Оқушыларға патриоттық тәрбие берудің әлеуметтік - педагогикалық мәні
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Павлодар педагогикалық университеті
М.С. Бақтияр
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Өлкетану материалдарын қолдану арқылы отаншыл жеке тұлғаны қалыптастыру
Білім беру бағдарламасы:
5В012900 - География - Тарих
Павлодар 2022
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Павлодар педагогикалық университеті
Жаратылыстану жоғары мектебі
Қорғауға рұқсат берілді
ББ жетекшісі ___________ Р.Ж.Муканова
5В012900 География - Тарих білім беру бағдарламасы бойынша
Өлкетану материалдарын қолдану арқылы отаншыл жеке тұлғаны қалыптастыру тақырыбы бойынша
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Орындады ______________ Бақтияр М.С.
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к., доцент ______________ Аманова А.С.
Нормобақылаушы ______________ Айдаркенова К.Б.
Павлодар 2022 ж.
Мазмұны
Кіріспе
5
1
Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің ғылыми теориялық негіздері
8
1.1
Оқушыларға патриоттық тәрбие берудің әлеуметтік-педагогикалық мәні
8
1.2
Ұлы тұлғалар шығармаларының патриоттық тәрбие берудегі рөлі
14
2
Тарих сабағындағы өлкетану жұмыстары және оларды ұйымдастыру жолдары
21
2.1
Тарих сабағында өлкетану жұмыстарын ұйымдастыру және жоспарлау
21
2.2
Тарихи өлкетану материалдарын тарих сабақтарында және мектептен тыс оқу тәрбие жұмысында пайдалану
28
3
Тарихи өлкетану жұмыстарын ұйымдастырудың әдіс тәсілдерін іске асыру
33
3.1
Оқыту процесінде өлкетану тәсілдерін іске асырудың психологиялық - педагогикалық шарттары
33
3.2
Өлкетану материалдары арқылы оқушыларында патриотизм құдылықтарын қалыптастырудың теориялық негіздерімен тəжірибеде іске асыру
33
Қорытынды
43
Пайдаланылған дереккөздер тізімі
45
Кіріспе
Тaқыpыптың өзeктiлiгi: Қазіргі кезде елімізде егемендігімізді нығайтып, дамыған елдердің қатарына ену үшін жасалынып жатқан игі іс - шаралар баршылық. Ел боламын десең, бесігіңді түзе дегендей, ең алдымен, біз жастарымыздың өз отанына аялы көзқарасын, туған жерге сүйіспеншілігін, халқының салт - дәстүрлеріне сыйлы қатынасын, батырларына құрмет сезімін тәрбиелеуіміз қажет. Ол жөнінде Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында Білім беру жүйесінің міндеті азаматтық пен патриотизмге, өз отаны - Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға қайшы және қоғамға жат кез келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу - деп айтылған болатын [1].
Мектепте жүргізілетін өлкетану жұмыстары, яғни туған өлкенің тарихын зерттеу, соның нәтижесінде жиналған материалдарды оқу тәрбие жұмыстарында жоспарлы, жүйелі түрде пайдалану аса маңызды болып келеді. Егер де мектепте бұл жұмыс жақсы жолға қойылып, жиналған материал мектеп мұражайында, өлкетану бұрышында сақталса және де ол материал ретіне қарай тарих сабақтарында пайдаланып отырса, онда осы пәнді оқытудың алдына қойылған үш міндетті: білімділік, тәрбиелік, дамытушылықты ойдағыдай жүзеге асыруға үлес қосады. Тарихты білу - өзінің, отбасының, әулетінің, туып - өскен өлкесінің тарихын білуден басталады. Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерінде туған өлке тарихын зерттеудің, оның материалдарын оқу - тәрбие жұмысында пайдаланудың мол тәжірибесі жинақталған.
Зepттeyдiң ғылыми жaңaлығы және практикалық мaңыздылығы:
этномәдениеттің өркендеу генезисі айқындалып, патриотизм, Қазақстандық патриотизм, ұлттық патриотизм, ұғымдарына ғылыми анықтамалар берілді;
өлкетану материалдарын тарих сабағында пайдаланудың тәлімдік және білімдік мүмкіндіктері айқындалып, оны іске асырудың технологиясы қарастырылды.
oқyшылapдың туған өлке тарихы жайлы бiлiмдepiн, патриоттық сана-сезімдерін дaмытyдa тарих пәніне дeгeн қызығyшылығын apттыpyдың тиiмдiлiгi ғылыми нeгiздeлдi;
aлғaн бiлiмдepiн жүйeлey, oқyшының өзiндiк жұмыcтapғa бeлceндiлiгi, oлapдың жac жәнe жeкeлeй epeкшeлiктepi eceпкe aлынa oтыpып тарих пәнін oқытy бapыcындa білімдерін кеңейту және патриот жеке тұлға қалыптастыру мақсатында бағыттар мен технологиялар ұсынылды.
Мәселенің қазіргі заманғы жағдайын бағалау:
Білім беру жүйесіндегі бүгінгі күндегі өзгерістер отандық тарихтан білім беруде оқытудың ғылыми және әдістемелік деңгейін көтеруді талап етеді. Туған жері мен елінің, халқының өткен өмірі мен бүгінгі тіршілігін оқытып үйрету оқушыларды азаматттық пен ұлтжандылыққа, отанға деген сүйіспеншілікке тәрбиелейді, жеке тұлғаның дамуына септігін тигізеді.
Қай заманда да өркениеттің өрлеуі интеллектуалдық шығармашылық қабілеттің негізінде іске асады. Біліктілік пен шеберліктеріңізді ұштастырып, ұлы болу оңай емес, ал ұлылардың ұрпағы болып қалыптасу одан да қиын деген қағиданы іске асырып, өсіп келе жатқан жастарымызды әлемді мойындататын рухани биікке көтеру сіздер мен біздердің міндетіміз.
Жалпы алғанда Мектепте өлкетану материалдары арқылы патриотты тұлғаны тәрбиелеу туралы көптеген ғалымдарымыз басылым беттеріне туындылары бар дипломдық жұмыста Ж.Н. Қалиевтың Халық педагогикасы құндылықтары негiзiнде оқушыларға патриоттық тәрбие беру [21]. Қ.Меңлібаевтың Ұлт дәстүрі - қазына [32]. А.Ж. Бекмағамбетов пен Б.Әбдікәрімұлының Өлкетану құндылықтары арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие беру мүмкіндіктері [33]. К. Сарчаеваның Оқушыларға патриоттық тәрбие беру. Сыныптан тыс тәрбие жұмыстарын өткізуге байланысты әдістемелік нұсқаулар [35]. С.А. Ұзақбаеваның Қазіргі қоғам және патриоттық тәрбие [37]. Тұрсын Хазретәлінің Мектепте тарихты оқыту әдістемесі [42]. Т.Т.Тұрлығұловтың Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың теориясы мен әдістемесі [43]. З.Алшынбаевтың Мектептегі өлкетану жұмыстарын ұйымдастырудың әдіс - тәсілдері [44]. Е.С. Ысқақовтың Мектепте тарихи - өлкетану жұмысын ұйымдастыру [45]. К.М.Төлеубаеваның Тарих сабағы бойынша оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру [47]. Н. Канафияұлының Ұлттық тәрбие толғамдары, атты кітаптарды пайдаландым [2].
Диплом жұмысының мaқcaты: өлкетану материалдарының ғылыми-педагогикалық негіздерін айқындап, оны орта мектептердің оқу - тәрбие үрдісінде тиімді пайдалану арқылы оқушыларды отаншыл жеке тұлға болуға тәрбиелеу.
Дипломдық жұмыстың мiндeттepi:
мектепте тарихи - өлкетану жұмысын жүргізу;
өлке тарихын, отан тарихын меңгерген тарихи сананы қалыптастыру;
оқушыларда туған өлкеге деген қадір - құрметті оята отырып, сол арқылы туып - өскен өлкеге, отанға деген сүйіспеншілікті қалыптастыру;
оқушының өлкетану жұмысын жүргізудегі тарихи біліктері мен дағдыларын жетілдіру.
Зерттеу нысаны: негізгі мектептегі оқу - тәрбие үрдісі.
Пәнi: өлкетану материалдарын пайдалану арқылы оқушыларды отаншылдыққа тәрбиелеу.
Гипотезасы: Егерде өлкетану материалдарын мектептің оқу - тәрбие үрдісіне пайдаланудың ғылыми - әдістемелік кешені жасалып, оны оқу - тәрбие жүйесінде тиімді пайдаланса, онда оқушы - жастардың өзін - өзі тәрбиелеуге деген ынтасы артып патриоттық сезімі оянатын болады. Өйткені өлкетану материалдары оқушылардың туған өлкені жан - жақты терең танып білуіне, патриоттық сезімнің арта түсуіне мүмкіндік туғызатын білімдікте, тәлімдік те дереккөзі болып табылады.
Зepттey теориялық және әдicнамалық негіздері: философиялық, психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге ғылыми -әдістемелік тұрғыда талдау, оқу - тәрбие үрдісінде өлкетану материалдарын пайдаланудың әдістемесіне сипаттама, оқулықтар мен оқу бағдарламаларына салыстырмалы талдау, озат іс-тәжірибелерді жинақтау, қорыту, диагностикалау, педагогикалық эксперимент жүргізу, оның нәтижелерін сұрыптау, оларды математикалық статистикалық жағынан өңдеу.
Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің ғылыми теориялық негіздері
Оқушыларға патриоттық тәрбие берудің әлеуметтік - педагогикалық мәні
Патриоттық тәрбиелік білім берудің әлеуметтік - педагогикалық мәнін ашу үшін патриот және патриотизм ұғымдарын саналы ой елегінен өткізіп алатындай оқушыларға жағдай жасау керек. Бұлар ең алғаш 1789 - 1793 жылдары Ұлы Француз төңкерісі кезінде жиі қолданыста болған ұғымдар. Ол уақыттарда патриот деп еркіндікті аңсаған адамдарды, халықтың ісі үшін күрескен батырларды, республиканы қорғау үшін жанын берген азаматтарды атаған. Француз П.Ларусстың белгілі энциклопедиялық сөздігінде патриотизмдіктің мәнін анықтауда мынадай анықтама берген: Патриот - төңкеріс кезеңінде прогресс пен еркіндік достарына тағайындалған есім. Бұл сөз өз отанын сүйетін адамды ғана білдірмеді, ол неғұрлым нақты мағынаға ие болып, жаңа Францияның арнайы азаматы, ескі режимнің жауы, күресуші апостол және төңкеріс солдаты деген мағынаны білдірді [3].
Дәл солай, патриот ұғымына В.И.Даль мынадай түсініктеме берген: Патриот - Отанын сүйетін, оның байлығын қорғайтын, Отансүйгіш, отаншыл азамат. Қазіргі заманда патриот деген сөздің мағынасын біз былай түсіндіреміз өз Отанын сүйе білетін, халқына адал қызмет ете алатын, Отанының мүддесін өзінен биік қоя алатын отаншыл азаматты айтамыз [4].
Патриот ұғымының семантикасын патриотизмнің лексикалық мағынасы ретінде қарастырсақ адамгершілік сапа ретінде анықтайтынын, яғни патриотизм бұл отанға деген махаббат, сүйіспеншілік, өз еліне жеріне, халқына адалдықты білдіреді. Патриотизм ұғымын философиялық тұрғыдан былай анықтасақ болады: Патриотизм (грек сөзі - parties - отан) - адамгершілік және саяси принцип және әлеуметтік сезім, оның мазмұнын отанға деген сүйіспеншілік, адалдық, сонымен қатар, өткені мен бүгіні үшін мақтана, отанның мүддесі үшін қорғауға бағытталушылық
Қазақтың ескі энциклопедияларында Патриотизм - дегеніміз (грек. pаtгіоtеs - отандас, раtгіо - отан, туған жер) отанға деген сүйіспеншілік, бойындағы күш қайраты мен білімін отан үшін және оның мүддесіне жұмсау, туған жерін, туған тілін, елдің әдет - ғұрпын және дәстүрін құрмет тұта білу сияқты патриотизм элементтері ерте заманнан қалыптаса бастаған - деп анықталған [5].
Мектеп оқушылары өз үшін жеке өмір сүруге қадам жасаудың барысында болғандықтан, әлеуметтік және азаматтық тұрғыдан қалыптаса бастаудың белсенді кезеңін бастан өткереді. Бұл кезеңді - тұлғаның толысуы мен қалыптасуының аяқталатын кезеңі десек те болады. Жас өскен сайын жыныстық толысуға байланысты әр адамның организмі мен сырт келбетіндегі өзгерістер, болып жатқан жағдайлардың тиянақсыздығы (енді балалықтан әлі толық өтпеген немесе әлі ересекте болмаған ), өмірлік жағдайлардың күрделенуі, жеке адамның өз мінез - құлқын қалыптастыру барысында араласатын адамдардың ұлғаюы - осының бәрі қосыла, жоғары сынып оқушыларының бағалаушылық - бағдарлаушылық іс - әрекеттерін күрт өзгертіп оны арттырады. Айтылып жатқан әңгіме өз қасиеттерін танып білу, жаңа білімдерді меңгеру туралы болса да, жоғары сынып оқушылары оны бағалауға өте ерекше ден қоя отырып, өзінің мінез-құлқын саналы түрде жүргізілген немесе меңгерген өлшемдер мен нормалар негізінде құрастыруға тырысады. Бұл ең алғаш өзіндік жеке сананың дамуында көрініс береді. Сол себептен мектеп оқушыларына үлкен жауапкершілік артылып отырады, себебі ол жаңа әлеуметтік құндылықтарды пайдаланушы болып табылады және оның ішінде ерекеше роль патриоттық қасиеттерге бөлініп көрсетіледі. Бұның өзі қазіргі таңда жасөспірімдердің патриоттылығын қалыптасыру мәселесінің айрықша көкейкесті мәселе екенін дәлелдейді.
Зерттеу барысында Ж.Н.Қалиев ұлтжандылық, ұлттық патриотизм, қазақстандық патриотизм, ұғымдардың мәнін ашып көрсетіп, оларды жалпы патриоттылықпен байланыстыруға талпыныстар жасаған [6].
Ұлттық патриотизм және Қазақстандық патриотизм ұғымдарын қолдану арқылы отан, туған өлке, халық туралы нақты түсініктер берудің мүмкіндігі арта түспек. Бұл жердегі түсінік дегеніміз - белгілі бір нәрсенің мағынасы мен мәнін ұғына білу. Сөйте келе, ұлттық патриотизм және қазақстандық патриотизм ұғымдарына түсінікті тілде анықтама беру, олардың мазмұнын, мағынасын құрайтын: отан сүйгіштік сезімін дамыту, ұлттық салт - дәстүрді ұстану мен мемлекет рәміздеріне құрмет қалыптастыру, т.б. тәлім - тәрбиелік мүмкіндіктерін кең ауқымды ете түседі.
Халқымыздың өткен тарихына назар аударсақ, отансүйгіштіктің тамаша үлгілерін көреміз. Қазіргі таңда егеменді ел, қазақ деген ұлт болып отыруымыздың өзіндік бір себебі ата - бабаларымыздың теңдесі жоқ ерлігінің арқасы деп мақтана айта аламыз. Тарихи мәліметтерден байқағанымыздай, жоңғар шапқыншылығы болған кез бен одан бертін келе ұлт азаттық көтерілісін қарайтын болсақ , сол кездегі батырлардың ешқайсы қазіргі таңдағыдай (кеңес дәуірдегідей) жүйелі патриоттыққа тәрбиелеуге салынбаған. Бірақ, соған қарамастан елін, жерін, отанын қорғауда жанын беріп отаны үшін бәріне барған. Осындай көптеген тарихи мәліметтерден, сол кездердегі отбасы тәрбиесінде болған отансүйгіштіктің қалыптасуына отбасындағы тәрбиенің аса маңызды ролі болғанын елемей қоюға болмайды.
Еліміздің Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың сөзінде: Қазақстанның отаншылдық сезімін тәрбиелеу білім берудің мектепке дейінгі жүйесінен жоғарғы оқу орындарына дейінгі орталықтарда барлық ұйымдарда көкейкесті болып табылады. Балаларды отанды, туған жерді, өзінің халқын сүюге тәрбиелеу - мұғалімнің аса маңызды, аса жауапты да қадірменді парызы - деп өз көз қарасын білдірген. Әр дәуірдің өзіндік тарихи кезеңдерінде елін сүйюге деген тәрбиенің өзіндік мүдделері болады. Олар ең бірінші, ұлтжандылық, отансүйгіштік, патриотизм ұғымдары сол заманның өзіндік ақиқаты - наным - сенімінен туындайды. Еліміз егемендік алғаннан бастап жас ұрпақтың тәрбиесінің темірқазығы - ол қазақстандық патриотизм болды [7].
Бұл патриоттық идеяның дамуы Аристотель, Платон, Цицерон есімдерімен де тығыз байланыста.
Цицерон отанға деген байланысты патриотизмдік санадан іздестірген. Мемлекет туралы диалогінде Цицерон : Ең мәртебелі ой - толғамдар отанның игілігі жайында болмақ, - деген [8].
Патриотизм идеясының дамуына француз материалистерінің, неміс философтарының да қосқан үлесі мол.
Отаншылдық сезім - адамға туа біткен қасиет емес. Ол адамның саналы өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық , саяси - әлеуметтік құбылыс. Патриоттық сезім жалпы адам баласының еліне, жеріне, өз тілі мен мәдениетіне, ұлттық құндылықтарына жеке қатынасын , өзіндік бағасын түйсінуін, қуаттап қолдауын пайымдайтын сезім көрсеткіші болып табылады. Осыған орай Н.Ә.Назарбаев, - патриотизмді әр этностың ұлттық сезімін сыйлап, бірде - бір ұлтпен қарама - қайшылық туғызбау - деп белгілеген [9].
Біздің пікірімізше, өсіп келе жатқан жас буындардың бойында қазақстандық патриотизм сезімін қалыптастыру үшін: әр ұлттар мен ұлыстар тек өз мәдениетін ғана танып білуі жеткіліксіз, сонымен қатар олар бір - бірін танып біліп, құрметтеуі тиіс. Отанын сүйген, елін жаудан қорғау үшін қасық қаны қалғанша аянбай шайқасатын Махамбет, Баян батырлар сияқты тұлғалар, ақын - жыраулардың, билердің татулыққа, адамгершілікке, елін сүюге шақырған өлең жырлары, шешендік сөздері мектеп білім алушыларының бойында патриоттық сезімді қалыптастыруда маңызы өте зор. Патриоттық сезімнің нысаны мен қайнар көзі - отан десек, оның мазмұны: туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар. Патриоттық сезім тұлғада тәрбие арқылы өсіп жетіліп патриоттық сана түрінде қалыптасады. Сондай - ақ жеке адам өз ұлтының қасиеттерін бойына сіңіруі керек [10].
Д.С.Құсайынова қазақстандық патриотизмді адамның өзін республика халқының құрамдас бөлігі ретінде сезінуі, отанға деген сүйіспеншілігі мен берілгендік сезімі, халық пен елдің мүддесін қорғауда азаматтық парызын түсінуі және намысын ұстай білуі деп анықтай отырып, қазақстандық патриоттық тәрбиенің мақсатын бөліп көрсетеді [11].
Қазақстандық патриоттық тәрбиенің мақсаты - жеке тұлғаның, әлеуметтік, ұлттық топтың патриоттық іс-әрекетке саналы түрде ұмтылуын анықтайтын саяси-моральдық, кәсіби, дене шыңдау қасиеттерін қалыптастыру. Оның жүйесіне мүліктік элементтер, рухани құндылықтар, адами элементтер жатады. Нәтижесінде отанға деген сүйіспеншілік, жалпы ұлттық намыс, отанның экономикалық, ғылыми, саяси - моральдық, әскери және спорттық саладағы мүмкіндіктерін дамытуға ұмтылу, саяси - идеологиялық, әскери қорғанысқа даярлық қалыптасады
Ү.К. Санабаев өз зерттеуінде қазақстандық патриотизмнің мынадай ерекшеліктерін бөліп көрсетеді:
біздің халықтардың көпұлттық құрамына негізделе отырып, қазақстандық патриотизм өз мәні бойынша интернационалды;
қазақстандық патриотизм біздің халықтың бай рухани - адамгершілік әлеуетін бөліп көрсете отырып, жоғары ізгілендіру негізін құрайды;
ұлттық мүддені қорғауға деген шексіз ұмтылыс, Отанның бостандығы мен тәуелсіздігі үшін өзін құрбан етуге даярлық қазақстандық патриотизмнің халықтық сипатын айқындайды;
бай дәстүрлер қазақстандық патриотизмнің сабақтастығын анықтайды;
ортаның қандай да бір факторының қолайсыз әсеріне шыдамдылық қабілеті, басқа пікірлерге, дінге, мінез - құлықтарға төзімділік қазақстандық патриотизмнің толеранттығын білдіреді [12].
Ұлтжандылық - жеке тұлғаның туған жерiне, ұлтына адал ниетi, мемлекетiнiң күш-қуатын, өмiршеңдiгiн, тұтастығын қорғайтын рухани тiрегi. Ал ұлтжандылық тәрбие - ұлт, ұлттық тiл, ұлттық сана, ұлттық мiнез-құлық, ұлттық намыс, ұлттық әдет-ғұрып, ұлттық салт-дәстүр, ұлттық мәдениет, т.б. ұлттық қасиеттердiң ерекшелiктерiн көрсететiн ұлттық тәрбиенiң бiр түрi [12].
Толеранттық (лат. tolertantia - төзім) - қайсы бір жағымсыз факторға жауап әрекеттің болмауы не бәсеңсуі; оның әсеріне сезгіштіктің төмендеуінің нәтижесі. Мысалы, алаңдауға толеранттық қатерлі жағдаятқа эмоцияның үн қату табалдырығының көтерілуінен көрінеді, ал сырттай - ұстамдылықтан, сабыр сақтаудан, бейімдеушілік мүмкіндіктерді төмендетпестен, жағымсыз әсерге ұзақ уақыт төзуге қабілеттіліктен байқалады [13].
Патриоттық тәрбие берудің бастау бұлағы халықтық педагогикадан нәр алады. Халықтық педагогика мыңдаған жылдар бұрын пайда болып, қазіргі кезеңнің өзінде педагогика ғылымының басты қайнар көздерінің бірі болып табылады. Халық педагогикасындағы озық идеялар қай халықтың болсын тіршілік тынысымен, ұлттық тәрбие дәстүрімен тығыз байланысты туып, өсіп - өркендеп, дамып және ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып жетіп отырған. Бірде - бір адамзат қоғамы өзінен бұрынғы аға буынның ақыл - ойын, тәрбиелік тәжірибесін пайдаланбай өмір сүрген емес.
Патриотизмнің құрамдас бөлігі болып табылатын маңызды элементтердің бірі - рух немесе ұлттық патриотизм өз халқына деген сүйіспеншілік ретінде қарастырылуы тиіс. Патриотизм өзінің шыққан тегінің бірлігі мен ортақтылығы, туған жеріне, тіліне, өскен ортасына, мінез - құлқына, психологиялық және этнографиялық ерекшеліктеріне, басқаларынан өзгеше, әрі ерекше тарихи ұлттық дәстүрге байланысты. Ұлттық сезімдерді патриотизм арнасына, отанға, ұлтқа деген сүйіспеншілік рухына дұрыс бағыттау үшін бұл ерекшеліктерді жақсы білу және оларды міндетті түрде бала санасына сіңіре беру қажет.
Патриоттық тәрбиенің мазмұны өзара бір-бірімен тығыз байланысты екі негізгі компоненттен тұрады. Оның біріншісі кең әлеуметтік - педагогикалық бағыттылығымен сипатталады. Ол мынадай элементтерге негізделеді: негізгі әлеуметтік, тарихи, адамгершілік, саяси, әскери және басқа мәселелер бойынша оң дүниетанымдық көзқарастар мен ұстанымдар, маңызды рухани адамгершілік, әрекеттілік сапалар (отанға деген сүйіспеншілік, заңнамаларға сыйлы қатынас, конституциялық міндеттерді орындау және азаматтардың қауіпсіздігін сақтау алдындағы жауапкершілік, т.б.).
Патриоттық тәрбие мазмұнының әлеуметтік - педагогикалық компоненті оның өзегін құрайтын басты компонент болып табылады, өйткені бойында өзіне тән материалдары, көзқарасы, бағдары, қызығушылақтары, ұстанымдары, мотивтері бар қазақстандық азамат пен патриоттың тұлғасын қалыптастырмай, отан қорғау, әскери және басқа да мемлекеттік қызметке қатысты нақты міндеттердің табысты шешілуі мүмкін емес.
Бүгінде патриоттық тәрбие мазмұнының өзіне тән арнайы компонентінің мәні артып отыр. Бұл компонент патриоттық тәрбиені алға қойылған нақты міндеттерге сәйкес саралап, негіздеп, әрі жан-жақты жүргізуді көздейді. Патриоттық тәрбие мазмұнының өзіне тән арнайы компоненті неғұрлым нақты және әрекетті бағыттылығымен сипатталады. Қазіргі жағдайда патриоттық тәрбие мазмұнында басымдық танытатын рухани адамгершілік құндылықтар ретінде мыналарды бөліп көрсетуге болады:
отанды қорғауға даяр болу;
моральдық - саяси оптимизм;
ізгілендіру;
бейбітшілік сүйгіштік, бейбіт өмір мен әлеуметтік прогресс;
ерлік, отансүйгіштік қызметте көрінетін белсенділік;
өз отанына деген сүйіспеншілік пен мақтаныш сезім; - өз халқына, туған өлкеге, тіліне, мәдениетіне берілгендік;
өзге ұлт өкілдеріне, олардың тіліне, мәдениетіне құрметпен қарау;
ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып, бүгінгіні тәрбиелеу үшін ерлікке толы өткенімізге, әскери, еңбек пен озық халық дәстүрлеріне адал, әрі берілген болу [14].
Жоғарыда айтылғандар негізінде қазіргі таңда оқушыларға патриоттық тәрбие беру мынадай негізгі бағыттар бойынша жүзеге асырылады:
1. Рухани - адамгершілік - тұлғаның жоғары құндылықтарды, мұраттар мен бағдарларды, әлеуметтік маңызды процестер мен шынайы өмірдің құбылыстарын саналы түсінуі, оларды күнделікті іс-әрекеті мен мінез-құлқында негізгі принциптер, ұстанымдар ретінде басшылыққа алу қабілеті. Бұл бағыт жоғары мәдениеттілік пен білімділікті дамытуды, отанға адал қызмет етуге даяр болуға итермелейтін идеяларды саналы түсінуді, мінез - құлықтың жоғары адамгершілік, кәсіби - этикалық нормаларын, шыншылдық, жауапкершілік және ұжымшылдық қасиеттерін қалыптастыруды көздейді.
2. Тарихи - біздің ата - бабаларымыздың тарихын танып білу, отанның, оның тағдырының қайталанбайтындығын саналы түсіну, ерлікке толы өткендегі төңкеріс, әскери, еңбек және халық дәстүрлеріне аялы көзқарас. Бұл бағыт отанымыздың көпғасырлық тарихын, әлемдік тарихи процесте Қазақстанның алатын орны мен атқаратын ролін оқып - үйренуді, біздің халқымыздың менталитетінің, әдет - ғұрыптарының, наным - сенімдері мен дәстүрлерінің ерекшеліктерін түсінуді, еліміздің егемендігі мен тәуелсіздігі үшін күрескен өткен дәуірлердегі батырларымыздың, қайраткерлеріміздің, билеріміз бен хандарымыздың, халық құрметтеген азаматтарымыздың ерлік істерін дәріптеуді көздейді.
3. Саяси - құқықтық - мемлекет пен ар - ожданның бағынышты күшіне негізделген адамдар арасындағы нормалар мен ережелердің жиынтығы. Оның негізгі мақсаты - қоғамдық меншікті қорғау, халық үкіметін, демократияны, мемлекеттік заңдылық нормаларын, адамның құқықтары мен бостандығын қорғау. Біздің елімізде демократиялық құқықтық мемлекет орнатудың күн тәртібіне қойылуына байланысты құқықтық сананың маңызына назар аударылып, саяси - құқықтық бағыттың рөлін арттыру көзделуде.
4. Патриоттық - біздің қоғам мен мемлекетті, қазақстандықтардың ұлттық сана-сезімін, өмір салтын, дүниетанымы мен тағдырын қалыптастыру мен дамытудың ерекшеліктерін айқындайтын маңызды рухани - адамгершілік және мәдени - тарихи құндылықтарды тәрбиелеу. Ол өз отанына деген шексіз сүйіспеншілік пен берілгендікті, халқының байлығы, ерлік істері мен дәстүрлері, мәдениеті үшін мақтаныш сезімін қалыптастыруды, қоғам мен мемлекетке адал, шынайы қызмет етуді қамтиды.
5. Кәсіби - әрекеттілік - отанға қызмет етумен байланысты еңбекке жауапкершілік пен борыштылық қатынасын, лауазымдық міндеттері мен қойылған міндеттерді табысты орындау мүддесі тұрғысынан кәсіби еңбек сапаларын белсенді танытуға ұмтылушылықты қалыптастыру. Ол тұлғаның өзін - өзі кәсіби - әрекет тұрғысынан көрсетуінің мотивтерін, мақсаты мен міндеттерін, құндылық бағдарларын, еңбекте жоғары нәтижелерге қол жеткізуге кәсіби құштарлықтары пен ынтасын, міндетті жоғары тиімділікпен орындау және нақты мақсаттарға жету қабілетін, өзінің кәсіби тұрғыдан өсу жоспарын болжау және іске асыра білу білігін қамтиды.
6. Психологиялық - жастарда жоғары психологиялық беріктікті, кез келген жағдайда күрделі, әрі жауапты міндеттерді орындауға даярлықты, қиыншылықтарға төзімділікті, табысты өмір мен іс - әрекет үшін қажетті маңызды психологиялық қабілеттерді қалыптастыру. Ол әскери және басқа ұжымдарда әлеуметтік-психологиялық процестерді оқып - үйренуді және болжай білуді, жағымсыз құбылыстардың алдын-алуды мен девиантты мінез - құлықты болдырмауды, психологиялық қызбалылықты сабасына түсіруді, қозушылық жағдайын жоюды, іс - әрекет түрлерінің, мінез - құлық ережелері мен нормаларының, рухани материалдарының ерекшеліктеріне сәйкес психологиялық сапаларды қалыптастыруды көздейді.
7. Әскери - патриоттық - жас жеткіншектерді әскери қызметке, өзінің отаны - Қазақстан Республикасының және өз халқының алдындағы азаматтық борышын өтеуге, тәуелсіз демократиялық отанының сенімді қорғаушысы болуға даярлау, маңызды әскери дәстүрлерді игеруі және қазіргі заман қару-жарақтарын меңгеруі. Ол мынадай мәселелердің шешімін табуды көздейді:
жастарды Қазақстан Республикасының Ата Заңымен, Отан қорғау, ҚР Қарулы Күштерінде әскери борышын өтеу туралы Заңдармен таныстыру;
әскери істің тарихымен таныстыру;
ҚР Қарулы Күштерінің және басқа жасақтардың міндеттерімен, құрылымымен таныстыру;
азаматтық қорғаныс негіздерін оқыту;
әскери істің негіздері бойынша практикалық дағдыларды қалыптастыру;
отан алдындағы әскери борышын өтеуге психологиялық даярлық беру;
өлкетану және ізденіс жұмыстарын, Әскери Даңқ тарихы мектеп мұражайларының іс-әрекетін ұйымдастыру.
Бұл бағыттардың барлығы бір - бірімен тығыз байланысты, патриоттық тәрбие берудің мақсаты, міндеттері, рухани - адамгершілік және дүниетанымдық негіздері, принциптері, формалары мен әдістері тұрғысынан іс - әрекет барысында өзара бірлікте жүзеге асырылады [15].
Патриоттық тәрбие беру жұмыстарын ұйымдастыру және өткізу соған сәйкес тәрбие жұмысы формаларының тұтас кешенін пайдалануды көздейді, оларды шартты түрде екі негізгі топқа бөлуге болады:
- Бірінші топ патриоттық тәрбие мазмұнының жалпы дамытушылық компонентіне негізделген, жалпы патриоттық сипаттағы неғұрлым кең, әрі көптүрлі формаларды қамтиды. Олар оқу-тәрбие мекемелерінде негізгі тәрбиелік шаралар (әңгімелесулер, кештер, дөңгелек үстел, экскурсиялар, т.с.с.) немесе факультативтерде, үйірмелерде, курстарда, секцияларда қосымша оқу сабақтары түрінде өткізіледі;
- Екінші топ патриоттық тәрбие мазмұнының өзіне тән ерекшелігіне негізделген, көптүрлі емес және көп жағдайда әскери және әскери - қолданбалы бағыттылықпен сипатталады. Бұл формалар негізінен практикалық сабақтар, жұмыстар, әскери ойындар түрінде өткізіліп, жасөспірімдерді әскери бөлімшелердің өмірі мен қызметімен және әскер қызметшілерінің тұрмысымен, қызметімен таныстыруды көздейді.
Сонымен біз білім беруді диверсификациялау жағдайында оқушыларға патриоттық тәрбие берудің әлеуметтік - педагогикалық мәнін аша отырып, қазіргі кезде оқушыларға патриоттық тәрбие беру жүйесінде орын алып отырған проблемаларды айқындауға да талпыныс жасадық. Сондай проблемалардың бірі бүгінгі қоғамдық сұраныстың өсуіне байланысты болашақ қоғамның тізгінін ұстайтын жоғары сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беру жұмыстарын жетілдіру болып табылады, ал оны шешудің бір жолы өлкетану материалдарын пайдалану болып табылады. Сондықтан келесі параграфта өлкетану материалдары арқылы жоғары сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің мүмкіндіктері мен жолдары туралы сөз болады. [16].
Қорыта айтқанда, білім алушылармен осы жоғарыда баяндалғандай тағы да басқа әдістерді қолдана отырып, білім алушының көкейіне осындай іс - әрекеттерімен ой сала білсек, үлгі көрсетсек заманға сай, қоғамға керекті азамат отансүйгіш, елсүйгіш азамат елге қызмет ететін қайраткер тәрбиелейміз.
Ұлы тұлғалар шығармаларының патриоттық тәрбие берудегі рөлі
Қазақ халқының сан ғасырлық тәжірибесіндегі, тұрмыс - тіршілігіндегі ерлік, батырлық және азаматтық дәстүрлерді жалғастыру, бүгінгі күнмен сабақтастыру заман талабы болып табылады. Бірнеше мыңжылдық тарихы бар атабабамыздың бойындағы сыйластық, жомарттық, азаматтық және батырлық қасиеттерді бүгінгі ұрпаққа дарыту аса қажет. Ал ол халық педагогикасының құралдары арқылы мүмкін болады. отансүйгіштікке тәрбиелейтін яғни, туған жерге, отанға деген ыстық ықыласты сезімге тәрбиелейтін мақал - мәтелдердің алатын орны өз алдына ерекше маңызды, оның оқушылардың патриоттық тәрбиесі үшін пайдасы мен атқаратын рөлі зор. Қазақ халқының мысалдап, мәтелдеп, мақалдап сөйлейтін ұлттық ерекшелігіне сәйкес мақал - мәтелдері мол. Ауыздан - ауызға тарайтын бұл жанр үнемі толығып отырады. Мақал-мәтел жас өрендерді еңбекке, адамгершілікке, елін сүюге, достыққа, бірлікке тәрбиелейді. Оқушылардың туған жеріне, еліне деген сүйіспеншілік сезімін оятуда Жекен жерінде көгерер, ер елінде көгерер, Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас, Сағынған елін аңсайды, сары - ала қаз көлін аңсайды, Өз елімнің басы болмасам да, сайының тасы болайын, Елінен безген ер оңбас, көлінен безген қаз оңбас, отансыз адам - ормансыз бұлбұл, отан үшін отқа түссең де күймейсің, отан оттан да ыстық, отаны бірдің - тілегі бір, жүрегі бір, т.б. мақал - мәтелдердің құндылығы орасан зор [17].
Қазақ халқының эпос шығармаларының да оқушылардың өз өлкесіне сүйіспеншілігін оятуда орны ерекше. Қазақ эпостарында еңбексүйгіштік, отансүйгіштік, рулар мен тайпалардың өзара ізгілік қатынастары, әйелдерге, ақсақалдарға құрметпен қарау, адамгершілік, батылдық, балаларға қамқорлық, мейірбандық, туған жерге, табиғатқа деген сүйіспеншілік, т.б. жырланады. Жыр кейіпкерлерінің туған өлкесінің табиғатына аялы көзқарасы, халқының салт-дәстүріне құрмет сезімі, жұртына адалдығы әрбір адамға үлгі-өнеге болып табылады. Патриоттық сезімді қазақ ағартушылары Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, Абай шығармаларынан да байқауға болады. Асан Қайғы, Шалкиіз, Бұхар жыраулар, Махамбет Өтемісұлы да өз шығармаларына арқау етті [18].
Қазақтың айбынды ақындарының бірі Махамбет Өтемісұлы қазақ шаруаларын бостандық үшін күреске шақырып, қара халықты бақытқа жеткізуді армандап өткен. Ол өзінің үзеңгілес серігі Исатай мен халықтың ерлігін, олардың адамгершілік қасиеттерін жыр етті [19].
Халқымыздың біртуар азаматы, қазақ тарихын зерттеуші ғалым Ш.Уәлиханов, қазақ даласында тұңғыш мектеп ашып, болашаққа оқу - бiлiм сәулесiн таратқан халқымыздың ағартушы - педагогы Ыбырай Алтынсарин, ұлы ғұлама Абай Құнанбаев, көрнектi қоғам қайраткерi, ғалым - ұстаз Ахмет Байтұрсынов, қазақ жерiнде тұңғыш ұлттық педагогика, психология пәндерiнiң негiзiн қалаған Мағжан Жұмабаев, Жүсiпбек Аймауытовтардың патриоттық тәрбие беру бойынша қалдырған асыл мұрасы кешегiнi бүгiнгiмен жалғастырып келе жатқан игiлiгi мол қазына екенi сөзсiз. Олардың шығармашылық асыл мұралары бұл күнде жас ұрпақты тәрбиелеу жүйесiнiң төрiнен орын алып, патриоттық тәрбие берудің дәрмендi құралдарының бiрiне айналып отыр.
Б.Момышұлы - патриоттық тәрбиенің қажымас жаршысы. Жерге тер төгіп,халыққа қан төгіп қызмет етуге аянба, деген сөздері нағыз патриоттың талабы , өзіне де өзгеге де қазақтың қайсар ұлының байлығы мен бақытты туған халқын кімнен болса да артық сүйетіндігінде.
Батыр Бауыржанның ерлік пен батырлыққа , ақыл мен парасаттылыққа , азаматтық пен адамгершілікке тәрбиелейтін ойшылдық өнегесі , рухани тәлімгерлігі,ұстаздық мектебі біз үшін ең бай мұра болып қалмақ.
Жасынан жасыған ұрпақ жаумен жағаласа алмайды. Ұрпағың жақсы болып өссін десең , жастайынан шолжаң етпе,жасытпа. Жүгенсіз өскенді тезірек жобаға сал, ақылға келтір,балаңды жөргегінен жөндеп өсір , әйтпесе кеш қаласың, - дейді жазушы [20].
Жасқаншақ елдің отансүйгіштігінің құны көк тиын деп ұғатын батыр айбынды, батыл ұрпақ тәрбиелеуді армандады. Жауынгерлік рух отбасындағы тәрбиеден бастау алады деп есептеген Бауыржан Момышұлы. Анадан ешкім батыр болып туылмайды айбындылық аспаннан түспейді. Табандылықтың атасы - татымды тәрбие. Әскери тәрбиенің де тұңғыш мектебі - жанұя.Тұңғыш тәрбиеші - ана, деп ескерткенді [21].
Ерлік табиғат сыйы емес,ең алдымен өзіңнің ар - намысыңды,адамның ең ұлы сезімі - азаматтық парызыңды орындау. Уақыт өтіп,заман өзгергенмен Б.Момышұлы жас ұрпаққа мұра етіп қалдырған өнегелі сөздері,тәлімгерлік шеберлігі жастарға үлгі.
Ер жігіттен не пайда?
Ел күйзеліп , жер күйіп.
Отанға дұшпан тигенде,
Жауға қарсы бармасы.
Батыр үшін қоғамға тек жүрегі таза,ақыл - ойы ширақ жастар қажет.
Адал ұлдан не пайда?
Ер намысын қорғауға
Ер намысын қолға алып,
Қару - жарақ тағынып,
Тәуекелге бел байлап,
Атаның жолын қумаса, - деп жазады [22].
Павлодар облысы өңірінен шыққан ақын - жазушыларда өз шығармаларында жастарды ерлік рухта, патриотизмге баулып, адамгершілік қасиеттерін оятуда мақсат еткен. Халыққа өнегелі сөздерімен ықпал етіп оларды іргелі ел, берекелі жұрт болуға шақырды.
Бұқар жырау өз заманының басты идеологы болды, толғаулары сол тұстағы маңызды мәселелерге арналды. Сол тұста ерекше ерліктерімен көзге түскен Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақұлы Жәнібек, Сіргелі Тілеуке тағы басқа батырларды ханның сенімді серіктері, қазақтың абырой-арына бар күшін сарп қылған ел қорғаны, әйгілі батырлары, асыл азаматтары тұрғысынан жырлады. Жырау Абылай ханның:
Қалмақты қашырдың.
Алатаудан асырдың.
Қазаққа жер кеңейттің,
Дұшпаныңды кеміттің,
- деп жау қашырған қолбасы, батырлығы мен көсемдігін, өзгеге үлгі боларлық істерін жырлады. Сонымен, халқымыздың ауыз әдебиеті ұрпақ тәрбиелеуге өлшеусіз үлес қосты және әлі де үлес қосып келеді. Ақын - жыраулардың поэзиясы, олардың ұлттық рух пен тарихи сананы жаңғырту идеясы қазірдің өзінде де өз күшін жойған жоқ [23].
Мәшһүр Жүсіптің ой - пікірлері мен толғаныстары сол уақыттың көкейтесті өзекті мәселелеріне қатысты сараланады. Мәшһүрдің саяси философиясының негізгі өзегі азаттық, теңдік идеялары. Оның 1907 жылы шыққан үш кітабының негізгі тақырыбы қазақ халқының бостандығы мен адам құқықтары, білім беру ісі, тартып алынған жерлерді халыққа қайтару, теңдік пен әлеуметтік әділеттілікті, бірлік пен ұлтжандылықты, отансүйгіштік, патриоттық идеялардың негізінде құрылған. Мәшһүр Жүсіптің саяси - әлеуметтік көзқарасының ерекшелігі, отаршылдық езгіге, саяси және рухани қанауға, әділетсіздік пен теңсіздікке қарсы батыл ашық күреске шақыруында. Әлеуметтік философиясының өміршеңдігі әр адамның отанын, халқын құрметтеуі жеке тұлғаның абзал, асқақ сезімі болып табылады деп түсінуінде жатыр. Оның пікірінше елін, жерін сүйген тұлғаның тарихтағы орны. Отан алдында, халық үшін атқарған еңбегімен, ал оның адамдық болмыс бітімі отаншылдық сезімінің құдіретімен өлшенеді.
Мәшһүр Жүсіптің туған халқына, отанына, тіліне, салт - дәстүріне ислам өркениетіне деген зор құрметінің ерекше маңызды мәні бар. Қазіргі жағдайда оның патриоттық жалынды өлеңдері егеменді елдің жастарын елге, жерге, тілге, дінге, салт - дәстүрімізге құрметін арттырып, оларға ізгілік нұрын сіңіруге, отаншылдық рухты тәрбиелеуге көмектеседі.
Асқынды болып жара - жауырларың
Тіпті жоқ жазулы істі ауырларым
Бірлік қыл, басыңды қос, пайдаңды ойла
Қазағым, қайран хылқым, бауырларым [24].
Ұлт мүддесі және елдің азаттығы үшін жан аямай күресу елі үшін туған ердің азаматтық парызы. Осындай қажымас қайратты ер жүрек азаматтар халықтың азаттығы мен тәуелсіздігінің баянды болуының кепілі. Ұлттық сананы ояту арқылы халықтың бірлігі мен ынтымақтастығының ұйытқысы қазақ оқығандары алдарына халықты сауаттандыру, білім мен ғылымды насихаттау міндеттерін қойды.
Халық қылып атандырды бізді қазақ,
Еркелі көп жұрт ел емес, өзі де қазақ.
Болғаннан алты ауызды ынтымақсыз,
Барасыз көрінгенге болып мазақ [25].
Халық бірлігі мен ынтымағы оның шығармаларында патриоттық сезіммен жырланады. Қазақ халқын бірлікке, достыққа, ауызбірлік пен татулыққа шақырады. Ел ішіндегі жікшілдік, рушылдық, партияға бөлінушілік, билік үшін қақтығыстардың заласын қарапайым бұқара халықтың тартып отырғанын ашына айтады. Ұлттық бірлік пен ұлттық тәуелсіздік - ақынның мұраты.
С.Торайғыров шығармаларында өз заманының шынайы көріністері, қазақ халқының сол бір аласапыран кездегі тұрмысы, ой - арманы сипатталады. Ол өмір шындығын Абай үлгісінде бейнелеп, сыншыл көзбен қарады. Өйткені өмірді жақсарту мен адамды түзеу, ең алдымен, ондағы кемшіліктер әшкерелеп, сын тұрғысынан бағалап, одан арылудың жолын іздеуден басталады. Сұлтанмахмұттың шығармаларының сипаты да әр алуан. Оларда өмір тауқыметінен шаршаған ақынның қайғы-мұңы да, өкініш - наласы да, халықтың басындағы ауыр хәлге жүрегі сыздаған аяныш пен жанашырлық сезім де, болашаққа сенген, сол үшін күрескен азаматтық презенттік патриотизм де бар. Бірақ бұл мұңзар жігерсіз, жасық қайғы емес, ақын алдағы өмірге зор үмітпен қарайды [26].
Ойшыл жеке адамдарды бағалағанда, олардың адамдық, қоғамдық еңбектерін халыққа, еліне сіңірген қызметімен өлшейді, ел басшылығына дәмелі адамдарға салмақ артады, сын айтады, елді ойлы, білімді басшылардың маңына бірігуге үндейді. С.Торайғыровтың Таныстыру деген поэмасында қазақтардың патриоттық сезімі туралы сипатталған. Мұнда ақын сол уақыт оқиғасын суреттеген жоқ, сол кездегі қазақ халқының бақытты үшін өмірін қиған батырларды суреттеген. Ойшылдың айтуынша жарықтық-білімге деген жаңа өмірге деген және қараңғылықтан бақытқа әкелетін жол болып саналған. Мұнда жарық (дүние) С.Торайғыров үшін рақымшылық пен қайғы болған жоқ, ол бір нәрсені ашу, ұмтылу болды. С.Торайғыровтың шығармашылығындағы этика-эстетикалықтың мәні адамның ішкі дүниесін түснігі келетіндігінде жатыр [27].
Ұзақ жылдар бойы ұлтшылдық айдарымен қалың көпшіліктің көңілінен аластатылған еңбектің ақталып, ғылыми айналысқа түскеніне де көп болған жоқ, сондықтан бұл шығарма оқырманға әлі де болса беймәлім. Шындығында осы еңбек біздің қоғамға дәл қазір керек туынды. Айтыс - ақынның өз еліне, халықына, ұлтына деген сүйіспеншілікке, патриоттық сезімге, қазақ халқының рухани құндылықтарын асқақтата жырлауға толы.
Алтай, Ертіс, Сырдария, Есіл, Жайық
Арасын қоныс қылдым ірге жайып.
Елім, жерім, қорғайтын ерім болып,
Ер жеттім ен далада лықа байып
Ер Түрік ұрпағымын даңқы кеткен,
Бір кезде Еуропаңды тітіреткен.
Кіргені есік, шыққыны тесік болып,
Күнбатыс, Күншығысқа әмірі жеткен.
Кешегі хан Шығыстың ұрпағына
Талай царь, талай кінәз тәжім еткен.
Мен қазақпын, қазақпын деп мақтанамын
Ұранға алаш деген атты аламын.
Сүйгенім - қазақ өмірі, өзім - қазақ
Мен неге қазақтықтан сақтанамын?
- деп басталатын, өз ұлтына перзенттік шынайы махаббаттан, ұлтының құдыретіне деген мақтаныштан туындаған осы еңбегінде С.Торайғыров қазақ халқының болмысын, тыныс - тіршілігін, ең бастысы - рухани асыл қасиеттерін ашып көрсетеді [28].
Жазушы, публицист, ғалым Ж.Аймаутов Тәрбиеге жетекші атты еңбегінде [29]. сол заманның талабына байланысты мектеп бағдарламасын қайта жасау туралы құнды пікір айтқан еді. Автор онда: Табиғаттану пәні бойынша мектеп бағдарламасын балалардың ұғымына лайықтап төңіректегі өмірді, табиғатты бала өз бетімен қолма қол айырып, танырлық түрде жасау керек. Оқуды күнделікті ұшырайтын балалардың өмірге жақын нәрселерден, құбылыстардан бастау керек. Адамның өмірі белгілі заттардың танымал нәрселердің арасында өтеді. Мектептің міндеті: алдымен төңіректегі нәрселерге қызықтырып, баланың махаббатын арттыру. Ондай оқу алдымен жергілікті өмірмен жақындастырады, айқастырады. Балаға ең алдымен қымбат, ел жақын нәрсе - туған жері: туған жерінің құбылыстарын білу, балаға өте қызық. Мұндай оқыту жүйесі өмірге табиғатқа, терең мазмұн беріп, оларды баланың санасында жандандырып, бала махаббатын арттырады, бала әлеумет тұрмысында, төңіректегі әлемге терең көзбен қарап үйренеді , жолығатын мәселелерді оңай шешетін болады, білгенін өмір жүзіне пайдаланатын болады. Неғұрлым Отантану туралы баланың есінде терең, айқын суреттер көп болса, қиыр өмірімен, қиыр табиғатпен таныстыруда сондай жеңіл. Бастауыш мектептің бағдарламасын өзгертуге жергілікті шарттар, дүниетану, отантану пәндерін алға қою идеясын басшылыққа алуды ұсынады. Мұның сол заманның өзінде балалрды елін, жерін танып білуге, оны сүюге, оған қамқорлық жасауға, қорғай білуге баулудың негізін бастауыш мектептен бастау керек - деген құнды ой - пікір жатқанында деп тұжырымдаймыз. Олай деген себебіміз автордың идеясының өміршеңдігі бүгінгі ХХІ ғасырдағы ұлттық мектеп моделінің де алға қойып отырған міндеттерімен үндестігінде.
Иса Байзақов поэма жанрын дамытуға да зор үлес қосты Ұлы құрылыс (1933), Алтай аясында (1934), Он бір күн, он бір түн (1938), Кавказ (1940), Ақтөбе (1941), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Павлодар педагогикалық университеті
М.С. Бақтияр
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Өлкетану материалдарын қолдану арқылы отаншыл жеке тұлғаны қалыптастыру
Білім беру бағдарламасы:
5В012900 - География - Тарих
Павлодар 2022
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Павлодар педагогикалық университеті
Жаратылыстану жоғары мектебі
Қорғауға рұқсат берілді
ББ жетекшісі ___________ Р.Ж.Муканова
5В012900 География - Тарих білім беру бағдарламасы бойынша
Өлкетану материалдарын қолдану арқылы отаншыл жеке тұлғаны қалыптастыру тақырыбы бойынша
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Орындады ______________ Бақтияр М.С.
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к., доцент ______________ Аманова А.С.
Нормобақылаушы ______________ Айдаркенова К.Б.
Павлодар 2022 ж.
Мазмұны
Кіріспе
5
1
Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің ғылыми теориялық негіздері
8
1.1
Оқушыларға патриоттық тәрбие берудің әлеуметтік-педагогикалық мәні
8
1.2
Ұлы тұлғалар шығармаларының патриоттық тәрбие берудегі рөлі
14
2
Тарих сабағындағы өлкетану жұмыстары және оларды ұйымдастыру жолдары
21
2.1
Тарих сабағында өлкетану жұмыстарын ұйымдастыру және жоспарлау
21
2.2
Тарихи өлкетану материалдарын тарих сабақтарында және мектептен тыс оқу тәрбие жұмысында пайдалану
28
3
Тарихи өлкетану жұмыстарын ұйымдастырудың әдіс тәсілдерін іске асыру
33
3.1
Оқыту процесінде өлкетану тәсілдерін іске асырудың психологиялық - педагогикалық шарттары
33
3.2
Өлкетану материалдары арқылы оқушыларында патриотизм құдылықтарын қалыптастырудың теориялық негіздерімен тəжірибеде іске асыру
33
Қорытынды
43
Пайдаланылған дереккөздер тізімі
45
Кіріспе
Тaқыpыптың өзeктiлiгi: Қазіргі кезде елімізде егемендігімізді нығайтып, дамыған елдердің қатарына ену үшін жасалынып жатқан игі іс - шаралар баршылық. Ел боламын десең, бесігіңді түзе дегендей, ең алдымен, біз жастарымыздың өз отанына аялы көзқарасын, туған жерге сүйіспеншілігін, халқының салт - дәстүрлеріне сыйлы қатынасын, батырларына құрмет сезімін тәрбиелеуіміз қажет. Ол жөнінде Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында Білім беру жүйесінің міндеті азаматтық пен патриотизмге, өз отаны - Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға қайшы және қоғамға жат кез келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу - деп айтылған болатын [1].
Мектепте жүргізілетін өлкетану жұмыстары, яғни туған өлкенің тарихын зерттеу, соның нәтижесінде жиналған материалдарды оқу тәрбие жұмыстарында жоспарлы, жүйелі түрде пайдалану аса маңызды болып келеді. Егер де мектепте бұл жұмыс жақсы жолға қойылып, жиналған материал мектеп мұражайында, өлкетану бұрышында сақталса және де ол материал ретіне қарай тарих сабақтарында пайдаланып отырса, онда осы пәнді оқытудың алдына қойылған үш міндетті: білімділік, тәрбиелік, дамытушылықты ойдағыдай жүзеге асыруға үлес қосады. Тарихты білу - өзінің, отбасының, әулетінің, туып - өскен өлкесінің тарихын білуден басталады. Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерінде туған өлке тарихын зерттеудің, оның материалдарын оқу - тәрбие жұмысында пайдаланудың мол тәжірибесі жинақталған.
Зepттeyдiң ғылыми жaңaлығы және практикалық мaңыздылығы:
этномәдениеттің өркендеу генезисі айқындалып, патриотизм, Қазақстандық патриотизм, ұлттық патриотизм, ұғымдарына ғылыми анықтамалар берілді;
өлкетану материалдарын тарих сабағында пайдаланудың тәлімдік және білімдік мүмкіндіктері айқындалып, оны іске асырудың технологиясы қарастырылды.
oқyшылapдың туған өлке тарихы жайлы бiлiмдepiн, патриоттық сана-сезімдерін дaмытyдa тарих пәніне дeгeн қызығyшылығын apттыpyдың тиiмдiлiгi ғылыми нeгiздeлдi;
aлғaн бiлiмдepiн жүйeлey, oқyшының өзiндiк жұмыcтapғa бeлceндiлiгi, oлapдың жac жәнe жeкeлeй epeкшeлiктepi eceпкe aлынa oтыpып тарих пәнін oқытy бapыcындa білімдерін кеңейту және патриот жеке тұлға қалыптастыру мақсатында бағыттар мен технологиялар ұсынылды.
Мәселенің қазіргі заманғы жағдайын бағалау:
Білім беру жүйесіндегі бүгінгі күндегі өзгерістер отандық тарихтан білім беруде оқытудың ғылыми және әдістемелік деңгейін көтеруді талап етеді. Туған жері мен елінің, халқының өткен өмірі мен бүгінгі тіршілігін оқытып үйрету оқушыларды азаматттық пен ұлтжандылыққа, отанға деген сүйіспеншілікке тәрбиелейді, жеке тұлғаның дамуына септігін тигізеді.
Қай заманда да өркениеттің өрлеуі интеллектуалдық шығармашылық қабілеттің негізінде іске асады. Біліктілік пен шеберліктеріңізді ұштастырып, ұлы болу оңай емес, ал ұлылардың ұрпағы болып қалыптасу одан да қиын деген қағиданы іске асырып, өсіп келе жатқан жастарымызды әлемді мойындататын рухани биікке көтеру сіздер мен біздердің міндетіміз.
Жалпы алғанда Мектепте өлкетану материалдары арқылы патриотты тұлғаны тәрбиелеу туралы көптеген ғалымдарымыз басылым беттеріне туындылары бар дипломдық жұмыста Ж.Н. Қалиевтың Халық педагогикасы құндылықтары негiзiнде оқушыларға патриоттық тәрбие беру [21]. Қ.Меңлібаевтың Ұлт дәстүрі - қазына [32]. А.Ж. Бекмағамбетов пен Б.Әбдікәрімұлының Өлкетану құндылықтары арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие беру мүмкіндіктері [33]. К. Сарчаеваның Оқушыларға патриоттық тәрбие беру. Сыныптан тыс тәрбие жұмыстарын өткізуге байланысты әдістемелік нұсқаулар [35]. С.А. Ұзақбаеваның Қазіргі қоғам және патриоттық тәрбие [37]. Тұрсын Хазретәлінің Мектепте тарихты оқыту әдістемесі [42]. Т.Т.Тұрлығұловтың Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың теориясы мен әдістемесі [43]. З.Алшынбаевтың Мектептегі өлкетану жұмыстарын ұйымдастырудың әдіс - тәсілдері [44]. Е.С. Ысқақовтың Мектепте тарихи - өлкетану жұмысын ұйымдастыру [45]. К.М.Төлеубаеваның Тарих сабағы бойынша оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру [47]. Н. Канафияұлының Ұлттық тәрбие толғамдары, атты кітаптарды пайдаландым [2].
Диплом жұмысының мaқcaты: өлкетану материалдарының ғылыми-педагогикалық негіздерін айқындап, оны орта мектептердің оқу - тәрбие үрдісінде тиімді пайдалану арқылы оқушыларды отаншыл жеке тұлға болуға тәрбиелеу.
Дипломдық жұмыстың мiндeттepi:
мектепте тарихи - өлкетану жұмысын жүргізу;
өлке тарихын, отан тарихын меңгерген тарихи сананы қалыптастыру;
оқушыларда туған өлкеге деген қадір - құрметті оята отырып, сол арқылы туып - өскен өлкеге, отанға деген сүйіспеншілікті қалыптастыру;
оқушының өлкетану жұмысын жүргізудегі тарихи біліктері мен дағдыларын жетілдіру.
Зерттеу нысаны: негізгі мектептегі оқу - тәрбие үрдісі.
Пәнi: өлкетану материалдарын пайдалану арқылы оқушыларды отаншылдыққа тәрбиелеу.
Гипотезасы: Егерде өлкетану материалдарын мектептің оқу - тәрбие үрдісіне пайдаланудың ғылыми - әдістемелік кешені жасалып, оны оқу - тәрбие жүйесінде тиімді пайдаланса, онда оқушы - жастардың өзін - өзі тәрбиелеуге деген ынтасы артып патриоттық сезімі оянатын болады. Өйткені өлкетану материалдары оқушылардың туған өлкені жан - жақты терең танып білуіне, патриоттық сезімнің арта түсуіне мүмкіндік туғызатын білімдікте, тәлімдік те дереккөзі болып табылады.
Зepттey теориялық және әдicнамалық негіздері: философиялық, психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге ғылыми -әдістемелік тұрғыда талдау, оқу - тәрбие үрдісінде өлкетану материалдарын пайдаланудың әдістемесіне сипаттама, оқулықтар мен оқу бағдарламаларына салыстырмалы талдау, озат іс-тәжірибелерді жинақтау, қорыту, диагностикалау, педагогикалық эксперимент жүргізу, оның нәтижелерін сұрыптау, оларды математикалық статистикалық жағынан өңдеу.
Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің ғылыми теориялық негіздері
Оқушыларға патриоттық тәрбие берудің әлеуметтік - педагогикалық мәні
Патриоттық тәрбиелік білім берудің әлеуметтік - педагогикалық мәнін ашу үшін патриот және патриотизм ұғымдарын саналы ой елегінен өткізіп алатындай оқушыларға жағдай жасау керек. Бұлар ең алғаш 1789 - 1793 жылдары Ұлы Француз төңкерісі кезінде жиі қолданыста болған ұғымдар. Ол уақыттарда патриот деп еркіндікті аңсаған адамдарды, халықтың ісі үшін күрескен батырларды, республиканы қорғау үшін жанын берген азаматтарды атаған. Француз П.Ларусстың белгілі энциклопедиялық сөздігінде патриотизмдіктің мәнін анықтауда мынадай анықтама берген: Патриот - төңкеріс кезеңінде прогресс пен еркіндік достарына тағайындалған есім. Бұл сөз өз отанын сүйетін адамды ғана білдірмеді, ол неғұрлым нақты мағынаға ие болып, жаңа Францияның арнайы азаматы, ескі режимнің жауы, күресуші апостол және төңкеріс солдаты деген мағынаны білдірді [3].
Дәл солай, патриот ұғымына В.И.Даль мынадай түсініктеме берген: Патриот - Отанын сүйетін, оның байлығын қорғайтын, Отансүйгіш, отаншыл азамат. Қазіргі заманда патриот деген сөздің мағынасын біз былай түсіндіреміз өз Отанын сүйе білетін, халқына адал қызмет ете алатын, Отанының мүддесін өзінен биік қоя алатын отаншыл азаматты айтамыз [4].
Патриот ұғымының семантикасын патриотизмнің лексикалық мағынасы ретінде қарастырсақ адамгершілік сапа ретінде анықтайтынын, яғни патриотизм бұл отанға деген махаббат, сүйіспеншілік, өз еліне жеріне, халқына адалдықты білдіреді. Патриотизм ұғымын философиялық тұрғыдан былай анықтасақ болады: Патриотизм (грек сөзі - parties - отан) - адамгершілік және саяси принцип және әлеуметтік сезім, оның мазмұнын отанға деген сүйіспеншілік, адалдық, сонымен қатар, өткені мен бүгіні үшін мақтана, отанның мүддесі үшін қорғауға бағытталушылық
Қазақтың ескі энциклопедияларында Патриотизм - дегеніміз (грек. pаtгіоtеs - отандас, раtгіо - отан, туған жер) отанға деген сүйіспеншілік, бойындағы күш қайраты мен білімін отан үшін және оның мүддесіне жұмсау, туған жерін, туған тілін, елдің әдет - ғұрпын және дәстүрін құрмет тұта білу сияқты патриотизм элементтері ерте заманнан қалыптаса бастаған - деп анықталған [5].
Мектеп оқушылары өз үшін жеке өмір сүруге қадам жасаудың барысында болғандықтан, әлеуметтік және азаматтық тұрғыдан қалыптаса бастаудың белсенді кезеңін бастан өткереді. Бұл кезеңді - тұлғаның толысуы мен қалыптасуының аяқталатын кезеңі десек те болады. Жас өскен сайын жыныстық толысуға байланысты әр адамның организмі мен сырт келбетіндегі өзгерістер, болып жатқан жағдайлардың тиянақсыздығы (енді балалықтан әлі толық өтпеген немесе әлі ересекте болмаған ), өмірлік жағдайлардың күрделенуі, жеке адамның өз мінез - құлқын қалыптастыру барысында араласатын адамдардың ұлғаюы - осының бәрі қосыла, жоғары сынып оқушыларының бағалаушылық - бағдарлаушылық іс - әрекеттерін күрт өзгертіп оны арттырады. Айтылып жатқан әңгіме өз қасиеттерін танып білу, жаңа білімдерді меңгеру туралы болса да, жоғары сынып оқушылары оны бағалауға өте ерекше ден қоя отырып, өзінің мінез-құлқын саналы түрде жүргізілген немесе меңгерген өлшемдер мен нормалар негізінде құрастыруға тырысады. Бұл ең алғаш өзіндік жеке сананың дамуында көрініс береді. Сол себептен мектеп оқушыларына үлкен жауапкершілік артылып отырады, себебі ол жаңа әлеуметтік құндылықтарды пайдаланушы болып табылады және оның ішінде ерекеше роль патриоттық қасиеттерге бөлініп көрсетіледі. Бұның өзі қазіргі таңда жасөспірімдердің патриоттылығын қалыптасыру мәселесінің айрықша көкейкесті мәселе екенін дәлелдейді.
Зерттеу барысында Ж.Н.Қалиев ұлтжандылық, ұлттық патриотизм, қазақстандық патриотизм, ұғымдардың мәнін ашып көрсетіп, оларды жалпы патриоттылықпен байланыстыруға талпыныстар жасаған [6].
Ұлттық патриотизм және Қазақстандық патриотизм ұғымдарын қолдану арқылы отан, туған өлке, халық туралы нақты түсініктер берудің мүмкіндігі арта түспек. Бұл жердегі түсінік дегеніміз - белгілі бір нәрсенің мағынасы мен мәнін ұғына білу. Сөйте келе, ұлттық патриотизм және қазақстандық патриотизм ұғымдарына түсінікті тілде анықтама беру, олардың мазмұнын, мағынасын құрайтын: отан сүйгіштік сезімін дамыту, ұлттық салт - дәстүрді ұстану мен мемлекет рәміздеріне құрмет қалыптастыру, т.б. тәлім - тәрбиелік мүмкіндіктерін кең ауқымды ете түседі.
Халқымыздың өткен тарихына назар аударсақ, отансүйгіштіктің тамаша үлгілерін көреміз. Қазіргі таңда егеменді ел, қазақ деген ұлт болып отыруымыздың өзіндік бір себебі ата - бабаларымыздың теңдесі жоқ ерлігінің арқасы деп мақтана айта аламыз. Тарихи мәліметтерден байқағанымыздай, жоңғар шапқыншылығы болған кез бен одан бертін келе ұлт азаттық көтерілісін қарайтын болсақ , сол кездегі батырлардың ешқайсы қазіргі таңдағыдай (кеңес дәуірдегідей) жүйелі патриоттыққа тәрбиелеуге салынбаған. Бірақ, соған қарамастан елін, жерін, отанын қорғауда жанын беріп отаны үшін бәріне барған. Осындай көптеген тарихи мәліметтерден, сол кездердегі отбасы тәрбиесінде болған отансүйгіштіктің қалыптасуына отбасындағы тәрбиенің аса маңызды ролі болғанын елемей қоюға болмайды.
Еліміздің Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың сөзінде: Қазақстанның отаншылдық сезімін тәрбиелеу білім берудің мектепке дейінгі жүйесінен жоғарғы оқу орындарына дейінгі орталықтарда барлық ұйымдарда көкейкесті болып табылады. Балаларды отанды, туған жерді, өзінің халқын сүюге тәрбиелеу - мұғалімнің аса маңызды, аса жауапты да қадірменді парызы - деп өз көз қарасын білдірген. Әр дәуірдің өзіндік тарихи кезеңдерінде елін сүйюге деген тәрбиенің өзіндік мүдделері болады. Олар ең бірінші, ұлтжандылық, отансүйгіштік, патриотизм ұғымдары сол заманның өзіндік ақиқаты - наным - сенімінен туындайды. Еліміз егемендік алғаннан бастап жас ұрпақтың тәрбиесінің темірқазығы - ол қазақстандық патриотизм болды [7].
Бұл патриоттық идеяның дамуы Аристотель, Платон, Цицерон есімдерімен де тығыз байланыста.
Цицерон отанға деген байланысты патриотизмдік санадан іздестірген. Мемлекет туралы диалогінде Цицерон : Ең мәртебелі ой - толғамдар отанның игілігі жайында болмақ, - деген [8].
Патриотизм идеясының дамуына француз материалистерінің, неміс философтарының да қосқан үлесі мол.
Отаншылдық сезім - адамға туа біткен қасиет емес. Ол адамның саналы өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық , саяси - әлеуметтік құбылыс. Патриоттық сезім жалпы адам баласының еліне, жеріне, өз тілі мен мәдениетіне, ұлттық құндылықтарына жеке қатынасын , өзіндік бағасын түйсінуін, қуаттап қолдауын пайымдайтын сезім көрсеткіші болып табылады. Осыған орай Н.Ә.Назарбаев, - патриотизмді әр этностың ұлттық сезімін сыйлап, бірде - бір ұлтпен қарама - қайшылық туғызбау - деп белгілеген [9].
Біздің пікірімізше, өсіп келе жатқан жас буындардың бойында қазақстандық патриотизм сезімін қалыптастыру үшін: әр ұлттар мен ұлыстар тек өз мәдениетін ғана танып білуі жеткіліксіз, сонымен қатар олар бір - бірін танып біліп, құрметтеуі тиіс. Отанын сүйген, елін жаудан қорғау үшін қасық қаны қалғанша аянбай шайқасатын Махамбет, Баян батырлар сияқты тұлғалар, ақын - жыраулардың, билердің татулыққа, адамгершілікке, елін сүюге шақырған өлең жырлары, шешендік сөздері мектеп білім алушыларының бойында патриоттық сезімді қалыптастыруда маңызы өте зор. Патриоттық сезімнің нысаны мен қайнар көзі - отан десек, оның мазмұны: туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар. Патриоттық сезім тұлғада тәрбие арқылы өсіп жетіліп патриоттық сана түрінде қалыптасады. Сондай - ақ жеке адам өз ұлтының қасиеттерін бойына сіңіруі керек [10].
Д.С.Құсайынова қазақстандық патриотизмді адамның өзін республика халқының құрамдас бөлігі ретінде сезінуі, отанға деген сүйіспеншілігі мен берілгендік сезімі, халық пен елдің мүддесін қорғауда азаматтық парызын түсінуі және намысын ұстай білуі деп анықтай отырып, қазақстандық патриоттық тәрбиенің мақсатын бөліп көрсетеді [11].
Қазақстандық патриоттық тәрбиенің мақсаты - жеке тұлғаның, әлеуметтік, ұлттық топтың патриоттық іс-әрекетке саналы түрде ұмтылуын анықтайтын саяси-моральдық, кәсіби, дене шыңдау қасиеттерін қалыптастыру. Оның жүйесіне мүліктік элементтер, рухани құндылықтар, адами элементтер жатады. Нәтижесінде отанға деген сүйіспеншілік, жалпы ұлттық намыс, отанның экономикалық, ғылыми, саяси - моральдық, әскери және спорттық саладағы мүмкіндіктерін дамытуға ұмтылу, саяси - идеологиялық, әскери қорғанысқа даярлық қалыптасады
Ү.К. Санабаев өз зерттеуінде қазақстандық патриотизмнің мынадай ерекшеліктерін бөліп көрсетеді:
біздің халықтардың көпұлттық құрамына негізделе отырып, қазақстандық патриотизм өз мәні бойынша интернационалды;
қазақстандық патриотизм біздің халықтың бай рухани - адамгершілік әлеуетін бөліп көрсете отырып, жоғары ізгілендіру негізін құрайды;
ұлттық мүддені қорғауға деген шексіз ұмтылыс, Отанның бостандығы мен тәуелсіздігі үшін өзін құрбан етуге даярлық қазақстандық патриотизмнің халықтық сипатын айқындайды;
бай дәстүрлер қазақстандық патриотизмнің сабақтастығын анықтайды;
ортаның қандай да бір факторының қолайсыз әсеріне шыдамдылық қабілеті, басқа пікірлерге, дінге, мінез - құлықтарға төзімділік қазақстандық патриотизмнің толеранттығын білдіреді [12].
Ұлтжандылық - жеке тұлғаның туған жерiне, ұлтына адал ниетi, мемлекетiнiң күш-қуатын, өмiршеңдiгiн, тұтастығын қорғайтын рухани тiрегi. Ал ұлтжандылық тәрбие - ұлт, ұлттық тiл, ұлттық сана, ұлттық мiнез-құлық, ұлттық намыс, ұлттық әдет-ғұрып, ұлттық салт-дәстүр, ұлттық мәдениет, т.б. ұлттық қасиеттердiң ерекшелiктерiн көрсететiн ұлттық тәрбиенiң бiр түрi [12].
Толеранттық (лат. tolertantia - төзім) - қайсы бір жағымсыз факторға жауап әрекеттің болмауы не бәсеңсуі; оның әсеріне сезгіштіктің төмендеуінің нәтижесі. Мысалы, алаңдауға толеранттық қатерлі жағдаятқа эмоцияның үн қату табалдырығының көтерілуінен көрінеді, ал сырттай - ұстамдылықтан, сабыр сақтаудан, бейімдеушілік мүмкіндіктерді төмендетпестен, жағымсыз әсерге ұзақ уақыт төзуге қабілеттіліктен байқалады [13].
Патриоттық тәрбие берудің бастау бұлағы халықтық педагогикадан нәр алады. Халықтық педагогика мыңдаған жылдар бұрын пайда болып, қазіргі кезеңнің өзінде педагогика ғылымының басты қайнар көздерінің бірі болып табылады. Халық педагогикасындағы озық идеялар қай халықтың болсын тіршілік тынысымен, ұлттық тәрбие дәстүрімен тығыз байланысты туып, өсіп - өркендеп, дамып және ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып жетіп отырған. Бірде - бір адамзат қоғамы өзінен бұрынғы аға буынның ақыл - ойын, тәрбиелік тәжірибесін пайдаланбай өмір сүрген емес.
Патриотизмнің құрамдас бөлігі болып табылатын маңызды элементтердің бірі - рух немесе ұлттық патриотизм өз халқына деген сүйіспеншілік ретінде қарастырылуы тиіс. Патриотизм өзінің шыққан тегінің бірлігі мен ортақтылығы, туған жеріне, тіліне, өскен ортасына, мінез - құлқына, психологиялық және этнографиялық ерекшеліктеріне, басқаларынан өзгеше, әрі ерекше тарихи ұлттық дәстүрге байланысты. Ұлттық сезімдерді патриотизм арнасына, отанға, ұлтқа деген сүйіспеншілік рухына дұрыс бағыттау үшін бұл ерекшеліктерді жақсы білу және оларды міндетті түрде бала санасына сіңіре беру қажет.
Патриоттық тәрбиенің мазмұны өзара бір-бірімен тығыз байланысты екі негізгі компоненттен тұрады. Оның біріншісі кең әлеуметтік - педагогикалық бағыттылығымен сипатталады. Ол мынадай элементтерге негізделеді: негізгі әлеуметтік, тарихи, адамгершілік, саяси, әскери және басқа мәселелер бойынша оң дүниетанымдық көзқарастар мен ұстанымдар, маңызды рухани адамгершілік, әрекеттілік сапалар (отанға деген сүйіспеншілік, заңнамаларға сыйлы қатынас, конституциялық міндеттерді орындау және азаматтардың қауіпсіздігін сақтау алдындағы жауапкершілік, т.б.).
Патриоттық тәрбие мазмұнының әлеуметтік - педагогикалық компоненті оның өзегін құрайтын басты компонент болып табылады, өйткені бойында өзіне тән материалдары, көзқарасы, бағдары, қызығушылақтары, ұстанымдары, мотивтері бар қазақстандық азамат пен патриоттың тұлғасын қалыптастырмай, отан қорғау, әскери және басқа да мемлекеттік қызметке қатысты нақты міндеттердің табысты шешілуі мүмкін емес.
Бүгінде патриоттық тәрбие мазмұнының өзіне тән арнайы компонентінің мәні артып отыр. Бұл компонент патриоттық тәрбиені алға қойылған нақты міндеттерге сәйкес саралап, негіздеп, әрі жан-жақты жүргізуді көздейді. Патриоттық тәрбие мазмұнының өзіне тән арнайы компоненті неғұрлым нақты және әрекетті бағыттылығымен сипатталады. Қазіргі жағдайда патриоттық тәрбие мазмұнында басымдық танытатын рухани адамгершілік құндылықтар ретінде мыналарды бөліп көрсетуге болады:
отанды қорғауға даяр болу;
моральдық - саяси оптимизм;
ізгілендіру;
бейбітшілік сүйгіштік, бейбіт өмір мен әлеуметтік прогресс;
ерлік, отансүйгіштік қызметте көрінетін белсенділік;
өз отанына деген сүйіспеншілік пен мақтаныш сезім; - өз халқына, туған өлкеге, тіліне, мәдениетіне берілгендік;
өзге ұлт өкілдеріне, олардың тіліне, мәдениетіне құрметпен қарау;
ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып, бүгінгіні тәрбиелеу үшін ерлікке толы өткенімізге, әскери, еңбек пен озық халық дәстүрлеріне адал, әрі берілген болу [14].
Жоғарыда айтылғандар негізінде қазіргі таңда оқушыларға патриоттық тәрбие беру мынадай негізгі бағыттар бойынша жүзеге асырылады:
1. Рухани - адамгершілік - тұлғаның жоғары құндылықтарды, мұраттар мен бағдарларды, әлеуметтік маңызды процестер мен шынайы өмірдің құбылыстарын саналы түсінуі, оларды күнделікті іс-әрекеті мен мінез-құлқында негізгі принциптер, ұстанымдар ретінде басшылыққа алу қабілеті. Бұл бағыт жоғары мәдениеттілік пен білімділікті дамытуды, отанға адал қызмет етуге даяр болуға итермелейтін идеяларды саналы түсінуді, мінез - құлықтың жоғары адамгершілік, кәсіби - этикалық нормаларын, шыншылдық, жауапкершілік және ұжымшылдық қасиеттерін қалыптастыруды көздейді.
2. Тарихи - біздің ата - бабаларымыздың тарихын танып білу, отанның, оның тағдырының қайталанбайтындығын саналы түсіну, ерлікке толы өткендегі төңкеріс, әскери, еңбек және халық дәстүрлеріне аялы көзқарас. Бұл бағыт отанымыздың көпғасырлық тарихын, әлемдік тарихи процесте Қазақстанның алатын орны мен атқаратын ролін оқып - үйренуді, біздің халқымыздың менталитетінің, әдет - ғұрыптарының, наным - сенімдері мен дәстүрлерінің ерекшеліктерін түсінуді, еліміздің егемендігі мен тәуелсіздігі үшін күрескен өткен дәуірлердегі батырларымыздың, қайраткерлеріміздің, билеріміз бен хандарымыздың, халық құрметтеген азаматтарымыздың ерлік істерін дәріптеуді көздейді.
3. Саяси - құқықтық - мемлекет пен ар - ожданның бағынышты күшіне негізделген адамдар арасындағы нормалар мен ережелердің жиынтығы. Оның негізгі мақсаты - қоғамдық меншікті қорғау, халық үкіметін, демократияны, мемлекеттік заңдылық нормаларын, адамның құқықтары мен бостандығын қорғау. Біздің елімізде демократиялық құқықтық мемлекет орнатудың күн тәртібіне қойылуына байланысты құқықтық сананың маңызына назар аударылып, саяси - құқықтық бағыттың рөлін арттыру көзделуде.
4. Патриоттық - біздің қоғам мен мемлекетті, қазақстандықтардың ұлттық сана-сезімін, өмір салтын, дүниетанымы мен тағдырын қалыптастыру мен дамытудың ерекшеліктерін айқындайтын маңызды рухани - адамгершілік және мәдени - тарихи құндылықтарды тәрбиелеу. Ол өз отанына деген шексіз сүйіспеншілік пен берілгендікті, халқының байлығы, ерлік істері мен дәстүрлері, мәдениеті үшін мақтаныш сезімін қалыптастыруды, қоғам мен мемлекетке адал, шынайы қызмет етуді қамтиды.
5. Кәсіби - әрекеттілік - отанға қызмет етумен байланысты еңбекке жауапкершілік пен борыштылық қатынасын, лауазымдық міндеттері мен қойылған міндеттерді табысты орындау мүддесі тұрғысынан кәсіби еңбек сапаларын белсенді танытуға ұмтылушылықты қалыптастыру. Ол тұлғаның өзін - өзі кәсіби - әрекет тұрғысынан көрсетуінің мотивтерін, мақсаты мен міндеттерін, құндылық бағдарларын, еңбекте жоғары нәтижелерге қол жеткізуге кәсіби құштарлықтары пен ынтасын, міндетті жоғары тиімділікпен орындау және нақты мақсаттарға жету қабілетін, өзінің кәсіби тұрғыдан өсу жоспарын болжау және іске асыра білу білігін қамтиды.
6. Психологиялық - жастарда жоғары психологиялық беріктікті, кез келген жағдайда күрделі, әрі жауапты міндеттерді орындауға даярлықты, қиыншылықтарға төзімділікті, табысты өмір мен іс - әрекет үшін қажетті маңызды психологиялық қабілеттерді қалыптастыру. Ол әскери және басқа ұжымдарда әлеуметтік-психологиялық процестерді оқып - үйренуді және болжай білуді, жағымсыз құбылыстардың алдын-алуды мен девиантты мінез - құлықты болдырмауды, психологиялық қызбалылықты сабасына түсіруді, қозушылық жағдайын жоюды, іс - әрекет түрлерінің, мінез - құлық ережелері мен нормаларының, рухани материалдарының ерекшеліктеріне сәйкес психологиялық сапаларды қалыптастыруды көздейді.
7. Әскери - патриоттық - жас жеткіншектерді әскери қызметке, өзінің отаны - Қазақстан Республикасының және өз халқының алдындағы азаматтық борышын өтеуге, тәуелсіз демократиялық отанының сенімді қорғаушысы болуға даярлау, маңызды әскери дәстүрлерді игеруі және қазіргі заман қару-жарақтарын меңгеруі. Ол мынадай мәселелердің шешімін табуды көздейді:
жастарды Қазақстан Республикасының Ата Заңымен, Отан қорғау, ҚР Қарулы Күштерінде әскери борышын өтеу туралы Заңдармен таныстыру;
әскери істің тарихымен таныстыру;
ҚР Қарулы Күштерінің және басқа жасақтардың міндеттерімен, құрылымымен таныстыру;
азаматтық қорғаныс негіздерін оқыту;
әскери істің негіздері бойынша практикалық дағдыларды қалыптастыру;
отан алдындағы әскери борышын өтеуге психологиялық даярлық беру;
өлкетану және ізденіс жұмыстарын, Әскери Даңқ тарихы мектеп мұражайларының іс-әрекетін ұйымдастыру.
Бұл бағыттардың барлығы бір - бірімен тығыз байланысты, патриоттық тәрбие берудің мақсаты, міндеттері, рухани - адамгершілік және дүниетанымдық негіздері, принциптері, формалары мен әдістері тұрғысынан іс - әрекет барысында өзара бірлікте жүзеге асырылады [15].
Патриоттық тәрбие беру жұмыстарын ұйымдастыру және өткізу соған сәйкес тәрбие жұмысы формаларының тұтас кешенін пайдалануды көздейді, оларды шартты түрде екі негізгі топқа бөлуге болады:
- Бірінші топ патриоттық тәрбие мазмұнының жалпы дамытушылық компонентіне негізделген, жалпы патриоттық сипаттағы неғұрлым кең, әрі көптүрлі формаларды қамтиды. Олар оқу-тәрбие мекемелерінде негізгі тәрбиелік шаралар (әңгімелесулер, кештер, дөңгелек үстел, экскурсиялар, т.с.с.) немесе факультативтерде, үйірмелерде, курстарда, секцияларда қосымша оқу сабақтары түрінде өткізіледі;
- Екінші топ патриоттық тәрбие мазмұнының өзіне тән ерекшелігіне негізделген, көптүрлі емес және көп жағдайда әскери және әскери - қолданбалы бағыттылықпен сипатталады. Бұл формалар негізінен практикалық сабақтар, жұмыстар, әскери ойындар түрінде өткізіліп, жасөспірімдерді әскери бөлімшелердің өмірі мен қызметімен және әскер қызметшілерінің тұрмысымен, қызметімен таныстыруды көздейді.
Сонымен біз білім беруді диверсификациялау жағдайында оқушыларға патриоттық тәрбие берудің әлеуметтік - педагогикалық мәнін аша отырып, қазіргі кезде оқушыларға патриоттық тәрбие беру жүйесінде орын алып отырған проблемаларды айқындауға да талпыныс жасадық. Сондай проблемалардың бірі бүгінгі қоғамдық сұраныстың өсуіне байланысты болашақ қоғамның тізгінін ұстайтын жоғары сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беру жұмыстарын жетілдіру болып табылады, ал оны шешудің бір жолы өлкетану материалдарын пайдалану болып табылады. Сондықтан келесі параграфта өлкетану материалдары арқылы жоғары сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің мүмкіндіктері мен жолдары туралы сөз болады. [16].
Қорыта айтқанда, білім алушылармен осы жоғарыда баяндалғандай тағы да басқа әдістерді қолдана отырып, білім алушының көкейіне осындай іс - әрекеттерімен ой сала білсек, үлгі көрсетсек заманға сай, қоғамға керекті азамат отансүйгіш, елсүйгіш азамат елге қызмет ететін қайраткер тәрбиелейміз.
Ұлы тұлғалар шығармаларының патриоттық тәрбие берудегі рөлі
Қазақ халқының сан ғасырлық тәжірибесіндегі, тұрмыс - тіршілігіндегі ерлік, батырлық және азаматтық дәстүрлерді жалғастыру, бүгінгі күнмен сабақтастыру заман талабы болып табылады. Бірнеше мыңжылдық тарихы бар атабабамыздың бойындағы сыйластық, жомарттық, азаматтық және батырлық қасиеттерді бүгінгі ұрпаққа дарыту аса қажет. Ал ол халық педагогикасының құралдары арқылы мүмкін болады. отансүйгіштікке тәрбиелейтін яғни, туған жерге, отанға деген ыстық ықыласты сезімге тәрбиелейтін мақал - мәтелдердің алатын орны өз алдына ерекше маңызды, оның оқушылардың патриоттық тәрбиесі үшін пайдасы мен атқаратын рөлі зор. Қазақ халқының мысалдап, мәтелдеп, мақалдап сөйлейтін ұлттық ерекшелігіне сәйкес мақал - мәтелдері мол. Ауыздан - ауызға тарайтын бұл жанр үнемі толығып отырады. Мақал-мәтел жас өрендерді еңбекке, адамгершілікке, елін сүюге, достыққа, бірлікке тәрбиелейді. Оқушылардың туған жеріне, еліне деген сүйіспеншілік сезімін оятуда Жекен жерінде көгерер, ер елінде көгерер, Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас, Сағынған елін аңсайды, сары - ала қаз көлін аңсайды, Өз елімнің басы болмасам да, сайының тасы болайын, Елінен безген ер оңбас, көлінен безген қаз оңбас, отансыз адам - ормансыз бұлбұл, отан үшін отқа түссең де күймейсің, отан оттан да ыстық, отаны бірдің - тілегі бір, жүрегі бір, т.б. мақал - мәтелдердің құндылығы орасан зор [17].
Қазақ халқының эпос шығармаларының да оқушылардың өз өлкесіне сүйіспеншілігін оятуда орны ерекше. Қазақ эпостарында еңбексүйгіштік, отансүйгіштік, рулар мен тайпалардың өзара ізгілік қатынастары, әйелдерге, ақсақалдарға құрметпен қарау, адамгершілік, батылдық, балаларға қамқорлық, мейірбандық, туған жерге, табиғатқа деген сүйіспеншілік, т.б. жырланады. Жыр кейіпкерлерінің туған өлкесінің табиғатына аялы көзқарасы, халқының салт-дәстүріне құрмет сезімі, жұртына адалдығы әрбір адамға үлгі-өнеге болып табылады. Патриоттық сезімді қазақ ағартушылары Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, Абай шығармаларынан да байқауға болады. Асан Қайғы, Шалкиіз, Бұхар жыраулар, Махамбет Өтемісұлы да өз шығармаларына арқау етті [18].
Қазақтың айбынды ақындарының бірі Махамбет Өтемісұлы қазақ шаруаларын бостандық үшін күреске шақырып, қара халықты бақытқа жеткізуді армандап өткен. Ол өзінің үзеңгілес серігі Исатай мен халықтың ерлігін, олардың адамгершілік қасиеттерін жыр етті [19].
Халқымыздың біртуар азаматы, қазақ тарихын зерттеуші ғалым Ш.Уәлиханов, қазақ даласында тұңғыш мектеп ашып, болашаққа оқу - бiлiм сәулесiн таратқан халқымыздың ағартушы - педагогы Ыбырай Алтынсарин, ұлы ғұлама Абай Құнанбаев, көрнектi қоғам қайраткерi, ғалым - ұстаз Ахмет Байтұрсынов, қазақ жерiнде тұңғыш ұлттық педагогика, психология пәндерiнiң негiзiн қалаған Мағжан Жұмабаев, Жүсiпбек Аймауытовтардың патриоттық тәрбие беру бойынша қалдырған асыл мұрасы кешегiнi бүгiнгiмен жалғастырып келе жатқан игiлiгi мол қазына екенi сөзсiз. Олардың шығармашылық асыл мұралары бұл күнде жас ұрпақты тәрбиелеу жүйесiнiң төрiнен орын алып, патриоттық тәрбие берудің дәрмендi құралдарының бiрiне айналып отыр.
Б.Момышұлы - патриоттық тәрбиенің қажымас жаршысы. Жерге тер төгіп,халыққа қан төгіп қызмет етуге аянба, деген сөздері нағыз патриоттың талабы , өзіне де өзгеге де қазақтың қайсар ұлының байлығы мен бақытты туған халқын кімнен болса да артық сүйетіндігінде.
Батыр Бауыржанның ерлік пен батырлыққа , ақыл мен парасаттылыққа , азаматтық пен адамгершілікке тәрбиелейтін ойшылдық өнегесі , рухани тәлімгерлігі,ұстаздық мектебі біз үшін ең бай мұра болып қалмақ.
Жасынан жасыған ұрпақ жаумен жағаласа алмайды. Ұрпағың жақсы болып өссін десең , жастайынан шолжаң етпе,жасытпа. Жүгенсіз өскенді тезірек жобаға сал, ақылға келтір,балаңды жөргегінен жөндеп өсір , әйтпесе кеш қаласың, - дейді жазушы [20].
Жасқаншақ елдің отансүйгіштігінің құны көк тиын деп ұғатын батыр айбынды, батыл ұрпақ тәрбиелеуді армандады. Жауынгерлік рух отбасындағы тәрбиеден бастау алады деп есептеген Бауыржан Момышұлы. Анадан ешкім батыр болып туылмайды айбындылық аспаннан түспейді. Табандылықтың атасы - татымды тәрбие. Әскери тәрбиенің де тұңғыш мектебі - жанұя.Тұңғыш тәрбиеші - ана, деп ескерткенді [21].
Ерлік табиғат сыйы емес,ең алдымен өзіңнің ар - намысыңды,адамның ең ұлы сезімі - азаматтық парызыңды орындау. Уақыт өтіп,заман өзгергенмен Б.Момышұлы жас ұрпаққа мұра етіп қалдырған өнегелі сөздері,тәлімгерлік шеберлігі жастарға үлгі.
Ер жігіттен не пайда?
Ел күйзеліп , жер күйіп.
Отанға дұшпан тигенде,
Жауға қарсы бармасы.
Батыр үшін қоғамға тек жүрегі таза,ақыл - ойы ширақ жастар қажет.
Адал ұлдан не пайда?
Ер намысын қорғауға
Ер намысын қолға алып,
Қару - жарақ тағынып,
Тәуекелге бел байлап,
Атаның жолын қумаса, - деп жазады [22].
Павлодар облысы өңірінен шыққан ақын - жазушыларда өз шығармаларында жастарды ерлік рухта, патриотизмге баулып, адамгершілік қасиеттерін оятуда мақсат еткен. Халыққа өнегелі сөздерімен ықпал етіп оларды іргелі ел, берекелі жұрт болуға шақырды.
Бұқар жырау өз заманының басты идеологы болды, толғаулары сол тұстағы маңызды мәселелерге арналды. Сол тұста ерекше ерліктерімен көзге түскен Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақұлы Жәнібек, Сіргелі Тілеуке тағы басқа батырларды ханның сенімді серіктері, қазақтың абырой-арына бар күшін сарп қылған ел қорғаны, әйгілі батырлары, асыл азаматтары тұрғысынан жырлады. Жырау Абылай ханның:
Қалмақты қашырдың.
Алатаудан асырдың.
Қазаққа жер кеңейттің,
Дұшпаныңды кеміттің,
- деп жау қашырған қолбасы, батырлығы мен көсемдігін, өзгеге үлгі боларлық істерін жырлады. Сонымен, халқымыздың ауыз әдебиеті ұрпақ тәрбиелеуге өлшеусіз үлес қосты және әлі де үлес қосып келеді. Ақын - жыраулардың поэзиясы, олардың ұлттық рух пен тарихи сананы жаңғырту идеясы қазірдің өзінде де өз күшін жойған жоқ [23].
Мәшһүр Жүсіптің ой - пікірлері мен толғаныстары сол уақыттың көкейтесті өзекті мәселелеріне қатысты сараланады. Мәшһүрдің саяси философиясының негізгі өзегі азаттық, теңдік идеялары. Оның 1907 жылы шыққан үш кітабының негізгі тақырыбы қазақ халқының бостандығы мен адам құқықтары, білім беру ісі, тартып алынған жерлерді халыққа қайтару, теңдік пен әлеуметтік әділеттілікті, бірлік пен ұлтжандылықты, отансүйгіштік, патриоттық идеялардың негізінде құрылған. Мәшһүр Жүсіптің саяси - әлеуметтік көзқарасының ерекшелігі, отаршылдық езгіге, саяси және рухани қанауға, әділетсіздік пен теңсіздікке қарсы батыл ашық күреске шақыруында. Әлеуметтік философиясының өміршеңдігі әр адамның отанын, халқын құрметтеуі жеке тұлғаның абзал, асқақ сезімі болып табылады деп түсінуінде жатыр. Оның пікірінше елін, жерін сүйген тұлғаның тарихтағы орны. Отан алдында, халық үшін атқарған еңбегімен, ал оның адамдық болмыс бітімі отаншылдық сезімінің құдіретімен өлшенеді.
Мәшһүр Жүсіптің туған халқына, отанына, тіліне, салт - дәстүріне ислам өркениетіне деген зор құрметінің ерекше маңызды мәні бар. Қазіргі жағдайда оның патриоттық жалынды өлеңдері егеменді елдің жастарын елге, жерге, тілге, дінге, салт - дәстүрімізге құрметін арттырып, оларға ізгілік нұрын сіңіруге, отаншылдық рухты тәрбиелеуге көмектеседі.
Асқынды болып жара - жауырларың
Тіпті жоқ жазулы істі ауырларым
Бірлік қыл, басыңды қос, пайдаңды ойла
Қазағым, қайран хылқым, бауырларым [24].
Ұлт мүддесі және елдің азаттығы үшін жан аямай күресу елі үшін туған ердің азаматтық парызы. Осындай қажымас қайратты ер жүрек азаматтар халықтың азаттығы мен тәуелсіздігінің баянды болуының кепілі. Ұлттық сананы ояту арқылы халықтың бірлігі мен ынтымақтастығының ұйытқысы қазақ оқығандары алдарына халықты сауаттандыру, білім мен ғылымды насихаттау міндеттерін қойды.
Халық қылып атандырды бізді қазақ,
Еркелі көп жұрт ел емес, өзі де қазақ.
Болғаннан алты ауызды ынтымақсыз,
Барасыз көрінгенге болып мазақ [25].
Халық бірлігі мен ынтымағы оның шығармаларында патриоттық сезіммен жырланады. Қазақ халқын бірлікке, достыққа, ауызбірлік пен татулыққа шақырады. Ел ішіндегі жікшілдік, рушылдық, партияға бөлінушілік, билік үшін қақтығыстардың заласын қарапайым бұқара халықтың тартып отырғанын ашына айтады. Ұлттық бірлік пен ұлттық тәуелсіздік - ақынның мұраты.
С.Торайғыров шығармаларында өз заманының шынайы көріністері, қазақ халқының сол бір аласапыран кездегі тұрмысы, ой - арманы сипатталады. Ол өмір шындығын Абай үлгісінде бейнелеп, сыншыл көзбен қарады. Өйткені өмірді жақсарту мен адамды түзеу, ең алдымен, ондағы кемшіліктер әшкерелеп, сын тұрғысынан бағалап, одан арылудың жолын іздеуден басталады. Сұлтанмахмұттың шығармаларының сипаты да әр алуан. Оларда өмір тауқыметінен шаршаған ақынның қайғы-мұңы да, өкініш - наласы да, халықтың басындағы ауыр хәлге жүрегі сыздаған аяныш пен жанашырлық сезім де, болашаққа сенген, сол үшін күрескен азаматтық презенттік патриотизм де бар. Бірақ бұл мұңзар жігерсіз, жасық қайғы емес, ақын алдағы өмірге зор үмітпен қарайды [26].
Ойшыл жеке адамдарды бағалағанда, олардың адамдық, қоғамдық еңбектерін халыққа, еліне сіңірген қызметімен өлшейді, ел басшылығына дәмелі адамдарға салмақ артады, сын айтады, елді ойлы, білімді басшылардың маңына бірігуге үндейді. С.Торайғыровтың Таныстыру деген поэмасында қазақтардың патриоттық сезімі туралы сипатталған. Мұнда ақын сол уақыт оқиғасын суреттеген жоқ, сол кездегі қазақ халқының бақытты үшін өмірін қиған батырларды суреттеген. Ойшылдың айтуынша жарықтық-білімге деген жаңа өмірге деген және қараңғылықтан бақытқа әкелетін жол болып саналған. Мұнда жарық (дүние) С.Торайғыров үшін рақымшылық пен қайғы болған жоқ, ол бір нәрсені ашу, ұмтылу болды. С.Торайғыровтың шығармашылығындағы этика-эстетикалықтың мәні адамның ішкі дүниесін түснігі келетіндігінде жатыр [27].
Ұзақ жылдар бойы ұлтшылдық айдарымен қалың көпшіліктің көңілінен аластатылған еңбектің ақталып, ғылыми айналысқа түскеніне де көп болған жоқ, сондықтан бұл шығарма оқырманға әлі де болса беймәлім. Шындығында осы еңбек біздің қоғамға дәл қазір керек туынды. Айтыс - ақынның өз еліне, халықына, ұлтына деген сүйіспеншілікке, патриоттық сезімге, қазақ халқының рухани құндылықтарын асқақтата жырлауға толы.
Алтай, Ертіс, Сырдария, Есіл, Жайық
Арасын қоныс қылдым ірге жайып.
Елім, жерім, қорғайтын ерім болып,
Ер жеттім ен далада лықа байып
Ер Түрік ұрпағымын даңқы кеткен,
Бір кезде Еуропаңды тітіреткен.
Кіргені есік, шыққыны тесік болып,
Күнбатыс, Күншығысқа әмірі жеткен.
Кешегі хан Шығыстың ұрпағына
Талай царь, талай кінәз тәжім еткен.
Мен қазақпын, қазақпын деп мақтанамын
Ұранға алаш деген атты аламын.
Сүйгенім - қазақ өмірі, өзім - қазақ
Мен неге қазақтықтан сақтанамын?
- деп басталатын, өз ұлтына перзенттік шынайы махаббаттан, ұлтының құдыретіне деген мақтаныштан туындаған осы еңбегінде С.Торайғыров қазақ халқының болмысын, тыныс - тіршілігін, ең бастысы - рухани асыл қасиеттерін ашып көрсетеді [28].
Жазушы, публицист, ғалым Ж.Аймаутов Тәрбиеге жетекші атты еңбегінде [29]. сол заманның талабына байланысты мектеп бағдарламасын қайта жасау туралы құнды пікір айтқан еді. Автор онда: Табиғаттану пәні бойынша мектеп бағдарламасын балалардың ұғымына лайықтап төңіректегі өмірді, табиғатты бала өз бетімен қолма қол айырып, танырлық түрде жасау керек. Оқуды күнделікті ұшырайтын балалардың өмірге жақын нәрселерден, құбылыстардан бастау керек. Адамның өмірі белгілі заттардың танымал нәрселердің арасында өтеді. Мектептің міндеті: алдымен төңіректегі нәрселерге қызықтырып, баланың махаббатын арттыру. Ондай оқу алдымен жергілікті өмірмен жақындастырады, айқастырады. Балаға ең алдымен қымбат, ел жақын нәрсе - туған жері: туған жерінің құбылыстарын білу, балаға өте қызық. Мұндай оқыту жүйесі өмірге табиғатқа, терең мазмұн беріп, оларды баланың санасында жандандырып, бала махаббатын арттырады, бала әлеумет тұрмысында, төңіректегі әлемге терең көзбен қарап үйренеді , жолығатын мәселелерді оңай шешетін болады, білгенін өмір жүзіне пайдаланатын болады. Неғұрлым Отантану туралы баланың есінде терең, айқын суреттер көп болса, қиыр өмірімен, қиыр табиғатпен таныстыруда сондай жеңіл. Бастауыш мектептің бағдарламасын өзгертуге жергілікті шарттар, дүниетану, отантану пәндерін алға қою идеясын басшылыққа алуды ұсынады. Мұның сол заманның өзінде балалрды елін, жерін танып білуге, оны сүюге, оған қамқорлық жасауға, қорғай білуге баулудың негізін бастауыш мектептен бастау керек - деген құнды ой - пікір жатқанында деп тұжырымдаймыз. Олай деген себебіміз автордың идеясының өміршеңдігі бүгінгі ХХІ ғасырдағы ұлттық мектеп моделінің де алға қойып отырған міндеттерімен үндестігінде.
Иса Байзақов поэма жанрын дамытуға да зор үлес қосты Ұлы құрылыс (1933), Алтай аясында (1934), Он бір күн, он бір түн (1938), Кавказ (1940), Ақтөбе (1941), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz