Фольклорлық шығармаларды оқытудың қажеттілігі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Фольклорлық шығармаларды оқытудың қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Фольклор - халықтық педагогиканың озық үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 6
1.2 Қазақ фольклорының жанрлық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...15
2. Фольклорлық шығармаларды оқытудың теориялық және әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.1 Жеке тұлғаға бағыттап (саралап) оқыту технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Онлайн жүйесінде фольклорлық шығармаларды саралап оқыту ... ... ... ..35
2.3 Фольклорлық шығармаларды оқытуда цифрлық технологияларды пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
КІРІСПЕ
Жұмыс тақырыбының өзектілігі. Елбасымыз Ұлттық болмысты сақтау - рухани жаңғырудың басты шарты,-деген болатын. Шындығында да ұлттық негізін сақтаған ұлттық ұрпақтары ғана өркениеттер адасуынан жол тауып, бәсекеге қабілетті тұлға болып қалыптасады. Ұлттық болмыс деген сөзді қазақы тіл мен діл, мәдениет пен тарих, салт-дәстүрлер мен ұлттық құндылықтар құрайды. Аталған ұғымдар бір сөзбен айтқанда, халық даналығының, фольклордың өне бойынан көрінеді. Фольклорлық шығармалар - ертегі, аңыз, батырлар жыры, шешендік сөздер т.с.с үлгілердің - бойынан жиырма бірінші ғасырда іздеу салынған ұлттық кодты, ұлттық мінезді кездестіруге болады. Қазақ халқының фольклоры - эстетикалық тәрбиенің қайнар көзі. Сөз қадірін білмеген өз қадірін білмейді деп тұжырымдаған қазақ халқының халықтық педагогикасы тікелей фольклорлық шығармалардан, ежелгі наным-түсініктерден бастау алады. Сондықтан да ұлттық негізін ұмытпайтын ұрпақ тәрбиелеу үшін мектеп бағдарламасында фольклорлық шығармаларды оқытудың маңызы зор.
2020 жылы әлемді қамтыған төтенше жағдай онлайн оқытудың қоғамға қаншама мүмкіндік сыйлайтынын көрсетті. Пандемия кезіндегі карантин жағдайында смарт технологиялардың көмегімен білім алу үрдісі тоқтамады. Қазақ қоғамы нағыз онлайн оқытумен танысты. Осы уақытқа дейін аты аталғанмен, тәжірибеде сыналмаған электронды оқыту технологиялары өз мүмкіндіктерінен хабар берді. Бір жылға жуық уақыт ішінде білім беру жүйесінде айтарлықтай өзгерістер орын алды. Әрине, осы уақытта Қазақстан мектептерінде білім берудің жаңа моделінің негізі қаланды. Бұған әлемдегі төтенше жағдайларға қарамастан смарт құрылғылардың көмегімен-ақ әлемдегі беделді жоғары оқу орындарына оқуға түскен Отандастарымыз дәлел. Яғни, ондайн оқытумен бірге сан түрлі педагогикалық технологиялар да дамыды.
Зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігі - фольклорлық шығармаларды мектепте қазақ әдебиеті пәнінен білім беруде теориялық негіз ретінде пайдаланудың, халық әдебиетін мектеп оқушыларына онлайн жүйесінде оқытудың артықшылықтарын көрсету. Себебі біздің ойымызша, халық өмірінің тарихи тәжірибесін, көне кезеңнен бастап қалыптасқан ұлттық ерекшеліктерін ой өрісіне салып, қайта оқу, қайта бағалау өз ұлттық болмысын таныған адам өзге ұлттың да рухани жетістігінен хабардар бола алады деп ой тұжырымдауға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар фольклорлық шығармаларды оқытуда заманауи инновациялық технологияларды пайдалану оқушылардың жаңа ақпаратты қабылдау кезіндегі оқу-танымдық әрекеттерін тездетуге, оқу пәніне деген ынтасын арттыруға, сабаққа белсене қатысуына жағдай жасайды. Әрі цифрлық технологияларды жоғары деңгейдегі көрнекілік құрал ғана емес, онлайн оқу жүйесіндегі негізгі ақпарат көзі ретінде пайдаланудың артықшылықтарын көрсетеді. Оқушыларға тапсырма беруде, олардың білімін бағалауда қолданылатын әдіс-тәсілдердің саны артып, сабақтың сипатын түрліше құру мүмкіндігі артады. Демек, онлайн жүйедегі білім беру процесінің нәтижелілігі артып, оқушылардың оқылатын материалдарға деген жағымды қарым-қатынасы қалыптасуы да осы зерттеу жұмысының өзектілігін білдіреді.
Мәселенің маңыздылығы бойынша жазылған теориялық еңбектер жеткілікті. Қазақ фольклорын зерттеуде, оның сипатын, табиғатын түсіндіруде, жанрлық ерекшеліктерін көрсетуде әдебиеттанушы ғалымдардың(С.Қасқабасов, М.Әуезов, С.Садырбаев, А.Сейдімбек, Қ.Алпысбаева т.с.с) еңбегі зор. Педагогика саласында да фольклорлық шығармаларды оқыту әдістемесі туралы жалпы қазақ әдебиетін оқытудың инновациялық әдістемесі (Қ.Бітібаева), ертегілерді оқыту (А.Едігенова), халық ертегілерін орыс тілді мектеп оқушыларына оқыту (Г.Мұратбаева) т.б бағыттарда бірқатар еңбектер жарық көрді. Дегенмен олардың көпшілігі дәстүрлі оқыту жүйесіне арналды. Сондықтан зерттеу жұмысымызда отандық еңбектерден Көкшеева Ғайни Таласқызының Бастауыш сынып оқушыларының қазақ балалар фольклоры арқылы эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру атты диссертациясын қарастырып отырмыз. Фольклорлық шығармаларды оқыту білім беру бағдарламасы үшін таңсық емес. Әр жанрдағы фольклорлық шығармаларды оқытудың әдістемелік құралдары да бар. Алайда фольклорлық шығармаларды онлайн жүйесінде оқытудың жаңа әдістерін, сандық технологияларды пайдаланып оқыту мәселелері қазіргі қазақ педагогикасында жеткілікті деңгейде зерттелмеген. Ал еліміздегі, әлемдегі білім беру үдерісінің жаппай қашықтықтан және онлайн оқыту жүйесіне ауысуы бұл мәселені қолға алу қажеттілігін білдіріп отыр. Онлайн жүйесінде немесе қашықтықтан оқыту кезінде фольклорлық шығармаларды теориялық негіз ретінде қарастырудың әдістері мен мүмкіндіктерін зерделеу қазақ педагогикасы үшін маңызы бар тақырып деп ойлаймыз. Мәселенің ауқымдылығы мен заманауилығы дипломдық жұмыстың тақырыбын Онлайн жүйесінде фольклорлық шығармаларды цифрлық технологиялар арқылы оқыту деп таңдауымызға негіз болды.
Жұмыстың мақсаты. Зерттеу жұмысының мақсаты - фольклорлық шығармаларды онлайн жүйесінде, сандық технологияларды пайдаланып оқытудың қажеттілігі мен әдіс-тәсілдер теориялық тұрғыдан негіздеу және практика жүзінде ұсыну жолдарын көрсету.
Жұмыстың міндеттері. Жұмыстың мақсатына жету үшін төмендегідей міндеттер негіз етіп алынды:
-Фольклорлық шығармаларды оқытудың барлық форматында теориялық негіз ретінде пайдаланудың қажеттілігін дәлелдеу;
- Қазақ фольклорлық шығармаларының жанрлық көптүрлілігі мен оларды оқытудың ерекшеліктерін анықтау;
- Фольклорлық шығармаларды оқытуда жаңа педагогикалық технологияны пайдалану мүмкіндіктерін қарастыру;
-Қазақ фольклорын оқыту барысында цифрлық технологияларды пайдаланудың қажеттелігі мен тиімділігін дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының нысаны: фольклорлық шығармаларды оқытуда цифрлық технологияларды ұтымды пайдалану
Зерттеудің әдістері: ғылыми зерттеу мәселесі бойынша фольклорлық, педагогикалық, психологиялық әдебиеттерге теориялық талдау жасау; оқу құжаттары (жоспар, бағдарламалар мен оқулықтар) мен мұғалімдердің нәтижеге жеткен тәжірибелеріне талдау; бақылау; педагогикалық эксперимент; мәліметтерді математикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер фольклорлық шығармаларды оқытуда инновациялық және сандық технологияларды тиімді пайдаланса, бұл оқушылардың фольклорлық шығармаларға деген көзқарасының жаңаруына, қызығушылығының артуына, халық педагогикасына сүйеніп эстетикалық біліп беруге, балалардың шығармашылық қабілеттерін арттырып, патриоттық сезімдерін күшейтуге мүмкіндік береді.
Жұмыстың теориялық-әдіснамалық негіздері қазақ фольклорының табиғаты мен теориясын сипаттайтын ғылыми еңбектер; фольклорлық шығармаларды білім беруде пайдалану жөніндегі бүгінгі тұжырымдамалар; қазақ әдебиеті пәнін оқытудың, тереңдете оқытудың инновациялық әдістемелері; педагогикалық процесті ұйымдастырудағы тұлғалық іс-әрекеттік қатынастар; ұлттық мәдениет пен фольклордың білімдегі рөлі туралы қағидалар; оқушыларды эстетика-этикаға тәрбиелеу турасындағы қағидалар; халық педагогикасы мен фольклорлық шығармалардың таным-тәрбиелік маңызы туралы теориялық тұжырымдар саналады.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Зерттеу нәтижелерін мектептерде, лицей мен гимназияларда, қашықтықтан оқыту курстарында, білім беру мекемелерінде пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1-тарау. Фольклорлық шығармаларды оқытудың қажеттілігі
3.1 Фольклор - халықтық педагогиканың озық үлгісі
Әдебиет - ең алдымен, тәрбие құралы. Ал тәрбие - маңыздылығын жоймайтын ұғым. Әдіс-тәсілдер қаншалықты жаңарып, білім беру қарқыны қарыштап дамыса да білім тәрбиемен үндескенде ғана оң нәтиже бермек. Фараби сөзімен айтқанда: Тәрбиесіз берілген білім - адамзаттың қас жауы. Бүгінде оқыту технологияларының сан түрі пайда болды. Бірақ қалай оқытамын? деген сұрақ пен нені оқытамынның маңызы бір. Сондықтан қазақ әдебиеті сабақтарында фольклорлық шығармаларды оқытудың маңызы зор. Сабақ барысында фольклорлық шығармаларды контент ретінде пайдалану арқылы сабақтың таным-тәрбиелік құндылығын арттыруға болады. Фольклорды оқыту арқылы ұлттық құндылықтарды дәріптеу, адасудың алдын алу жүзеге асады. Себебі фольклор - халық тәжірибесі.
Фольклор - барлық халыққа тән, күрделі әрі синтетикалық өнер түрі. Оның табиғаты - синкретті: бірнеше өнер түрінің элементтері қатар көрінеді (шешен сөз, ән, күй, театр, би т.с.с). Сондықтан да фольклорды тарих, психология, әдебиет, әлеуметтану, этнология сынды әртүрлі ғылымдар қарастырады. Халықтың салт-санасын, таным-түсінігін, психологиясын, мәдениеті мен әдебиетін фольклорлық шығармаларға қарап аңдауға болады. (Терминнің халық даналығы деген мағынаны білдіруі де тегін емес). Фольклорды зерттейтін ғылым фольклортану деп аталады. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі бойынша: Халық даналығын (фольклорды) зерттейтін, өзіне тән заңдылықтары бар, дербес ғылым фольклортану деп аталады. Қазақ халқының бай фольклорлық мұрасын зерттеу әлемге ортақ теориялық-методологиялық әдіс-тәсілдер мен ондағы жетістіктерге сүйенеді [1, 218].
Зерттеулерде фольклор ұғымын білдіруге ауыз әдебиеті, халық әдебиеті, халық ауыз әдебиеті деген терминдер жарысып қолданылады. Бұрынғы оқулықтарда бұл терминдерді синоним ретінде қарастыру да байқалады. Алайда фольклор терминін тек халық ауыз әдебиетін,яғни халықтың ауызша туып, ауызша тараған шығармаларын атауда қолдану Кеңес Одағының социалистік жүйесімен байланысты. Бұлай атау дәстүрі Ресейде он тоғызыншы ғасырда, ал Ресейдің қарамағындағы халықтарда жиырмасыншы ғасырда қалыптасты. Кеңестік жүйе орнықпаған өзге елдерде фольклор концептісі халықтың әдебиетін, музыкасын, биін, театрын, қолөнері мен ырымдарын, салттарын қамтып, кең мағынада жұмсалады. Шындығында да фольклор мен халық ауыз әдебиеті бір емес. Жоғарыда аталған терминдердің (ауыз әдебиеті, халық әдебиеті) ешқайсысы да әлемдік деңгейде мойындалған фольклор ұғымын бере алмайды. Фольклордың аясы кең. Оның үстіне, фольклордың жанрлары болып табылатын әртүрлі ырымдар мен салттардың, арбау, жауын шақыру, күн жайлату жоралғыларының болмысы әдебиетке (сөз өнеріне) сай келмейді. Себебі аталған амалдар өмір құбылысын не сезімді көркем түрде бейнелеп, қайта жаңғыртуды көздемейді. Яғни, фольклор мен әдебиетті теңестіру әрі фольклордың аясын тарылтады, әрі сөз өнерінің көркемдік-эстетикалық қуатын төмендетеді. Сондықтан халық әдебиеті деп тұтас фольклорды емес, өнерге қатысы бар көркем фольклорды атау орынды[2, 20]. Сонымен, белгілі бір халықтың ауызша тараған әдеби шығармалары сол халықтың бай фольклорының бір бөлігін ғана құрайды. Алғашқы зерттеуші ғалымдардың (В.Томсен және т.б) фольклорға тек ауызша өнер туындыларын жатқызып қана қоймай, сонымен қатар шаруа өмірінің әртүрлі этнографиялық бөлшектері мен шындықтарын жазып, халық тұрмысына кеңінен жақындағаны кездейсоқ емес. Осылайша фольклорды зерттеу халықты танудың, халық мәдениетін түсінудің алғашқы қадамы болды.
Фольклорлық шығармалардың әр жанры дәуірдің әр кезеңінде әртүрлі міндет атқарады және әртүрлі мақсатта орындалады. Сондықтан фольклордың синкреттілігімен қатар атқаратын функциялары да көп. Біріншіден, фольклор эстетикалық әрі сейілдік қызмет атқарады. Жанрлық өзгешеліктеріне қарамастан, халық мұрасының әрқайсысынан әдемілік пен асқақтықты, трагедиялық және комикалық эстетиканың категорияларын аңғаруға болады. Түрлі әуендер, би түрлері мен қойылымдар ең алдымен көрерменге жағымды әсер сыйлайды. Жоқтау, қоштасу сынды мұңды жырлар да эстетикалық әсер сыйлайды. Мифологиялық нанымға негізделген арбау сынды салттардың өзі белгілі бір деңгейде әсемдіктің шекарасынан шықпайды. Фольклордың екінші функциясы - танымдық және тәрбиелік. Эстетикалық функциясы бойынша фольклорлық шығармалар Қалай айтамын? деген сұраққа жауап берсе, танымдық қызметі нені айту керектігін қарастырады. Таным тұрғысынан әр жанр білім қорын көбейтуге үлес қосса, тәрбие тұрғысынан адамгершілік қасиеттерге шақырады. Мысалы, ертегілердің үнемі жақсылықпен аяқталуы, театрлық шығармаларда зұлымдықтың жазалануы т.с.с. Сонымен қатар, ырым-тиымдар да гигиеналық-санитарлық талаптарды сақтауға, этикалық қағидаларды бұзбауға шақырады. Үшіншіден, фольклор утилитарлық қызмет атқарады. Яғни, белгілі бір деңгейде тұрмыстық қажеттіліктерді өтейді. Аталған үш функциясынан бөлек, кейде фольклор идеологиялық мақсатта да жұмсалады. Мәселен, халық ертегілерінде мыстан кемпір немесе жалмауыз кемпірдің болуы, олардың зұлым болатыны, әрі әйел адам екендігі өз кезегінде патриархаттық қоғам құру идеясын меңзейді.
Сонымен, қазақ халқына тән сөз өнерін үш түрге бөле аламыз: фольклор, ауыз әдебиеті, жазба әдебиет. Ауыз әдебиетін ақын-жыраулар шығармашылығы құрайды. Фольклорды сөз өнерінің басқа түрлерінен ерекшелейтін бірнеше сипаты бар.
Біріншіден, фольклор - ежелгі мәдениет және мұра. Себебі ол бірнеше дәуір мен кезеңнің қорытындысы ретінде, бірнеше қоғамның іс-әрекеттерінің нәтижесі ретінде пайда болады. Алғашқы адамдардан бастап, ата-бабаларымыздың айтқан сөздері, тұтынған заттары, сенімі мен нанымы, әдеби мұралары біз үшін әрі мәдениет, әрі фольклор. Қазақ фольклоры да ежелгі дүниетаным мен рухани мәдениетке тән белгілер мен түсініктерді өз бойында сақтап келген. Алғашқы қауымдық құрылысқа тән дүниетанымдар ұлттық фольклорда әртүрлі сипатта көрініс береді. Мәселен, барлық заттарда жан бар деп есептеу, жан адамнан затқа, немесе керісінше ауыса алады деп ойлау - анимизмнің белгілері. Бұндай белгілер қазақ фольклорында ертегілерде кездеседі. Бұл адамның жануар кейпіне енуінен, жануардың адамша сөйлей алуынан т.б көрінеді. Ер төстік ертегісіндегі Шалқұйрық аттың иесін құтқарып алуы, бетегеден биік, жусаннан аласа қалыпқа келуі, адамша тіл қатуы айтылған анимистік белгіге жатады. Анимизмнен бөлек, тотемизм мен табу да қазақ фольклорында жиі ұшырасады. Тотемизм түсінігі белгілі бір адамдар тобының қандай да бір жануарды кие санауын білдіреді. Бұл түсінік бойынша қазақ халық әдебиеті мен мәдениетінде бірнеше мотивтер қалыптасқан: хайуанаттар туралы ертегілер, Қобыландының шешесі қабыланның жүрегіне жерік болуы, аң-құстың тілін білетін адамның қасиетті саналуы, қасқырдың тісін не тырнағын, терісін сақтап қою т.с.с. Тотемизм табыну мен кие тұтудан пайда болса, табу қорқыныштан пайда болады. Алғашқы қауым адамдары дүниеде зиянды күштер көп деп сенген және олардан қорғану үшін түрлі тиымдар ойлап тапқан. Табу элементтері фольклорлық шығармаларда ғана емес, күнделікті тұрмыста да кездеседі. Ауызекі қолданыстағы бүйірді таянбау, босағаны кермеу секілді ырым-тиымдардың көпшілігі табудың мысалы. Ал фольклорлық шығармаларда табу кейіпкерлердің тағдырына әсер етеді. Яғни, ертегінің не дастанның кейіпкеріне белгілі бір тиым салынады. Ал ол тымды бұзады да, бәлеге тап болады. Бұл туралы Қазақ әдебиеті тарихының бірінші томында төмендегідей мысал келтіріледі: Ер Төстіктің жаңа түскен келіншегі Кенжекей қайын атасы Ерназарға Сорқұдықтың басына қонбасын деп тиым салады. Алайда, Ерназар оны тыңдамайды. Ақырында, оны жалмауыз кемпір ұстап алып, сүйікті ұлы Төстікті беруге мәжбүр етеді. Осылай тиымды бұзып, сорға ұшыраған Төлеген, Мамай, Едігенің әкесі т.с.с қаһармандар тағдырында ежелгі табудың, яғни алғашқы қауым адамының дүниетанымы жатқанын айғақтайды[2, 23]. Ерте кезеңдерде пайда болып, кейін біраз өзгерістерге ұшыраса да әлі күнге дейін қолданыстан жойылмаған тағы бір ұғым - магия. Бұл - қандай да бір сөздің не әрекеттің киесі бар деп сену. Киесі болғандықтан, сол сөз не әрекет басқаларға әсер ете алады деген түсінік халықтық фольклорда орныққан, әлі күнге дейін де сақталған. Фольклорлық шығармалардың ішінде, негізінен ертегі мен мифте магиялық пайым анық байқалады. Мысалы: сиқыр жасау, әртүрлі сөздер айту, арбау, хайуанға айналдыру т.б. Олардан бөлек бата мен қарғыс, алғыс та өз кезегінде сөздің құдіретіне сенуді, магиялық сипатты білдіреді. Аталған танымдар ежелгі қауымдық құрылыс кезінен қалған архетиптік белгілер екені айтылды. Ал одан кейінгі рулық қоғам кезінен де күні бүгінге дейін жеткен фольклорды құраушы ұғым бар. Ол - шамандық. Бұл наным ғажайыптарды жүзеге асыра алатын адам бар деп түсіндіреді. Яғни, шаман (бақсы) барлық дүниенің сырын біледі, жер астын, үстін, аспан әлемін еркін шарлап жүре алады. сол қасиетінің арқасында күллі адамзатты қауіп-қатерден қорғайды. Қазақ фольклорлық шығармаларында Ертөстіктің жер астына түсіп кетуі, Қорқыттың дүниенің төрт бұрышын шарлауы, ертегілердің Ай астындағы Айбарша сұлу, Күн астындағы Күнікей қыз аталуы - бәрі шаманизмнің белгілері. Бәйтерек архетипі де, оның жер мен көкті ұстап тұруы да - шамандық сананың жемісі. Бүгінде бақсыға сену көп кездеспесе де, шамандық түсініктер толық жойыла қойған жоқ. Қаншама ғасыр өтіп, қаншама қоғам ауысса да аталған наным-ғұрыптардың санада сарқыншақ түрінде болсын сақталуы фольклордың ежелгі дүниетанымның сарқылмас мұрасы екенін дәлелдейді.
Екіншіден, фольклор - күнделікті өмірдің бір бөлшегі. Ол тұрмыспен біте қайнасып кеткен рухани мәдениет. Себебі біз күнделікті өмірде фольклорды жиі пайдаланамыз. Сәбидің дүниеге келуі, үйлену салты, адамның өмірден өту т.б дәстүрлердің қайсыбірі де күнделікті тұрмыстың бір бөлшегі. Бұлардың ешбірі де фольклорсыз орындалмайды. Бәрінде де өлең-жыр, тілек-бата айтылады, ырымдар жсалады, дұға оқылады. Исламдық өркениет қанат жайса да, әлі күнге дейін отқа май құю дәстүрі халықтық қолданыстан шықпаған. Алайда халық оны шаманизм не магия деп есептемейді. Еш мақсатсыз, емін-еркін, тұрмыстық қажеттілік есебінде қолдана береді. Фольклордың осындай утилитарлық қызметі үнемі қолданыста болатын материалды мәдениеттен де байқалады. Қолөнер мен тұрмыстық бұйымдар да кең мағынасында фольклордың бір бөлігі. Яғни, фольклор қоғамға әрқашан да керек болған, солай жалғаса да бермек. Осы орайда С.Қасқабасовтың қазақ халық әдебиетін мәңгілік фольклор деп атауы тегін емес. Ғалым бұлай атауының себебін төмендегідей түсіндіреді. Фольклорда әр заманғы өмір шындығының көрінісі бар, онда әр дәуірде ғұмыр кешкен бабаларымыздың тұрмыс-тіршілігінің, дүниетанымының, салт-санасының, діни нанымдары мен ұғымдарының, әдет ғұрыптарының алуан түрі бой көрсетеді. Олай болса, бүгінгі заманғы зерттеушілер фольклордан осыдан бірнеше мың жыл бұрын ғұмыр кешкен бабаларымыздың өмір салтын, мәдениетін, дүниеге көзқарасын, дінін зерделеп, біліп-тануына мүмкіндік алады[3, 4].
Үшіншіден, фольклор - әдебиет (сөз өнері). Оның синкреттілік сипаты жоғарыда талданып, дәлелденді. Фольклор әрі әдебиет, әрі театр, әрі би, әрі ән. Сонымен қатар фольклорға көркемдік сипат, орындаушы мен тыңдаушы, көрермендер тән. Алғашқы дүние адамдарына тән мифтік сана фольклорда көріктеуіш құрал ретінде қызмет етіп, қазіргі әдеби поэтикаға негіз болды. Сөз өнері болып қалыптасу барысында қарапайымнан күрделіге қарай өту, ғажайыптық сипат алу, эстетикалық міндет сынды түрлі процестер жүзеге асты. Фольклорды өнер ретінде тануда күтілетін бірнеше белгілер де бар. Олардың негізгілері: тұтастану, типтендіру, кейіпкерлерді суреттеу тәсілдері т.с.с. аталған процестер, шығармалардың тұрақты композициясы.Алайда аталған ерекшеліктер фольклорды толықтай сөз өнері деп тану керек дегенді білдірмейді. Фольклордағы индивид тілдің, даралық қасиеттің болмауы, салт-санаға негізделуі - әдебиетке тән емес құбылыс. Демек, фольклор - әрі өнер, әрі руханият.
Фольклордың да өзіне тән табиғаты, теориясы бар. Жоғарыда аталған сипаттар мен функциялардың өзі фольклорға тән теорияны құрайды. Сонымен қатар, теорияға көркемдік әдіс те жатады. Бұл туралы С.Қасқабасов еңбектерінде кеңірек тұжырымдалады. Ғалымның пікірінше, фольклор романтикалық типтендіру әдісін қолданып, кейіпкерді суреттеуде дәріптеу мен әсірелеу сияқты тәсілдерді пайдаланады. Уақыт пен кеңістік те фольклорлық шығармаларда шынайы өмірден алшақ болады. Стандартты формалар мен стиль фольклорлық шығарманың өзіне тән баяндау формасын қалыптастырады. Осылайша ескі мен жаңаның, шындық пен қиялдың бірін-бірі алмастырып қолданып, қатар берілуі - фольклорлық шығармалардың негізгі ерекшелігі. Аталғандардан бөлек, фольклор теориясының элементтері: импровизацияның болуы, шындық болмысқа қатыстылығы, сюжеттердің типтік ерекшеліктері, фольклорлық сана, сюжеттік контаминация т.с.с. Бұлар фольклорды әдебиетке жақын етеді[4,12-13].
Фольклор - сөз өнерінің өзі емес, бастауы. Фольклорлық шығарманың әрқайсысы салт-дәстүрге негізделеді, халыққа кең тарайды, бірнеше нұсқадан тұрады, ауызекі тілде айтылады, авторы болмайды. Ал әдеби шығармада міндетті түрде автор болады. Көпнұсқалық та әдебиетке жат. Алайда әдеби стиль, әдеби жанр ұғымдарының бәрі де ауызша фольклордан бастау алып, дамыған. Фольклор белгілі бір салт-сана негізінде халық мұрасын жинақтайды, ал ол мұра кейін фольклорлық дәстүр ретінде әдебиетке қызмет етеді.
Фольклорлық шығармалардың авторы - халық. Дегенмен олардың әрбірін өз уақытында бір адам шығарғаны анық. Тек жазу дамымаған уақытта дүниеге келген туынды ауызша тараған. Сол себепті де фольклорлық процесс кезінде әрбір шығарманың алғашқы авторы ұмытылып, айтушылардың дамытуынан көркемдік дәрежесі артып, сюжеттік желісіне өзгерістер енген. Ұрпақтан ұрпаққа тараған сайын әр шығарма жаңа өзгеріске ұшыраған. Фольклордың көпнұсқалығына аталған себептер алғышарт бола алады.
Халық мұрасы десек те, фольклорлық шығармалардың бүгінгі күнге дейін жетуіне ерекше үлес қосқан тұлғалардың болғандығына, бар екеніне шек келтіре алмаймыз. Олар қазақ фольклорын тудырған, сақтаған және орындаған адамдар. Олар өз кезегінде жыршылар мектебін қалыптастырған. Жыршылық мектеп кейіннен ақындар мектебіне айналған. Жалпы фольклорлық шығармалардың бүгінге жетуіне ықпал еткен адамдарды С.Қасқабасов былайша жіктейді: өлеңшілер, әңгімешілер, ертекшілер, жыршылар[4,59]. Өлеңшілер - халық арасында кең тараған өнер өкілдері. Олар әрі ескі халық өлеңдерін әнге қосып айтқан, әрі жаңа әндерді де орындаған. Сонымен қатар, олардың өздері де шағын өлеңдердің авторы болған. Өз шығармаларын өздері орындаған. Қазақ өлеңшілері туралы негізгі мәліметтер өткен ғасыр зерттеушілерінің (Ш.Уәлиханов, Рыбаков, Эйхгорит т.б) еңбектерінде кездеседі. Әңгімешілер - халық арасынан шыққан нағыз сөз шеберлері. Олар әртүрлі жиын-тойларда түрлі тақырыптардағы әңгімелерді сан құбылтап айту арқылы есте қалған. Тақырыбы жағынан әңгімелер көбінесе аңшылық, саятшылық, рулар шежіресі жөнінде болған. Сипаты жағынан күлкілі әңгімелер кең тараған. Ертекшілер - әңгімешілер мен өлеңшілермен салыстырғанда қазақ халқы арасында аз кездесетін топ. Себебі халқымыз ертегі айтуды кәсіп деп санамаған. Алайда ертегінің эстетикалық, тәрбиелік функцияларын халық жақсы түсінген. Ал өзге халықтарда ертек айтып, күн көретін топтар кездесетін болған. Қазақ ертекшілері ертегі ғана емес, аңыз-әпсаналарды да ұрпақтан ұрпаққа тарата білген. Олардың репертуарында төл ертегілерден бөлек, Шығыс ертегілері, үнді не қытай халықтарының шығармалары да болған. Бірақ олардың көпшілігі түпнегізінен ажырап, қазақ халқының төл туындысына айналған. Себебі орындаушылар өзге халықтың ертегілерін қазақ халқының салт-санасына, түсінігіне лайықтап жеткізген. Мәселен, қытай ертегілерінде айдаһар мен жылан жағымды кейіпкер болуы мүмкін. Ал қазақ ертегілерінде олар тек зұлым күштің иелері, жағымсыз кейіпкерлер ретінде суреттеледі. Жыршылар - фольклорлық шығармалардың ең құнды әрі күрделі үлгілерін бүгінгі күнге дейін жеткізген ерекше топ. Жыршының жыраудан айырмашылығы, ол өз шығармасын емес, көнеден келе жатқан белгілі жырларды орындаған. Алайда бұл жыршылардың ақындық қабілетін болмады дегенді білдірмейді. Олардың атқаратын қызметі жырлау болған. Жыршылардың әрқайсысы жырды өз ойы бойынша түрлендіре алуға құқылы болған. Сол себепті де біз жырларды жыршылардың нұсқасы бойынша ажыратып, Марабай нұсқасы, Мұрын нұсқасы т.б деп атаймыз. Олар эпостық, лиро-эпостық, тарихи жырлардың қайсысын бомласын топ алдында орындап, халықтың құрметіне бөленген. Бірнеше мың жолдардан тұратын, көп нұсқалы жырлар бірнеше күн, бірнеше түн жырланған. Сондықтан да жырша атану кез келгеннің қолынан келе бермейді. Жыршының міндеті - жырлау ғана емес, сол жыр арқылы халықтың рухын көтеру, тәрбие беру, батырлыққа, адамгершілікке үндеу. Халық батырлар жырын тыңдап, ұрпағын ел қорғауға бағыттаған, ғашықтық жырларды тыңдап, өткен өмірдің өзіне ғана тән эстетикасына куә болған. Жыршы - синкретті өнер иесі. Ол театр актері секілді бірнеше міндетті бір өзі атқарған. Домбырада шебер ойнай білген, жырдың сюжетіне сәйкес актер ретінде әртүрлі қимылдар жасаған, дауысын құбылтып бірнеше рөлде ұсына алған, бір рет жырланған жырды екінші рет қайталамай өз жадынан оқиғалар қосып, түрлендіріп отырған. Осындай өнер түрлерімен қоса, жыршылар шебер ұстаз бола да бірген. Жыршылық дәстүрдің үзілмеуі үшін олардың әрқайсысы шәкірт даярлаған. Халық үшін жыршының шәкірт даярламай, өмірден өтуі не өзге мекенге кетуі үлкен қайғы саналған. Сондықтан да жыршылар жаугершілік замандарда да соғысқа аттанбаған. Қазақ фольклорында жыршылар мектебі едәуір қалыптасқан институт болып саналады. Жанақ, Шөже, Марабай, Мұсабай сынды жыршылардың шәкірттері бүгінгі біз білетін жырларды осы күнге дейін жеткізген. Жыршылардың әрқайсысы өткен заманның үлгісін қабылдап, өз заманына лайықтап өзгертіп отырған. Осылайша, ұлттық фольклорда ең көлемді эпикалық жанр қалыптасқан. Көрұғлы, Қырымның қырық батыры сынды эпопеялық шығармалар біздің заманымызға жыршылар мектебінің ықпалымен жетіп отыр. Жыршылардың арқасында фольклорда тұтастану заңдылығы орныққан. Қазақ фольклорындағы тұтастану құбылысы жөнінде С.Қасқабасов зерттеу жасаған. Ғалымның айтуынша: тұтастану құбылысын Шоқан Уәлиханов та аңғарған. Қырғыздардың Манасы туралы қысқаша сипаттама берген тұста ол тарихи тұтастану мен бір адамға байланысты топтау (яғни фольклорлық циклге түсу) әдістерін меңзейді. Шоқан былай дейді: Манас - энциклопедия, халықтың бүкіл ертегілерінің, әңгімелерінің, аңыздарының, географиялық, діни, ойлау дәрежесі мен білімінің, имандылық түсініктерінің бір уақытқа телінген, бір адамның, Манас батырдың есіміне топталған біртұтас жиынтығы. Міне, тұтастану құбылысы - фольклордың заңдылығы екенін осыдан-ақ көруге болады[4,67]. Қазақ фольклорындағы тұтастану құбылысына назар аударған С.Садырбаев тұтастанудың төрт шартын береді. Ауыз әдебиеті қай елде ерте дамып, бұрынырақ шарықтау шегіне жетсе, сол елдің эпикалық поэзиясында тұтастану процесі пайда болады. Тұтастану, яғни циклизация фольклорлық эпостарда төрт түрде көрінеді. Бірінші, бір батырдың басынан кешкен әр алуан оқиғалар жеке-дара (Илья Муромец пен Добрыня Никитичтің әртүрлі сапары) айтыла беретіндігі. Бұл - тұтастанудың алғы шарты. Екінші, батырдың туғаннан бастап, өлгеніне дейінгі аралықтағы (балалық шағы, үйлену, алғашқы сапары) іс-әрекеттері толық айтылып, мұны өмірбаяндық тұтастықта айтылатындығы... Үшінші, батырдан батыр туады, ол да ата жолын қуады. Алғашқы бабасы қалай батыр болып туса, одан туған немере-шөберелері бірбірінен асып түскен батыр болып суреттеледі... Төртінші, бас батырға бірнеше батырлар шексіз бағынса, мұны бір орталыққа тұтастану деп санаймыз[5,89]. Сонымен, батырлық жырлардағы тұтастану құбылысы дегеніміз - белгілі бір эпикалық дәуір аясында пайда болған қысқа жырлардың бірте-бірте дамып, нәтижесінде түрлі белгілерге сай бүтін бір дастанға айналуы.
Сонымен қатар М.Әуезов қандай да бір әлеуметтік ортаның жырдың жаңа нұсқасының дүниеге келуіне зор ықпалы бар екенін түсіндіреді. Яғни, фольклорлық шығармаларда да адерсат пен адресант арасында байланыс орнайды. Себебі фольклорда айтушы мен тыңдаушы арасында жанды байланыс болады. Бұл кітап авторы мен оқырманның байланысына қарағанда берік байланыс. Ғалым осылайша жыршы мен оның жырын тыңдап әсерленіп отырған тыңдарман арасындағы байланыс жанды да жасампаз екенін нақтылы мысалдармен дәлелдейді. Тыңдаушы - үнсіз отырған марғау оқырман емес. Ол шығармашылық құбылыстың тірі куәгері, оны бағалаушы, қолдаушы, қызу сезімін білдіруші, жыршыны қанаттандырып жебеуші. Ол бұл тұрғыдан қаһармандық жырды тудырушының бірі болып саналады. Ауызша мұраның тағдыры осындай ерекшелікке ие[6,12] деп маңызды әрі орынды тұжырым жасайды.
Демек, фольклордың табиғаты - күрделі әрі түсінікті. Күрделі болатыны - оның бойында сан ғасырдың жүгі бар, түсінікті болатыны - ол тікелей халық өмірінің айнасы. А.Сейдімбек тұжырымдағандай: фольклор біртектес, бірқалыпты құбылыс емес екен, әр түрлі ортадағы, әр қилы кезеңдегі рухани мәдениеттің даму үрдісіне орай фольклордың да түрі мен формасы, қызметі мен құрылымы өзгеріп отыратынын, жаңадан туындап немесе шыңдалып отыратынын байқаймыз. Сондықтан да белгілі бір мәдени системаның тарихи сүлесіне орай этнос өміріндегі фольклордың қызметі мен орыны да өзгеріп отырады[7,72]. Мысалы, қазақ халқының бүгінгі күнге дейінгі тарихында фольклор әртүрлі орын алып келді. Қазақ хандығы тұсындағы, кеңес кезеңіндегі фольклор мен бүгінгі фольклордың арасында едәуір айырмашылықтар бар. Алайда ол айырмашылықтар фольклорлық мұраның халық өмірінен жойылып кетпегенінің дәлелі.
Фольклор мұрасы бай. Алайда олардың тағдыры әртүрлі. Кейбір жанрлар мүлде ұмытылып кетті, кейбірі үлкен өзгерістерге ұшырап жаңа сипат алды. Мәселен, бақсылық сарындағы өлеңдер, жарапазан, бәдік жырлар жаңа заманнан орын ала алмады. Ал жаңа сипат алған туындыларға эпостық шығармалар, толғау, арнау, мақал-мәтелдер мен жұмбақтар, айтыс т.б жатады. Бұл жанрлардың өзгеріске ұшырауы Кеңес кезеңімен тығыз байланысты. Олардың жанрлық ерекшеліктері де, мазмұны да, атқаратын қызметі де өзгерген. Кеңестік кезде жазылған толғаулар мен жырлардан социалистік реализмнің сарыны байқалады. Бүгінгі айтыс та бұрынғы айтысқа ұқсамайды. Салт өлеңдері де өзгеріске ұшыраған. Мәселен, жар-жар өлеңі қазір жігіт пен қыз ғана емес, жалпы екі қауым арасында айтыла береді. Бұрынғыдай қыздың жылауы, жігіттің жұбатуы қазіргі жар-жарда кездеспейді. Бұл - көңілді, той жыры. Қазіргі жар-жар мәтіндерінен қыздың қимастығын білдіретін бір сөз де таба алмайсыз.
Мүлде өзгеріске ұшырамай, сол күйі қолданылып жүрген жанрлар да бар. Олар: ертегілер, шежірелер, аңыздар. Бұлардың жаңа нұсқасы жоқ. Өзгеріске ұшырамауы, бұдан кейін де өзгермейтіні бұл жанрлардың дамымайтынын білдіреді.
Сонымен қатар, халық фольклорлық мұраларды толығымен пайдаланбайды. Бір тобын сүйіп, таңдап алады да, екіншісін қолданбауы да мүмкін. Себебі жоғарыда айтылғандай әр дәуірде өмір сүріп жатқан халықтың өзіне тән эстетикасы болады. Бүгінгі халықтың да өзіне тән эстетикасы, өзіне тән фольклоры бар. Ол тірі күйінде халық арасында өмір сүруде. Бүгінгі фольклор - ел жадында, халық тілінде. Демек, бұл шығармалар жадта сақталып, ұрпақтарға рухани және эстетикалық тәрбие беруде көп қызмет атқарады.
Кеңінен қарастырғанда фольклор халықтың адамзат байлығына қосқан үлесі екені дәлелденіп келеді. Алайда фольклордың барлығы құнды, бәрі маңызды ма? Олардың көркемдік маңыздылығы, құндылығы қаншалықты бірдей? Бұл сұраққа фольклортанушы ғалым С.Қасқабасов келесідей жауап береді. Фольклор материалдарының бәрі бірдей алтын сандық және бәрі бірдей халықтық емес. Халық поэзиясының бір ғана шығармасында болсын, немесе әр кезеңде туған бірнеше шығармаларында болсын бір-бірінен ажыратуға қиын соғатын, тіпті органикалық қосындыға айналған қайшылықтарды кездестіруге болады. Бірақ халық санасының негізін танытатын, халықтың дүниетанымын білдіретін прогрессивтік ағым фольклорда басым. Сондықтан фольклорлық мұраны тек тарихи тұрғыдан, әр түрлі субъективизм мен дөрекі социологияға орынбай, терең ғылыми түрде зерттеу керек. Сонда ғана біз халқымыздың рухани мұрасының шынайы мәні мен маңызын ашамыз, оның халық өмірінде алатын орнын көрсетеміз және фольклорлық мұраның қазіргі қоғамның мәдениетіндегі орны қандай деген сұраққа жауап береміз[8,47].
Фольклор мен мәдениет те өзара тығыз байланысты. Қазіргі мәдениеттің сан саласының бәрі де өз деңгейінше халық мұрасынан нәр алады. Зерттеуші Қасқабасов фольклор мен бірқатар өнер саласының байланысына тоқталады. Ғалым фольклор мен профессионалдық музыка арасындағы байланыс жоғары деңгейде екенін жазады. Кәсіби мамандардың халық әндерін өңдеуінің арқасында симфониялық, опералық шығармалар жазылған-ды. Халықтық шығармалар эстрадада үнемі айтылып жүр. Айту принципті екі бағытқа бөлінеді. Алғашқы бағыт - таза халықтық тұрғыда, халық әуені мен мәнерінде айту. Қаншама уақыт өтсе де, бұлай ән айтатындардың аз болса да, бар болғаны қуантады. Екінші бағыт - осы заманғы джаз немесе поп эстрадасына сәйкестендіріп айту. Бұл бағытта орындаушылар да екі түрлі болады. Бірі заманауи музыка мен халықтық негізді біріктіре алады, екіншісінде әуеннің халықтық негізі түгел жойылып кетеді. Әрине, аға буын өкілдері екінші топты қолдамайды, тыңдамайды. Алайда бірнеше жыл өткен соң, оның өзі фальклорға айналатынын ескеруіміз керек деп ойлаймын.
Фольклор және театр саласында халқымыздың жетістіктері көп. Пьесалардың ішінде мақал мен мәтел, шешендік сөздер жиі кездеседі. Одан бөлек, драмалық шығармаларға айналған, сюжетке арқау болған фольклор үлгілері бар. Қамбар мен Назым, Қыз Жібекті, Қозы Көрпеш Баян сұлуды айтпағанда драманың әр жанрлық түрі бойынша фольклорлық шығарманы кездестіруге болады. Мәселен, Қожанасыр тірі екен әлі күнге дейін қазақ театрларының сахнасында қойылып келеді. Ал кино саласында фольклорлық шығармалардың пайдаланылуы театрдағыдай емес. Кино бойынша Алдар көсе мен Қыз Жібектен кейін халық мұрасын арқау еткен фильм түсірілмеді деуге болады. Түсірілген күннің өзінде көрермен көңілінен шықпады. Алайда соңғы кездері мультфильмдердің көпшілігі ертегілерді арқау етіп түсірілуде. Көп бөлімді Алдар көсе, толықметражды Ер Төстік және Айдаһар сынды туындылардың болғаны қуантады. Дегенмен, халық мұрасын балаларды тәрбиелеуге қолдану әлі де болса өз деңгейіне жеткен жоқ.
Фольклор және бейнелеу өнері де тығыз байланысты. Фольклорлық мотивтерді арқау еткен бейнелеу және сәулет өнері туындылары, зергерлік бұйымдар, киім үлгілері жылдан жылға көбейіп келеді. Мұның себебі ұлттық стильдің сәнге айнала бастауынан болса керек. Демек, бүгінгі қолөнер мен бейнелеу, зергерлік өнер ұлттық болмысты қалыптастыруға барынша ат салысуда.
Фольклор және әдебиет жоғарыда аталғандай бір-бірімен тығыз байланысты ұғымдар. Екеуінде де халықтық сипат болғандықтан, олардың байланысты болуы - заңдылық. Әлемдегі кез келген халықтың әдебиеті сол жұрттың фольклорынан бастау алған. Қазақ әдебиетінде де фольклорлық дәстүр бар. Халық шығармашылығы мен көркем әдебиеттің тоғысуы алғаш Абай поэзиясынан айқын көрінген. Әлі де фольклорлық дәстүрге сүйеніп жазатын авторлар бар. Қазіргі қазақ әдебиеті өкілдерінің ішінен Асқар Алтай, Думан Рамазан сынды авторлар шығармашылығынан фольклорлық мотивтер мен символдар, архетиптер жиі кездеседі. Өз кезегінде Абай фольклордан әрі алшақтап, әрі нәр алып жаңа әдеби кезеңге бастаған еді. Бүгінгі қаламгерлерде сол Абайша фольклорлық шығармаларды тек құрал ретінде пайдаланады. Бұл өз кезегінде әдебиет үшін де, халық шығармашылығы үшін де тиімді жол. Тек фольклорлық дәстүрмен жазылған сол шығармаларды мектеп оқушылары түсіне ме? Шығарманың негізі халық мұрасында жатқанын ұға ма? Негізгі мәселе осы. Бұның шешімін фольклорлық шығармаларды оқыту арқылы ғана табуға болады.
Сонымен, егер күнделікті тұрмысқа енетін болса, халықтық фольклор адамды көркем мінезге тәрбиелейді, өнер мен мәдениетті озық дәстүрлермен жетілдіреді, қазіргі заман мен ұлтымыздың тарихи болмысын рухани дәнекерлейді. Тек жүзеге асыру керек. Жүзеге асырудың екі жолы бар: бірі - мәдени бағыт, екіншісі - білім беру. Мәдени бағыт деген - халықтық мұраны сол күйінде ұсына білу. Нағыз халықтық, таза фольклорды сол қалпында елге таныту, бұқараға жеткізу, келешек ұрпаққа сақтап қалу - үлкен парыз. Сондай-аө халықтық мұраны қазіргі өміріміз бен мәдениетімізге сәйкес бұқара халықты коммунистік тұрғыда тәрбиелеу үшін барынша пайдалану - ғалымдардың, мәдениет пен өнер қайраткерлерінің алдында тұрған зор міндеттің бірі[8,57].
Ал білім беру арқылы халық педагогикасынан үлгі алуға болады. Себебі, кез келген ұлттың рухани мәселесін шешуде оның болмысы, тарихы, дәстүрі көмекке келеді. Білім де ұлттық болмыстан басталса, ұрпақ сауатсыз болмайды. Жоғарыда талданғандай қазақ фольклоры - ертегі мен жырлардан ғана емес, таным мен тәрбиенің қайнар көзі. Біріншіден, олардың әр үлгісі гигиеналық тазалықты сақтаудан бастап, идеологиялық саясатты да түсіндіреді. Екіншіден, баланың таным көкжиегінің шекарасын кеңейтеді. Себебі өз фольклорын түсінген адам өзге халықтың да фольклорын оқуға қызығады. Демек, өзге халықтың да табиғатын, құндылығын түсіне алады. Ал әлем халықтарының фольклорынан хабары бар тұлғаның бәсекеге қабілеті де, қоғамға тигізетін пайдасы да мол болмақ.
Қазақ фольклорының жанрлық ерекшеліктері
Фольлорлық шығармалардың сан салалы, сан түрлі екені белгілі. Алайда олардың бәрі бірдей оқушы танымына дұрыс әсер бере бермейді. Сәйкесінше мектеп оқушыларына тұтас фольклорды оқыта алмаймыз. Сондықтан оны жанрларға (түрлерге) жіктеудің қажеттілігі басым. Мәселен, арбау сынды магиялық фальклорға жататын жанр түрін мектепте оқытудың керегі шамалы. Ал эпостар мен ертегілердің, шежірелердің маңызы зор. Мақал мен мәтелдің айырмашылығын түсіндіре білу де - фольклорды оқытудың бір мақсаты. Осы себептен де қазақ фольклорының жанрлық ерекшеліктеріне тоқталуды қажет деп таптым.
Жалпы фольклорды жанр түрлеріне жіктеу - ұзақ уақытта қалыптасқан үрдіс. Себебі әдебиет пен фольклорды бір деп есептеудің салдарынан, ұзақ уақыт бойы әдебиеттегі жанрларға қатысты тұжырымдар халық әдебиетінде де қолданылып келді. Әдебиетті тектер мен түрлері туралы тұжырымдар көпшілік жағдайда кәсіби, яғни, жазба әдебиетке сәйкес. Ал фольклордың жазба әдебиеттен оқшауланатын сипаттары бар екені белгілі. Мәселен, халықтық әдебиетте ұжымдық сипат басым болады. Фольклорда жанр - сюжеттің шығармаға айналу жолдары мен елге тарау, айтылу, орындалу мәнері. Яғни, фольклордың поэтикасы мен әлеуметтік-тұрмыстық функциясы оның жанрларын сипаттап, әдебиеттен ерекшелендіріп тұрады[9,57]. Сонымен, фольклорлық жанр дегеніміз - тұтас бір оқиғаны белгілі бір мақсатпен көркем шығармаға айналдыру. Халық әдебиетінде бір оқиға бірнеше жанр түріне арқау бола береді. Мәселен, Жүсіп Зылиха хикаясының ертегі түрі де, дастан түрі де бар. Жоғарыдағыдай тұжырымдаған С.Қасқабасов фольклорды халық арасында өмір сүру сипаты мен орындалу мәнеріне қарай үш үлкен текке бөледі: қара сөз, өлең және сөйлесу. Ғалым аталған тек түрлерін жанрларға да жіктейді. Қара сөзге аңыз бен ертегі, шежірені, өлеңге жыр, қара өлең, мақал-мәтелдерді жатқызса, сөйлесуге шешендік сөз бен айтысты жатқызады. Алайда бұл фольклорды жанрларға жіктеудің бір нұсқасы ғана. Қамтыған дәуірі мен қаншалықты сақталғанына орай ежелгі, көне, жаңа түрінде жіктеу де кездеседі. Көркемдік дәрежесіне қарай ғұрыптық, көркем, бейкөркем түрінде жіктеу де бар. Жалпы фольклорды құрайтын жанрларды төмендегідей сипаттауға болады.
Миф - фольклордағы ең ежелгі жанр. Оның шамандық, космогониялық, жасампаздық, тотемистік т.с.с түрлері бар. Алайда қазақ халық әдебиетінде мифтер таза күйінде сирек кездеседі. Мифтің негізгі міндеті - адамдардың, жануарлар мен құстардың, тіршілік иелері мен табиғаттың қалай пайда болғанын түсіндіру. Мифке мифтік сана арқау болады. Психология бойынша мифтік сана - жалпы адамзатқа ортақ. Сондықтан әртүрлі халықтардың әдебиетінен өзара үндес мифтерді кездестіруге болады. Адамдарға әлемнің қалай пайда болғаны, әсіресе аспан денелері мен табиғат құбылыстары қызық болған. Сондықтан да олар түрлі мифтер ойлап табу арқылы өз сұрақтарына жауап іздегісі келген. Әр халықтың мифі олардың ұжымдық психологиясынан, ойлау деңгейінен хабар береді. Дін кейіннен пайда болса да, миф арқылы халықтардың діни түсінігі де көрініп тұрады. Мәселен, ежелгі грек мифологиясында он екі құдай болса, қазақ мифологиясында тек бір құдай (тәңір) аталады. Миф халықтың қорқынышынан да хабар береді. Бұл мифтік шығармалардың кейіпкерлерінен (ілкі ата, дию, рух иелері) көрінеді. Миф арқылы халық қиялы дамыған, ой-өрісі өскен.
Хикая - архаикалық мифтердің негізінде пайда болған жанр. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Фольклорлық шығармаларды оқытудың қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Фольклор - халықтық педагогиканың озық үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 6
1.2 Қазақ фольклорының жанрлық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...15
2. Фольклорлық шығармаларды оқытудың теориялық және әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.1 Жеке тұлғаға бағыттап (саралап) оқыту технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Онлайн жүйесінде фольклорлық шығармаларды саралап оқыту ... ... ... ..35
2.3 Фольклорлық шығармаларды оқытуда цифрлық технологияларды пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
КІРІСПЕ
Жұмыс тақырыбының өзектілігі. Елбасымыз Ұлттық болмысты сақтау - рухани жаңғырудың басты шарты,-деген болатын. Шындығында да ұлттық негізін сақтаған ұлттық ұрпақтары ғана өркениеттер адасуынан жол тауып, бәсекеге қабілетті тұлға болып қалыптасады. Ұлттық болмыс деген сөзді қазақы тіл мен діл, мәдениет пен тарих, салт-дәстүрлер мен ұлттық құндылықтар құрайды. Аталған ұғымдар бір сөзбен айтқанда, халық даналығының, фольклордың өне бойынан көрінеді. Фольклорлық шығармалар - ертегі, аңыз, батырлар жыры, шешендік сөздер т.с.с үлгілердің - бойынан жиырма бірінші ғасырда іздеу салынған ұлттық кодты, ұлттық мінезді кездестіруге болады. Қазақ халқының фольклоры - эстетикалық тәрбиенің қайнар көзі. Сөз қадірін білмеген өз қадірін білмейді деп тұжырымдаған қазақ халқының халықтық педагогикасы тікелей фольклорлық шығармалардан, ежелгі наным-түсініктерден бастау алады. Сондықтан да ұлттық негізін ұмытпайтын ұрпақ тәрбиелеу үшін мектеп бағдарламасында фольклорлық шығармаларды оқытудың маңызы зор.
2020 жылы әлемді қамтыған төтенше жағдай онлайн оқытудың қоғамға қаншама мүмкіндік сыйлайтынын көрсетті. Пандемия кезіндегі карантин жағдайында смарт технологиялардың көмегімен білім алу үрдісі тоқтамады. Қазақ қоғамы нағыз онлайн оқытумен танысты. Осы уақытқа дейін аты аталғанмен, тәжірибеде сыналмаған электронды оқыту технологиялары өз мүмкіндіктерінен хабар берді. Бір жылға жуық уақыт ішінде білім беру жүйесінде айтарлықтай өзгерістер орын алды. Әрине, осы уақытта Қазақстан мектептерінде білім берудің жаңа моделінің негізі қаланды. Бұған әлемдегі төтенше жағдайларға қарамастан смарт құрылғылардың көмегімен-ақ әлемдегі беделді жоғары оқу орындарына оқуға түскен Отандастарымыз дәлел. Яғни, ондайн оқытумен бірге сан түрлі педагогикалық технологиялар да дамыды.
Зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігі - фольклорлық шығармаларды мектепте қазақ әдебиеті пәнінен білім беруде теориялық негіз ретінде пайдаланудың, халық әдебиетін мектеп оқушыларына онлайн жүйесінде оқытудың артықшылықтарын көрсету. Себебі біздің ойымызша, халық өмірінің тарихи тәжірибесін, көне кезеңнен бастап қалыптасқан ұлттық ерекшеліктерін ой өрісіне салып, қайта оқу, қайта бағалау өз ұлттық болмысын таныған адам өзге ұлттың да рухани жетістігінен хабардар бола алады деп ой тұжырымдауға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар фольклорлық шығармаларды оқытуда заманауи инновациялық технологияларды пайдалану оқушылардың жаңа ақпаратты қабылдау кезіндегі оқу-танымдық әрекеттерін тездетуге, оқу пәніне деген ынтасын арттыруға, сабаққа белсене қатысуына жағдай жасайды. Әрі цифрлық технологияларды жоғары деңгейдегі көрнекілік құрал ғана емес, онлайн оқу жүйесіндегі негізгі ақпарат көзі ретінде пайдаланудың артықшылықтарын көрсетеді. Оқушыларға тапсырма беруде, олардың білімін бағалауда қолданылатын әдіс-тәсілдердің саны артып, сабақтың сипатын түрліше құру мүмкіндігі артады. Демек, онлайн жүйедегі білім беру процесінің нәтижелілігі артып, оқушылардың оқылатын материалдарға деген жағымды қарым-қатынасы қалыптасуы да осы зерттеу жұмысының өзектілігін білдіреді.
Мәселенің маңыздылығы бойынша жазылған теориялық еңбектер жеткілікті. Қазақ фольклорын зерттеуде, оның сипатын, табиғатын түсіндіруде, жанрлық ерекшеліктерін көрсетуде әдебиеттанушы ғалымдардың(С.Қасқабасов, М.Әуезов, С.Садырбаев, А.Сейдімбек, Қ.Алпысбаева т.с.с) еңбегі зор. Педагогика саласында да фольклорлық шығармаларды оқыту әдістемесі туралы жалпы қазақ әдебиетін оқытудың инновациялық әдістемесі (Қ.Бітібаева), ертегілерді оқыту (А.Едігенова), халық ертегілерін орыс тілді мектеп оқушыларына оқыту (Г.Мұратбаева) т.б бағыттарда бірқатар еңбектер жарық көрді. Дегенмен олардың көпшілігі дәстүрлі оқыту жүйесіне арналды. Сондықтан зерттеу жұмысымызда отандық еңбектерден Көкшеева Ғайни Таласқызының Бастауыш сынып оқушыларының қазақ балалар фольклоры арқылы эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру атты диссертациясын қарастырып отырмыз. Фольклорлық шығармаларды оқыту білім беру бағдарламасы үшін таңсық емес. Әр жанрдағы фольклорлық шығармаларды оқытудың әдістемелік құралдары да бар. Алайда фольклорлық шығармаларды онлайн жүйесінде оқытудың жаңа әдістерін, сандық технологияларды пайдаланып оқыту мәселелері қазіргі қазақ педагогикасында жеткілікті деңгейде зерттелмеген. Ал еліміздегі, әлемдегі білім беру үдерісінің жаппай қашықтықтан және онлайн оқыту жүйесіне ауысуы бұл мәселені қолға алу қажеттілігін білдіріп отыр. Онлайн жүйесінде немесе қашықтықтан оқыту кезінде фольклорлық шығармаларды теориялық негіз ретінде қарастырудың әдістері мен мүмкіндіктерін зерделеу қазақ педагогикасы үшін маңызы бар тақырып деп ойлаймыз. Мәселенің ауқымдылығы мен заманауилығы дипломдық жұмыстың тақырыбын Онлайн жүйесінде фольклорлық шығармаларды цифрлық технологиялар арқылы оқыту деп таңдауымызға негіз болды.
Жұмыстың мақсаты. Зерттеу жұмысының мақсаты - фольклорлық шығармаларды онлайн жүйесінде, сандық технологияларды пайдаланып оқытудың қажеттілігі мен әдіс-тәсілдер теориялық тұрғыдан негіздеу және практика жүзінде ұсыну жолдарын көрсету.
Жұмыстың міндеттері. Жұмыстың мақсатына жету үшін төмендегідей міндеттер негіз етіп алынды:
-Фольклорлық шығармаларды оқытудың барлық форматында теориялық негіз ретінде пайдаланудың қажеттілігін дәлелдеу;
- Қазақ фольклорлық шығармаларының жанрлық көптүрлілігі мен оларды оқытудың ерекшеліктерін анықтау;
- Фольклорлық шығармаларды оқытуда жаңа педагогикалық технологияны пайдалану мүмкіндіктерін қарастыру;
-Қазақ фольклорын оқыту барысында цифрлық технологияларды пайдаланудың қажеттелігі мен тиімділігін дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының нысаны: фольклорлық шығармаларды оқытуда цифрлық технологияларды ұтымды пайдалану
Зерттеудің әдістері: ғылыми зерттеу мәселесі бойынша фольклорлық, педагогикалық, психологиялық әдебиеттерге теориялық талдау жасау; оқу құжаттары (жоспар, бағдарламалар мен оқулықтар) мен мұғалімдердің нәтижеге жеткен тәжірибелеріне талдау; бақылау; педагогикалық эксперимент; мәліметтерді математикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер фольклорлық шығармаларды оқытуда инновациялық және сандық технологияларды тиімді пайдаланса, бұл оқушылардың фольклорлық шығармаларға деген көзқарасының жаңаруына, қызығушылығының артуына, халық педагогикасына сүйеніп эстетикалық біліп беруге, балалардың шығармашылық қабілеттерін арттырып, патриоттық сезімдерін күшейтуге мүмкіндік береді.
Жұмыстың теориялық-әдіснамалық негіздері қазақ фольклорының табиғаты мен теориясын сипаттайтын ғылыми еңбектер; фольклорлық шығармаларды білім беруде пайдалану жөніндегі бүгінгі тұжырымдамалар; қазақ әдебиеті пәнін оқытудың, тереңдете оқытудың инновациялық әдістемелері; педагогикалық процесті ұйымдастырудағы тұлғалық іс-әрекеттік қатынастар; ұлттық мәдениет пен фольклордың білімдегі рөлі туралы қағидалар; оқушыларды эстетика-этикаға тәрбиелеу турасындағы қағидалар; халық педагогикасы мен фольклорлық шығармалардың таным-тәрбиелік маңызы туралы теориялық тұжырымдар саналады.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Зерттеу нәтижелерін мектептерде, лицей мен гимназияларда, қашықтықтан оқыту курстарында, білім беру мекемелерінде пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1-тарау. Фольклорлық шығармаларды оқытудың қажеттілігі
3.1 Фольклор - халықтық педагогиканың озық үлгісі
Әдебиет - ең алдымен, тәрбие құралы. Ал тәрбие - маңыздылығын жоймайтын ұғым. Әдіс-тәсілдер қаншалықты жаңарып, білім беру қарқыны қарыштап дамыса да білім тәрбиемен үндескенде ғана оң нәтиже бермек. Фараби сөзімен айтқанда: Тәрбиесіз берілген білім - адамзаттың қас жауы. Бүгінде оқыту технологияларының сан түрі пайда болды. Бірақ қалай оқытамын? деген сұрақ пен нені оқытамынның маңызы бір. Сондықтан қазақ әдебиеті сабақтарында фольклорлық шығармаларды оқытудың маңызы зор. Сабақ барысында фольклорлық шығармаларды контент ретінде пайдалану арқылы сабақтың таным-тәрбиелік құндылығын арттыруға болады. Фольклорды оқыту арқылы ұлттық құндылықтарды дәріптеу, адасудың алдын алу жүзеге асады. Себебі фольклор - халық тәжірибесі.
Фольклор - барлық халыққа тән, күрделі әрі синтетикалық өнер түрі. Оның табиғаты - синкретті: бірнеше өнер түрінің элементтері қатар көрінеді (шешен сөз, ән, күй, театр, би т.с.с). Сондықтан да фольклорды тарих, психология, әдебиет, әлеуметтану, этнология сынды әртүрлі ғылымдар қарастырады. Халықтың салт-санасын, таным-түсінігін, психологиясын, мәдениеті мен әдебиетін фольклорлық шығармаларға қарап аңдауға болады. (Терминнің халық даналығы деген мағынаны білдіруі де тегін емес). Фольклорды зерттейтін ғылым фольклортану деп аталады. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі бойынша: Халық даналығын (фольклорды) зерттейтін, өзіне тән заңдылықтары бар, дербес ғылым фольклортану деп аталады. Қазақ халқының бай фольклорлық мұрасын зерттеу әлемге ортақ теориялық-методологиялық әдіс-тәсілдер мен ондағы жетістіктерге сүйенеді [1, 218].
Зерттеулерде фольклор ұғымын білдіруге ауыз әдебиеті, халық әдебиеті, халық ауыз әдебиеті деген терминдер жарысып қолданылады. Бұрынғы оқулықтарда бұл терминдерді синоним ретінде қарастыру да байқалады. Алайда фольклор терминін тек халық ауыз әдебиетін,яғни халықтың ауызша туып, ауызша тараған шығармаларын атауда қолдану Кеңес Одағының социалистік жүйесімен байланысты. Бұлай атау дәстүрі Ресейде он тоғызыншы ғасырда, ал Ресейдің қарамағындағы халықтарда жиырмасыншы ғасырда қалыптасты. Кеңестік жүйе орнықпаған өзге елдерде фольклор концептісі халықтың әдебиетін, музыкасын, биін, театрын, қолөнері мен ырымдарын, салттарын қамтып, кең мағынада жұмсалады. Шындығында да фольклор мен халық ауыз әдебиеті бір емес. Жоғарыда аталған терминдердің (ауыз әдебиеті, халық әдебиеті) ешқайсысы да әлемдік деңгейде мойындалған фольклор ұғымын бере алмайды. Фольклордың аясы кең. Оның үстіне, фольклордың жанрлары болып табылатын әртүрлі ырымдар мен салттардың, арбау, жауын шақыру, күн жайлату жоралғыларының болмысы әдебиетке (сөз өнеріне) сай келмейді. Себебі аталған амалдар өмір құбылысын не сезімді көркем түрде бейнелеп, қайта жаңғыртуды көздемейді. Яғни, фольклор мен әдебиетті теңестіру әрі фольклордың аясын тарылтады, әрі сөз өнерінің көркемдік-эстетикалық қуатын төмендетеді. Сондықтан халық әдебиеті деп тұтас фольклорды емес, өнерге қатысы бар көркем фольклорды атау орынды[2, 20]. Сонымен, белгілі бір халықтың ауызша тараған әдеби шығармалары сол халықтың бай фольклорының бір бөлігін ғана құрайды. Алғашқы зерттеуші ғалымдардың (В.Томсен және т.б) фольклорға тек ауызша өнер туындыларын жатқызып қана қоймай, сонымен қатар шаруа өмірінің әртүрлі этнографиялық бөлшектері мен шындықтарын жазып, халық тұрмысына кеңінен жақындағаны кездейсоқ емес. Осылайша фольклорды зерттеу халықты танудың, халық мәдениетін түсінудің алғашқы қадамы болды.
Фольклорлық шығармалардың әр жанры дәуірдің әр кезеңінде әртүрлі міндет атқарады және әртүрлі мақсатта орындалады. Сондықтан фольклордың синкреттілігімен қатар атқаратын функциялары да көп. Біріншіден, фольклор эстетикалық әрі сейілдік қызмет атқарады. Жанрлық өзгешеліктеріне қарамастан, халық мұрасының әрқайсысынан әдемілік пен асқақтықты, трагедиялық және комикалық эстетиканың категорияларын аңғаруға болады. Түрлі әуендер, би түрлері мен қойылымдар ең алдымен көрерменге жағымды әсер сыйлайды. Жоқтау, қоштасу сынды мұңды жырлар да эстетикалық әсер сыйлайды. Мифологиялық нанымға негізделген арбау сынды салттардың өзі белгілі бір деңгейде әсемдіктің шекарасынан шықпайды. Фольклордың екінші функциясы - танымдық және тәрбиелік. Эстетикалық функциясы бойынша фольклорлық шығармалар Қалай айтамын? деген сұраққа жауап берсе, танымдық қызметі нені айту керектігін қарастырады. Таным тұрғысынан әр жанр білім қорын көбейтуге үлес қосса, тәрбие тұрғысынан адамгершілік қасиеттерге шақырады. Мысалы, ертегілердің үнемі жақсылықпен аяқталуы, театрлық шығармаларда зұлымдықтың жазалануы т.с.с. Сонымен қатар, ырым-тиымдар да гигиеналық-санитарлық талаптарды сақтауға, этикалық қағидаларды бұзбауға шақырады. Үшіншіден, фольклор утилитарлық қызмет атқарады. Яғни, белгілі бір деңгейде тұрмыстық қажеттіліктерді өтейді. Аталған үш функциясынан бөлек, кейде фольклор идеологиялық мақсатта да жұмсалады. Мәселен, халық ертегілерінде мыстан кемпір немесе жалмауыз кемпірдің болуы, олардың зұлым болатыны, әрі әйел адам екендігі өз кезегінде патриархаттық қоғам құру идеясын меңзейді.
Сонымен, қазақ халқына тән сөз өнерін үш түрге бөле аламыз: фольклор, ауыз әдебиеті, жазба әдебиет. Ауыз әдебиетін ақын-жыраулар шығармашылығы құрайды. Фольклорды сөз өнерінің басқа түрлерінен ерекшелейтін бірнеше сипаты бар.
Біріншіден, фольклор - ежелгі мәдениет және мұра. Себебі ол бірнеше дәуір мен кезеңнің қорытындысы ретінде, бірнеше қоғамның іс-әрекеттерінің нәтижесі ретінде пайда болады. Алғашқы адамдардан бастап, ата-бабаларымыздың айтқан сөздері, тұтынған заттары, сенімі мен нанымы, әдеби мұралары біз үшін әрі мәдениет, әрі фольклор. Қазақ фольклоры да ежелгі дүниетаным мен рухани мәдениетке тән белгілер мен түсініктерді өз бойында сақтап келген. Алғашқы қауымдық құрылысқа тән дүниетанымдар ұлттық фольклорда әртүрлі сипатта көрініс береді. Мәселен, барлық заттарда жан бар деп есептеу, жан адамнан затқа, немесе керісінше ауыса алады деп ойлау - анимизмнің белгілері. Бұндай белгілер қазақ фольклорында ертегілерде кездеседі. Бұл адамның жануар кейпіне енуінен, жануардың адамша сөйлей алуынан т.б көрінеді. Ер төстік ертегісіндегі Шалқұйрық аттың иесін құтқарып алуы, бетегеден биік, жусаннан аласа қалыпқа келуі, адамша тіл қатуы айтылған анимистік белгіге жатады. Анимизмнен бөлек, тотемизм мен табу да қазақ фольклорында жиі ұшырасады. Тотемизм түсінігі белгілі бір адамдар тобының қандай да бір жануарды кие санауын білдіреді. Бұл түсінік бойынша қазақ халық әдебиеті мен мәдениетінде бірнеше мотивтер қалыптасқан: хайуанаттар туралы ертегілер, Қобыландының шешесі қабыланның жүрегіне жерік болуы, аң-құстың тілін білетін адамның қасиетті саналуы, қасқырдың тісін не тырнағын, терісін сақтап қою т.с.с. Тотемизм табыну мен кие тұтудан пайда болса, табу қорқыныштан пайда болады. Алғашқы қауым адамдары дүниеде зиянды күштер көп деп сенген және олардан қорғану үшін түрлі тиымдар ойлап тапқан. Табу элементтері фольклорлық шығармаларда ғана емес, күнделікті тұрмыста да кездеседі. Ауызекі қолданыстағы бүйірді таянбау, босағаны кермеу секілді ырым-тиымдардың көпшілігі табудың мысалы. Ал фольклорлық шығармаларда табу кейіпкерлердің тағдырына әсер етеді. Яғни, ертегінің не дастанның кейіпкеріне белгілі бір тиым салынады. Ал ол тымды бұзады да, бәлеге тап болады. Бұл туралы Қазақ әдебиеті тарихының бірінші томында төмендегідей мысал келтіріледі: Ер Төстіктің жаңа түскен келіншегі Кенжекей қайын атасы Ерназарға Сорқұдықтың басына қонбасын деп тиым салады. Алайда, Ерназар оны тыңдамайды. Ақырында, оны жалмауыз кемпір ұстап алып, сүйікті ұлы Төстікті беруге мәжбүр етеді. Осылай тиымды бұзып, сорға ұшыраған Төлеген, Мамай, Едігенің әкесі т.с.с қаһармандар тағдырында ежелгі табудың, яғни алғашқы қауым адамының дүниетанымы жатқанын айғақтайды[2, 23]. Ерте кезеңдерде пайда болып, кейін біраз өзгерістерге ұшыраса да әлі күнге дейін қолданыстан жойылмаған тағы бір ұғым - магия. Бұл - қандай да бір сөздің не әрекеттің киесі бар деп сену. Киесі болғандықтан, сол сөз не әрекет басқаларға әсер ете алады деген түсінік халықтық фольклорда орныққан, әлі күнге дейін де сақталған. Фольклорлық шығармалардың ішінде, негізінен ертегі мен мифте магиялық пайым анық байқалады. Мысалы: сиқыр жасау, әртүрлі сөздер айту, арбау, хайуанға айналдыру т.б. Олардан бөлек бата мен қарғыс, алғыс та өз кезегінде сөздің құдіретіне сенуді, магиялық сипатты білдіреді. Аталған танымдар ежелгі қауымдық құрылыс кезінен қалған архетиптік белгілер екені айтылды. Ал одан кейінгі рулық қоғам кезінен де күні бүгінге дейін жеткен фольклорды құраушы ұғым бар. Ол - шамандық. Бұл наным ғажайыптарды жүзеге асыра алатын адам бар деп түсіндіреді. Яғни, шаман (бақсы) барлық дүниенің сырын біледі, жер астын, үстін, аспан әлемін еркін шарлап жүре алады. сол қасиетінің арқасында күллі адамзатты қауіп-қатерден қорғайды. Қазақ фольклорлық шығармаларында Ертөстіктің жер астына түсіп кетуі, Қорқыттың дүниенің төрт бұрышын шарлауы, ертегілердің Ай астындағы Айбарша сұлу, Күн астындағы Күнікей қыз аталуы - бәрі шаманизмнің белгілері. Бәйтерек архетипі де, оның жер мен көкті ұстап тұруы да - шамандық сананың жемісі. Бүгінде бақсыға сену көп кездеспесе де, шамандық түсініктер толық жойыла қойған жоқ. Қаншама ғасыр өтіп, қаншама қоғам ауысса да аталған наным-ғұрыптардың санада сарқыншақ түрінде болсын сақталуы фольклордың ежелгі дүниетанымның сарқылмас мұрасы екенін дәлелдейді.
Екіншіден, фольклор - күнделікті өмірдің бір бөлшегі. Ол тұрмыспен біте қайнасып кеткен рухани мәдениет. Себебі біз күнделікті өмірде фольклорды жиі пайдаланамыз. Сәбидің дүниеге келуі, үйлену салты, адамның өмірден өту т.б дәстүрлердің қайсыбірі де күнделікті тұрмыстың бір бөлшегі. Бұлардың ешбірі де фольклорсыз орындалмайды. Бәрінде де өлең-жыр, тілек-бата айтылады, ырымдар жсалады, дұға оқылады. Исламдық өркениет қанат жайса да, әлі күнге дейін отқа май құю дәстүрі халықтық қолданыстан шықпаған. Алайда халық оны шаманизм не магия деп есептемейді. Еш мақсатсыз, емін-еркін, тұрмыстық қажеттілік есебінде қолдана береді. Фольклордың осындай утилитарлық қызметі үнемі қолданыста болатын материалды мәдениеттен де байқалады. Қолөнер мен тұрмыстық бұйымдар да кең мағынасында фольклордың бір бөлігі. Яғни, фольклор қоғамға әрқашан да керек болған, солай жалғаса да бермек. Осы орайда С.Қасқабасовтың қазақ халық әдебиетін мәңгілік фольклор деп атауы тегін емес. Ғалым бұлай атауының себебін төмендегідей түсіндіреді. Фольклорда әр заманғы өмір шындығының көрінісі бар, онда әр дәуірде ғұмыр кешкен бабаларымыздың тұрмыс-тіршілігінің, дүниетанымының, салт-санасының, діни нанымдары мен ұғымдарының, әдет ғұрыптарының алуан түрі бой көрсетеді. Олай болса, бүгінгі заманғы зерттеушілер фольклордан осыдан бірнеше мың жыл бұрын ғұмыр кешкен бабаларымыздың өмір салтын, мәдениетін, дүниеге көзқарасын, дінін зерделеп, біліп-тануына мүмкіндік алады[3, 4].
Үшіншіден, фольклор - әдебиет (сөз өнері). Оның синкреттілік сипаты жоғарыда талданып, дәлелденді. Фольклор әрі әдебиет, әрі театр, әрі би, әрі ән. Сонымен қатар фольклорға көркемдік сипат, орындаушы мен тыңдаушы, көрермендер тән. Алғашқы дүние адамдарына тән мифтік сана фольклорда көріктеуіш құрал ретінде қызмет етіп, қазіргі әдеби поэтикаға негіз болды. Сөз өнері болып қалыптасу барысында қарапайымнан күрделіге қарай өту, ғажайыптық сипат алу, эстетикалық міндет сынды түрлі процестер жүзеге асты. Фольклорды өнер ретінде тануда күтілетін бірнеше белгілер де бар. Олардың негізгілері: тұтастану, типтендіру, кейіпкерлерді суреттеу тәсілдері т.с.с. аталған процестер, шығармалардың тұрақты композициясы.Алайда аталған ерекшеліктер фольклорды толықтай сөз өнері деп тану керек дегенді білдірмейді. Фольклордағы индивид тілдің, даралық қасиеттің болмауы, салт-санаға негізделуі - әдебиетке тән емес құбылыс. Демек, фольклор - әрі өнер, әрі руханият.
Фольклордың да өзіне тән табиғаты, теориясы бар. Жоғарыда аталған сипаттар мен функциялардың өзі фольклорға тән теорияны құрайды. Сонымен қатар, теорияға көркемдік әдіс те жатады. Бұл туралы С.Қасқабасов еңбектерінде кеңірек тұжырымдалады. Ғалымның пікірінше, фольклор романтикалық типтендіру әдісін қолданып, кейіпкерді суреттеуде дәріптеу мен әсірелеу сияқты тәсілдерді пайдаланады. Уақыт пен кеңістік те фольклорлық шығармаларда шынайы өмірден алшақ болады. Стандартты формалар мен стиль фольклорлық шығарманың өзіне тән баяндау формасын қалыптастырады. Осылайша ескі мен жаңаның, шындық пен қиялдың бірін-бірі алмастырып қолданып, қатар берілуі - фольклорлық шығармалардың негізгі ерекшелігі. Аталғандардан бөлек, фольклор теориясының элементтері: импровизацияның болуы, шындық болмысқа қатыстылығы, сюжеттердің типтік ерекшеліктері, фольклорлық сана, сюжеттік контаминация т.с.с. Бұлар фольклорды әдебиетке жақын етеді[4,12-13].
Фольклор - сөз өнерінің өзі емес, бастауы. Фольклорлық шығарманың әрқайсысы салт-дәстүрге негізделеді, халыққа кең тарайды, бірнеше нұсқадан тұрады, ауызекі тілде айтылады, авторы болмайды. Ал әдеби шығармада міндетті түрде автор болады. Көпнұсқалық та әдебиетке жат. Алайда әдеби стиль, әдеби жанр ұғымдарының бәрі де ауызша фольклордан бастау алып, дамыған. Фольклор белгілі бір салт-сана негізінде халық мұрасын жинақтайды, ал ол мұра кейін фольклорлық дәстүр ретінде әдебиетке қызмет етеді.
Фольклорлық шығармалардың авторы - халық. Дегенмен олардың әрбірін өз уақытында бір адам шығарғаны анық. Тек жазу дамымаған уақытта дүниеге келген туынды ауызша тараған. Сол себепті де фольклорлық процесс кезінде әрбір шығарманың алғашқы авторы ұмытылып, айтушылардың дамытуынан көркемдік дәрежесі артып, сюжеттік желісіне өзгерістер енген. Ұрпақтан ұрпаққа тараған сайын әр шығарма жаңа өзгеріске ұшыраған. Фольклордың көпнұсқалығына аталған себептер алғышарт бола алады.
Халық мұрасы десек те, фольклорлық шығармалардың бүгінгі күнге дейін жетуіне ерекше үлес қосқан тұлғалардың болғандығына, бар екеніне шек келтіре алмаймыз. Олар қазақ фольклорын тудырған, сақтаған және орындаған адамдар. Олар өз кезегінде жыршылар мектебін қалыптастырған. Жыршылық мектеп кейіннен ақындар мектебіне айналған. Жалпы фольклорлық шығармалардың бүгінге жетуіне ықпал еткен адамдарды С.Қасқабасов былайша жіктейді: өлеңшілер, әңгімешілер, ертекшілер, жыршылар[4,59]. Өлеңшілер - халық арасында кең тараған өнер өкілдері. Олар әрі ескі халық өлеңдерін әнге қосып айтқан, әрі жаңа әндерді де орындаған. Сонымен қатар, олардың өздері де шағын өлеңдердің авторы болған. Өз шығармаларын өздері орындаған. Қазақ өлеңшілері туралы негізгі мәліметтер өткен ғасыр зерттеушілерінің (Ш.Уәлиханов, Рыбаков, Эйхгорит т.б) еңбектерінде кездеседі. Әңгімешілер - халық арасынан шыққан нағыз сөз шеберлері. Олар әртүрлі жиын-тойларда түрлі тақырыптардағы әңгімелерді сан құбылтап айту арқылы есте қалған. Тақырыбы жағынан әңгімелер көбінесе аңшылық, саятшылық, рулар шежіресі жөнінде болған. Сипаты жағынан күлкілі әңгімелер кең тараған. Ертекшілер - әңгімешілер мен өлеңшілермен салыстырғанда қазақ халқы арасында аз кездесетін топ. Себебі халқымыз ертегі айтуды кәсіп деп санамаған. Алайда ертегінің эстетикалық, тәрбиелік функцияларын халық жақсы түсінген. Ал өзге халықтарда ертек айтып, күн көретін топтар кездесетін болған. Қазақ ертекшілері ертегі ғана емес, аңыз-әпсаналарды да ұрпақтан ұрпаққа тарата білген. Олардың репертуарында төл ертегілерден бөлек, Шығыс ертегілері, үнді не қытай халықтарының шығармалары да болған. Бірақ олардың көпшілігі түпнегізінен ажырап, қазақ халқының төл туындысына айналған. Себебі орындаушылар өзге халықтың ертегілерін қазақ халқының салт-санасына, түсінігіне лайықтап жеткізген. Мәселен, қытай ертегілерінде айдаһар мен жылан жағымды кейіпкер болуы мүмкін. Ал қазақ ертегілерінде олар тек зұлым күштің иелері, жағымсыз кейіпкерлер ретінде суреттеледі. Жыршылар - фольклорлық шығармалардың ең құнды әрі күрделі үлгілерін бүгінгі күнге дейін жеткізген ерекше топ. Жыршының жыраудан айырмашылығы, ол өз шығармасын емес, көнеден келе жатқан белгілі жырларды орындаған. Алайда бұл жыршылардың ақындық қабілетін болмады дегенді білдірмейді. Олардың атқаратын қызметі жырлау болған. Жыршылардың әрқайсысы жырды өз ойы бойынша түрлендіре алуға құқылы болған. Сол себепті де біз жырларды жыршылардың нұсқасы бойынша ажыратып, Марабай нұсқасы, Мұрын нұсқасы т.б деп атаймыз. Олар эпостық, лиро-эпостық, тарихи жырлардың қайсысын бомласын топ алдында орындап, халықтың құрметіне бөленген. Бірнеше мың жолдардан тұратын, көп нұсқалы жырлар бірнеше күн, бірнеше түн жырланған. Сондықтан да жырша атану кез келгеннің қолынан келе бермейді. Жыршының міндеті - жырлау ғана емес, сол жыр арқылы халықтың рухын көтеру, тәрбие беру, батырлыққа, адамгершілікке үндеу. Халық батырлар жырын тыңдап, ұрпағын ел қорғауға бағыттаған, ғашықтық жырларды тыңдап, өткен өмірдің өзіне ғана тән эстетикасына куә болған. Жыршы - синкретті өнер иесі. Ол театр актері секілді бірнеше міндетті бір өзі атқарған. Домбырада шебер ойнай білген, жырдың сюжетіне сәйкес актер ретінде әртүрлі қимылдар жасаған, дауысын құбылтып бірнеше рөлде ұсына алған, бір рет жырланған жырды екінші рет қайталамай өз жадынан оқиғалар қосып, түрлендіріп отырған. Осындай өнер түрлерімен қоса, жыршылар шебер ұстаз бола да бірген. Жыршылық дәстүрдің үзілмеуі үшін олардың әрқайсысы шәкірт даярлаған. Халық үшін жыршының шәкірт даярламай, өмірден өтуі не өзге мекенге кетуі үлкен қайғы саналған. Сондықтан да жыршылар жаугершілік замандарда да соғысқа аттанбаған. Қазақ фольклорында жыршылар мектебі едәуір қалыптасқан институт болып саналады. Жанақ, Шөже, Марабай, Мұсабай сынды жыршылардың шәкірттері бүгінгі біз білетін жырларды осы күнге дейін жеткізген. Жыршылардың әрқайсысы өткен заманның үлгісін қабылдап, өз заманына лайықтап өзгертіп отырған. Осылайша, ұлттық фольклорда ең көлемді эпикалық жанр қалыптасқан. Көрұғлы, Қырымның қырық батыры сынды эпопеялық шығармалар біздің заманымызға жыршылар мектебінің ықпалымен жетіп отыр. Жыршылардың арқасында фольклорда тұтастану заңдылығы орныққан. Қазақ фольклорындағы тұтастану құбылысы жөнінде С.Қасқабасов зерттеу жасаған. Ғалымның айтуынша: тұтастану құбылысын Шоқан Уәлиханов та аңғарған. Қырғыздардың Манасы туралы қысқаша сипаттама берген тұста ол тарихи тұтастану мен бір адамға байланысты топтау (яғни фольклорлық циклге түсу) әдістерін меңзейді. Шоқан былай дейді: Манас - энциклопедия, халықтың бүкіл ертегілерінің, әңгімелерінің, аңыздарының, географиялық, діни, ойлау дәрежесі мен білімінің, имандылық түсініктерінің бір уақытқа телінген, бір адамның, Манас батырдың есіміне топталған біртұтас жиынтығы. Міне, тұтастану құбылысы - фольклордың заңдылығы екенін осыдан-ақ көруге болады[4,67]. Қазақ фольклорындағы тұтастану құбылысына назар аударған С.Садырбаев тұтастанудың төрт шартын береді. Ауыз әдебиеті қай елде ерте дамып, бұрынырақ шарықтау шегіне жетсе, сол елдің эпикалық поэзиясында тұтастану процесі пайда болады. Тұтастану, яғни циклизация фольклорлық эпостарда төрт түрде көрінеді. Бірінші, бір батырдың басынан кешкен әр алуан оқиғалар жеке-дара (Илья Муромец пен Добрыня Никитичтің әртүрлі сапары) айтыла беретіндігі. Бұл - тұтастанудың алғы шарты. Екінші, батырдың туғаннан бастап, өлгеніне дейінгі аралықтағы (балалық шағы, үйлену, алғашқы сапары) іс-әрекеттері толық айтылып, мұны өмірбаяндық тұтастықта айтылатындығы... Үшінші, батырдан батыр туады, ол да ата жолын қуады. Алғашқы бабасы қалай батыр болып туса, одан туған немере-шөберелері бірбірінен асып түскен батыр болып суреттеледі... Төртінші, бас батырға бірнеше батырлар шексіз бағынса, мұны бір орталыққа тұтастану деп санаймыз[5,89]. Сонымен, батырлық жырлардағы тұтастану құбылысы дегеніміз - белгілі бір эпикалық дәуір аясында пайда болған қысқа жырлардың бірте-бірте дамып, нәтижесінде түрлі белгілерге сай бүтін бір дастанға айналуы.
Сонымен қатар М.Әуезов қандай да бір әлеуметтік ортаның жырдың жаңа нұсқасының дүниеге келуіне зор ықпалы бар екенін түсіндіреді. Яғни, фольклорлық шығармаларда да адерсат пен адресант арасында байланыс орнайды. Себебі фольклорда айтушы мен тыңдаушы арасында жанды байланыс болады. Бұл кітап авторы мен оқырманның байланысына қарағанда берік байланыс. Ғалым осылайша жыршы мен оның жырын тыңдап әсерленіп отырған тыңдарман арасындағы байланыс жанды да жасампаз екенін нақтылы мысалдармен дәлелдейді. Тыңдаушы - үнсіз отырған марғау оқырман емес. Ол шығармашылық құбылыстың тірі куәгері, оны бағалаушы, қолдаушы, қызу сезімін білдіруші, жыршыны қанаттандырып жебеуші. Ол бұл тұрғыдан қаһармандық жырды тудырушының бірі болып саналады. Ауызша мұраның тағдыры осындай ерекшелікке ие[6,12] деп маңызды әрі орынды тұжырым жасайды.
Демек, фольклордың табиғаты - күрделі әрі түсінікті. Күрделі болатыны - оның бойында сан ғасырдың жүгі бар, түсінікті болатыны - ол тікелей халық өмірінің айнасы. А.Сейдімбек тұжырымдағандай: фольклор біртектес, бірқалыпты құбылыс емес екен, әр түрлі ортадағы, әр қилы кезеңдегі рухани мәдениеттің даму үрдісіне орай фольклордың да түрі мен формасы, қызметі мен құрылымы өзгеріп отыратынын, жаңадан туындап немесе шыңдалып отыратынын байқаймыз. Сондықтан да белгілі бір мәдени системаның тарихи сүлесіне орай этнос өміріндегі фольклордың қызметі мен орыны да өзгеріп отырады[7,72]. Мысалы, қазақ халқының бүгінгі күнге дейінгі тарихында фольклор әртүрлі орын алып келді. Қазақ хандығы тұсындағы, кеңес кезеңіндегі фольклор мен бүгінгі фольклордың арасында едәуір айырмашылықтар бар. Алайда ол айырмашылықтар фольклорлық мұраның халық өмірінен жойылып кетпегенінің дәлелі.
Фольклор мұрасы бай. Алайда олардың тағдыры әртүрлі. Кейбір жанрлар мүлде ұмытылып кетті, кейбірі үлкен өзгерістерге ұшырап жаңа сипат алды. Мәселен, бақсылық сарындағы өлеңдер, жарапазан, бәдік жырлар жаңа заманнан орын ала алмады. Ал жаңа сипат алған туындыларға эпостық шығармалар, толғау, арнау, мақал-мәтелдер мен жұмбақтар, айтыс т.б жатады. Бұл жанрлардың өзгеріске ұшырауы Кеңес кезеңімен тығыз байланысты. Олардың жанрлық ерекшеліктері де, мазмұны да, атқаратын қызметі де өзгерген. Кеңестік кезде жазылған толғаулар мен жырлардан социалистік реализмнің сарыны байқалады. Бүгінгі айтыс та бұрынғы айтысқа ұқсамайды. Салт өлеңдері де өзгеріске ұшыраған. Мәселен, жар-жар өлеңі қазір жігіт пен қыз ғана емес, жалпы екі қауым арасында айтыла береді. Бұрынғыдай қыздың жылауы, жігіттің жұбатуы қазіргі жар-жарда кездеспейді. Бұл - көңілді, той жыры. Қазіргі жар-жар мәтіндерінен қыздың қимастығын білдіретін бір сөз де таба алмайсыз.
Мүлде өзгеріске ұшырамай, сол күйі қолданылып жүрген жанрлар да бар. Олар: ертегілер, шежірелер, аңыздар. Бұлардың жаңа нұсқасы жоқ. Өзгеріске ұшырамауы, бұдан кейін де өзгермейтіні бұл жанрлардың дамымайтынын білдіреді.
Сонымен қатар, халық фольклорлық мұраларды толығымен пайдаланбайды. Бір тобын сүйіп, таңдап алады да, екіншісін қолданбауы да мүмкін. Себебі жоғарыда айтылғандай әр дәуірде өмір сүріп жатқан халықтың өзіне тән эстетикасы болады. Бүгінгі халықтың да өзіне тән эстетикасы, өзіне тән фольклоры бар. Ол тірі күйінде халық арасында өмір сүруде. Бүгінгі фольклор - ел жадында, халық тілінде. Демек, бұл шығармалар жадта сақталып, ұрпақтарға рухани және эстетикалық тәрбие беруде көп қызмет атқарады.
Кеңінен қарастырғанда фольклор халықтың адамзат байлығына қосқан үлесі екені дәлелденіп келеді. Алайда фольклордың барлығы құнды, бәрі маңызды ма? Олардың көркемдік маңыздылығы, құндылығы қаншалықты бірдей? Бұл сұраққа фольклортанушы ғалым С.Қасқабасов келесідей жауап береді. Фольклор материалдарының бәрі бірдей алтын сандық және бәрі бірдей халықтық емес. Халық поэзиясының бір ғана шығармасында болсын, немесе әр кезеңде туған бірнеше шығармаларында болсын бір-бірінен ажыратуға қиын соғатын, тіпті органикалық қосындыға айналған қайшылықтарды кездестіруге болады. Бірақ халық санасының негізін танытатын, халықтың дүниетанымын білдіретін прогрессивтік ағым фольклорда басым. Сондықтан фольклорлық мұраны тек тарихи тұрғыдан, әр түрлі субъективизм мен дөрекі социологияға орынбай, терең ғылыми түрде зерттеу керек. Сонда ғана біз халқымыздың рухани мұрасының шынайы мәні мен маңызын ашамыз, оның халық өмірінде алатын орнын көрсетеміз және фольклорлық мұраның қазіргі қоғамның мәдениетіндегі орны қандай деген сұраққа жауап береміз[8,47].
Фольклор мен мәдениет те өзара тығыз байланысты. Қазіргі мәдениеттің сан саласының бәрі де өз деңгейінше халық мұрасынан нәр алады. Зерттеуші Қасқабасов фольклор мен бірқатар өнер саласының байланысына тоқталады. Ғалым фольклор мен профессионалдық музыка арасындағы байланыс жоғары деңгейде екенін жазады. Кәсіби мамандардың халық әндерін өңдеуінің арқасында симфониялық, опералық шығармалар жазылған-ды. Халықтық шығармалар эстрадада үнемі айтылып жүр. Айту принципті екі бағытқа бөлінеді. Алғашқы бағыт - таза халықтық тұрғыда, халық әуені мен мәнерінде айту. Қаншама уақыт өтсе де, бұлай ән айтатындардың аз болса да, бар болғаны қуантады. Екінші бағыт - осы заманғы джаз немесе поп эстрадасына сәйкестендіріп айту. Бұл бағытта орындаушылар да екі түрлі болады. Бірі заманауи музыка мен халықтық негізді біріктіре алады, екіншісінде әуеннің халықтық негізі түгел жойылып кетеді. Әрине, аға буын өкілдері екінші топты қолдамайды, тыңдамайды. Алайда бірнеше жыл өткен соң, оның өзі фальклорға айналатынын ескеруіміз керек деп ойлаймын.
Фольклор және театр саласында халқымыздың жетістіктері көп. Пьесалардың ішінде мақал мен мәтел, шешендік сөздер жиі кездеседі. Одан бөлек, драмалық шығармаларға айналған, сюжетке арқау болған фольклор үлгілері бар. Қамбар мен Назым, Қыз Жібекті, Қозы Көрпеш Баян сұлуды айтпағанда драманың әр жанрлық түрі бойынша фольклорлық шығарманы кездестіруге болады. Мәселен, Қожанасыр тірі екен әлі күнге дейін қазақ театрларының сахнасында қойылып келеді. Ал кино саласында фольклорлық шығармалардың пайдаланылуы театрдағыдай емес. Кино бойынша Алдар көсе мен Қыз Жібектен кейін халық мұрасын арқау еткен фильм түсірілмеді деуге болады. Түсірілген күннің өзінде көрермен көңілінен шықпады. Алайда соңғы кездері мультфильмдердің көпшілігі ертегілерді арқау етіп түсірілуде. Көп бөлімді Алдар көсе, толықметражды Ер Төстік және Айдаһар сынды туындылардың болғаны қуантады. Дегенмен, халық мұрасын балаларды тәрбиелеуге қолдану әлі де болса өз деңгейіне жеткен жоқ.
Фольклор және бейнелеу өнері де тығыз байланысты. Фольклорлық мотивтерді арқау еткен бейнелеу және сәулет өнері туындылары, зергерлік бұйымдар, киім үлгілері жылдан жылға көбейіп келеді. Мұның себебі ұлттық стильдің сәнге айнала бастауынан болса керек. Демек, бүгінгі қолөнер мен бейнелеу, зергерлік өнер ұлттық болмысты қалыптастыруға барынша ат салысуда.
Фольклор және әдебиет жоғарыда аталғандай бір-бірімен тығыз байланысты ұғымдар. Екеуінде де халықтық сипат болғандықтан, олардың байланысты болуы - заңдылық. Әлемдегі кез келген халықтың әдебиеті сол жұрттың фольклорынан бастау алған. Қазақ әдебиетінде де фольклорлық дәстүр бар. Халық шығармашылығы мен көркем әдебиеттің тоғысуы алғаш Абай поэзиясынан айқын көрінген. Әлі де фольклорлық дәстүрге сүйеніп жазатын авторлар бар. Қазіргі қазақ әдебиеті өкілдерінің ішінен Асқар Алтай, Думан Рамазан сынды авторлар шығармашылығынан фольклорлық мотивтер мен символдар, архетиптер жиі кездеседі. Өз кезегінде Абай фольклордан әрі алшақтап, әрі нәр алып жаңа әдеби кезеңге бастаған еді. Бүгінгі қаламгерлерде сол Абайша фольклорлық шығармаларды тек құрал ретінде пайдаланады. Бұл өз кезегінде әдебиет үшін де, халық шығармашылығы үшін де тиімді жол. Тек фольклорлық дәстүрмен жазылған сол шығармаларды мектеп оқушылары түсіне ме? Шығарманың негізі халық мұрасында жатқанын ұға ма? Негізгі мәселе осы. Бұның шешімін фольклорлық шығармаларды оқыту арқылы ғана табуға болады.
Сонымен, егер күнделікті тұрмысқа енетін болса, халықтық фольклор адамды көркем мінезге тәрбиелейді, өнер мен мәдениетті озық дәстүрлермен жетілдіреді, қазіргі заман мен ұлтымыздың тарихи болмысын рухани дәнекерлейді. Тек жүзеге асыру керек. Жүзеге асырудың екі жолы бар: бірі - мәдени бағыт, екіншісі - білім беру. Мәдени бағыт деген - халықтық мұраны сол күйінде ұсына білу. Нағыз халықтық, таза фольклорды сол қалпында елге таныту, бұқараға жеткізу, келешек ұрпаққа сақтап қалу - үлкен парыз. Сондай-аө халықтық мұраны қазіргі өміріміз бен мәдениетімізге сәйкес бұқара халықты коммунистік тұрғыда тәрбиелеу үшін барынша пайдалану - ғалымдардың, мәдениет пен өнер қайраткерлерінің алдында тұрған зор міндеттің бірі[8,57].
Ал білім беру арқылы халық педагогикасынан үлгі алуға болады. Себебі, кез келген ұлттың рухани мәселесін шешуде оның болмысы, тарихы, дәстүрі көмекке келеді. Білім де ұлттық болмыстан басталса, ұрпақ сауатсыз болмайды. Жоғарыда талданғандай қазақ фольклоры - ертегі мен жырлардан ғана емес, таным мен тәрбиенің қайнар көзі. Біріншіден, олардың әр үлгісі гигиеналық тазалықты сақтаудан бастап, идеологиялық саясатты да түсіндіреді. Екіншіден, баланың таным көкжиегінің шекарасын кеңейтеді. Себебі өз фольклорын түсінген адам өзге халықтың да фольклорын оқуға қызығады. Демек, өзге халықтың да табиғатын, құндылығын түсіне алады. Ал әлем халықтарының фольклорынан хабары бар тұлғаның бәсекеге қабілеті де, қоғамға тигізетін пайдасы да мол болмақ.
Қазақ фольклорының жанрлық ерекшеліктері
Фольлорлық шығармалардың сан салалы, сан түрлі екені белгілі. Алайда олардың бәрі бірдей оқушы танымына дұрыс әсер бере бермейді. Сәйкесінше мектеп оқушыларына тұтас фольклорды оқыта алмаймыз. Сондықтан оны жанрларға (түрлерге) жіктеудің қажеттілігі басым. Мәселен, арбау сынды магиялық фальклорға жататын жанр түрін мектепте оқытудың керегі шамалы. Ал эпостар мен ертегілердің, шежірелердің маңызы зор. Мақал мен мәтелдің айырмашылығын түсіндіре білу де - фольклорды оқытудың бір мақсаты. Осы себептен де қазақ фольклорының жанрлық ерекшеліктеріне тоқталуды қажет деп таптым.
Жалпы фольклорды жанр түрлеріне жіктеу - ұзақ уақытта қалыптасқан үрдіс. Себебі әдебиет пен фольклорды бір деп есептеудің салдарынан, ұзақ уақыт бойы әдебиеттегі жанрларға қатысты тұжырымдар халық әдебиетінде де қолданылып келді. Әдебиетті тектер мен түрлері туралы тұжырымдар көпшілік жағдайда кәсіби, яғни, жазба әдебиетке сәйкес. Ал фольклордың жазба әдебиеттен оқшауланатын сипаттары бар екені белгілі. Мәселен, халықтық әдебиетте ұжымдық сипат басым болады. Фольклорда жанр - сюжеттің шығармаға айналу жолдары мен елге тарау, айтылу, орындалу мәнері. Яғни, фольклордың поэтикасы мен әлеуметтік-тұрмыстық функциясы оның жанрларын сипаттап, әдебиеттен ерекшелендіріп тұрады[9,57]. Сонымен, фольклорлық жанр дегеніміз - тұтас бір оқиғаны белгілі бір мақсатпен көркем шығармаға айналдыру. Халық әдебиетінде бір оқиға бірнеше жанр түріне арқау бола береді. Мәселен, Жүсіп Зылиха хикаясының ертегі түрі де, дастан түрі де бар. Жоғарыдағыдай тұжырымдаған С.Қасқабасов фольклорды халық арасында өмір сүру сипаты мен орындалу мәнеріне қарай үш үлкен текке бөледі: қара сөз, өлең және сөйлесу. Ғалым аталған тек түрлерін жанрларға да жіктейді. Қара сөзге аңыз бен ертегі, шежірені, өлеңге жыр, қара өлең, мақал-мәтелдерді жатқызса, сөйлесуге шешендік сөз бен айтысты жатқызады. Алайда бұл фольклорды жанрларға жіктеудің бір нұсқасы ғана. Қамтыған дәуірі мен қаншалықты сақталғанына орай ежелгі, көне, жаңа түрінде жіктеу де кездеседі. Көркемдік дәрежесіне қарай ғұрыптық, көркем, бейкөркем түрінде жіктеу де бар. Жалпы фольклорды құрайтын жанрларды төмендегідей сипаттауға болады.
Миф - фольклордағы ең ежелгі жанр. Оның шамандық, космогониялық, жасампаздық, тотемистік т.с.с түрлері бар. Алайда қазақ халық әдебиетінде мифтер таза күйінде сирек кездеседі. Мифтің негізгі міндеті - адамдардың, жануарлар мен құстардың, тіршілік иелері мен табиғаттың қалай пайда болғанын түсіндіру. Мифке мифтік сана арқау болады. Психология бойынша мифтік сана - жалпы адамзатқа ортақ. Сондықтан әртүрлі халықтардың әдебиетінен өзара үндес мифтерді кездестіруге болады. Адамдарға әлемнің қалай пайда болғаны, әсіресе аспан денелері мен табиғат құбылыстары қызық болған. Сондықтан да олар түрлі мифтер ойлап табу арқылы өз сұрақтарына жауап іздегісі келген. Әр халықтың мифі олардың ұжымдық психологиясынан, ойлау деңгейінен хабар береді. Дін кейіннен пайда болса да, миф арқылы халықтардың діни түсінігі де көрініп тұрады. Мәселен, ежелгі грек мифологиясында он екі құдай болса, қазақ мифологиясында тек бір құдай (тәңір) аталады. Миф халықтың қорқынышынан да хабар береді. Бұл мифтік шығармалардың кейіпкерлерінен (ілкі ата, дию, рух иелері) көрінеді. Миф арқылы халық қиялы дамыған, ой-өрісі өскен.
Хикая - архаикалық мифтердің негізінде пайда болған жанр. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz