенді көркемдік әрекетке негізделген әдіс. Әдістердің екі тобы да өте көп, өйткені олар эстетикалық тәрбиенің көптеген әртүрлі құралдарымен (бейнелеу әрекеті, музыка, табиғат, сәндік-қолданбалы өнер, дизайн, фольклор, театр, экран өнері және т.б.) байланысты. Кіші жастағы оқушыларға тұлғалық-бағдарлы көркемдік талғам беру процесінде ең сұранысқа ие болуы мүмкін көркемдік талғам әдістерінің топтарын бөліп көрейік. Сонымен, әсерлі әдістер тобында сөздің, дыбыстың, түстің, кеңістіктің, қозғалыстың, форманың, қимылдың және т.б. байланысын бақылауға мүмкіндік беретін көркемдік имидждің модальділігінің қанық бояуына батыру арқылы эстетикалық тәрбиенің неғұрлым толық эмоционалды және интеллектуалдық бай процесін қамтамасыз етуге бағытталған полихо-көркемдік әдістер үлкен қызығушылық тудырады. Мұндай әдістерге мыналар жатады:
- дыбыстық суреттерді модельдеу әдістері;
- көркемдік ассоциациялар әдісі; көркемдік тәжірибе әдісі;
- сюжетпен эвристикалық жұмыс әдісі; полимодальдық қадамдар әдісі;
- семантикалық дифференциал әдісі;
- жанрлық - стильдік ұқсастық әдісі;
- рефлексивті талдау әдісі.
Экспрессивті әдістер тобында біз мыналарды бөлеміз:
- әлеуметтік ойын тәрізді модельдеу әдісі;
- тірі орындау әдісі;
- импровизация әдісі.
Мектеп оқушылары сәндік өнердің осы үлгісін түсінуі үшін мектепке дейінгі мекемеде белгілі бір кескіндеме мотивтерімен безендірілген өнімдердің бірнеше нұсқасы болуы керек. Мысалы, маталардың ең дәстүрлі элементтерімен (сызықтар, жолақтар, ою-өрнектер) танысу үшін кесте (алжапқыштар, юбкалар, жейделер; сүлгілер, перделер, дастархандар, майлықтар) безендірілген киім мен тұрмыстық заттар қажет. Олар тәрбиеленушілерге қазақ ою-өрнегінің ерекшеліктерін түсінуге, ою-өрнектің орналасуы мен бұйымның пішіні арасындағы өзара байланысты көруге көмектеседі. Халықтық қолөнердің бір түрі вариативті түрде ұсынылуы өте маңызды.
3. Халық өнерінің ұжымдық табиғаты.
Бұл, ең алдымен, онымен бір адам емес, отбасы, шеберхана жұмысшылары, ауыл тұрғындары айналысатындығына байланысты.Бұл өнердегі дәстүрлі көзқарастардың сабақтастығын қамтамасыз етеді. Әйтсе де, әдетте, ұжымда халық шеберлерінің ұрпақтары дамытқан барлық жақсыны пайдаланып қана қоймай, дәстүрлі элементтерді дамытып, жетілдіретін дарынды шебер болады. Ұжым мен жеке тұлғаның бірлігі мен өзара байланысы халық шығармашылығының дамуының негізі болып табылады.
4. Жалпылау және нақтылық, натурализмнің болмауы, яғни стиль және қарапайымдылық.
Халық шеберлері ешқашан шынайы гүлдер, жануарлар, құстар жасамайды. Олардағы заттардың пішіні әрқашан біршама стильді және жеңілдетілген. Максималды қарапайымдылық, силуэттің дәлдігі, айқындық, пішін мен кескіндеменің ұстамдылығы халық шебері жасаған бұйымдармен анықталады. Оқушыларға мұны көруге және ерекше бөлуге үйрету керек.Дәріс курсының мазмұны оқушылардың бірқатар сұрақтарды зерттеуді қамтиды:
- қазақ қолданбалы мәдениетінің пайда болуы және дамуы;
- республика аумағында ағаш және тас сәулет өнерін дамыту;
- Қазақстанның бейнелеу өнері;
- халықтық кәсіпшілік;
- қазақтың сәндік-қолданбалы өнері;
- костюм бейнесі.
Сәндік-қолданбалы өнер сабақтарын сәтті өткізу үшін мұғалім алдына негізгі мақсаттар мен міндеттер қоюы керек:
- оқушылардың рухани қасиеттері мен көркемдік талғамын қалыптастыру;
- оқушыларды көркем-шығармашылық процеске тарту;
- өздерінің ерекше кескіндеме композицияларын жасау үшін оқушылардың қиялын ояту;
- оқушы қолдарының ұсақ моторикасын дамыту;
- сөздік қорын байыту.
Жұмыстың негізгі бағыттары:
- қылқалам жұмысымен танысу;
- әртүрлі кескіндеменің өсімдік және геометриялық ою-өрнектерінің бейнелік стилизациясымен танысу;
- оқушыларды халықтық көркем қолөнер бұйымдарымен таныстыру;
- қазақ сәндік өнерінің символизмімен және оның мағынасымен танысу;
- мектеп оқушыларының сәндік бұйымдар жасауы;
- мүсіндеу;
- ұлттық киімді зерттеу;
- кестелеуді зерттеу .
Оқушының практикалық көркемдік және шығармашылық қызметі және оның халықтық сәндік-қолданбалы өнер туындыларын қабылдауы тек арнайы білімді, дағдыларды ғана емес, сонымен қатар халықтық өнер туындылары не үшін құрылғанын, қандай жалпыадамзаттық идеялар-сезімдерді, көркемдік бейненің экспрессивтілігіне қолжеткізуді түсіну қабілетін дамытуды қамтиды.
Мектеп оқушыларына қосымша білім беру жүйесін дамыту қазіргі уақытта сапалы жаңа кезеңге аяқ басып отыр, өйткені ол тек қосымша білім беру мекемелерінде ғана емес, сонымен қатар жалпы білім беру ұйымдарында да (мектептер, гимназиялар, лицейлер, колледждер) мектеп оқушыларының Халық қолданбалы өнері тақырыбын оқуы ерекше қызығушылықтарын тудырады. Ол келесі аспектілерде дәріс материалының мәнін түсінуге бағытталған:
- дәстүрлі қолданбалы өнер;
- халықтық қолданбалы өнер;
- ұлттық киім;
- кесте және оның ерекшеліктері;
- флоралық-өсімдік, зооморфты ою-өрнек қоршаған табиғат әлемімен, халықтық поэтикалық шығармашылықпен генеалогиялық байланыс ретінде.
Бұрынғы атақты шеберлердің шығармашылық тағылымдары көркемдік көзқарасы мен ой-өрісін байытып, табиғат пен адамның ұлылығы мен әсемдігін түсінуге көмектесіп, кәсіби шеберлікті жақсы меңгеруге ықпал ете алады.
Педагогика ғылымы өскелең ұрпақтың мәдениеті мен имандылығын қалыптастыру ретінде тәрбиеге тұжырымдамалық көзқараста оның базалық негізін анықтады: адамзаттың жалпы рухани тәжірибесін сақтау; әртүрлі мәдениеттер мен халықтар арасындағы диалог. Патриотизмге, адамгершілік-рухани қасиеттерге тәрбиелеу, қоғамға бейімделу қабілетін дамыту. Осы әлеуметтік-педагогикалық міндеттерді шешу ұлттық генофондты, қоғамдық имандылық пен мәдениетті сақтаудың ең маңызды шарты болып табылады. Қазіргі мектеп бағдарламалары мектеп оқушыларын Қазақстандағы халық қолөнерінің негіздерімен таныстыруды көздейді. Мектеп оқушыларымен жұмыстың ерекше дамуы олардың сәндік-қолданбалы өнердің әртүрлі түрлерімен танысуы болды. Сәндік-қолданбалы өнер туындыларымен танысу мектеп оқушыларына халықтың эстетикалық идеяларын, нақты аймақтық ерекшеліктерін түсінуге мүмкіндік береді. Көркем-шығармашылық іс-әрекет процесінде оқушының эмоционалдық-көркемдік санасын, шығармашылық іс-әрекет дағдылары мен дағдыларын қалыптастыру жүзеге асырылады. Көркем-эстетикалық тәрбиенің маңызды міндеттерінің бірі адамның әсемдік заңдылықтары бойынша әсемдік пен белсенділікке деген қажеттілігін анықтауға болатын адамгершілік-эстетикалық қажеттілікті қалыптастыру. Мұнда екі негізгі компонент маңызды:
- моральдық-эстетикалық қажеттіліктің кеңдігі, яғни индивидтің құбылыстардың мүмкін болатын ең үлкен ауқымына эстетикалық қатынас жасау қабілеті;
- моральдық-эстетикалық қажеттіліктің сапасы, ол көркемдік талғам деңгейі.
Көркем шығармашылыққа деген қажеттілік - өзін-өзі жүзеге асыру қажеттілігі. Бұл қажеттілік балалық шақта органикалық түрде қанағаттандырылады. Бірақ уақыт өте келе ол жоғалып кетуі мүмкін, немесе қолайлы жағдайлардың әсерінен адам бұдан былай жасауға көмектесе алмайтындай дамуға ие болады, бұл қажеттілік адам бойынан қайтпайтын болады. Оқушы сәндік-қолданбалы өнердің әртүрлі түрлерінің техникасы мен технологиясын меңгеру барысында бұрын алған білімдері мен дағдыларын өз бетінше пайдаланып, оларды біріктіріп, бір әрекет түрінен екіншісіне көшіру мүмкіндігіне ие болады. Әрбір кезең эстетикалық тәрбие мен көркемдік тәрбиенің мақсаттарын жүзеге асыруға бағытталған сәндік-қолданбалы өнермен қарым-қатынас жасаудың әртүрлі тәсілдерін белсендіруді қамтиды.
Білім берудің тұлғалық парадигмасы мен оқу-тәрбие процесінің мәдениеттану бағыттылығы жағдайында қалыптасу стандарттарының нысаны бар тұлғаны қалыптастырудың қандай да бір жалпы маңызды, әлеуметтік берілген мақсаты идеясы өз мәнін жоғалтады. Мұндай көзқарас, біздіңше, 5-7 сынып оқушысы тұлғасының мәдениетті тұлға ретінде қалыптасуының мәдениеттану мәніне қайшы келеді, өйткені тұлға бастапқы тапсырмаға шыдамай, өзінің міндеттері мен қабілетіне сәйкес дамиды. Демек, тәрбиелік мақсатта инвариантты әмбебап компонентпен қатар жеке вариативті аспектілер де қабылданады. Мақсаттың өзі оқу-тәрбие процесінің субъектілерін бірлесіп жасау нәтижесінде әрекет етеді, мұнда мұғалім білім мен мәдениеттің тасымалдаушысы, оқыту мен тәрбиелеуде тұлғалық растайтын жағдайды құрастырады, ал оқушы даму субъектісі болып мәдениетті игерген, өз қабілетіне сай қоғамда өзін шығармашылықпен жүзеге асыратын адам болып табылады. Оқушының мәдениет тұлғасы ретіндегі тұлғасын қалыптастыру міндеттеріне мыналар жатады:
- мектеп оқушыларының мәдениеттің тұтас тәжірибесін меңгеруіне жағдай жасау (дүние және қоғам туралы жан-жақты білім, құндылық бағдарлары, қарым-қатынас, мінез-құлық, дамудың гуманистік бағыты);
- оқушылардың қабілеттері мен қабілеттерін анықтау, еркін шығармашылық өзін-өзі дамыту мүмкіндігі үшін мәдени-шығармашылық білім беру ортасын ұйымдастыру;
- оқушының мәдени тәжірибесін қалыптастыруға педагогикалық қолдау көрсету.
Бұл міндеттерді кешенді шешу мәдениеттанукөзқарасы негізінде оқушының мәдениетті тұлға ретінде қалыптасуын қамтамасыз етеді.Сонымен, ұлттық-аймақтық құрамдас пәндердің мазмұны, сыныптан тыс жұмыс түрлері кіші сынып оқушыларына көпмәдениетті білім берудің өзіндік ерекшелігі, бірегейлігі, мәдени дәстүрі, рухани мәдениеті, этникалық сәйкестендіру, ұлттық бірегейлік, ұлттық бірегейлік сияқты негізгі ұғымдар мен категорияларды, мәдениеттердің ортақ тамырлары, мәдениеттердің әртүрлілігі, мәдениеттер арасындағы айырмашылықтар, мәдениеттердің өзара ықпалы, мәдениетаралық қарым-қатынас, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетің меңгеруіне мүмкіндік береді.
Сәндік-қолданбалы өнерді оқу барысында мектеп оқушыларының шығармашылығы белсендіріледі. Алайда, сәндік-қолданбалы өнердегі шеберліктің негізгі заңы мен дәрежесі қайталау - вариация - импровизация заңы болып табылатын тәсіл қазіргі педагогика ғылымын енді қанағаттандырмайды. Оқушы тұлғасын мәдениетті тұлға ретінде қалыптастырудың мәдениеттану көзқарасы негізінде оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру қайта қарауды және оның мазмұнын құрудың іргелі негіздерін талап етеді. Бұл жерде мемлекеттік бағдарламаның өтуі емес, жеке тұлғаның дамуы, оның мәдениетін меңгеруі басымдыққа ие. Жеке ғылыми, моральдық және басқа да шындықтардың орнына оқушыларда ғылыми білім, бейнелеу немесе сәндік өнер, діни ілімдер және т.б. Білім беру пәндерінің мазмұнында басым болатын абстрактілі логикалық білімге баса мән беру көбінесе эмоционалды-сенсорлық құрамдас бөлікпен толықтырылады: жанды шығармашылық әрекет туралы идеялар, адамның табиғатпен және қоғаммен қарым-қатынасының барлық басқа реттеушілерінен рухани-адамгершілік заңдардың басымдығы.
Қазіргі кезеңде білім берудегі ойын бағыты біздің еліміз үшін жаңа, бірақ оқушылардың барлық санаттарына (әсіресе мектепке дейінгі мекемелерде және мектептің төменгі сыныптарында) тез таралуда. Оқушыларға арналған ойын - бұл дамуға ықпал ететін тамаша әрекет, сонымен қатар пайдалы білім алудың оңай жолы.
Біз сыныпта қазақтың дәстүрлі мерекелерімен танысамыз, олар қандай да бір түрде дәстүрлі қолданбалы өнерді міндетті түрде шығарумен байланысты. Мектеп оқушыларының сабақта меңгерген қол өнері қазақ халқының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары туралы біліммен ұштасып, оқушылардың мәдениетке деген қызығушылығын қалыптастырып, өз тәжірибесін болашақ оқушыларға жеткізуге құштарлығын қалыптастырады деп ойлаймыз.
Мектеп оқушыларының қосымша білім беру жүйесіндегі сабақтар оқушылардың әлеуметтік және кәсіби өзін-өзі анықтау қабілеттері мен қызығушылықтарын дамытуға ықпал етеді, көркем-техникалық шығармашылықпен, ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысуға мүмкіндік береді және келесі шарттарды жүзеге асыруды көздейді:
- оқушылардың қызмет түрлері мен салаларын еркін таңдауы;
-жекеқызығушылықтарға, қажеттіліктерге,қабілеттерге назар аудару;
- өзін-өзі еркін анықтау, оқушының қабілетін жүзеге асыру;
- біртұтас әлеуметтік-мәдени кеңістікті қалыптастыру: білім беру бағдарламаларын біріктіру;
- оқушының әлеуметтік бейімделу және кәсіби өзін-өзі анықтау мәселесін шешу;
- оқушыға бағытталған білім берудің заманауи теорияларына сәйкес қосымша білім беруде мектеп оқушылары мен ересектер арасындағы ынтымақтастықты ұйымдастыру;
- оқушылардың рухани және мәдени құндылықтарын дамыту үшін барынша жағдай жасау, өз және басқа халықтардың тарихы мен мәдениетіне құрметпен қарауды тәрбиелеу;
- негізгі біліммен үнемі сұранысқа ие бола бермейтін жеке қабілеттерді дамыту;
- оқушылардың жеке білім беру жолын анықтауы үшін қажет кейбір пәндер мен курстардың базалық білім беруде болмауының орнын толтыру.
Кіші мектеп оқушысы тұлғасының этномәдени құзыреттілігін қалыптастыру мыналарға негізделеді:
- этнологиялық кешеннің пәндерін тереңдетіп оқу және дамыту;
- ұлттық мәдени мұраны түсіндіретін көркемдігі жоғары интеллектуалдық үлгілерді жасау үшін костюм өнеркәсібі саласында терең этномәдени дайындыққа бағыт-бағдар беру;
- әлеуметтік тәжірибені меңгеруге бағдарлану, әртүрлі этномәдени қауымдастықтармен қарым-қатынас жасай білу.
Мектеп оқушысының көркем шығармашылығын зерттеушілер соңғы өнім ретінде ғана емес, сонымен бірге процесс ретінде де қарастырады. Онда оқушы өзін әлеуметтік тұлға ретінде көрсетеді. Оқушы өз шығармаларында өзін қоршаған дүниені, айналадағы шындықты бейнелейді. Бұл шығармашылық процесс, өйткені сурет көркем бейнені жасайды және шығармашылық бастау алады. 5-7 сынып оқушысының шығармашылығы әрқашан өзінің әлем туралы өзіндік идеясына, осы дүниедегі өзін түсінуі мен тануына және өзін-өзі танытуына негізделеді.
Мектеп оқушыларына арналған қосымша білім беру мекемесіндегі сабақты біз мұғалім мен оқушының белсенді бірлескен шығармашылық процесі ретінде қарастырамыз және ол үшін мұғалім өзі бірге жұмыс істейтін әрбір шәкіртін сезіне білуі қажет. Ол оқушыға өз білімі мен идеясын өз бетінше жалпылау қиынға соғатын уақытта, ақпарат алуан түрлі немесе көркемдік тапсырма көпқырлы болған кезде және қажетті нысанға немесе пәнге толығымен шоғырлану қажет болған кезде және полиартистикалық дамуды жүзеге асыру табысты болуы үшін көмекке келе алады. Ең әлсіз оқушының да жұмысқа тез үйреніп, тез бойлауына мүмкіндік беретін ұжымдық шығармашылық әдісін негізге алу қажет.
Қосымша білім беру жүйесіндегі сабақтар оқушының мәдени кеңістігін кеңейтеді және мемлекеттік білім беру стандартының аймақтық компонентін ескере отырып жүргізіледі. Оқушыны мәдениет құндылықтарымен таныстыру оның жеке қызығушылықтарын, ұлттық ерекшеліктерін, оның микроқоғамының дәстүрлерін ескереді. Мектеп оқушысы - өз заманымен, алыс-жақын ортасымен, өзі жататын халқымен, адамшылығымен мың жіппен сабақтасқан тұлға. Бұл өзінің дүниеге көзқарасымен, адамның бұл дүниедегі орнымен, тұтас, біртұтас ішкі өмірімен даралық.
Жоғарыда аталған шарттар мен қажеттіліктерді жүзеге асырудың маңызды құралы мектеп оқушыларына бейнелеу және сәндік өнерді үйрету болып табылады. Оқушының көркем шығармашылыққа деген қажеттілігі - бұл қолайлы жағдайлардың әсерінен туатын өзін-өзі жүзеге асыру қажеттілігі. Бұл қажеттілік оқушының өзін-өзі көрсетуі мен өзін-өзі жүзеге асыруына ықпал етеді.
Мектеп оқушыларының көркемдік-шығармашылық іс-әрекетін ұйымдастыру, оларға халық өнерінің дәстүрлі түрлері бойынша көркемдік талғам беру - мектеп оқушыларын халқымыздың ұлттық мәдениетімен таныстырудың ең тиімді түрі.
Қорытындылай келе, ұлттық тәрбиенің мақсаты жеке тұлғаның сана-сезімін, мінез-құлқын, ар-намысын қалыптастырып, дамыту. Ал, халықтық қолданбалы өнер белгілі бір даму сатыларынан өтіп, ғылыми педагогикалық сатыларға жеткенше ұрпақ тәрбиесіндегі бастау бұлақ болып саналатын халықтық педагогиканың ұлттық тәрбие жүйесіндегі алғашқы құрал қызыметін атқарып келгенін байқаймыз. Осыдан халқымыздың қолданбалы өнері мен халықтық педагогиканың тәрбиедегі сабақтастығы принциптік-идеялық үндестігі туындайды.
"Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек. Тәрбиесіз берілген білім - адамзаттың жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі"- деп, ұлы ғұлама Әбу Насыр әль-Фараби бабамыз айтқандай, оқушыларға халықтық этнопедагогика негізінде қолданбалы өнер арқылы тәрбие беру арқылы ұлттық санасы, ізгілік қасиеттері қалыптасқан, жан-жақты дамыған тұлғаны тәрбиелей аламыз.
1.2. Оқушылардың көркемдік талғамын дамытудың психологиялық ерекшеліктері.
Мәдениетпен, өнермен танысу процесі бірте-бірте әрі жан-жақты жүруі керек:
- поэзияны үйрену;
- жоғары көркемдік иллюстрациялар көрсету;
- қоршаған әлемнің әсемдігіне назар аудару;
-оқушымен бірге театрларға, мұражайларға бару;
- белгілі бір нәрсенің мазмұнын қолжетімді түрде түсіндіру .
Бұл үдерісте мектеп оқушыларының жас және психологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет. Көріп отырғанымыздай, оқушының көркемдік талғамының дамуына оның отбасы, ата-ананың оқушы тәрбиесіне деген қызығушылықтарының психологиялық деңгейі, педагогикалық мәдениеті мен өнер саласындағы қажетті білім деңгейі айтарлықтай әсер етеді.
Көркем-білім беру іс-әрекетінде шығармашылық өзара әрекетті ұйымдастырудың маңызды шарты,ең алдымен, мұғалімнің шығармашылық тұлғасы болып табылады. Мұғалім оқушының көркемдік талғамын дамытуға қолайлы жағдай жасайды, сұрақтардың, жаңа қырларының, идеялардың пайда болуына түрткі болады. Мұндай оқытудың негізгі мақсаты - қоршаған шындыққа шығармашылық көзқарасты қалыптастыруға ықпал ететін тиісті ортаны ұйымдастыру. Бұл жерде ең табыстысы - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz