Басқару шешімдерін қабылдау кезеңдері
Қазақ технология және бизнес университеті АҚ
Емберген Қарлығаш Дәулетқызы
Кәсіпорында, ұйымда басқару шешімдерін қабылдау процессін жетілдіру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Нұр-Сұлтан, 2022 жыл
Мазмұны
КІРІСПЕ 5
1 Кәсiпорында басқарушылық шешiмдердi әзiрлеу мен қабылдаудың теориялық аспектiлерi 9
1.1 Басқару шешiмдерiнiң мәнi және жiктелуi 9
1.2 Басқарушылық шешiмдер қабылдау процесiнiң негiзгi кезеңдерi 17
1.3 Басқару шешiмдерiн әзiрлеу және қабылдау әдiстерi мен модельдерi. 21
2 ЖШС Smart Groups кәсiорының ,қызметiн жағдайын талдау 30
2.1 SMART GROUPS ЖШС-ның ұйымдастырушылық-экономикалық жағдайы 30
2.2 Өндiрiстiстiк процестi басқарудағы шешiм қабылдау процесiн талдау 35
2.3 Персоналды басқаруда басқарушылық шешiмдер қабылдау процесiн бағалау 41
3 Smart Groups ЖШС-дегi басқарушылық шешiмдердi әзiрлеу үрдiсiн оңтайландыру бағыттары. 48
3.1 Бизнестi басқарудағы шешiм қабылдау процесiн жетiлдiру. 48
3.2 Персоналды басқару бойынша шешiмдердi әзiрлеу үрдiсiн жетiлдiру 53
3.3 Ұсынылған iс-шараларды жүзеге асырудың тиiмдiлiгiн анықтау 57
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI 62
КІРІСПЕ
Жетекшiлiк қызмет және басқару шешiмдерiн қабылдау кез-келген басқарушылық қызметтiң маңызды бөлiгi болып табылады, себебi ол тұтастай алғанда кәсiпорынның тиiмдiлiгi басқару шешiмдерiнiң сапасына байланысты, сондықтан моральдық және материалдық шығындарды болдырмау үшiн оның теориясын бiлу керек.Себебi шешiмдi әзiрлеу және қабылдау соңғы нәтиженi анықтайтын жетекшiнiң қызметiндегi негiзгi үрдiсi болып табылады. Егер басқарушылық шешiмдi әзiрлеу кезiнде олар компанияның стратегиясын, болашақ өнiмнiң бәсекеге қабiлеттiлiк стандарттарын, компанияның сыртқы және iшкi ортасының құрамдас бөлiктерiнiң өзгеруiн нақты болжай алмаса, онда ертең ол кәсiпорын банкроттыққа ұшырауы ықтимал. Осылайша, басқарушылық шешiм талдау, болжау, оңтайландыру, экономикалық негiздеу және мақсатқа жетудiң ең жақсы нұсқасын таңдаудың нәтижесi болып табылады.
Дипломдық зерттеу тақырыбының мақсаты кәсiпорындардың тиiмдiлiгi мен басқарушылық шешiмдердiң сапасына байланысты анықталады, өйткенi оңтайлы басқарушылық шешiмдi әзiрлеу және қабылдау кәсiпорынның бәсекеге қабiлеттiлiгiн, ұтымды ұйымдастырушылық құрылымдарды қалыптастыруды, дұрыс кадрлық саясатты жүргiзудi, ұжымдағы әлеуметтiк-психологиялық қатынастарды реттеудi, ұйымның оң имиджiн құруды қамтамасыз етедi.
Барлық қоғамдық өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттырудың маңызды қоры қабылданатын шешiмдердiң сапасын арттыру болып табылады. Ерекше және күрделi жағдайларда негiзделген объективтi шешiмдер қабылдау процесiн жетiлдiруге осы процеске ғылыми көзқарасты, шешiм қабылдаудың модельдерi мен сандық әдiстерiн қолдану арқылы қол жеткiзiледi. Шешiм қабылдау қызметтiң кез келген түрiне тән және бiр адамның, адамдар тобының немесе белгiлi бiр мемлекеттiң бүкiл халқының жұмысының тиiмдiлiгi оған байланысты болуы мүмкiн. Экономикалық және басқарушылық тұрғыдан алғанда шешiм қабылдау өндiрiс тиiмдiлiгiн арттыру факторы ретiнде қарастырған жөн. Өндiрiстiң тиiмдiлiгi, әрине ол әр жағдайда жетекшi қабылдаған шешiмнiң сапасына байланысты болады.
Шешiм қабылдаумен байланысты мәселелердiң маңыздылығы оларға кең ауқымды ғалымдар мен зерттеушiлердiң назарын аударады. Шешiм қабылдау - жүйелi процесс болып табылады. Бұл жұмыстың тақырыбының өзектiлiгi шешiм қабылдау басқару процесiнiң құрамдас бөлiгi, ұйым өмiрiне айналатын орталық болып табылатындығына байланысты болып келедi.Бiрақ ұйымдық шешiмдердi қабылдау жауапкершiлiгi үлкен, себебi ұйымның және оның жеке мүшелерiнiң тағдыры ұйымдағы жеке шешiмге байланысты болуы мүмкiн. Сондықтан қазiргi кезде күрделi және жылдам өзгеретiн әлемде басқарушы асығыс шешiм қабылдай алмайды. Белгiлi бiр басқарушылық шешiмдердi қабылдайтын жетекшi белгiлi бiр қасиеттердi бiрiктiруi керек: жағдаяттарды талдау өнерi мен терең кәсiби бiлiм, шешiм қабылдаудың техникасы мен әдiстерi, адамдармен жұмыс iстеудегi кәсiби дағдылар.
Кәсiпорындағы құжаттармен жұмысты ұйымдастыру басқару аппаратының жұмыс сапасына, басқарушы қызметкерлердiң жұмысын ұйымдастыруға және мәдениетiне тiкелей пропорционалды әсер етедi. Жалпы басқару қызметiнiң жетiстiгi құжаттаманың қаншалықты кәсiби жүргiзiлуiне байланысты. Басқаруды құжаттамалық қамтамасыз ету (БҚҚ) - құжаттарды басқару функцияларын мақсатты түрде қамтамасыз ететiн қызмет. Заманауи ұйымның жетiстiгi басқаруды құжаттамалық қамтамасыз ету iсiнiң қызметi қаншалықты ұтымды ұйымдастырылғанына тiкелей байланысты. Құжаттаманың бiр жүйесiн құрайтын құжаттар көзделген мақсаттың бiрлiгiмен байланысты және жиынтықта белгiлi бiр басқару функциясын немесе қызмет түрiн құжаттауды қамтамасыз етедi. Сондықтан жетекшi басқарушылық қызметтi құжаттаудың маңыздылығын және басқарушылық шешiмдердi әзiрлеу мен iске асырудағы құжаттардың маңыздылығын, сондай-ақ кәсiпорынның басқарушылық тоғыз iс-әрекетi мен мiндеттемелерiн орындаудың құжаттық дәлелдерiн жасау үшiн түсiнуi керек. Құжаттарды дұрыс дайындау мен рәсiмдеудi ғана емес, сонымен қатар олардың ұтымды қозғалысын, тиiмдi орындалуын және кәсiпорынның ағымдағы қызметiнде анықтамалық мақсатта пайдаланылуын, содан кейiн сақталуын ұйымдастыру қажет. Өндiрiстiк кәсiпорындардың жұмыс процесi практикасындағы бос мәселелердiң бiрi өндiрiстiк кестелердi әзiрлеу және келiсу тәртiбi болып табылады. Бұл мәселе, әсiресе, технологиялық тiзбектi құрайтын бiрнеше бөлiмшелер бiр уақытта өндiрiстiк процестерге қатыса алатын iрi өндiрiстiк кәсiпорындар үшiн өте маңызды болып табылады. Бұл жағдайда өндiрiстiк процестiң үздiксiздiгi және кәсiпорынның қаржылық әл-ауқаты келiсiлген және дұрыс ұйымдастырылған жұмыс пен құжаттарды келiсу жылдамдығына байланысты, бұл жұмыс мерзiмдерiн орындамауға байланысты мiндеттемелердi бұзғаны үшiн тапсырыс берушiлер тарапынан айыппұлдардан аулақ бола алады. Тиiсiнше, басқарушылық шешiмдер қабылдаудың ағымдағы жүйесiн, оның iшiнде өндiрiстiк процесс кестелерiн пайдалану негiзiнде талдау және осы бағыттағы жұмысты жетiлдiру жөнiнде ұсыныстар әзiрлеу практикалық құндылық болып табылады және бiздiң бiтiру бiлiктiлiк жұмысымыздың өзектiлiгiн негiздейдi.
Басқару шешiмi, басқарушының қызметiнiң табиғи нәтижесi болып табылады және басқару объектiсiне директивалық-мақсатты әсер ету түрiнде жүзеге асырылады,яғни бұл жағдайды,ондағы жүйе мен процестердi мақсатты түрде өзгерту актiсi. Басқару шешiмдерi қарама-қайшылықты шешуге және жағдайды өзгертуге әкелетiн басшылықтың әрекеттерiн қамтиды. Кез келген шешiм жағдайды сипаттайтын деректердi талдауға,мақсаттар мен мiндеттердi анықтауға негiзделедi және бағдарламаны,iс-шараларды iске асыру алгоритмiн қамтиды. Басқару шешiмi-бұл басқару жүйесiнiң кез-келген деңгейiндегi көшбасшы қызметiнiң негiзгi нәтижесi.
Осы деңгейдегi шешiмдер қабылдау процесiнде ұйымның құрылымын,ассортимент саясатын өзгертудi қамтуы мүмкiн iс-шараларды жоспарлау қажет.Шешiм басшылықтың кез келген деңгейiнде қабылдануы мүмкiн; директордан бөлiм басшысына дейiн болуы мүмкiн.
Басқару деңгейiне байланысты жауапкершiлiк деңгейi мен қабылданған шешiмдердiң салдары өзгередi.Сондықтан кейбiр менеджерлер өнiм сапасының проблемалары бойынша қаржылық ,кадрлық мәселелер бойынша шешiм қабылдауға құқылы .Мысалы, ұйымның басшысы жабдықты сатып алу,жалақы жүйесiн өзгерту және сапаны қамтамасыз ету туралы шешiм қабылдай алады.Сату бөлiмiнiң бастығы бөлiнген бюджет шеңберiнде жарнамалық акцияларды өткiзуге,өткiзуге шарттар жасау туралы шешiм қабылдайды.
Шешiмдердi әзiрлеу барысында олар ақпаратты талдайды,басқарудың басқа деңгейлерiнiң басшыларымен, iс-шараларды тiкелей орындаушылармен,тапсырыс берушiлермен байланыс орнатады,жағдайдың даму сценарийлерiн ойластырады,iскерлiк қарым-қатынас жасайды және ең жақсы балама таңдайды.
Мысалы, басшы ұйымды кеңейту,жаңа нарықтарға шығу,қаржы ағындарының бағыттарын өзгерту туралы шешiм қабылдайды.Бұл үлкен сақтықпен қабылданатын және бiрқатар факторларды талдауды, жағдайды дамытудың әртүрлi нұсқаларын модельдеудi,нақты сандық нәтижелердi болжауды ;даму қарқыны мен нарықтық үлестi,сатудан түскен жалпы кiрiстi ,кiрiстi және сайып келгенде пайданы көздейтiн ең күрделi стратегиялық шешiмдер.
Жұмыста басқарушылық шешiмдер қабылдау процесi бiрқатар дәйектi кезеңдермен ұсынылған.
Бiрiншi кезеңде мәселелер туындайды, оларды уақтылы шешу керек, әйтпесе жүйеде теңгерiмсiздiк жағдайы туындауы мүмкiн. Осылайша, ұйымның нарықтағы бәсекеге қабiлеттiлiгiнiң төмендеуi тауарларға немесе қызметтерге сұраныстың төмендеуiне әкеледi.Болашақта бұл кiрiстiң жоғалуын, тiптi ұйымның төлем қабiлетсiздiгiнiң, нақты банкроттықтың пайда болуы мен жағдайын бiлдiруi мүмкiн.
Ұйым өркендеген сайын тиiмдi болатын шешiм қабылдау керек. Ол мысалы, өндiрiстi кеңейту, әрiқарай дамуды жүзеге асырып отыру, бизнестi ұйымдастыру, құрылысқа инвестициялар салу болып табылады. Мұндай шешiм жүйенiң күйiн толықтай зерттеу нәтижесiнде алынған және сенiмдi объективтi ақпаратқа негiзделген ойластырылған әрекеттердi талап етедi.
Басқарушылық шешiм қабылдаудың екiншi кезеңiнде құжаттаманы терең талдау қажет: қаржылық есептiлiк, сату динамикасы, келiсiмшарттар, бәсекелестердiң артықшылықтары туралы мәлiметтер ,бұл байланыс арналары мен әртүрлi көздерден, ұйым қызметкерлерiнен, тұтынушылардан, серiктестерден және бәсекелестерден келетiн ақпаратты зерттеудi талап етедi; осы ақпаратты бiлу керек, дұрыс және тиiмдi шешiм қабылдауға көмектесетiн адамдарды бақылаған дұрыс.
Кез-келген ұйым пайда болған сәттен бастап қауiптi жағдайды тудыруы мүмкiн бiрқатар мәселелерге тап болады.Ол қызмет көрсеткiштерiнiң күрт нашарлауымен бiрге жүредi: өтiмдiлiк, төлем қабiлеттiлiгi, кiрiстiлiк ,айналым қаражаттарының айналымы, қаржылық тұрақтылық. Қатаң бәсекелестiк жағдайында шаруашылық жүргiзудiң нарықтық нысандары жекелеген шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң дәрменсiздiгiн немесе олардың уақытша төлем қабiлетсiздiгiн жүзеге асырады, бұл жағдайды өзгертуге және ұйымның жағдайын жақсартуға қабiлеттi шешiм қабылдауды талап етедi.
Басқару теориясында өндiрiстiк-шаруашылық қызметтi кешендi бағалау, тиiмдi ұйымдастыру, басқарудың барлық деңгейлерiнде шешiм қабылдау үрдiсi үшiн тұжырымдамалар, санаттар мен әдiстер жиынтығы болып бөлiнедi. Жүйелiк талдау ұйымды құрудың немесе жетiлдiрудiң орындылығын анықтауға, оның қандай күрделiлiк класына жататынын анықтауға, еңбектi ғылыми ұйымдастырудың тиiмдi әдiстерiн анықтауға мүмкiндiк бередi. басқару шешiмi жоспарлаудың, модельдеудiң және болжаудың зерттеулiк талдаудың барлық әдiстерiн қолдана отырып ,басқарудың ғылыми деңгейiнде жасалуы керек.
Кәсiпорынның тәжiрибесiнде күн сайын көптеген шешiмдер қабылданады.Басқару теориясында әр түрлi деңгейдегi менеджерлер мен мамандар басқару жүйесiнiң мазмұны бойынша iс-шараларды жоспарлау және iске асыру уақыты деңгейiне қатысты шешiмдердiң бiрнеше түрiн қабылдайды.
Дипломдық жұмыстың негiзгi мақсаты ол кәсiпорындағы басқару шешiмдерiн қабылдау процесiн жетiлдiру.Кәсiпорындағы басқару жүйесiне сипаттама беру,кәсiпорынның қаржылық көрсеткiштерiн талдау.
1 Кәсiпорында басқарушылық шешiмдердi әзiрлеу мен қабылдаудың теориялық аспектiлерi
1.1 Басқару шешiмдерiнiң мәнi және жiктелуi
Қазiргi заманғы менеджменттегi шешiм түсiнiгi өте кең мағыналы. Ол процесс ретiнде де, таңдау әрекетi ретiнде де, таңдаудың нәтижесi ретiнде де түсiнiледi. Мұндай түсiнiксiз түсiндiрудiң негiзгi себебi - бұл ұғымға әр уақытта белгiлi бiр зерттеу саласына сәйкес келетiн мағына берiледi. Кез келген басқару шешiмi ұйымның әлеуметтiк, экономикалық, ұйымдық, құқықтық және технологиялық мүдделерiмен байланысты, жалпы айтқанда олардың мәнiн анықтайды. Басқару шешiмiнiң экономикалық мәнi оны әзiрлеу және iске асыру үшiн қаржылық, материалдық және басқа ресурстар қажет екендiгiнде көрiнедi. Сондықтан әрбiр басқару шешiмiнiң нақты өзiндiк құны бар. Басқару шешiмiн iске асырудың нәтижесi тiкелей немесе жанама кiрiс әдiстерi болуы қажет. Осылайша, қабылданған шешiмнiң тиiмдiлiгi шешiмдi iске асырудан түсетiн тiкелей немесе жанама кiрiстiң оның өзiндiк құнына (әзiрлеуге және iске асыруға жұмсалатын шығындарға) қатынасы арқылы көрсетiлуi мүмкiн. Басқару шешімдерінің мәні 1 суретте көрсетілген.
Технологиялық мәнi
Құқықтық мәнi
Ұйымдастырушылық мәнi
Басқару шешiмдерiнiң мәнi
Әлеуметтiк мәнi
Эканомикалық мәнi
Сурет-1. Басқару шешiмдерiнiң мәнi
Басқару шешiмiнiң әлеуметтiк мәнi персоналды басқару механизмiнде жатыр, оған адамдарға олардың қызметiн үйлестiру үшiн әсер ету әдiстерi кiредi. Қол астындағы қызметкерлерге сәттi әсер ету үшiн жетекшi олардың мүдделерi мен қажеттiлiктерiн,құлшыныстары мен ынталандыруларын, көзқарастары мен құндылықтарын, қорқыныштары мен алаңдаушылықтарын, жұмыс топтарының бейресми құрылымын нақты көрсетуi керек. Әлеуметтiк мәнi мақсатпен көрiнедi. Шешiмдердi әзiрлеудегi басымдық ыңғайлы үй және жұмыс ортасын құру, кәсiби және жалпы мәдени тұрғыдан жеке тұлғаны жан-жақты дамыту, басқаруға қатысу жүйесiн дамыту болуы керек.
Басқару шешiмiнiң ұйымдастырушылық мәнi оны әзiрлеу және жүзеге асыру үшiн тиiстi ресурстар мен ұйымдастырушылық мүмкiндiктерден құралады, оның iшiнде ол, компания персоналы қызметкерлердiң өкiлеттiктерiн, құқықтарын, мiндеттерi мен жауапкершiлiгiн реттейтiн нұсқаулар мен ережелер, бақылау жүйесiнен тұрады.
Шешiмдердiң заңнама нормаларына сәйкестiгiн тексеру-даму кезеңдерiнiң маңызды және құрамдас бөлiгi, басқарушылық шешiмдi iске асыру, ол шешiмнiң заңнамаға сәйкестiгi-шешiмнiң рұқсат етiлу, белгiсi болып табылады [1].
Шешiмдердi әзiрлеу дәрежесi бойынша бағдарламаланған және бағдарламаланбаған болып екi топқа бөлiнедi.Бұл терминдер алғаш рет басқарушылық шешiмдердi сипаттау үшiн қолданылды.Оларды әзiрлеу мен қолданудың стандартты әдiстерiнiң болуы немесе болмауын сипаттайды.
Бағдарламаланған шешiмдер олар белгiлi бiр шешiм нәтижесiнде қабылданады.Шешiмдер типтiк жағдайларда бағдарланбаған,ұйымның қызметiнде туындайды.Пайдалану типтiк жағдайларда шешiм қабылдаудың белгiлi бiр әдiстерi қателер ықтималдығы және шешiмдердi әзiрлеу тиiмдiлiгiн арттырады. Cебебi жаңа әдiстердi әзiрлеу қажеттiлiгi әрдайым жойылады және тиiстi жағдайларда туындайды. Сондықтан бағдарламаланған шешiмдердi Р. Е. Шульман ең дамыған деп санайды.
Шешiмдер, егер олар қабылданбаса, бағдарламаланбаған болып саналады.Оларға дайын ережелер немесе рәсiмдердi жатқызамыз. Мұндай шешiмдер жаңа немесе туындаған мәселелердi шешу тәжiрибесi болмаған кезде ерекше жағдайларды тудырады.
Жаңа технологияларды енгiзуге байланысты шешiмдер мысал бола алады, компанияны қайта құру, стратегиялық жоспарлау. Мұндай жағдайларда менеджерлердiң түйсiгi, тәжiрибесi мен қабiлеттерi маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар, бағдарламаланбаған шешiмдер қабылдаудың жаңа әдiстерiн әзiрлеудi талап етедi.
Негiздеу дәрежесi бойынша Р.Е.Шульман интуитивтi, логикалық және
ұтымды басқару шешiмдер болып бөлiнедi. Интуитивтi шешiмдер-бұл тек сезiм негiзiнде жасалған таңдау арқылы басқарылады. Шешiм қабылдаушы тұлға мұнымен айналыспайды әрбiр балама үшiн және оған қарсы саналы түрде өлшеу қажет емес тiптi жағдайды түсiну, болып табылады.Тек адам таңдау жасайды. Шешiмге негiзделген шешiмдер (логикалық) таңдау болып табылады, нәтиженi болжау үшiн бұрын ұқсас жағдайларда не болды қолданыстағы жағдайда балама таңдау болып табылады. Оның жалпы мағынасы, ол бұрын сәттiлiкке қол жеткiзген балама таңдайды. Ұтымды басқару шешiмi ол шешiмдер арасындағы негiзгi айырмашылық рационалды және пайымдауға негiзделген, бұл бiрiншi емес өткен тәжiрибеге байланысты болады. Ұтымды шешiм мыналармен негiзделген ғылыми әдiстердi қолдана отырып объективтi талдау процесiн ақпараттық технологиялармен басқару. Бұл жағдайларда интуиция және логика қолдану мүмкiндiгi жоққа шығарылмайды. Осылайша, ұтымды шешiм қабылдаған сәтте автор есептеудi, логика мен түйсiктi қолданануды ұсынады,сол арқылы мұндай шешiмдер қабылданады.Ол негiзделiнген шешiмдер болып табылады [2].
Нақты жағдайдың ерекшелiктерiн ескере отырып шешiмдер қабылдау
басқару шешiмiнiң технологиялық мәнi басқару шешiмiн оны атқарушы қызметкерлермен, техникалық және ақпараттық құралдармен және ресурстармен қамтамасыз ету қажеттiлiгiнде көрiнiс табады. Қолданыстағы бағалау және қажеттi технологиялық қамтамасыз етудi қалыптастыру-басқарушылық шешiмдi iске асырудың қажеттi кезеңдерi болып табылады.
Басқарушылық шешiмдi iске асырудың көп сатылы мәнi осы процестi кезеңдерге бөлу қажеттiлiгiнде көрiнiс табады, өйткенi ол процестiң күрделiлiгi әртүрлi нысандар мен олардың бейнелерiн анықтауға, тiптi құруға қызмет ететiн әртүрлi құралдар мен технологияларды қолдануды қамтиды.
Басқару тәжiрибесiнде көшбасшы шешiм қабылдауға мәжбүр болатын көптеген жағдайлар кездеседi, және мұндай жағдайлардың әрқайсысы (кем дегенде кейбiр факторлар үшiн) ерекше болып табылады. Бiрақ, оған қарамастан, басқарушылық шешiмдердi шешiм қабылдау субъектiсi бойынша оны әзiрлеуге қатысатын адамдар жiктеуге болады, оны ең маңызды белгiлер бойынша қарастырған жөн болады.
Қабылдау объектiсi бойынша басқару шешiмдерi ол жеке (шешiм қабылдаушы мен оған жақын тұлғалардың мүдделерiн қозғайтын, жеке мақсаттарға жетуге бағытталған шешiмдер) және iскерлiк (ұйымдарда қабылданған шешiмдер; саяси, экономикалық, қаржылық, құқықтық және техникалық).Жеке шешiмдер: мамандық таңдау; жұмыс орнын таңдау; отбасылық мәселелердi шешу; бос уақытты таңдау; достарды, өмiрлiк серiктестi таңдау және т.б. Iскерлiк шешiмдер: стратегияны таңдау; стратегияны жүзеге асыру жолдарын таңдау; шаруашылық объектiлерiн орналастыру; ынталандыру әдiстерiн таңдау; жұмысқа қабылдау және т.б.
Басқарушылық шешiмдер қабылдау деңгейлерiне қарай бөлiнедi:
- жоғары деңгей ол әдетте, топ-менеджерлер қабылдайтын стратегиялық шешiмдер:
- орташа деңгей ол әдетте орта менеджерлер қабылдаған тактикалық шешiмдер:
- төменгi деңгей ол бөлiмшелер мен қызметтердiң басшылары қабылдайтын жедел шешiмдер:
Жоғарғы деңгей: басқарушы командамен стратегияны (саясаттарды, бағдарламаларды және жобаларды) әзiрлейдi. Орта деңгей ол орта буын басшылары iс-әрекеттерге арналған стратегияны егжей-тегжейлi түсiндiредi, олардың мерзiмдерiн белгiлейдi. Төменгi деңгейде бөлiмдер мен қызметтердiң басшылары қажеттi ресурстарды iздейдi, iс-шаралардың орындалуын бақылайды, жоспарланған (стратегиялық, тактикалық, жедел) жоспарларды орындау барысында туындайтын мәселелер туралы есеп бередi.
Даму принципi (әдiстерi) бойынша басқару шешiмдерi :
- алгоритмдiк (олар белгiлi бiр алгоритм бойынша әзiрленiп, қатаң ресмилендiруге мүмкiндiк бередi);
- үлгi (iшiнара мүмкiндiк бередi; бұрыннан бар мәселелердi шешуде өзiн сәттi дәлелдеген әдiстермен әзiрленген);
- түпнұсқа (пайдаланбаған түпнұсқа әдiстермен әзiрленген).
Алгоритмдiк шешiмнiң мысалы - жұмысқа қабылдау: лауазымдық талаптарды (таңдау критерийлерiн) белгiлеу; сауалнама жүргiзу, көрiнеу сәйкес келмейтiн кандидатураларды iрiктеу (негiзгi критерийлер бойынша); әңгiмелесу; таңдау; жұмысқа қабылдау туралы шешiм қабылдау. Мысалы, жұмысшылар жалақы алғаннан кейiн еңбек өнiмдiлiгi күрт төмендеуi сияқты мәселелер болады. Мұндай жағдай бұрын орын алды, бұл мәселе демалыс күндерi қызметкерлерге жалақы берiлу арқылы шешiлдi (шешiм оң нәтиже бердi), сондықтан бiз де солай iстеймiз. Түпнұсқалық шешiм. Дәл осындай жағдай, бiрақ демалыс күндерi жұмысшыларға жалақы беру туралы ереже енгiзiлгеннен кейiн, наразылық бiлдiрген жұмысшылар әр айдың бесiншi күнi бiрге жиналу дәстүрiн бұзбау үшiн қарыз ала бастады. Менеджерлер осыны мәселенi ойлап, жалақы алатын күндi демалыс күнi деп шештi [3].
Шешiлетiн мәселелер бойынша басқарушылық шешiмдер
стратегиялық (стратегиялық проблемаларды шешудi және стратегиялық мақсаттарға қол жеткiзудi қамтамасыз ететiн ,көбiнесе қайтымсыз өзгерiстердi талап ететiн шешiмдер). Мысалы, кәсiпорынның басты бәсекелесi жаңа үлгiдегi өнiм шығаруды бастады, сапасы жағынан салыстырмалы өнiм шығару ескiрген жабдыққа байланысты мүмкiн емес, ал нарықтық тауашалар қазiрдiң өзiнде бос емес. Бұл жағдайда кәсiпорын басшылығы шығындарды азайтуға және өз өнiмдерiнiң бағасын төмендетуге шешiм қабылдайды, бұл кәсiпорын шығаратын өнiмдерге бәсекелестiк артықшылықтарды қамтамасыз етедi, сонымен бiрге дилерлермен байланыс орнатады және бiрнеше iрi қалаларда өзiнiң дилерлiк кәсiпорындарын құрады.
- тактикалық (стратегиялық мақсаттар мен шешiмдерге бағынады, олардың iске асыру кезеңдерi ретiнде қызмет атқарады) шығындарды азайту мақсатында менеджерлер шығындарды азайтуды қамтамасыз ететiн жаңа технологияларды сатып алуға шешiм қабылдайды;
- жедел (стратегиялық және тактикалық шешiмдерге бағынады, жедел басқару мiндеттерiн шешуге қызмет жасайды). Жетекшi жаңа жабдықтардың мүмкiндiктерiн толық пайдалануды қамтамасыз ету үшiн жоғары бiлiктi мамандарды жұмысқа алуға, қызметкерлердi жұмыстан қол үзбей оқытуға шешiм қабылдайды.
Тиiмдiлiгi бойынша басқару шешiмдерi олар бөлiнедi :
- оңтайлы (басқару мақсаттарына қол жеткiзудiң ең жоғары деңгейiн қамтамасыз ететiн шешiмдер);
- қанағаттанарлық (ұйымды басқару мақсатына қол жеткiзуге әкелетiн шешiмдер, бiрақ мiндеттi түрде ең жоғары деңгейде емес);
қанағаттанарлықсыз (басқару мақсаттарына қол жеткiзуге алып келмейтiн негiзсiз шешiмдер).
Басқару шешiмiнiң тиiмдiлiгiн таңдаудың мысалы ретiнде бiз келесi жағдайды қарастыра аламыз: зауытта директор сайлау. Акционерлер: зауыт қызметкерлерi 60%, зауыт акцияларының 30% сатып алған коммерсант, 10% өкiл тұлғасында мемлекетке тиесiлi. Үмiткерлер: қазiргi директор (консерватор, оның жанындағы кәсiпорын тұрақты жұмыс iстейдi); саудагер (зауыт iстерiн бiлмейтiн, бiрақ өз қызығушылығы бар); бас инженер (кәсiпорын қызметi саласындағы маман, жаңашыл). Күштердiң тепе-теңдiгi айқын (бәрiн жұмысшылардың көпшiлiк дауысымен шешiледi).
Оңтайлы шешiм ол бас инженерге дауыс беру; қанағаттанарлық - қазiргi директор үшiн; қанағаттанарлықсыз - кәсiпкер үшiн болып табылады. Көпшiлiк дауыспен қазiргi директор сайланды. Еңбек ұжымы тәуекелге бел буды, дегенмен директор лауазымына бас инженердi таңдау (жұмысшылар үшiн белгiлi бiр өзгерiстермен байланысты, мысалы, кадрлық өзгерiстер) тұтастай алғанда кәсiпорын үшiн және көптеген жұмысшылар үшiн оңтайлы болар едi.
Сауалнама бойынша басқару шешiмдерi олар:
- қолайлы (барлық шектеулердi қанағаттандыратын);
- қолайсыз (шешiм тиiмдiлiк тұрғысынан оңтайлы болуы мүмкiн, бiрақ шешiм қабылдаушының жеке қалауы, ұйым жариялаған құндылықтар, қалыптасқан имидж , сыртқы ортаның ерекшелiктерi оны қабылдауға тыйым салады). Мысалы, кәсiпорынның темекi өнiмдерiн өндiруге қайта бағдарлануы кәсiпорынның табысты болуын қамтамасыз ететiн перспективалық бағыт болып табылады, бiрақ компанияның ұраны - адам денсаулығына және қоршаған ортаға зиян келтiретiн өнiм өндiрмеу, мұндай шешiм қабылдауға мүмкiндiк бермеу қолайлы деп саналады.
Шешiлетiн мәселенiң жаңалығы бойынша басқару шешiмдерi олар жалпы:
- қайталанатын тапсырма (жасалынған технология бойынша әзiрленген құралдар жинағымен шешiлетiн тапсырма);
- жаңа бiрегей тапсырма (құралдар мен шешу технологиясы әзiрленбеген тапсырма).
Қайталанатын тапсырманың жалпы мысалы ретiнде ол стандартты құралдармен (сауалнама, сұхбат, талдау және т.б.) шешiлетiн жұмысқа қабылдау жағдайын жатқызамыз. Жаңа, бiрегей мiндет - бұл кәсiпорынның стратегиясын әзiрлеу, өйткенi сыртқы ортаның жағдайы үнемi өзгерiп отырады және де шешiмдердi әзiрлеу үшiн жаңа технологияларды пайдалануды талап етедi.
Құрылымдылығы бойынша басқару шешiмдерi олар жалпы алғанда
- құрылымдық (шешiлетiн мәселелер мен сыртқы және iшкi орта факторлары, баламалар және оларды жүзеге асыру салдары арасындағы тәуелдiлiктердi қатаң сандық сипаттауға мүмкiндiк беретiн тапсырмалар).
- құрылымдалмаған - мәселе элементтерiнiң тек сапалы сипаттамасын қамтитын тапсырмалар; баламалы нұсқалар, қоршаған орта факторлары мен шешiмдердiң салдары арасындағы сандық тәуелдiлiктер анықталмаған немесе шамалы бөлiгiнде анықталған:
iшiнара құрылымдалынған - мәселедегi жағдайдың негiзгi элементтерi арасындағы сандықта, басым сапалық тәуелдiлiктердi де қамтитын тапсырмалар болады.
Құрылымдық есептiң мысалы ретiнде жөнелту көрсеткiштерi, қойма сыйымдылығы және тағы да басқа белгiлi болған кезде қоймаға тауардың оңтайлы жеткiзiлуiн таңдау мәселесiн келтiруге болады.Мұндай есеп математикалық есептiң көмегiмен шешiлiнедi.
Әдеттегi құрылымданбаған тапсырма оларға стратегияны әзiрлеудi жатқызамыз. Белгiлi бiр мiнез-құлықтың ықтимал әсерiн қалай бағалауға болады? Мәселелер, мақсаттар, критерийлер және балама тiзiм анықталды делiк. Белгiлi бiр стратегияның тиiмдiлiгi қандай болатынын кiм болжай алады? Осы немесе басқа сенiмдiлiкпен, пiкiрлердiң таралуымен анықталыған мұны тек сарапшылар жасай алады.
Iшiнара құрылымдалған мiндет ол қызметкерлердi iрiктеу. Бiрқатар критерийлердi анықтауға болады (жасы, бiлiмi, қажеттi құралдарды иелену дәрежесi, жаман әдеттердiң болуы, жұмыс тәжiрибесi және тiптi психологиялық типтегi үйлесiмдiлiк), бiрақ үлкен белгiсiздiк-бұл адамның табиғаты, тәрбиесi, жасырын (жасырын) жеке тұлғасы. Сондықтан iшiнара құрылымдалған шешiмдердi қабылдаудағы шешушi фактор-жетекшiнiң түйсiгi, оның жеке қалауы.
Негiздеу әдiстерi бойынша басқару шешiмдерi қарастырылады:
- интуитивтi шешiмдер - жеке қалауларға сәйкес келетiн басым критерийлер бойынша баламаларды бағалаудың санадан тыс үдерiсiнiң жұмысына байланысты олардың дұрыс екендiгiн сезiну негiзiнде қабылданылады:
- логикалық шешiмдер ол бiлiм, тәжiрибе және логикалық пайымдаулар, парасаттылық негiзiнде қабылданған шешiмдер болады;
- ұтымды шешiмдер ғылыми әдiстер мен компьютерлiк технологияларды қолдану арқылы проблемалық жағдайларды объективтi талдау негiзiнде қабылданады.
Интуитивтiк шешiмдер қабылдау аз уақытты талап етедi, олардың ерекшелiгi-шешiм қабылдаушы баламаларды маңызды деп санайтын критерийлер бойынша бағалайды, олардың пiкiрiнше, оларды шамалы өлшемдермен салыстырылмайды. Логикалық шешiмдер-логикалық пайымдаулармен негiзделген шешiмдер, мысалы, қойма салу үшiн сайтты таңдау: қойма өндiрiстiк үй-жайға, байланыс құралдарына (автомобиль жолдары, темiржолдар ) жақын болуы керек. Осындай логикалық құрылысты қолдана отырып, әртүрлi нұсқаларды салыстыра отырып, негiзделген таңдау жасау оңай болады.
Рационалды шешiм деп оны мысалы, оңтайлылығы математикалық, сараптамалық және басқа да ғылыми әдiстермен дәлелденген, нәтижелерiнiң сенiмдiлiгi сол немесе басқа дәлдiкпен қамтамасыз етiлген және тәжiрибеде тексерiлген шешiмдi қарастыра аламыз.
Ұсыну формасы бойынша: басқару шешiмдерi бөлiнедi:
- вербальды емес олар орындаушыларға ым-ишара, мимика және т. б. түрiнде жеткiзiледi;
- дыбыс-орындаушыларға не iстеу керек екенiн сөйлеу үлгiсi түрiнде жеткiзiлетiн шешiмдердi айтамыз;
жазбаша-орындаушыларға жазбаша өкiмдер, нұсқаулар мен нұсқаулықтар түрiнде жеткiзiлетiн шешiмдер;
электрондық ол электронды байланыс арналары арқылы орындаушыларға ауызша, жазбаша немесе басқа да нысанда жеткiзiлетiн шешiм.
Ауызша емес шешiмнiң мысалы ретiнде көлiк ағынын басқаратын жол диспетчерiнiң ым-ишарасын айта кетуге болады. Жол диспетчерi мәселенi көредi (айталық, жолдағы көлiк қозғалысының бiр бағытындағы кептелiс), көлiк ағынының бағытын өзгерту туралы шешiм қабылдайды және де бұл шешiмдi өз денесiнiң қалпы мен таяқшамен ым-ишара арқылы жүргiзушiлерге жеткiзiп отырады.
Дыбыстық шешiмдер орындаушыларға ауызша түрде жеткiзiледi (көбiнесе бұйрық етiстiктердi қолдану арқылы).
Жазбаша шешiмдер олар бұйрықтар, нұсқаулар, қаулылар, жарлықтар және тағы да басқа.
Электрондық шешiм ол орындаушыларға байланыс құралдары арқылы жеткiзiлетiн шешiмдер (электрондық пошта, интернеттiң байланыс жүйесi, басқа да ғаламдық және жергiлiктi желiлер, факс, телеграмм және басқа да байланыс құралдары).
Ынталандыру тәсiлi бойынша басқарушылық шешiмдер қарастырылады:
- мәжбүрлеу-орындалмауы орындаушы үшiн қолайсыз салдарға әкеп соқтыратын шешiм;
- ынталандыру-орындалуы орындаушы үшiн жағымды салдарға әкелетiн шешiм.
Мәжбүрлеу шешiмiн шешiм деп атауға болады, оны орындамағаны үшiн орындаушылар жазаға, әкiмшiлiк немесе өзге де жазаға тартылуы мүмкiн, мысалы, сот шешiмi кез келген жағдайда мәжбүрлеу шешiмi болып саналынады.
Ынталандыру шешiмi орындаушыны жұмысты жасаған жағдайда сыйлықақылар, бонустар және басқа да жеңiлдiктер түрiнде марапаттауды көздейдi.
Ақпараттың сенiмдiлiк дәрежесi бойынша олар:
- жағдайдың анықтығының шарттары (детерминирленген тапсырмалар; мәселелiк жағдай туралы толық және сенiмдi ақпараттың болуы);
- жағдайдың белгiсiздiк шарттары (шешiм қабылдау шешiм қабылдаушыға бағынбайтын, оған белгiсiз немесе жеткiлiксiз дәлдiкпен белгiлi де, белгiсiз факторларға да байланысты болатын жағдайлар).
Детерминирленген мәселенi мысалы, жаңа жабдықты сатып алу мәселесiн қарастыра аламыз. Сiзде әрқашан жеткiзушiлерден ұсыныс туралы ақпаратты алуға мүмкiндiгiңiз болады, баламаларды бағалай аласыз және ең жақсысын таңдай аласыз.
Белгiсiздiк жағдайында шешiм қабылдау. Жаңа өнiмдердi әзiрлеу және шығару әрқашан тұтынушылардың, бәсекелестердiң, жеткiзушiлердiң реакциясымен байланысты белгiсiздiк болып табылады (әсiресе егер жеткiзушi монополист болса, өнiм кенеттен сұранысқа ие бола бастайды және жеткiзушi бұл туралы бiледi) [4].
Критерийлер саны бойынша басқару шешiмдерi олар бөлiнедi:
- бiр өлшемдi - бiр критерий бойынша қарастыра отыра баламаларды бағалау негiзiнде қабылданған шешiмдер;
- көп критерийлер - балама таңдау критерийлерiн бiр күрделi критерийге келтiруге болмайтын шешiмдер, шешiм қабылдаушының таңдауы негiзiнде, жеке қалаулар негiзiнде немесе сараптамалық бағалау негiзiнде қабылданады.
Бiр критериалды тапсырманың мысалы ретiнде шикiзат жеткiзушiсiн таңдай аламыз. Мысалы, сапа критерийi бойынша барлық балама нұсқалар бiрдей, содан кейiн арзанырақ жеткiзушiнi таңдаймыз (бiр критерий бойынша балама таңдау скаляр тиiмдiлiк критерийi бойынша таңдау деп аталады). Егер бiрнеше критерийлер бойынша таңдау жасау қажет болса, мысалы, кәсiпорынның қоймада шикiзат қорын сақтау мүмкiндiгi болмаса және осылайша жеткiзiлiм тұрақтылығының критерийi қосылса, онда таңдау жасау әлдеқайда қиын болады. Мұндай жағдайларда сараптамалық бағалау әдiсiне жүгiне аламыз. Критерийлерге салмақтар қойылады, критерийлер бойынша бағалаулар шығарылады және де кешендi (векторлық) артықшылық көрсеткiшi алынады.
Қолдану саласы бойынша: басқару шешiмдерi жалпы және жеке болады.
Iс-әрекеттiң ұзақтығы бойынша басқару шешiмдерi перспективтi және ағымдағы болып бөлiнедi.
Шешiлетiн мiндеттердiң сипаты бойынша: ұйымдастырушылық бағдарламаланған; ұйымдық бағдарламаланбаған; ымыраға келу.
Бағдарламаланған шешiм - бұл математикалық теңдеудi шешу кезiнде қабылданғанға ұқсас қадамдардың немесе әрекеттердiң белгiлi бiр тiзбегiн орындау нәтижесi. Әдетте, мүмкiн болатын баламалардың саны шектеулi және таңдау ұйым берген бағыттар аясында жасалуы қажет. Мысалы, штат санына қарай элементарлы кесте құру. Шешiмдер белгiлi бiр заңдылықпен қайталанатын жағдайларға бағдарламаланады. Бағдарламаланбаған шешiмдер бiршама жаңа, iшкi құрылымдалмаған немесе белгiсiз факторлармен байланысты жағдайларда қажет. Қажеттi қадамдардың нақты тiзбегiн алдын ала құрастыру мүмкiн болмағандықтан, менеджер шешiм қабылдау үрдiсiне әзiрлеуi қажет.
Iс жүзiнде кейбiр басқарушылық шешiмдер шынайы түрiнде бағдарламаланған немесе бағдарламаланбаған болып кездеседi, барлық дерлiк шешiмдер экстремалды нұсқалар арасында таңдалынады.
Басқару шешiмдерiн қабылдау кезiнде көбiнесе ымыраға келу керек. Әрбiр шешiм қайшылықты құндылықтарды, мақсаттарды және критерийлердi теңестiруi қажет, бұл кез келген көзқарас бойынша оңтайлыдан аз болады. Бүкiл кәсiпорынға әсер ететiн әрбiр шешiм немесе таңдау оның кейбiр бөлiктерi үшiн терiс салдарларға әкелiп соғады. Сондықтан ұйымды жүйелi көзқарас тұрғысынан қарастыру және ұйымның барлық бөлiктерi үшiн басқарушылық шешiмнiң ықтимал салдарын ескеру маңызды.
1.2 Басқарушылық шешiмдер қабылдау процесiнiң негiзгi кезеңдерi
Басқаруда шешiм қабылдау деп бұл мәселенi тұжырымдаудан басталып, осы мәселенi шешетiн әрекеттердi орындаумен аяқталатын бiрқатар кезеңдерден тұратын күрделi және жүйелi үрдiстi айта аламыз. Басқарушылық шешiм қабылдау процесi ол қарастырылып отырған үрдiстiң бiрiншi кезеңi шешiмнiң қажеттiлiгiн мойындаудан тұрады және келесi кезеңдердi қамтиды:
- мәселенi тану;
- мәселенi тұжырымдау;
- мәселенi сәттi шешу критерийлерiн анықтау.
Басқарудағы әрбiр жаңа шешiм бұрын жасалған шешiм негiзiнде пайда болады, оның әрекеттерi аяқталады немесе бастапқыда таңдалған нұсқадан ауысады немесе сыртқы ортада болған өзгерiстерге керiсiнше келедi. Шешiм қабылдау үрдiсiнде жағдайдың берiлген күйден ауытқуын менеджерлер бiрден анықтай алмайды. Жұмыс барысында бұл ауытқу ұйымның мақсаттары мен оларға жету деңгейi арасындағы алшақтықты көрсетедi. Бұл алшақтықты анықтау жылдамдығы екi факторға байланысты : басқару жүйесiнiң өзiн-өзi реттеу режимiнде орындау қабiлетi, менеджердiң тәжiрибесi және жеке сипаттамалары [5].
Басқару шешімдерін қабылдау кезеңдері
Әртүрлі ақпаратқа негізделген мәселелерді зерттеу
Шешім негіздемесі және мақсатын қою
Мамандармен мәселені шешудің әртүрлі нұсқаларын талқылау
Шешімнің ықтимал салдарларының көрсеткіштерін таңдау
Бұйрық немесе басқа құжат түрінде шешім қабылдау
Өндірістік жиналыста қабылданған шешімді тұжырымдау
Жазбаша және ауызша нұсқау түрінде қабылданған шешімді нақтылау
Сурет-2. Басқару шешімдерін қабылдау кезеңдері
Егер шешiм ол туындаған мәселеге ұйымдастырушылық әсер ететiне сүйенетiн болсақ, онда жағдайды зерттеу кезеңi ұйымдағы мәселенi тануға немесе мойындауға бағытталған.Үрдiс ол құрылымдалған және құрылымданбаған мәселелер үшiн әртүрлi жолдармен жүредi. Бiрiншi жағдайда, мәселенi тану өте қарапайым болады. Екiншi жағдайда, мәселенi тану проблема болады. Ол ұйымның дамуы мен үрдiстерi және оның сыртқы ортасы туралы түсiнiксiз және жеткiлiксiз ақпарат болған кезде орын алады
Басқару шешiмдерiн әзiрлеу процесi ол маңызды басқару үрдiстердiң бiрi болып саналынады. Менеджер қабылдаған барлық iстердiң сәттiлiгi көбiнесе оның тиiмдiлiгiн қамтамасыз етуге байланысты болады.Өйткенi бұл мәселенi зерттеу басқарушылық шешiмдi әзiрлеу, қабылдау және iске асыру технологияларына ие жетекшiге күрделi, үнемi өзгерiп отыратын экономикалық жағдайда ұйымды тиiмдi басқаруды жүзеге асыруға көмегiн тигiзедi.
Басқару шешiмдерiн қабылдау үрдiсiн бiрнеше кезеңдерге бөлуге болады. Бiрiншi кезең ол басқарушылық шешiмдi әзiрлеуге дайындық. Ол кезең келесi элементтердден тұрады:
Жағдай туралы ақпарат алу. Ақпарат сенiмдi, жеткiлiктi түрде толық және сонымен бiрге артық болмауы керек, сол себептi де аналитикалық материалды шешiлетiн басқару проблемасы саласында бiлiмi мен тәжiрибесi мол мамандар дайындалуы қажет.
- мақсаттарды айқындау ол шешiм қабылдаушының тiкелей қатысуымен жүзеге асырылуы керек.Бағалау жүйесiн әзiрлеу бағалау жүйесiн қалыптастыруды көздейдi. Олар бағалау объектiсiн сипаттайтын критерийлер; әрбiр критерий бойынша объект бағаланатын көрсеткiштер мен шкалалар жүйесi; басқару шешiмдерiнiң нұсқалары мен оларды таңдаудың салыстырмалы бағасын жүргiзу принциптерi болып бөлiнедi.
Екiншi кезең - басқарушылық шешiмдi әзiрлеу - балама шешiмдердi қарастыру, сондай-ақ басқару әсерлерiнiң негiзгi нұсқаларын таңдау, жағдайдың даму және басқару әсерiнiң негiзгi нұсқаларын сараптамалық бағалаудың сценарийлерiн әзiрлеу. Бұл ретте, балама нұсқаларды құрудың мұндай процедуралары кеңiнен қолданылады, мысалы: аналогтар әдiсi, ми шабуылы, басқару шешiмдерiн синтездеу және т.б. Қазiргi уақытта шешiм нұсқаларын құрудың автоматтандырылған жүйелерi жиi қолданылады. Iрiктеу барысында әлбетте өмiршең емес немесе бәсекеге қабiлетсiз опциялар таңдалады. Таңдау кезiнде салыстырмалы бағалау деңгейiн және қайталаудың болмауы талабын басшылыққа алу керек.
Жоспарды дайындаудың негiзгi мiндетi ол шешiм қабылдаушының жағдайды және оны дамытудың ықтимал жолдарын түсiнуiн қамтамасыз ету. Жағдайдың дамуының негiзгi факторларының өзгеру динамикасының әртүрлi нұсқаларын қарастырған дұрыс болады.
Басқару әсерiнiң негiзгi нұсқаларын сараптамалық бағалаудың мiндетi ол басқарушылық әсерлердiң қарастырылған нұсқаларының iске асырылуын және қойылған мақсаттарға қол жеткiзуiн бағалау. Осы негiзде қарастырылған нұсқаларды iрiктеу жүзеге асырылады.
Үшiншi кезеңде шешiм қабылдау үш элементтен тұрады: ұжымдық және сараптамалық бағалау, шешiм қабылдаушы тұлғаның шешiм қабылдауы, iс-қимыл жоспарын әзiрлеуi.
Ұжымдық сараптамалар қабылданатын басқарушылық шешiмдердiң жақсы негiздемесi мен тиiмдiлiгiн қамтамасыз етiп отырады. Оны жүргiзу әдiстерiне мыналар жатады: Дельфи әдiстерi, ми шабуылы және т.б. балама нұсқаларды зерттеу нәтижелерi бойынша, қосымша ақпаратты ескере отырып, сонымен бiрге жеке тәжiрибе мен түйсiгi негiзiнде шешiм қабылдаушы басқарушылық шешiм қабылдайды. Сонымен қатар, ол барлық ұсынылған нұсқалардан ерекше болуы мүмкiн.
Қабылданған шешiмдi жүзеге асыруға iс-әрекеттер мен ресурстарды уақыт пен орын бойынша қатар алып жүрудi талап етедi. Бұл қабылданған басқару шешiмiн жүзеге асыруды жоспарлау арқылы қол жеткiзiледi. Басқару шешiмдерiн жүзеге асыру үрдiсiнде жоспарларды түзету керек. Бұл сыртқы және iшкi жағдайлардың, заңнаманың, нарық конъюнктурасының, кәсiпорын стратегиясының және т.б. өзгерту мүмкiндiктерiне негiзделiнген.
Төртiншi кезең ол дайындалынған iс-шаралар жоспары негiзiнде басқару шешiмiн жүзеге асыру болып табылады. Шешiмдi орындау кезеңi шешiмдi орындаушыларға жеткiзудi, орындаушыларды ресурстармен қамтамасыз етудi, өкiлеттiктердi берудi және шешiмдi жүзеге асырудың барлық бағыттары бойынша орындаушылардың әрекеттерiн үйлестiрудi қарастырады.
Шешiмдi орындаушыларға жеткiзу ол шешiмнiң орындалуын ұйымдастырудың маңызды элементтерiнiң бiрi болып табылады. Бұл кезде жетекшi орындаушыларға қойылған мiндеттердiң мәнiн және орындау мерзiмдерiн, олардың жалпы мақсатқа жету маңыздылығын, әрбiр орындаушының құқықтары мен мiндеттерiн, басқа орындаушылармен өзара қарым-қатынасын түсуiне қол жеткiзуiне көз жеткiзуi қажет.
Шешiмдi жүзеге асырудың тиiмдiлiгi көбiнесе орындаушыларды нақты мәселелердi шешуге жоспарланған ресурстармен уақтылы қамтамасыз етуге байланысты болады. Әрбiр орындаушыға белгiлi бiр өкiлеттiктер берiлуi және шешiмдi iске асыру шарттары күтпеген жағдайда қандай да бiр iс-әрекет еркiндiгi болуы маңызды. Орындаушының басқарудың жоғары деңгейiнiң құзыретi болып табылатын ситуациялық шешiмдер қабылдауға құқығы бар жағдайларды анықтау қажет.
Басқару шешiмiн жүзеге асырудың тиiмдiлiгi ол орындаушылардың iс-әрекеттерiнiң жүйелiлiгiмен анықталады. Әдетте, басқарушылық шешiмдi орындау барысында кейбiр тапсырмалар мерзiмiнен бұрын жасалынады, кейбiреулерi кейiнге қалдырылады. Бұл мәселенi шешу тек орындалатын жұмысты үздiксiз үйлестiру, белгiлi бiр ресурстарды (уақыт, қаржылық және материалдық ресурстар, қызметкерлер және т.б.) қайта бөлу арқылы ғана жүзеге асады [6].
Бесiншi кезеңге ол басқарушылық әсерден кейiн жағдайдың даму нәтижелерiн iске асыру мен талдауды бақылау кезеңiн жатқызамыз. Жоспарланған iс-шаралар мен iс-қимылдардың iске асырылуын бақылау ұйымның қызметiнiң тиiмдiлiгiн қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi. Басқару объектiсiнiң сипатына байланысты бақылаудың әртүрлi түрлерi қолданылады. Бақылаудың негiзгi түрлерi үздiксiз және дискреттi бақылау болып табылады. Басқарушылық шешiмдердi орындау процесiнде бақылауды жүзеге асыру мүмкiн болмаған кезде басқарушылық әсердiң қорытынды нәтижелерiн бақылау қолданылады. Бақылаудың негiзгi мiндетi - процестiң оңтайлы дамуынан, жоспарланған аралық немесе түпкiлiктi нәтижеден ауытқуларды уақтылы бекiту болып табылады. Бақылау нәтижелерi бойынша ол қойылған басқару мақсатына неғұрлым толық қол жеткiзу мақсатында басқару ықпалдарының жоспарына түзету жүргiзiледi.
Басқару шешiмдерiнiң сапасын анықтайтын факторлар өте алуан түрлi және ұйымдастырушылық, экономикалық, әдiснамалық және психологиялық сипатта болуы мүмкiн. Барлық осы факторлардың әсер ету деңгейi шешiм деңгейiне, ұйымдағы нақты жағдайға және туындаған мәселелерге байланысты. Әдетте, әсiресе iрi ұйымдарда басқару шешiмдерiнiң төмен сапасы ұйымдастырушылық себептердiң терiс әсерiне байланысты. Ол мыналарды қамтиды:
Бiрiншiсi ол дұрыс емес ақпарат, байланыстың нашар ұйымдастырылуы және ақпарат беру кезiндегi кедергiлер. Сонымен бiрге, әдетте ұйымдағы иерархиялық деңгейлер санының көбеюi шешiм жазу кезiнде ақпараттың одан әрi бұрмалануына және кешiктiрiлуiне әкелуi мүмкiн екенiн атап өткен жөн болады.
Екiншiсi орындау тәртiбiнiң төмендiгi. Зерттеулер барлық басқарушылық шешiмдердiң үштен бiрiне дейiн орындау тәртiбiнiң төмендiгiнен (сапасыз жұмыс, қысқа мерзiм, кейде нәтижелердiң толық болмауы) өз мақсаттарына жетпейтiнiн көрсеттi. Алайда, бұл әрдайым Орындаушының кiнәсi емес. Төмен тәртiптiң себебi ұйымдастырушылық проблемалар болуы мүмкiн, мысалы, шешiмдердi бекiту процедураларының болмауы, нақты емес мерзiмдердi белгiлеу және шешiм қабылдау үшiн жеткiлiксiз нормалар, яғни кiм және не iстеу керек, қандай құралдармен, қандай мерзiмде және т. б).
Үшiншiсi ол шешiмдердiң нақты емес саны. Ұйымдастырушылық жүйенiң нашарлығында шешiмдердiң саны негiзсiз үлкен болуы мүмкiн, бұл сөзсiз орындаушыларды негiзсiз сезiнуге мәжбүр етедi, бұл орындау кезiнде мотивацияның төмендеуiне әкеледi.;
Төртiншiсi дайындау және шешiм қабылдау процесiн" Стандарттау " төмен болып табылады. Әдетте менеджерлердiң қызметiндегi шешiмдердiң жартысынан көбi әдеттегi (қайталанатын) және әдетте бағдарламаланатын шешiмдер болса да, оларды дайындау мен қабылдаудың технологиялары мен ережелерi жиi тұжырымдалмайды.;
Бесiншiсi қабылданатын басқарушылық шешiмдердiң барлық деңгейлерiнде мүдделердiң келiсiлу дәрежесi жеткiлiксiз;
Алтыншысы ол шешiмдердi тiркеу, беру және бақылау жүйесi жетiлмеген. Басқарудың бiрнеше деңгейлерiн жүзеге асыруға қатысатын қызмет көрсету бөлiмшелерiнiң шешiмдерi жоспарлау және бақылау функцияларын жүзеге асыруды қиындатады. Жоспар айқын және жоғары деңгейде аяқталды, бiрақ кейiнiрек төменгi деңгейде тұжырымдалған кезде үйлесiмдiлiк пен айқындықты жоғалтты. Тартылған басқару деңгейi мен процеске қатысушылардың саны өскен сайын басқару функциясы күрделене түседi.
Жетiншiсi ол орындаушының қабiлеттерi жеткiлiксiз. Бұл фактор жас, тез дамып келе жатқан ұйымдарда айқын көрiнедi, бұл орындаушылар функциясының үнемi кеңеюiмен, олардың жауапкершiлiк саласының "түсiнiксiздiгiмен", кейде қызметкерлердi белгiлi бiр лауазымдарға iрiктеу мен тағайындаудың кездейсоқтығымен байланысты .
Бiрiздiлiктiң болмауы, шамадан тыс күрделiлiк және шешiм қабылдау процедураларын егжей-тегжейлi түсiндiрудiң болмауы әр түрлi бөлiмдердiң жұмысты негiзсiз қайталауына әкелуi мүмкiн, сонымен қатар жұмысты уақытында орындамауға немесе орындамауға әкелуi мүмкiн, бұл бөлiмдер арасында берiлген ақпараттың жоғалуына немесе бұрмалануына әкелiп соғады.
1.3 Басқару шешiмдерiн әзiрлеу және қабылдау әдiстерi мен модельдерi.
Басқарушылық шешiмдi әзiрлеу кезеңiне байланысты басқарушылық шешiмдердi әзiрлеу мен қабылдаудың әртүрлi әдiстерi мен модельдерi пайдаланылады. Жалпы айтқанда басқару шешiмдерiн қабылдау әдiстерi модельдерге негiзделген.
Ал, модель деп ол жүйенiң объектiсiн немесе идеяны тұтастықтан өзгеше түрде ұсынуды айтамыз. Бұл нақты өмiрлiк (басқарушылық) жағдайдың жеңiлдетiлген бейнесi болып табылады. Басқаша айтқанда, модельдер ол нақты оқиғаларды, болған жағдайларды және т.б. нақты әлеммен тiкелей әсер етудiң орнына модельдi қолданудың бiрқатар себептерi бар. Ұйымның күрделiлiгiне байланысты олар нақты әлемде тәжiрибе жасай алмайды және болашаққа қарау керек. Модельдердiң негiзгi түрлерi-физика, модельдеу және математика (символдар).
Модельдi құру кезеңдерi келесiдей: мәселенi белгiлеу, ақпараттық шектеулердi анықтау, нәтижелердi тексеру, iске асыру және модельдi жаңарту болып табылады.
Қазiргi заманғы ұйымдарда кеңiнен қолданылатын модельдердi қарастырмас бұрын, модельдердiң үш негiзгi түрiн сипаттау қажет:
Физикалық модель ол объектiнiң немесе жүйенiң үлкейтiлген немесе кiшiрейтiлген сипаттамасын қолданып, зерттелгенiн бiлдiредi. Физикалық модельдiң ерекшелiгi, ол қандай да бiр мағынада модельденген тұтастыққа ұқсас болады. Мысалы: зауыттың сызбасы, оның кiшiрейтiлген нақты моделi, мұндай физикалық модель визуалды қабылдауды жеңiлдетедi және белгiлi бiр жабдықтың оған бөлiнген жерде физикалық орналасатындығын анықтауға, сонымен қатар туындаған мәселелердi шешуге көмектеседi. Автокөлiк және авиациялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Емберген Қарлығаш Дәулетқызы
Кәсіпорында, ұйымда басқару шешімдерін қабылдау процессін жетілдіру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Нұр-Сұлтан, 2022 жыл
Мазмұны
КІРІСПЕ 5
1 Кәсiпорында басқарушылық шешiмдердi әзiрлеу мен қабылдаудың теориялық аспектiлерi 9
1.1 Басқару шешiмдерiнiң мәнi және жiктелуi 9
1.2 Басқарушылық шешiмдер қабылдау процесiнiң негiзгi кезеңдерi 17
1.3 Басқару шешiмдерiн әзiрлеу және қабылдау әдiстерi мен модельдерi. 21
2 ЖШС Smart Groups кәсiорының ,қызметiн жағдайын талдау 30
2.1 SMART GROUPS ЖШС-ның ұйымдастырушылық-экономикалық жағдайы 30
2.2 Өндiрiстiстiк процестi басқарудағы шешiм қабылдау процесiн талдау 35
2.3 Персоналды басқаруда басқарушылық шешiмдер қабылдау процесiн бағалау 41
3 Smart Groups ЖШС-дегi басқарушылық шешiмдердi әзiрлеу үрдiсiн оңтайландыру бағыттары. 48
3.1 Бизнестi басқарудағы шешiм қабылдау процесiн жетiлдiру. 48
3.2 Персоналды басқару бойынша шешiмдердi әзiрлеу үрдiсiн жетiлдiру 53
3.3 Ұсынылған iс-шараларды жүзеге асырудың тиiмдiлiгiн анықтау 57
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI 62
КІРІСПЕ
Жетекшiлiк қызмет және басқару шешiмдерiн қабылдау кез-келген басқарушылық қызметтiң маңызды бөлiгi болып табылады, себебi ол тұтастай алғанда кәсiпорынның тиiмдiлiгi басқару шешiмдерiнiң сапасына байланысты, сондықтан моральдық және материалдық шығындарды болдырмау үшiн оның теориясын бiлу керек.Себебi шешiмдi әзiрлеу және қабылдау соңғы нәтиженi анықтайтын жетекшiнiң қызметiндегi негiзгi үрдiсi болып табылады. Егер басқарушылық шешiмдi әзiрлеу кезiнде олар компанияның стратегиясын, болашақ өнiмнiң бәсекеге қабiлеттiлiк стандарттарын, компанияның сыртқы және iшкi ортасының құрамдас бөлiктерiнiң өзгеруiн нақты болжай алмаса, онда ертең ол кәсiпорын банкроттыққа ұшырауы ықтимал. Осылайша, басқарушылық шешiм талдау, болжау, оңтайландыру, экономикалық негiздеу және мақсатқа жетудiң ең жақсы нұсқасын таңдаудың нәтижесi болып табылады.
Дипломдық зерттеу тақырыбының мақсаты кәсiпорындардың тиiмдiлiгi мен басқарушылық шешiмдердiң сапасына байланысты анықталады, өйткенi оңтайлы басқарушылық шешiмдi әзiрлеу және қабылдау кәсiпорынның бәсекеге қабiлеттiлiгiн, ұтымды ұйымдастырушылық құрылымдарды қалыптастыруды, дұрыс кадрлық саясатты жүргiзудi, ұжымдағы әлеуметтiк-психологиялық қатынастарды реттеудi, ұйымның оң имиджiн құруды қамтамасыз етедi.
Барлық қоғамдық өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттырудың маңызды қоры қабылданатын шешiмдердiң сапасын арттыру болып табылады. Ерекше және күрделi жағдайларда негiзделген объективтi шешiмдер қабылдау процесiн жетiлдiруге осы процеске ғылыми көзқарасты, шешiм қабылдаудың модельдерi мен сандық әдiстерiн қолдану арқылы қол жеткiзiледi. Шешiм қабылдау қызметтiң кез келген түрiне тән және бiр адамның, адамдар тобының немесе белгiлi бiр мемлекеттiң бүкiл халқының жұмысының тиiмдiлiгi оған байланысты болуы мүмкiн. Экономикалық және басқарушылық тұрғыдан алғанда шешiм қабылдау өндiрiс тиiмдiлiгiн арттыру факторы ретiнде қарастырған жөн. Өндiрiстiң тиiмдiлiгi, әрине ол әр жағдайда жетекшi қабылдаған шешiмнiң сапасына байланысты болады.
Шешiм қабылдаумен байланысты мәселелердiң маңыздылығы оларға кең ауқымды ғалымдар мен зерттеушiлердiң назарын аударады. Шешiм қабылдау - жүйелi процесс болып табылады. Бұл жұмыстың тақырыбының өзектiлiгi шешiм қабылдау басқару процесiнiң құрамдас бөлiгi, ұйым өмiрiне айналатын орталық болып табылатындығына байланысты болып келедi.Бiрақ ұйымдық шешiмдердi қабылдау жауапкершiлiгi үлкен, себебi ұйымның және оның жеке мүшелерiнiң тағдыры ұйымдағы жеке шешiмге байланысты болуы мүмкiн. Сондықтан қазiргi кезде күрделi және жылдам өзгеретiн әлемде басқарушы асығыс шешiм қабылдай алмайды. Белгiлi бiр басқарушылық шешiмдердi қабылдайтын жетекшi белгiлi бiр қасиеттердi бiрiктiруi керек: жағдаяттарды талдау өнерi мен терең кәсiби бiлiм, шешiм қабылдаудың техникасы мен әдiстерi, адамдармен жұмыс iстеудегi кәсiби дағдылар.
Кәсiпорындағы құжаттармен жұмысты ұйымдастыру басқару аппаратының жұмыс сапасына, басқарушы қызметкерлердiң жұмысын ұйымдастыруға және мәдениетiне тiкелей пропорционалды әсер етедi. Жалпы басқару қызметiнiң жетiстiгi құжаттаманың қаншалықты кәсiби жүргiзiлуiне байланысты. Басқаруды құжаттамалық қамтамасыз ету (БҚҚ) - құжаттарды басқару функцияларын мақсатты түрде қамтамасыз ететiн қызмет. Заманауи ұйымның жетiстiгi басқаруды құжаттамалық қамтамасыз ету iсiнiң қызметi қаншалықты ұтымды ұйымдастырылғанына тiкелей байланысты. Құжаттаманың бiр жүйесiн құрайтын құжаттар көзделген мақсаттың бiрлiгiмен байланысты және жиынтықта белгiлi бiр басқару функциясын немесе қызмет түрiн құжаттауды қамтамасыз етедi. Сондықтан жетекшi басқарушылық қызметтi құжаттаудың маңыздылығын және басқарушылық шешiмдердi әзiрлеу мен iске асырудағы құжаттардың маңыздылығын, сондай-ақ кәсiпорынның басқарушылық тоғыз iс-әрекетi мен мiндеттемелерiн орындаудың құжаттық дәлелдерiн жасау үшiн түсiнуi керек. Құжаттарды дұрыс дайындау мен рәсiмдеудi ғана емес, сонымен қатар олардың ұтымды қозғалысын, тиiмдi орындалуын және кәсiпорынның ағымдағы қызметiнде анықтамалық мақсатта пайдаланылуын, содан кейiн сақталуын ұйымдастыру қажет. Өндiрiстiк кәсiпорындардың жұмыс процесi практикасындағы бос мәселелердiң бiрi өндiрiстiк кестелердi әзiрлеу және келiсу тәртiбi болып табылады. Бұл мәселе, әсiресе, технологиялық тiзбектi құрайтын бiрнеше бөлiмшелер бiр уақытта өндiрiстiк процестерге қатыса алатын iрi өндiрiстiк кәсiпорындар үшiн өте маңызды болып табылады. Бұл жағдайда өндiрiстiк процестiң үздiксiздiгi және кәсiпорынның қаржылық әл-ауқаты келiсiлген және дұрыс ұйымдастырылған жұмыс пен құжаттарды келiсу жылдамдығына байланысты, бұл жұмыс мерзiмдерiн орындамауға байланысты мiндеттемелердi бұзғаны үшiн тапсырыс берушiлер тарапынан айыппұлдардан аулақ бола алады. Тиiсiнше, басқарушылық шешiмдер қабылдаудың ағымдағы жүйесiн, оның iшiнде өндiрiстiк процесс кестелерiн пайдалану негiзiнде талдау және осы бағыттағы жұмысты жетiлдiру жөнiнде ұсыныстар әзiрлеу практикалық құндылық болып табылады және бiздiң бiтiру бiлiктiлiк жұмысымыздың өзектiлiгiн негiздейдi.
Басқару шешiмi, басқарушының қызметiнiң табиғи нәтижесi болып табылады және басқару объектiсiне директивалық-мақсатты әсер ету түрiнде жүзеге асырылады,яғни бұл жағдайды,ондағы жүйе мен процестердi мақсатты түрде өзгерту актiсi. Басқару шешiмдерi қарама-қайшылықты шешуге және жағдайды өзгертуге әкелетiн басшылықтың әрекеттерiн қамтиды. Кез келген шешiм жағдайды сипаттайтын деректердi талдауға,мақсаттар мен мiндеттердi анықтауға негiзделедi және бағдарламаны,iс-шараларды iске асыру алгоритмiн қамтиды. Басқару шешiмi-бұл басқару жүйесiнiң кез-келген деңгейiндегi көшбасшы қызметiнiң негiзгi нәтижесi.
Осы деңгейдегi шешiмдер қабылдау процесiнде ұйымның құрылымын,ассортимент саясатын өзгертудi қамтуы мүмкiн iс-шараларды жоспарлау қажет.Шешiм басшылықтың кез келген деңгейiнде қабылдануы мүмкiн; директордан бөлiм басшысына дейiн болуы мүмкiн.
Басқару деңгейiне байланысты жауапкершiлiк деңгейi мен қабылданған шешiмдердiң салдары өзгередi.Сондықтан кейбiр менеджерлер өнiм сапасының проблемалары бойынша қаржылық ,кадрлық мәселелер бойынша шешiм қабылдауға құқылы .Мысалы, ұйымның басшысы жабдықты сатып алу,жалақы жүйесiн өзгерту және сапаны қамтамасыз ету туралы шешiм қабылдай алады.Сату бөлiмiнiң бастығы бөлiнген бюджет шеңберiнде жарнамалық акцияларды өткiзуге,өткiзуге шарттар жасау туралы шешiм қабылдайды.
Шешiмдердi әзiрлеу барысында олар ақпаратты талдайды,басқарудың басқа деңгейлерiнiң басшыларымен, iс-шараларды тiкелей орындаушылармен,тапсырыс берушiлермен байланыс орнатады,жағдайдың даму сценарийлерiн ойластырады,iскерлiк қарым-қатынас жасайды және ең жақсы балама таңдайды.
Мысалы, басшы ұйымды кеңейту,жаңа нарықтарға шығу,қаржы ағындарының бағыттарын өзгерту туралы шешiм қабылдайды.Бұл үлкен сақтықпен қабылданатын және бiрқатар факторларды талдауды, жағдайды дамытудың әртүрлi нұсқаларын модельдеудi,нақты сандық нәтижелердi болжауды ;даму қарқыны мен нарықтық үлестi,сатудан түскен жалпы кiрiстi ,кiрiстi және сайып келгенде пайданы көздейтiн ең күрделi стратегиялық шешiмдер.
Жұмыста басқарушылық шешiмдер қабылдау процесi бiрқатар дәйектi кезеңдермен ұсынылған.
Бiрiншi кезеңде мәселелер туындайды, оларды уақтылы шешу керек, әйтпесе жүйеде теңгерiмсiздiк жағдайы туындауы мүмкiн. Осылайша, ұйымның нарықтағы бәсекеге қабiлеттiлiгiнiң төмендеуi тауарларға немесе қызметтерге сұраныстың төмендеуiне әкеледi.Болашақта бұл кiрiстiң жоғалуын, тiптi ұйымның төлем қабiлетсiздiгiнiң, нақты банкроттықтың пайда болуы мен жағдайын бiлдiруi мүмкiн.
Ұйым өркендеген сайын тиiмдi болатын шешiм қабылдау керек. Ол мысалы, өндiрiстi кеңейту, әрiқарай дамуды жүзеге асырып отыру, бизнестi ұйымдастыру, құрылысқа инвестициялар салу болып табылады. Мұндай шешiм жүйенiң күйiн толықтай зерттеу нәтижесiнде алынған және сенiмдi объективтi ақпаратқа негiзделген ойластырылған әрекеттердi талап етедi.
Басқарушылық шешiм қабылдаудың екiншi кезеңiнде құжаттаманы терең талдау қажет: қаржылық есептiлiк, сату динамикасы, келiсiмшарттар, бәсекелестердiң артықшылықтары туралы мәлiметтер ,бұл байланыс арналары мен әртүрлi көздерден, ұйым қызметкерлерiнен, тұтынушылардан, серiктестерден және бәсекелестерден келетiн ақпаратты зерттеудi талап етедi; осы ақпаратты бiлу керек, дұрыс және тиiмдi шешiм қабылдауға көмектесетiн адамдарды бақылаған дұрыс.
Кез-келген ұйым пайда болған сәттен бастап қауiптi жағдайды тудыруы мүмкiн бiрқатар мәселелерге тап болады.Ол қызмет көрсеткiштерiнiң күрт нашарлауымен бiрге жүредi: өтiмдiлiк, төлем қабiлеттiлiгi, кiрiстiлiк ,айналым қаражаттарының айналымы, қаржылық тұрақтылық. Қатаң бәсекелестiк жағдайында шаруашылық жүргiзудiң нарықтық нысандары жекелеген шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң дәрменсiздiгiн немесе олардың уақытша төлем қабiлетсiздiгiн жүзеге асырады, бұл жағдайды өзгертуге және ұйымның жағдайын жақсартуға қабiлеттi шешiм қабылдауды талап етедi.
Басқару теориясында өндiрiстiк-шаруашылық қызметтi кешендi бағалау, тиiмдi ұйымдастыру, басқарудың барлық деңгейлерiнде шешiм қабылдау үрдiсi үшiн тұжырымдамалар, санаттар мен әдiстер жиынтығы болып бөлiнедi. Жүйелiк талдау ұйымды құрудың немесе жетiлдiрудiң орындылығын анықтауға, оның қандай күрделiлiк класына жататынын анықтауға, еңбектi ғылыми ұйымдастырудың тиiмдi әдiстерiн анықтауға мүмкiндiк бередi. басқару шешiмi жоспарлаудың, модельдеудiң және болжаудың зерттеулiк талдаудың барлық әдiстерiн қолдана отырып ,басқарудың ғылыми деңгейiнде жасалуы керек.
Кәсiпорынның тәжiрибесiнде күн сайын көптеген шешiмдер қабылданады.Басқару теориясында әр түрлi деңгейдегi менеджерлер мен мамандар басқару жүйесiнiң мазмұны бойынша iс-шараларды жоспарлау және iске асыру уақыты деңгейiне қатысты шешiмдердiң бiрнеше түрiн қабылдайды.
Дипломдық жұмыстың негiзгi мақсаты ол кәсiпорындағы басқару шешiмдерiн қабылдау процесiн жетiлдiру.Кәсiпорындағы басқару жүйесiне сипаттама беру,кәсiпорынның қаржылық көрсеткiштерiн талдау.
1 Кәсiпорында басқарушылық шешiмдердi әзiрлеу мен қабылдаудың теориялық аспектiлерi
1.1 Басқару шешiмдерiнiң мәнi және жiктелуi
Қазiргi заманғы менеджменттегi шешiм түсiнiгi өте кең мағыналы. Ол процесс ретiнде де, таңдау әрекетi ретiнде де, таңдаудың нәтижесi ретiнде де түсiнiледi. Мұндай түсiнiксiз түсiндiрудiң негiзгi себебi - бұл ұғымға әр уақытта белгiлi бiр зерттеу саласына сәйкес келетiн мағына берiледi. Кез келген басқару шешiмi ұйымның әлеуметтiк, экономикалық, ұйымдық, құқықтық және технологиялық мүдделерiмен байланысты, жалпы айтқанда олардың мәнiн анықтайды. Басқару шешiмiнiң экономикалық мәнi оны әзiрлеу және iске асыру үшiн қаржылық, материалдық және басқа ресурстар қажет екендiгiнде көрiнедi. Сондықтан әрбiр басқару шешiмiнiң нақты өзiндiк құны бар. Басқару шешiмiн iске асырудың нәтижесi тiкелей немесе жанама кiрiс әдiстерi болуы қажет. Осылайша, қабылданған шешiмнiң тиiмдiлiгi шешiмдi iске асырудан түсетiн тiкелей немесе жанама кiрiстiң оның өзiндiк құнына (әзiрлеуге және iске асыруға жұмсалатын шығындарға) қатынасы арқылы көрсетiлуi мүмкiн. Басқару шешімдерінің мәні 1 суретте көрсетілген.
Технологиялық мәнi
Құқықтық мәнi
Ұйымдастырушылық мәнi
Басқару шешiмдерiнiң мәнi
Әлеуметтiк мәнi
Эканомикалық мәнi
Сурет-1. Басқару шешiмдерiнiң мәнi
Басқару шешiмiнiң әлеуметтiк мәнi персоналды басқару механизмiнде жатыр, оған адамдарға олардың қызметiн үйлестiру үшiн әсер ету әдiстерi кiредi. Қол астындағы қызметкерлерге сәттi әсер ету үшiн жетекшi олардың мүдделерi мен қажеттiлiктерiн,құлшыныстары мен ынталандыруларын, көзқарастары мен құндылықтарын, қорқыныштары мен алаңдаушылықтарын, жұмыс топтарының бейресми құрылымын нақты көрсетуi керек. Әлеуметтiк мәнi мақсатпен көрiнедi. Шешiмдердi әзiрлеудегi басымдық ыңғайлы үй және жұмыс ортасын құру, кәсiби және жалпы мәдени тұрғыдан жеке тұлғаны жан-жақты дамыту, басқаруға қатысу жүйесiн дамыту болуы керек.
Басқару шешiмiнiң ұйымдастырушылық мәнi оны әзiрлеу және жүзеге асыру үшiн тиiстi ресурстар мен ұйымдастырушылық мүмкiндiктерден құралады, оның iшiнде ол, компания персоналы қызметкерлердiң өкiлеттiктерiн, құқықтарын, мiндеттерi мен жауапкершiлiгiн реттейтiн нұсқаулар мен ережелер, бақылау жүйесiнен тұрады.
Шешiмдердiң заңнама нормаларына сәйкестiгiн тексеру-даму кезеңдерiнiң маңызды және құрамдас бөлiгi, басқарушылық шешiмдi iске асыру, ол шешiмнiң заңнамаға сәйкестiгi-шешiмнiң рұқсат етiлу, белгiсi болып табылады [1].
Шешiмдердi әзiрлеу дәрежесi бойынша бағдарламаланған және бағдарламаланбаған болып екi топқа бөлiнедi.Бұл терминдер алғаш рет басқарушылық шешiмдердi сипаттау үшiн қолданылды.Оларды әзiрлеу мен қолданудың стандартты әдiстерiнiң болуы немесе болмауын сипаттайды.
Бағдарламаланған шешiмдер олар белгiлi бiр шешiм нәтижесiнде қабылданады.Шешiмдер типтiк жағдайларда бағдарланбаған,ұйымның қызметiнде туындайды.Пайдалану типтiк жағдайларда шешiм қабылдаудың белгiлi бiр әдiстерi қателер ықтималдығы және шешiмдердi әзiрлеу тиiмдiлiгiн арттырады. Cебебi жаңа әдiстердi әзiрлеу қажеттiлiгi әрдайым жойылады және тиiстi жағдайларда туындайды. Сондықтан бағдарламаланған шешiмдердi Р. Е. Шульман ең дамыған деп санайды.
Шешiмдер, егер олар қабылданбаса, бағдарламаланбаған болып саналады.Оларға дайын ережелер немесе рәсiмдердi жатқызамыз. Мұндай шешiмдер жаңа немесе туындаған мәселелердi шешу тәжiрибесi болмаған кезде ерекше жағдайларды тудырады.
Жаңа технологияларды енгiзуге байланысты шешiмдер мысал бола алады, компанияны қайта құру, стратегиялық жоспарлау. Мұндай жағдайларда менеджерлердiң түйсiгi, тәжiрибесi мен қабiлеттерi маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар, бағдарламаланбаған шешiмдер қабылдаудың жаңа әдiстерiн әзiрлеудi талап етедi.
Негiздеу дәрежесi бойынша Р.Е.Шульман интуитивтi, логикалық және
ұтымды басқару шешiмдер болып бөлiнедi. Интуитивтi шешiмдер-бұл тек сезiм негiзiнде жасалған таңдау арқылы басқарылады. Шешiм қабылдаушы тұлға мұнымен айналыспайды әрбiр балама үшiн және оған қарсы саналы түрде өлшеу қажет емес тiптi жағдайды түсiну, болып табылады.Тек адам таңдау жасайды. Шешiмге негiзделген шешiмдер (логикалық) таңдау болып табылады, нәтиженi болжау үшiн бұрын ұқсас жағдайларда не болды қолданыстағы жағдайда балама таңдау болып табылады. Оның жалпы мағынасы, ол бұрын сәттiлiкке қол жеткiзген балама таңдайды. Ұтымды басқару шешiмi ол шешiмдер арасындағы негiзгi айырмашылық рационалды және пайымдауға негiзделген, бұл бiрiншi емес өткен тәжiрибеге байланысты болады. Ұтымды шешiм мыналармен негiзделген ғылыми әдiстердi қолдана отырып объективтi талдау процесiн ақпараттық технологиялармен басқару. Бұл жағдайларда интуиция және логика қолдану мүмкiндiгi жоққа шығарылмайды. Осылайша, ұтымды шешiм қабылдаған сәтте автор есептеудi, логика мен түйсiктi қолданануды ұсынады,сол арқылы мұндай шешiмдер қабылданады.Ол негiзделiнген шешiмдер болып табылады [2].
Нақты жағдайдың ерекшелiктерiн ескере отырып шешiмдер қабылдау
басқару шешiмiнiң технологиялық мәнi басқару шешiмiн оны атқарушы қызметкерлермен, техникалық және ақпараттық құралдармен және ресурстармен қамтамасыз ету қажеттiлiгiнде көрiнiс табады. Қолданыстағы бағалау және қажеттi технологиялық қамтамасыз етудi қалыптастыру-басқарушылық шешiмдi iске асырудың қажеттi кезеңдерi болып табылады.
Басқарушылық шешiмдi iске асырудың көп сатылы мәнi осы процестi кезеңдерге бөлу қажеттiлiгiнде көрiнiс табады, өйткенi ол процестiң күрделiлiгi әртүрлi нысандар мен олардың бейнелерiн анықтауға, тiптi құруға қызмет ететiн әртүрлi құралдар мен технологияларды қолдануды қамтиды.
Басқару тәжiрибесiнде көшбасшы шешiм қабылдауға мәжбүр болатын көптеген жағдайлар кездеседi, және мұндай жағдайлардың әрқайсысы (кем дегенде кейбiр факторлар үшiн) ерекше болып табылады. Бiрақ, оған қарамастан, басқарушылық шешiмдердi шешiм қабылдау субъектiсi бойынша оны әзiрлеуге қатысатын адамдар жiктеуге болады, оны ең маңызды белгiлер бойынша қарастырған жөн болады.
Қабылдау объектiсi бойынша басқару шешiмдерi ол жеке (шешiм қабылдаушы мен оған жақын тұлғалардың мүдделерiн қозғайтын, жеке мақсаттарға жетуге бағытталған шешiмдер) және iскерлiк (ұйымдарда қабылданған шешiмдер; саяси, экономикалық, қаржылық, құқықтық және техникалық).Жеке шешiмдер: мамандық таңдау; жұмыс орнын таңдау; отбасылық мәселелердi шешу; бос уақытты таңдау; достарды, өмiрлiк серiктестi таңдау және т.б. Iскерлiк шешiмдер: стратегияны таңдау; стратегияны жүзеге асыру жолдарын таңдау; шаруашылық объектiлерiн орналастыру; ынталандыру әдiстерiн таңдау; жұмысқа қабылдау және т.б.
Басқарушылық шешiмдер қабылдау деңгейлерiне қарай бөлiнедi:
- жоғары деңгей ол әдетте, топ-менеджерлер қабылдайтын стратегиялық шешiмдер:
- орташа деңгей ол әдетте орта менеджерлер қабылдаған тактикалық шешiмдер:
- төменгi деңгей ол бөлiмшелер мен қызметтердiң басшылары қабылдайтын жедел шешiмдер:
Жоғарғы деңгей: басқарушы командамен стратегияны (саясаттарды, бағдарламаларды және жобаларды) әзiрлейдi. Орта деңгей ол орта буын басшылары iс-әрекеттерге арналған стратегияны егжей-тегжейлi түсiндiредi, олардың мерзiмдерiн белгiлейдi. Төменгi деңгейде бөлiмдер мен қызметтердiң басшылары қажеттi ресурстарды iздейдi, iс-шаралардың орындалуын бақылайды, жоспарланған (стратегиялық, тактикалық, жедел) жоспарларды орындау барысында туындайтын мәселелер туралы есеп бередi.
Даму принципi (әдiстерi) бойынша басқару шешiмдерi :
- алгоритмдiк (олар белгiлi бiр алгоритм бойынша әзiрленiп, қатаң ресмилендiруге мүмкiндiк бередi);
- үлгi (iшiнара мүмкiндiк бередi; бұрыннан бар мәселелердi шешуде өзiн сәттi дәлелдеген әдiстермен әзiрленген);
- түпнұсқа (пайдаланбаған түпнұсқа әдiстермен әзiрленген).
Алгоритмдiк шешiмнiң мысалы - жұмысқа қабылдау: лауазымдық талаптарды (таңдау критерийлерiн) белгiлеу; сауалнама жүргiзу, көрiнеу сәйкес келмейтiн кандидатураларды iрiктеу (негiзгi критерийлер бойынша); әңгiмелесу; таңдау; жұмысқа қабылдау туралы шешiм қабылдау. Мысалы, жұмысшылар жалақы алғаннан кейiн еңбек өнiмдiлiгi күрт төмендеуi сияқты мәселелер болады. Мұндай жағдай бұрын орын алды, бұл мәселе демалыс күндерi қызметкерлерге жалақы берiлу арқылы шешiлдi (шешiм оң нәтиже бердi), сондықтан бiз де солай iстеймiз. Түпнұсқалық шешiм. Дәл осындай жағдай, бiрақ демалыс күндерi жұмысшыларға жалақы беру туралы ереже енгiзiлгеннен кейiн, наразылық бiлдiрген жұмысшылар әр айдың бесiншi күнi бiрге жиналу дәстүрiн бұзбау үшiн қарыз ала бастады. Менеджерлер осыны мәселенi ойлап, жалақы алатын күндi демалыс күнi деп шештi [3].
Шешiлетiн мәселелер бойынша басқарушылық шешiмдер
стратегиялық (стратегиялық проблемаларды шешудi және стратегиялық мақсаттарға қол жеткiзудi қамтамасыз ететiн ,көбiнесе қайтымсыз өзгерiстердi талап ететiн шешiмдер). Мысалы, кәсiпорынның басты бәсекелесi жаңа үлгiдегi өнiм шығаруды бастады, сапасы жағынан салыстырмалы өнiм шығару ескiрген жабдыққа байланысты мүмкiн емес, ал нарықтық тауашалар қазiрдiң өзiнде бос емес. Бұл жағдайда кәсiпорын басшылығы шығындарды азайтуға және өз өнiмдерiнiң бағасын төмендетуге шешiм қабылдайды, бұл кәсiпорын шығаратын өнiмдерге бәсекелестiк артықшылықтарды қамтамасыз етедi, сонымен бiрге дилерлермен байланыс орнатады және бiрнеше iрi қалаларда өзiнiң дилерлiк кәсiпорындарын құрады.
- тактикалық (стратегиялық мақсаттар мен шешiмдерге бағынады, олардың iске асыру кезеңдерi ретiнде қызмет атқарады) шығындарды азайту мақсатында менеджерлер шығындарды азайтуды қамтамасыз ететiн жаңа технологияларды сатып алуға шешiм қабылдайды;
- жедел (стратегиялық және тактикалық шешiмдерге бағынады, жедел басқару мiндеттерiн шешуге қызмет жасайды). Жетекшi жаңа жабдықтардың мүмкiндiктерiн толық пайдалануды қамтамасыз ету үшiн жоғары бiлiктi мамандарды жұмысқа алуға, қызметкерлердi жұмыстан қол үзбей оқытуға шешiм қабылдайды.
Тиiмдiлiгi бойынша басқару шешiмдерi олар бөлiнедi :
- оңтайлы (басқару мақсаттарына қол жеткiзудiң ең жоғары деңгейiн қамтамасыз ететiн шешiмдер);
- қанағаттанарлық (ұйымды басқару мақсатына қол жеткiзуге әкелетiн шешiмдер, бiрақ мiндеттi түрде ең жоғары деңгейде емес);
қанағаттанарлықсыз (басқару мақсаттарына қол жеткiзуге алып келмейтiн негiзсiз шешiмдер).
Басқару шешiмiнiң тиiмдiлiгiн таңдаудың мысалы ретiнде бiз келесi жағдайды қарастыра аламыз: зауытта директор сайлау. Акционерлер: зауыт қызметкерлерi 60%, зауыт акцияларының 30% сатып алған коммерсант, 10% өкiл тұлғасында мемлекетке тиесiлi. Үмiткерлер: қазiргi директор (консерватор, оның жанындағы кәсiпорын тұрақты жұмыс iстейдi); саудагер (зауыт iстерiн бiлмейтiн, бiрақ өз қызығушылығы бар); бас инженер (кәсiпорын қызметi саласындағы маман, жаңашыл). Күштердiң тепе-теңдiгi айқын (бәрiн жұмысшылардың көпшiлiк дауысымен шешiледi).
Оңтайлы шешiм ол бас инженерге дауыс беру; қанағаттанарлық - қазiргi директор үшiн; қанағаттанарлықсыз - кәсiпкер үшiн болып табылады. Көпшiлiк дауыспен қазiргi директор сайланды. Еңбек ұжымы тәуекелге бел буды, дегенмен директор лауазымына бас инженердi таңдау (жұмысшылар үшiн белгiлi бiр өзгерiстермен байланысты, мысалы, кадрлық өзгерiстер) тұтастай алғанда кәсiпорын үшiн және көптеген жұмысшылар үшiн оңтайлы болар едi.
Сауалнама бойынша басқару шешiмдерi олар:
- қолайлы (барлық шектеулердi қанағаттандыратын);
- қолайсыз (шешiм тиiмдiлiк тұрғысынан оңтайлы болуы мүмкiн, бiрақ шешiм қабылдаушының жеке қалауы, ұйым жариялаған құндылықтар, қалыптасқан имидж , сыртқы ортаның ерекшелiктерi оны қабылдауға тыйым салады). Мысалы, кәсiпорынның темекi өнiмдерiн өндiруге қайта бағдарлануы кәсiпорынның табысты болуын қамтамасыз ететiн перспективалық бағыт болып табылады, бiрақ компанияның ұраны - адам денсаулығына және қоршаған ортаға зиян келтiретiн өнiм өндiрмеу, мұндай шешiм қабылдауға мүмкiндiк бермеу қолайлы деп саналады.
Шешiлетiн мәселенiң жаңалығы бойынша басқару шешiмдерi олар жалпы:
- қайталанатын тапсырма (жасалынған технология бойынша әзiрленген құралдар жинағымен шешiлетiн тапсырма);
- жаңа бiрегей тапсырма (құралдар мен шешу технологиясы әзiрленбеген тапсырма).
Қайталанатын тапсырманың жалпы мысалы ретiнде ол стандартты құралдармен (сауалнама, сұхбат, талдау және т.б.) шешiлетiн жұмысқа қабылдау жағдайын жатқызамыз. Жаңа, бiрегей мiндет - бұл кәсiпорынның стратегиясын әзiрлеу, өйткенi сыртқы ортаның жағдайы үнемi өзгерiп отырады және де шешiмдердi әзiрлеу үшiн жаңа технологияларды пайдалануды талап етедi.
Құрылымдылығы бойынша басқару шешiмдерi олар жалпы алғанда
- құрылымдық (шешiлетiн мәселелер мен сыртқы және iшкi орта факторлары, баламалар және оларды жүзеге асыру салдары арасындағы тәуелдiлiктердi қатаң сандық сипаттауға мүмкiндiк беретiн тапсырмалар).
- құрылымдалмаған - мәселе элементтерiнiң тек сапалы сипаттамасын қамтитын тапсырмалар; баламалы нұсқалар, қоршаған орта факторлары мен шешiмдердiң салдары арасындағы сандық тәуелдiлiктер анықталмаған немесе шамалы бөлiгiнде анықталған:
iшiнара құрылымдалынған - мәселедегi жағдайдың негiзгi элементтерi арасындағы сандықта, басым сапалық тәуелдiлiктердi де қамтитын тапсырмалар болады.
Құрылымдық есептiң мысалы ретiнде жөнелту көрсеткiштерi, қойма сыйымдылығы және тағы да басқа белгiлi болған кезде қоймаға тауардың оңтайлы жеткiзiлуiн таңдау мәселесiн келтiруге болады.Мұндай есеп математикалық есептiң көмегiмен шешiлiнедi.
Әдеттегi құрылымданбаған тапсырма оларға стратегияны әзiрлеудi жатқызамыз. Белгiлi бiр мiнез-құлықтың ықтимал әсерiн қалай бағалауға болады? Мәселелер, мақсаттар, критерийлер және балама тiзiм анықталды делiк. Белгiлi бiр стратегияның тиiмдiлiгi қандай болатынын кiм болжай алады? Осы немесе басқа сенiмдiлiкпен, пiкiрлердiң таралуымен анықталыған мұны тек сарапшылар жасай алады.
Iшiнара құрылымдалған мiндет ол қызметкерлердi iрiктеу. Бiрқатар критерийлердi анықтауға болады (жасы, бiлiмi, қажеттi құралдарды иелену дәрежесi, жаман әдеттердiң болуы, жұмыс тәжiрибесi және тiптi психологиялық типтегi үйлесiмдiлiк), бiрақ үлкен белгiсiздiк-бұл адамның табиғаты, тәрбиесi, жасырын (жасырын) жеке тұлғасы. Сондықтан iшiнара құрылымдалған шешiмдердi қабылдаудағы шешушi фактор-жетекшiнiң түйсiгi, оның жеке қалауы.
Негiздеу әдiстерi бойынша басқару шешiмдерi қарастырылады:
- интуитивтi шешiмдер - жеке қалауларға сәйкес келетiн басым критерийлер бойынша баламаларды бағалаудың санадан тыс үдерiсiнiң жұмысына байланысты олардың дұрыс екендiгiн сезiну негiзiнде қабылданылады:
- логикалық шешiмдер ол бiлiм, тәжiрибе және логикалық пайымдаулар, парасаттылық негiзiнде қабылданған шешiмдер болады;
- ұтымды шешiмдер ғылыми әдiстер мен компьютерлiк технологияларды қолдану арқылы проблемалық жағдайларды объективтi талдау негiзiнде қабылданады.
Интуитивтiк шешiмдер қабылдау аз уақытты талап етедi, олардың ерекшелiгi-шешiм қабылдаушы баламаларды маңызды деп санайтын критерийлер бойынша бағалайды, олардың пiкiрiнше, оларды шамалы өлшемдермен салыстырылмайды. Логикалық шешiмдер-логикалық пайымдаулармен негiзделген шешiмдер, мысалы, қойма салу үшiн сайтты таңдау: қойма өндiрiстiк үй-жайға, байланыс құралдарына (автомобиль жолдары, темiржолдар ) жақын болуы керек. Осындай логикалық құрылысты қолдана отырып, әртүрлi нұсқаларды салыстыра отырып, негiзделген таңдау жасау оңай болады.
Рационалды шешiм деп оны мысалы, оңтайлылығы математикалық, сараптамалық және басқа да ғылыми әдiстермен дәлелденген, нәтижелерiнiң сенiмдiлiгi сол немесе басқа дәлдiкпен қамтамасыз етiлген және тәжiрибеде тексерiлген шешiмдi қарастыра аламыз.
Ұсыну формасы бойынша: басқару шешiмдерi бөлiнедi:
- вербальды емес олар орындаушыларға ым-ишара, мимика және т. б. түрiнде жеткiзiледi;
- дыбыс-орындаушыларға не iстеу керек екенiн сөйлеу үлгiсi түрiнде жеткiзiлетiн шешiмдердi айтамыз;
жазбаша-орындаушыларға жазбаша өкiмдер, нұсқаулар мен нұсқаулықтар түрiнде жеткiзiлетiн шешiмдер;
электрондық ол электронды байланыс арналары арқылы орындаушыларға ауызша, жазбаша немесе басқа да нысанда жеткiзiлетiн шешiм.
Ауызша емес шешiмнiң мысалы ретiнде көлiк ағынын басқаратын жол диспетчерiнiң ым-ишарасын айта кетуге болады. Жол диспетчерi мәселенi көредi (айталық, жолдағы көлiк қозғалысының бiр бағытындағы кептелiс), көлiк ағынының бағытын өзгерту туралы шешiм қабылдайды және де бұл шешiмдi өз денесiнiң қалпы мен таяқшамен ым-ишара арқылы жүргiзушiлерге жеткiзiп отырады.
Дыбыстық шешiмдер орындаушыларға ауызша түрде жеткiзiледi (көбiнесе бұйрық етiстiктердi қолдану арқылы).
Жазбаша шешiмдер олар бұйрықтар, нұсқаулар, қаулылар, жарлықтар және тағы да басқа.
Электрондық шешiм ол орындаушыларға байланыс құралдары арқылы жеткiзiлетiн шешiмдер (электрондық пошта, интернеттiң байланыс жүйесi, басқа да ғаламдық және жергiлiктi желiлер, факс, телеграмм және басқа да байланыс құралдары).
Ынталандыру тәсiлi бойынша басқарушылық шешiмдер қарастырылады:
- мәжбүрлеу-орындалмауы орындаушы үшiн қолайсыз салдарға әкеп соқтыратын шешiм;
- ынталандыру-орындалуы орындаушы үшiн жағымды салдарға әкелетiн шешiм.
Мәжбүрлеу шешiмiн шешiм деп атауға болады, оны орындамағаны үшiн орындаушылар жазаға, әкiмшiлiк немесе өзге де жазаға тартылуы мүмкiн, мысалы, сот шешiмi кез келген жағдайда мәжбүрлеу шешiмi болып саналынады.
Ынталандыру шешiмi орындаушыны жұмысты жасаған жағдайда сыйлықақылар, бонустар және басқа да жеңiлдiктер түрiнде марапаттауды көздейдi.
Ақпараттың сенiмдiлiк дәрежесi бойынша олар:
- жағдайдың анықтығының шарттары (детерминирленген тапсырмалар; мәселелiк жағдай туралы толық және сенiмдi ақпараттың болуы);
- жағдайдың белгiсiздiк шарттары (шешiм қабылдау шешiм қабылдаушыға бағынбайтын, оған белгiсiз немесе жеткiлiксiз дәлдiкпен белгiлi де, белгiсiз факторларға да байланысты болатын жағдайлар).
Детерминирленген мәселенi мысалы, жаңа жабдықты сатып алу мәселесiн қарастыра аламыз. Сiзде әрқашан жеткiзушiлерден ұсыныс туралы ақпаратты алуға мүмкiндiгiңiз болады, баламаларды бағалай аласыз және ең жақсысын таңдай аласыз.
Белгiсiздiк жағдайында шешiм қабылдау. Жаңа өнiмдердi әзiрлеу және шығару әрқашан тұтынушылардың, бәсекелестердiң, жеткiзушiлердiң реакциясымен байланысты белгiсiздiк болып табылады (әсiресе егер жеткiзушi монополист болса, өнiм кенеттен сұранысқа ие бола бастайды және жеткiзушi бұл туралы бiледi) [4].
Критерийлер саны бойынша басқару шешiмдерi олар бөлiнедi:
- бiр өлшемдi - бiр критерий бойынша қарастыра отыра баламаларды бағалау негiзiнде қабылданған шешiмдер;
- көп критерийлер - балама таңдау критерийлерiн бiр күрделi критерийге келтiруге болмайтын шешiмдер, шешiм қабылдаушының таңдауы негiзiнде, жеке қалаулар негiзiнде немесе сараптамалық бағалау негiзiнде қабылданады.
Бiр критериалды тапсырманың мысалы ретiнде шикiзат жеткiзушiсiн таңдай аламыз. Мысалы, сапа критерийi бойынша барлық балама нұсқалар бiрдей, содан кейiн арзанырақ жеткiзушiнi таңдаймыз (бiр критерий бойынша балама таңдау скаляр тиiмдiлiк критерийi бойынша таңдау деп аталады). Егер бiрнеше критерийлер бойынша таңдау жасау қажет болса, мысалы, кәсiпорынның қоймада шикiзат қорын сақтау мүмкiндiгi болмаса және осылайша жеткiзiлiм тұрақтылығының критерийi қосылса, онда таңдау жасау әлдеқайда қиын болады. Мұндай жағдайларда сараптамалық бағалау әдiсiне жүгiне аламыз. Критерийлерге салмақтар қойылады, критерийлер бойынша бағалаулар шығарылады және де кешендi (векторлық) артықшылық көрсеткiшi алынады.
Қолдану саласы бойынша: басқару шешiмдерi жалпы және жеке болады.
Iс-әрекеттiң ұзақтығы бойынша басқару шешiмдерi перспективтi және ағымдағы болып бөлiнедi.
Шешiлетiн мiндеттердiң сипаты бойынша: ұйымдастырушылық бағдарламаланған; ұйымдық бағдарламаланбаған; ымыраға келу.
Бағдарламаланған шешiм - бұл математикалық теңдеудi шешу кезiнде қабылданғанға ұқсас қадамдардың немесе әрекеттердiң белгiлi бiр тiзбегiн орындау нәтижесi. Әдетте, мүмкiн болатын баламалардың саны шектеулi және таңдау ұйым берген бағыттар аясында жасалуы қажет. Мысалы, штат санына қарай элементарлы кесте құру. Шешiмдер белгiлi бiр заңдылықпен қайталанатын жағдайларға бағдарламаланады. Бағдарламаланбаған шешiмдер бiршама жаңа, iшкi құрылымдалмаған немесе белгiсiз факторлармен байланысты жағдайларда қажет. Қажеттi қадамдардың нақты тiзбегiн алдын ала құрастыру мүмкiн болмағандықтан, менеджер шешiм қабылдау үрдiсiне әзiрлеуi қажет.
Iс жүзiнде кейбiр басқарушылық шешiмдер шынайы түрiнде бағдарламаланған немесе бағдарламаланбаған болып кездеседi, барлық дерлiк шешiмдер экстремалды нұсқалар арасында таңдалынады.
Басқару шешiмдерiн қабылдау кезiнде көбiнесе ымыраға келу керек. Әрбiр шешiм қайшылықты құндылықтарды, мақсаттарды және критерийлердi теңестiруi қажет, бұл кез келген көзқарас бойынша оңтайлыдан аз болады. Бүкiл кәсiпорынға әсер ететiн әрбiр шешiм немесе таңдау оның кейбiр бөлiктерi үшiн терiс салдарларға әкелiп соғады. Сондықтан ұйымды жүйелi көзқарас тұрғысынан қарастыру және ұйымның барлық бөлiктерi үшiн басқарушылық шешiмнiң ықтимал салдарын ескеру маңызды.
1.2 Басқарушылық шешiмдер қабылдау процесiнiң негiзгi кезеңдерi
Басқаруда шешiм қабылдау деп бұл мәселенi тұжырымдаудан басталып, осы мәселенi шешетiн әрекеттердi орындаумен аяқталатын бiрқатар кезеңдерден тұратын күрделi және жүйелi үрдiстi айта аламыз. Басқарушылық шешiм қабылдау процесi ол қарастырылып отырған үрдiстiң бiрiншi кезеңi шешiмнiң қажеттiлiгiн мойындаудан тұрады және келесi кезеңдердi қамтиды:
- мәселенi тану;
- мәселенi тұжырымдау;
- мәселенi сәттi шешу критерийлерiн анықтау.
Басқарудағы әрбiр жаңа шешiм бұрын жасалған шешiм негiзiнде пайда болады, оның әрекеттерi аяқталады немесе бастапқыда таңдалған нұсқадан ауысады немесе сыртқы ортада болған өзгерiстерге керiсiнше келедi. Шешiм қабылдау үрдiсiнде жағдайдың берiлген күйден ауытқуын менеджерлер бiрден анықтай алмайды. Жұмыс барысында бұл ауытқу ұйымның мақсаттары мен оларға жету деңгейi арасындағы алшақтықты көрсетедi. Бұл алшақтықты анықтау жылдамдығы екi факторға байланысты : басқару жүйесiнiң өзiн-өзi реттеу режимiнде орындау қабiлетi, менеджердiң тәжiрибесi және жеке сипаттамалары [5].
Басқару шешімдерін қабылдау кезеңдері
Әртүрлі ақпаратқа негізделген мәселелерді зерттеу
Шешім негіздемесі және мақсатын қою
Мамандармен мәселені шешудің әртүрлі нұсқаларын талқылау
Шешімнің ықтимал салдарларының көрсеткіштерін таңдау
Бұйрық немесе басқа құжат түрінде шешім қабылдау
Өндірістік жиналыста қабылданған шешімді тұжырымдау
Жазбаша және ауызша нұсқау түрінде қабылданған шешімді нақтылау
Сурет-2. Басқару шешімдерін қабылдау кезеңдері
Егер шешiм ол туындаған мәселеге ұйымдастырушылық әсер ететiне сүйенетiн болсақ, онда жағдайды зерттеу кезеңi ұйымдағы мәселенi тануға немесе мойындауға бағытталған.Үрдiс ол құрылымдалған және құрылымданбаған мәселелер үшiн әртүрлi жолдармен жүредi. Бiрiншi жағдайда, мәселенi тану өте қарапайым болады. Екiншi жағдайда, мәселенi тану проблема болады. Ол ұйымның дамуы мен үрдiстерi және оның сыртқы ортасы туралы түсiнiксiз және жеткiлiксiз ақпарат болған кезде орын алады
Басқару шешiмдерiн әзiрлеу процесi ол маңызды басқару үрдiстердiң бiрi болып саналынады. Менеджер қабылдаған барлық iстердiң сәттiлiгi көбiнесе оның тиiмдiлiгiн қамтамасыз етуге байланысты болады.Өйткенi бұл мәселенi зерттеу басқарушылық шешiмдi әзiрлеу, қабылдау және iске асыру технологияларына ие жетекшiге күрделi, үнемi өзгерiп отыратын экономикалық жағдайда ұйымды тиiмдi басқаруды жүзеге асыруға көмегiн тигiзедi.
Басқару шешiмдерiн қабылдау үрдiсiн бiрнеше кезеңдерге бөлуге болады. Бiрiншi кезең ол басқарушылық шешiмдi әзiрлеуге дайындық. Ол кезең келесi элементтердден тұрады:
Жағдай туралы ақпарат алу. Ақпарат сенiмдi, жеткiлiктi түрде толық және сонымен бiрге артық болмауы керек, сол себептi де аналитикалық материалды шешiлетiн басқару проблемасы саласында бiлiмi мен тәжiрибесi мол мамандар дайындалуы қажет.
- мақсаттарды айқындау ол шешiм қабылдаушының тiкелей қатысуымен жүзеге асырылуы керек.Бағалау жүйесiн әзiрлеу бағалау жүйесiн қалыптастыруды көздейдi. Олар бағалау объектiсiн сипаттайтын критерийлер; әрбiр критерий бойынша объект бағаланатын көрсеткiштер мен шкалалар жүйесi; басқару шешiмдерiнiң нұсқалары мен оларды таңдаудың салыстырмалы бағасын жүргiзу принциптерi болып бөлiнедi.
Екiншi кезең - басқарушылық шешiмдi әзiрлеу - балама шешiмдердi қарастыру, сондай-ақ басқару әсерлерiнiң негiзгi нұсқаларын таңдау, жағдайдың даму және басқару әсерiнiң негiзгi нұсқаларын сараптамалық бағалаудың сценарийлерiн әзiрлеу. Бұл ретте, балама нұсқаларды құрудың мұндай процедуралары кеңiнен қолданылады, мысалы: аналогтар әдiсi, ми шабуылы, басқару шешiмдерiн синтездеу және т.б. Қазiргi уақытта шешiм нұсқаларын құрудың автоматтандырылған жүйелерi жиi қолданылады. Iрiктеу барысында әлбетте өмiршең емес немесе бәсекеге қабiлетсiз опциялар таңдалады. Таңдау кезiнде салыстырмалы бағалау деңгейiн және қайталаудың болмауы талабын басшылыққа алу керек.
Жоспарды дайындаудың негiзгi мiндетi ол шешiм қабылдаушының жағдайды және оны дамытудың ықтимал жолдарын түсiнуiн қамтамасыз ету. Жағдайдың дамуының негiзгi факторларының өзгеру динамикасының әртүрлi нұсқаларын қарастырған дұрыс болады.
Басқару әсерiнiң негiзгi нұсқаларын сараптамалық бағалаудың мiндетi ол басқарушылық әсерлердiң қарастырылған нұсқаларының iске асырылуын және қойылған мақсаттарға қол жеткiзуiн бағалау. Осы негiзде қарастырылған нұсқаларды iрiктеу жүзеге асырылады.
Үшiншi кезеңде шешiм қабылдау үш элементтен тұрады: ұжымдық және сараптамалық бағалау, шешiм қабылдаушы тұлғаның шешiм қабылдауы, iс-қимыл жоспарын әзiрлеуi.
Ұжымдық сараптамалар қабылданатын басқарушылық шешiмдердiң жақсы негiздемесi мен тиiмдiлiгiн қамтамасыз етiп отырады. Оны жүргiзу әдiстерiне мыналар жатады: Дельфи әдiстерi, ми шабуылы және т.б. балама нұсқаларды зерттеу нәтижелерi бойынша, қосымша ақпаратты ескере отырып, сонымен бiрге жеке тәжiрибе мен түйсiгi негiзiнде шешiм қабылдаушы басқарушылық шешiм қабылдайды. Сонымен қатар, ол барлық ұсынылған нұсқалардан ерекше болуы мүмкiн.
Қабылданған шешiмдi жүзеге асыруға iс-әрекеттер мен ресурстарды уақыт пен орын бойынша қатар алып жүрудi талап етедi. Бұл қабылданған басқару шешiмiн жүзеге асыруды жоспарлау арқылы қол жеткiзiледi. Басқару шешiмдерiн жүзеге асыру үрдiсiнде жоспарларды түзету керек. Бұл сыртқы және iшкi жағдайлардың, заңнаманың, нарық конъюнктурасының, кәсiпорын стратегиясының және т.б. өзгерту мүмкiндiктерiне негiзделiнген.
Төртiншi кезең ол дайындалынған iс-шаралар жоспары негiзiнде басқару шешiмiн жүзеге асыру болып табылады. Шешiмдi орындау кезеңi шешiмдi орындаушыларға жеткiзудi, орындаушыларды ресурстармен қамтамасыз етудi, өкiлеттiктердi берудi және шешiмдi жүзеге асырудың барлық бағыттары бойынша орындаушылардың әрекеттерiн үйлестiрудi қарастырады.
Шешiмдi орындаушыларға жеткiзу ол шешiмнiң орындалуын ұйымдастырудың маңызды элементтерiнiң бiрi болып табылады. Бұл кезде жетекшi орындаушыларға қойылған мiндеттердiң мәнiн және орындау мерзiмдерiн, олардың жалпы мақсатқа жету маңыздылығын, әрбiр орындаушының құқықтары мен мiндеттерiн, басқа орындаушылармен өзара қарым-қатынасын түсуiне қол жеткiзуiне көз жеткiзуi қажет.
Шешiмдi жүзеге асырудың тиiмдiлiгi көбiнесе орындаушыларды нақты мәселелердi шешуге жоспарланған ресурстармен уақтылы қамтамасыз етуге байланысты болады. Әрбiр орындаушыға белгiлi бiр өкiлеттiктер берiлуi және шешiмдi iске асыру шарттары күтпеген жағдайда қандай да бiр iс-әрекет еркiндiгi болуы маңызды. Орындаушының басқарудың жоғары деңгейiнiң құзыретi болып табылатын ситуациялық шешiмдер қабылдауға құқығы бар жағдайларды анықтау қажет.
Басқару шешiмiн жүзеге асырудың тиiмдiлiгi ол орындаушылардың iс-әрекеттерiнiң жүйелiлiгiмен анықталады. Әдетте, басқарушылық шешiмдi орындау барысында кейбiр тапсырмалар мерзiмiнен бұрын жасалынады, кейбiреулерi кейiнге қалдырылады. Бұл мәселенi шешу тек орындалатын жұмысты үздiксiз үйлестiру, белгiлi бiр ресурстарды (уақыт, қаржылық және материалдық ресурстар, қызметкерлер және т.б.) қайта бөлу арқылы ғана жүзеге асады [6].
Бесiншi кезеңге ол басқарушылық әсерден кейiн жағдайдың даму нәтижелерiн iске асыру мен талдауды бақылау кезеңiн жатқызамыз. Жоспарланған iс-шаралар мен iс-қимылдардың iске асырылуын бақылау ұйымның қызметiнiң тиiмдiлiгiн қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi. Басқару объектiсiнiң сипатына байланысты бақылаудың әртүрлi түрлерi қолданылады. Бақылаудың негiзгi түрлерi үздiксiз және дискреттi бақылау болып табылады. Басқарушылық шешiмдердi орындау процесiнде бақылауды жүзеге асыру мүмкiн болмаған кезде басқарушылық әсердiң қорытынды нәтижелерiн бақылау қолданылады. Бақылаудың негiзгi мiндетi - процестiң оңтайлы дамуынан, жоспарланған аралық немесе түпкiлiктi нәтижеден ауытқуларды уақтылы бекiту болып табылады. Бақылау нәтижелерi бойынша ол қойылған басқару мақсатына неғұрлым толық қол жеткiзу мақсатында басқару ықпалдарының жоспарына түзету жүргiзiледi.
Басқару шешiмдерiнiң сапасын анықтайтын факторлар өте алуан түрлi және ұйымдастырушылық, экономикалық, әдiснамалық және психологиялық сипатта болуы мүмкiн. Барлық осы факторлардың әсер ету деңгейi шешiм деңгейiне, ұйымдағы нақты жағдайға және туындаған мәселелерге байланысты. Әдетте, әсiресе iрi ұйымдарда басқару шешiмдерiнiң төмен сапасы ұйымдастырушылық себептердiң терiс әсерiне байланысты. Ол мыналарды қамтиды:
Бiрiншiсi ол дұрыс емес ақпарат, байланыстың нашар ұйымдастырылуы және ақпарат беру кезiндегi кедергiлер. Сонымен бiрге, әдетте ұйымдағы иерархиялық деңгейлер санының көбеюi шешiм жазу кезiнде ақпараттың одан әрi бұрмалануына және кешiктiрiлуiне әкелуi мүмкiн екенiн атап өткен жөн болады.
Екiншiсi орындау тәртiбiнiң төмендiгi. Зерттеулер барлық басқарушылық шешiмдердiң үштен бiрiне дейiн орындау тәртiбiнiң төмендiгiнен (сапасыз жұмыс, қысқа мерзiм, кейде нәтижелердiң толық болмауы) өз мақсаттарына жетпейтiнiн көрсеттi. Алайда, бұл әрдайым Орындаушының кiнәсi емес. Төмен тәртiптiң себебi ұйымдастырушылық проблемалар болуы мүмкiн, мысалы, шешiмдердi бекiту процедураларының болмауы, нақты емес мерзiмдердi белгiлеу және шешiм қабылдау үшiн жеткiлiксiз нормалар, яғни кiм және не iстеу керек, қандай құралдармен, қандай мерзiмде және т. б).
Үшiншiсi ол шешiмдердiң нақты емес саны. Ұйымдастырушылық жүйенiң нашарлығында шешiмдердiң саны негiзсiз үлкен болуы мүмкiн, бұл сөзсiз орындаушыларды негiзсiз сезiнуге мәжбүр етедi, бұл орындау кезiнде мотивацияның төмендеуiне әкеледi.;
Төртiншiсi дайындау және шешiм қабылдау процесiн" Стандарттау " төмен болып табылады. Әдетте менеджерлердiң қызметiндегi шешiмдердiң жартысынан көбi әдеттегi (қайталанатын) және әдетте бағдарламаланатын шешiмдер болса да, оларды дайындау мен қабылдаудың технологиялары мен ережелерi жиi тұжырымдалмайды.;
Бесiншiсi қабылданатын басқарушылық шешiмдердiң барлық деңгейлерiнде мүдделердiң келiсiлу дәрежесi жеткiлiксiз;
Алтыншысы ол шешiмдердi тiркеу, беру және бақылау жүйесi жетiлмеген. Басқарудың бiрнеше деңгейлерiн жүзеге асыруға қатысатын қызмет көрсету бөлiмшелерiнiң шешiмдерi жоспарлау және бақылау функцияларын жүзеге асыруды қиындатады. Жоспар айқын және жоғары деңгейде аяқталды, бiрақ кейiнiрек төменгi деңгейде тұжырымдалған кезде үйлесiмдiлiк пен айқындықты жоғалтты. Тартылған басқару деңгейi мен процеске қатысушылардың саны өскен сайын басқару функциясы күрделене түседi.
Жетiншiсi ол орындаушының қабiлеттерi жеткiлiксiз. Бұл фактор жас, тез дамып келе жатқан ұйымдарда айқын көрiнедi, бұл орындаушылар функциясының үнемi кеңеюiмен, олардың жауапкершiлiк саласының "түсiнiксiздiгiмен", кейде қызметкерлердi белгiлi бiр лауазымдарға iрiктеу мен тағайындаудың кездейсоқтығымен байланысты .
Бiрiздiлiктiң болмауы, шамадан тыс күрделiлiк және шешiм қабылдау процедураларын егжей-тегжейлi түсiндiрудiң болмауы әр түрлi бөлiмдердiң жұмысты негiзсiз қайталауына әкелуi мүмкiн, сонымен қатар жұмысты уақытында орындамауға немесе орындамауға әкелуi мүмкiн, бұл бөлiмдер арасында берiлген ақпараттың жоғалуына немесе бұрмалануына әкелiп соғады.
1.3 Басқару шешiмдерiн әзiрлеу және қабылдау әдiстерi мен модельдерi.
Басқарушылық шешiмдi әзiрлеу кезеңiне байланысты басқарушылық шешiмдердi әзiрлеу мен қабылдаудың әртүрлi әдiстерi мен модельдерi пайдаланылады. Жалпы айтқанда басқару шешiмдерiн қабылдау әдiстерi модельдерге негiзделген.
Ал, модель деп ол жүйенiң объектiсiн немесе идеяны тұтастықтан өзгеше түрде ұсынуды айтамыз. Бұл нақты өмiрлiк (басқарушылық) жағдайдың жеңiлдетiлген бейнесi болып табылады. Басқаша айтқанда, модельдер ол нақты оқиғаларды, болған жағдайларды және т.б. нақты әлеммен тiкелей әсер етудiң орнына модельдi қолданудың бiрқатар себептерi бар. Ұйымның күрделiлiгiне байланысты олар нақты әлемде тәжiрибе жасай алмайды және болашаққа қарау керек. Модельдердiң негiзгi түрлерi-физика, модельдеу және математика (символдар).
Модельдi құру кезеңдерi келесiдей: мәселенi белгiлеу, ақпараттық шектеулердi анықтау, нәтижелердi тексеру, iске асыру және модельдi жаңарту болып табылады.
Қазiргi заманғы ұйымдарда кеңiнен қолданылатын модельдердi қарастырмас бұрын, модельдердiң үш негiзгi түрiн сипаттау қажет:
Физикалық модель ол объектiнiң немесе жүйенiң үлкейтiлген немесе кiшiрейтiлген сипаттамасын қолданып, зерттелгенiн бiлдiредi. Физикалық модельдiң ерекшелiгi, ол қандай да бiр мағынада модельденген тұтастыққа ұқсас болады. Мысалы: зауыттың сызбасы, оның кiшiрейтiлген нақты моделi, мұндай физикалық модель визуалды қабылдауды жеңiлдетедi және белгiлi бiр жабдықтың оған бөлiнген жерде физикалық орналасатындығын анықтауға, сонымен қатар туындаған мәселелердi шешуге көмектеседi. Автокөлiк және авиациялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz