Цифрлық экономика үшін адами капиталды дамыту
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
УНИВЕРСИТЕТІ
СОРБОННА ҚАЗАҚСТАН ИНСТИТУТЫ
ӘОЖ 657; 321.219.
МҮТАЛІПОВ ЖАЛҒАС ЖАҚЫПБЕКҰЛЫ
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ҚЕХС- Экономиканы мемлекеттік реттеудегі цифрландыруды зерттеу
7М041 Бизнес және басқару
7М04105 - Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
Ғылыми жетекші:
Оралбаева Ж.З., э.ғ.к., қауым.профессор
Қорғауға жіберілді:
Сорбонна Қазақстан Институтының
Директоры
________________ А.А. Сәбитова
(қолы)
______________________2022ж.
Кафедра меңгерушісі, э.ғ.к., оқытушы______________________М.А. Анабекова
(қолы)
Ғылыми семинар төрағасы, д.э.н., доцент___________________Р.Б. Азбергенова
(қолы)
Алматы, 2022 ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДЕГІ ЦИФРЛАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.1
Экономиканы мемлекеттік реттеудегі: мәні, құрылымы және ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.2
Цифрлы экономика:мәні негізгі бағыты және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ..
14
1.3
Экономиканы мемлекеттік реттеудегі цифрландырудың негізгі салалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
19
2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДЕГІ ЦИФРЛАНДЫРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
2.1
Қазақстандық мемлекеттік қызмет көрсету жүйесінде цифрландырудың қазіргі жағдайын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
27
2.2
Қазақстандық мемлекеттік қызмет көрсету жүйесінде цифрландырудың даму жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
49
3
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДЕГІ ЦИФРЛАНДЫРУДЫҢ ДАМЫТУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
73
3.1
Қазақстандық мемлекеттік қызмет көрсету жүйесінде цифрландырудың шетелдік тәжірибесі және оны Қазақстанда қолдану мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
81
3.2
Қазақстандық мемлекеттік қызмет көрсету жүйесінде цифрландыру бойынша ұсыныстар әзірлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
87
ҚOPЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
96
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
97
НОРМАТИВТІ ҚҰЖАТТАР ЖӘНЕ СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыс келесі ормативтік құжаттардың негізінде және талаптарын ескере отырып әзірленді
Атауы
Бекітілгені
Цифрлық Қазақстан мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 12 желтоқсандағы № 827 қаулысы
Цифрландыру, ғылым және инновациялар есебінен технологиялық серпіліс ұлттық жобасын бекіту туралы
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2021 жылғы 12 қазандағы № 727 қаулысы
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар саласын және цифрлық саланы дамыту тұжырымдамасын бекіту туралы
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2021 жылғы 30 желтоқсандағы № 961 қаулысы
Қазақстан Республикасында қолма-қол шетел валютасымен айырбастау операцияларын жүзеге асыру қағидаларын бекіту туралы
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының 2019 жылғы 4 сәуірдегі № 49 қаулысы
ҚЫСҚАРТУЛАР, ТЕРМИНДЕР ЖӘНЕ АНЫҚТАМАЛАР
Осы Ережеде келесі қысқартулар қолданылады:
ҚР
Қазақастан Республикасы
АКТ
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
БҒД
Цифрлық Қазақстанмемлекеттік бағдарламасының
МО
Мемлекеттік орган
АҚШ
Америка Құрама штаттары
АХҚО
Астана халықаралық қаржы орталығының
ЖИ
Жасанды интеллектінің
КСРО
Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
УО
Уәкілетті орган
ЖО
Жергілікті орган
ЕАЭО
Евразиялық экономикалық одақ
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы Диссертациялық зерттеу Экономиканы мемлекеттік реттеудегі цифрландырудың түсінігін ашып, түрлі теориялық негіздерді қарастыра отырып цифрландырудың маңыздылығын мен бағдарламаларын қарастыра отырып, жоспларланған жұмыстардың өзектілігінің артықшылықтары мен кемшіліктерін қарастыру арқылы, Қазақстан Республикасының цифрландыру жүйелеріне жаңа цифрлы шешімдердің жаңа долдарын қарастыруға арналған.
Диссертациялық жұмыс тақырыбының өзектілігі Қазақстандық мемлекеттік экономикалық реттеудегі цифрландыру жүйесін жeтiлдiріп, экономикасын цифрлық түрлендіру үшін іргетас болады және мына факторлардың дамуына: ақпараттық қоғамға көшу, мемлекеттік басқаруды жетілдіру, ашық және мобильді үкіметтің институттарын құру, корпоративтік құрылымдар ғана емес, сонымен бірге елдің азаматтары үшін де ақпараттық инфрақұрылымдарға қолжетімділіктің өсіп, цифрлық процесіне дер кезінде бастамашылық жасау, цифрлы активті қазақстанның заңнамалық түрінде қарайтуды қарастыру болып табылады.
Магистрлық диссертацияның мақсаты - Қaзaқcтaн Рecпубликacындaғы Экономиканы мемлекеттік реттеудегі цифрландырудың тeориялық - әдicтeмeлiк acпeктiлeрiн қaрacтыру нeгiзiндe қaзiргi жaғдaйдaғы мeмлeкeттiк қызмет жүйесінің дaму бaрыcын тaлдaу жәнe оны цифрландыру негізінде ұcыныcтaр жacaу болып тaбылaды.
Магистрлық диссертацияда Экономиканы мемлекеттік реттеудегі цифрландырудың реформалаудың мәселелері, сонымен қатар Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет жүйесін модернизациялау мен олардың алдағы уақыттағы даму бағыттары қарастырылған.
Мақсатқа жету үшін міндеттері:
Экономиканы мемлекеттік реттеудегі цифрландыруды зерттеу тeориялық-әдістемелік нeгiздeрiн қaрacтыру;
Экономиканы мемлекеттік реттеудегі цифрландырудың ерекшеліктерін талдау;
Қазақстандағы Экономиканы мемлекеттік реттеудегі цифрландырудың қазіргі жағдайын бағалау;
Қазақстандағы электрондық үкіметтің даму жағдайын талдау;
Жұмыста ақпарат көзі ретінде Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агенттігінің, Қазақстан Республикасының Ақпарат және коммуникациялар министрлігініңдеректері пайдаланылды.
Зерттеу нысaны: Қазақстан Республикасының мемлекетттік қызмет көрстеу жүйесі және мемлекеттік билік субъектілері.
Зерттеу пәні: Қазақстан Республикасында мемлекеттік экономиканы мемлекеттік реттеудегі цифрланыру барысында қалыптасатын қатынастар.
Диссертациялық жұмыстың методологиялық және теориялық негізі отандық, ресейлік және батыстық ғалымдардың экономиканы мемлекеттік реттедугі цифрландырудың,цифрландырудың тәсіледері мен түсінігі, мемелкеттік басқарудағы цифрландыру және процестерді модельдеу мәселелері бойынша ғылыми еңбектері мен зерттеулері; Қазақстан Республикасының мемлекеттік реттеудегі цирфландыруға қатысты нормативтік-құқықтық базасы; ішкі методологиялық материалдар, зерттеу тақырыбына қатысты ғылыми конференциялар мен семинарлардың жарияланымдары мен ақпараттары болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы Қазақстандық мемлекеттік қызмет көрсету жүйесінде цифрландырудың теориялық негіздемелердің жаңа әлемдегі практикалық түрде жұмысын бағалау мен талдау. Мемлекеттік экономиканы реттеудің теориялық негіздемесінің басқа елдегі жұмысы көрсете отыра біздің мемлекеттегі жұмысының бағдарламарын құру туралы ақпаратты талқылау. Цифрлы активтердің түрлерін қарастырып цифрлы теңгенің нарыққа кіріу жолдарын және мүмкіндіктерін анықтау. Цифрлы активдердің криптовалюта ретінде дамудың перспективасын және мемлекеттедегі реттеушілік мүмкүндігі.
Сонымен қоса крипта биржаға мемлек жағынан жинақы және ортақ түрде заң ретінде қарастыру. Цифрлы майнинг түсінімін заңнама көзінен қарастырып талқылау.
Цифрлы Қазақстан бағдарламасы арқылы бұл саланы қамтытқызу мен шынайы түрде дамі жолдары перспектииваларын қарастыру арқылы реттеіу құралдарын керектігін көрсетіп өзектілігін ашу.
Қорғауға шығарылған ғылыми тұжырымдар. Кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін айқындауда және оны арттыруда келесідей тұжырымдар жасауға болады:
1. Кәсіпорынды модельдеу - кәсіпорынның біліміне, алдыңғы модельдерге жәненемесе анықтамалық модельдерге негізделген модель тілдерін қолдана отырып, технологиялық модельдермен, деректік модельдермен, ресурстар модельдерімен және тағы басқалары бірге кәсіпорын модельдерін құру процесі болып табылады.
2. Модельдеу компанияда тиімді жұмыс істейтін бизнес-процестерді құруға, ұйымның тұтастай немесе жеке бөлімшенің қалай жұмыс істейтінін, сондай-ақ сыртқы кәсіпорындармен, тапсырыс берушілермен және клиенттермен қаншалықты тиімді өзара әрекеттесетінін талдауға мүмкіндік береді.
3. Мемлекеттік органдар арасында өкілеттіктер мен міндеттерді ұтымды бөлу жағдайында ғана кәсіпорындарды мемлекеттік басқару тетігі әрекетінің жоғары сезімталдығына және барабарлығына қол жеткізуге болады. Елде жүргізіліп жатқан және алдағы уақытқа жоспарланған реформалар экономикалық саладағы тұрақты сапалы өзгерістерді қамтамасыз етеді деп болжануда, бұл, әрине, өз кезегінде кәсіпкерлік қызметті реттейтін нормативтік базаны уақтылы жаңартумен байланысты болып келеді.
4. Қазақстан алдында жаңа экономиканы өнімділікті арттыруға, кәсіпорындар мен салаларды технологиялық жаңарту мен цифрландыруға қабілетті кадрлармен қамтамасыз ету бойынша ауқымды міндет тұр. Оған еңбек нарығына білім беру жүйесінен жаңа білікті қызметкерлердің келуі есебінен де, сол сияқты жұмыс істеп жатқан қызметкерлерді оқыту арқылы да қол жеткізіледі.
5. Тиімді стратегияның, инновацияларды уақтылы енгізудің және тиісті инвестициялардың арқасында Galanz Bottlers 24 жыл ішінде суық шай, құрамында шырыны бар және басқа да алкогольсіз сусындар құю өндірісінің жаңа түрлерін құрып, тиімді менеджментінің арқасында бірнеше жыл қатарынан республикадағы алкогольсіз сусындар нарығындағы көшбасшылардың біріне айналды.
6. Бәсекеге қабілеттілікті арттыру тетігін жасауда технологиялық тәсілді қолданудың артықышылығы, әртүрлі бөлімдер мен менеджерлер орындайтын басқару функцияларының өздері емес, жеке функцияларды кәсіпорынның түпкілікті қызметінің нәтижелеріне бағытталған ағындарға біріктіре алатын кросс-функционалды процестерді зерттеу болып табылады.
Зерттеудің деректік базасы. Зерттеу жұмысын жазу барысында әртүрлі деректер қолданылды. Автор қолданған деректерді шартты түрде бірнеше топтарға сыныптауға болады.
Деректердің алғашқы тобын Қазақстан Республикаcының Электрондық үкіметі. Сонымен қатар, бұл ретте ҚР-дағы мемлекеттік басқару тұжырымдары да қарастырылады [1-9]. Аталмыш құжаттар кәсіпорындардың экономикадағы рөлін және олардың жұмыс істеу принциптерін айқындауда негіз болды.
Деректердің екінші тобына Қазақстан Республикасы Ақпарат және Коммуникациялар Министрлігінің құжаттарына жатқызылды. Оның ішінде Цифрлы Қазақстан бағдарламасы оның ішінде төртке бөлінген шешім олы жобалар және олардың есебі орын алды. [10-16]
Деректердің үшінші тобына Криптовалютаның түсінгін және де енгізуін Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Бұқаралық ақпарат құралдарында - Vlast.kz, adilet.kz, Forbes, Orda.kz, Time.kz, секілді басылымдарда жарияланған крипто майнинг жайлы мақалалар мен шығарылымдар жатады [37-39].
Осылайша, автор қолданған деректер диссертациялық жұмыста белгіленген мақсат пен міндеттерді талдау үшін жеткілікті және қолжетімді, сондай-ақ қорытындылардың объективтілігі мен ғылыми нақтылығын көрсетуге жағдай жасайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Осы тақырыпты кешенді түрде зерттеу үшін автор қолданылған ғалымдардың еңбектерін қазақстандық, ресейлік және шетелдік тарихнамаға бөліп қарастырды.
Қазақстандық тарихнама. Жалпы, қазақстандық авторлардың еңбектері мен мақалалары диссертациялық жұмыстың ауқымды ақпараттар легін қамтыды. Отандық ғалымдардың еңбегі зерттеу барысында орасан зор пайдалы ақпараттарды бере алды.
Ә. Исаeв. Канаданың мeмлeкeттік қызмeті Мәслихат жәнe әкімдік. - 2012. - №5. - 31-43 б. [9], Г.Гайсина. Мeмлeкeттік қызмeттің шeтeлдік тәжірибeсі Қазақстан жоғары мeктeбі.- 2009.-№3.-284-286 б. [16 ], Смағұлова Г.С. Мемлекеттік қызметтің сапасы мен қолжетімділігін қамтамасыз ету. Вeстник КазНУ. .Экономика. - №3. - 2016. - 45 б. [17] ғылыми еңбектері үлкен мәліметтерді ұсынды.
2.Онымен қоса, Қазақстан Республикасының атқарушы органдарының мемлекеттік инновациялық дамудағы рөлі туралы Ихданов Ж., Сансызбаeва Ғ.Н., Eсeнжігітова Р.Ғ. Мeмлeкeттік басқару тeориясы: Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 2007.-216 б. [3], Г.Гайсина. Мeмлeкeттік қызмeттің шeтeлдік тәжірибeсі Қазақстан жоғары мeктeбі.- 2009.-№3.-284-286 б. [16], диссертациялық жұмыста алатын орны үлкен.
Отандық тарихнаманың талдауы мемелекеттік реттеуді, цифрлықтың мүмкіншіліктерін арттыру , экономиканың ахуалы туралы мәліметтердің белгілі бір деңгейде жеткілікті екендігін көрсетеді, нақты бәсекеге қабілеттілікті заманауи модельдеуге қатысты тікелей арналған арнайы жұмыстардың жоқтығын атап айту керек.
Ресейлік тарихнама. Диссертациялық жұмыс үшін маңызды ресейлік еңбектердің өте көп екендігін атап өту керек. Жұмысты жазу барысында ресейлік ғалымдардың зерттеулері жан-жақты, құнды ақпараттармен қамтамасыз ете алды. Осы тұстан көрінетіні, диссертация тақырыбының солтүстік көрші елдің ғалымдарымен өте тиянақты зерттелгендігі. Жұмыстың теориялық аспектісінде ресейлік еңбектер ерекше орын алады.
Морозова Е. В. Государственные услуги в предпринимательскойдеятельности Е. В. Морозова Представительная власть - XXI век: законодательство, комментарии, проблемы. № 2 - 3., 2009. - С. 61 - 66. [21], Андронова О. Предоставление компьютеризованных государственных услуг за рубежом Актуальные проблемыэкономики современной России: Сборник материалов IIвсероссийской научно-практической конференции. - Йошкар-Ола: Коллоквиум, 2011. - С. 68 - 73. [22], М.К.Мурзалин.Особeнности рeформирования государствeнной службы: зарубeжный опыт и Казахстан:дис.канд.полит.наук - Алматы:[б.и], 2010.-163 c. [15], Эффективность государственного управления: системымониторинга удовлетворенности граждан качествомгосударственных услуг. Обзор международного опыта. - М.: Аспект-пресс, 2008. - 274 с. [14], еңбектері диссертациялық жұмыстың тиімділігін арттырды.
Шетелдік тарихнаманы қарастыра келе, батыстық авторлардың еңбектерін қолдану жұмыстың деңгейін көтеретінін аңғартады. Кәсіпорынның қызметі жайлы және қазіргі заманғы экономикалық модельдер туралы шетелдік авторлардың біршама еңбектері кездеседі. Солардың қатарында: Төртінші индустриялық революция жайлы Ш. Клаустың [45], процесттерді басқару туралы Й.Беккердің мақаласы [46], кәсіпорындар мен компаниялардың бизнес-процестерін реинжиниринг жасау туралы М.Хаммердің [47] еңбегі, бизнес-модельдерді жасау бойынша А.Халлербахтың мақаласы [48], Ж. Сазерлендтың еңбегі [49], кейс-менеджмент бойынша К. Ле Клэрдің еңбегі [50] мен жарияланымдары жұмыс мағлұматтарының жинағының маңызды бөлігі болып табылады.
Зерттеудің қолданбалы маңызы экономикаын мемлекеттік реттеу арқылы нарықтағы жаңа бәсекенің трансформациясына сәйкес Қазақстан Республикасы бүкіл әлемдік цифрлы экономиканың арасында нақты орынды ала отырып әлеуметтік жағдайын жасау да мүмкіндік береді, жаңа көрсетілген шаралар арқылы реттеу механизімінің жаңа мүмкүншілігін арттырады. Диссертация мәліметтері экономика, шағын және орта кәсіпкерлікті мемелкеттік реттеу нақты мысалдарды зерттеу нәтижесінде туындаған тұжырымдар, сондай-ақ, Қазақстан Республикасының экономикалық даму бағытын анықтау процесінде ұсыныстар ретінде қолданыс таба алады.
Сонымен қатар, автордың қорытындылары мен ұсыныстарын жоғарғы оқу орындарында Қазақстан Республикасының экономикасы, кәсіпорындардың мемлекеттік реттеуді цирфландыруды дамыту, мемлекеттік басқару бойынша арнайы оқу бағдарламаларын жасау кезінде пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралады. Негізгі бөлім өз алдына үш тарауға, ал олардың әрбіреуі өз кезегінде екі, үш, төрт тақырыптарға бөлінген.
Диссертация жұмысының көлемі 99 бетке сәйкес келеді.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДЕГІ ЦИФРЛАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудегі: мәні, құрылымы және ерекшеліктері
Қазіргі таңда экономиканың нақты даму жолының бірі ол таза нарақтық бәсекелестікке ғана үкімет тарапынан толық бостандық бере қоймай, мемлекеттің сенімді даму жолының керек шарты, бұл экономиканы мемлекеттік реттеу құралдары арқылы болжай алмайтын экономикалық кризис, экологиялық аппатар кездерінен сақтау ретінде немесе антимонопольді саясатты жүргізу арқылы бәсекелестікке, қоғамның осал топтарына және көмек қажет кәсіпкерліктерге қолдау көрсету арқылы экономикалық және саяси тұрақтылықты мемлекеттің экономиканы реттеу болып табылады. Бұл ситуацияны толықтай көру үшін негізгі теориялық түсініктерді қамтуымыз қажет. Яғни мемлекеттік реттеу мен цифрландыруының өзімен не көрсетенін біліп алуымыз керек.
Мемлекет дегеніміз - қоғамның саяси ұйымдастырылған түрі болып табылады. Оның негізгі міндеті - қалыптастырылған қоғамдық құрылымдарды қорғау жəне тəртіп сақтауды, адамдардың мінез-құлқына жəне қоғамға билік жүргізу арқылы жəне түрлі билік нұсқауларын қолдану арқылы реттеу болып табылады.
Мемлекеттің негізгі белгілері: аумағы, ондағы бекітілген заң құқық-тары, бекітілген санкциялар нормаларының жүйесі жəне осы функцияларды жүзеге асыратын амалдары мен əдістері. Мемлекет құрылған күннен бастап, өзінің институт ретіндегі міндеті сəйкес жалпы халықтың еркі мен мүддесін қорғауға тиісті. Мемлекеттік реттеу жүргізгенде экономикалық шешімдердің құқықтық негіздерін қамтамасыздандыру, шаруашылық жүргізу жағдайлары мен тұрақтылықты қамтамасыздандыру, экономиканың секторларын дамыту, нарықтық инфрақұрылымдарды дамыту, ұдайы өндіріс пен ақша айналымының негізгі параметрлеріне бақылау жүргізуі жəне қоғамдағы əрбір адамның мемлекеттің дамуына үлес қосушы, мəдениетті тұлға ретінде қарастырылуы қажет.
Экономиканы мемлекеттік реттеу, мемлекеттің экономикалық саясаты немесе мемлекеттің экономикаға араласуы деген терминдер мына мағынаны білдіреді: қоғамның дамуындағы əлеуметтік-экономикалық үдерістерді қолдаумен, экономикалық өсуді қамтамасыздандыратын жəне халықтың игілігін қамтамасыздандыратын əлеуметтік-экономикалық процестер мен салаларды реттеумен, түзетумен жəне қолдаумен байланысты іс-шаралардың жиынтығы.
Нарықтық экономика жағдайындағы экономиканы мемлекеттік реттеу (ЭМР) - қазіргі кезеңдегі əлеуметтік-экономикалық жүйенің өзгерістерге бейімделуін қамтамасыз ету жəне оның тұрақтылығын сақтау мақсатында мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдардың жүзеге асыратын заң шығарушы, атқарушы жəне бақылау шараларының жүйесі.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мынандай анықтамаларын келтіруге болады: 1) Экономиканы мемлекеттік реттеу дегеніміз - нарықтық тетіктердің қызмет етуі үшін экологиялық жəне əлеуметтік мəселелерді шешу үшін қалыпты жағдайларды қамтамасыз ету мақсатындағы мемлекеттің шаруашылық субъектілері мен нарық конъюнктурасына мақсатты бағдарланған əсері;
2) Экономиканы мемлекеттік реттеу -- экономикалық құбылыстар мен олардың байланыстарын қолдауды немесе өзгертуді қамтамасыз ететін мақсатты бағдарланған үдеріс.
Қорытындылай айтқанда, экономиканы мемлекеттік реттеу -- ұлттық экономиканың тиімді қызмет етуіне бағдарланған, ұлттық экономиканы тұрақтандыру, елдің əлеуметтік дамуын қолдау, ұлттық экономиканы дамытудағы стратегиялық мақсаттарға қол жеткізу, қоғам мүшелерінің мүдделерін біріктіру мақсатындағы мемлекеттік құрылымдармен жəне қоғамдық ұйымдармен жүзеге асырылатын заңдық, орындаушылық жəне бақылау сипатындағы іс-шаралар жүйесі.
Экономиканы мемлекеттік реттеу саласы- экономикалық қарым- қатынастарды реттеу кезіндегі билік органдары жүргізетін мақсатты қағидалардың немесе іс-шаралардың жиынтығы. Бұған мыналар жатады:
1. Ел экономикасының өсуі жəне экономикалық дамуын қамтамасыз ету;
2. Тиімді жұмыспен қамту;
3. Ел экономикасын экономикалық тиімділікке қол жеткізуге бағдарлау;
4. Бағаның тұрақты деңгейін қамтамасыз ету;
5. Экономикалық еркіндікті қамтамасыз ету;
6. Табысты əділ бөлуді қамтамасыз ету;
7. Елдің сыртқы сауда балансын теңестіру.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі міндеттері:
Нарықтық реттеуші тетіктерді жəне жүйелерді құру арқылы экономиканың ашық жұмыс істеуін қамтамасыз ету. Сонымен бірге, экономиканың шаруашылық өміріндегі субъектілерге мемлекеттің рөлін азайту, сыртқы экономикалық саясатты жүзеге асыру əдістерін кеңейту, шетел елдің инвестицияларын тарту, валюталық банктердің тетіктерін тұрақтандыру;
Түрлі меншіктік жəне шаруашылық формаларын көбейту арқылы, яғни экономикадағы жеке меншік секторының қызмет етуіне жағдай жасау арқылы нарықтық бəсекелестікті арттыру үшін кəсіпкерлікті, шағын жəне орта бизнесті дамыту негізінде көп деңгейлі экономика негіздерін қалыптастыру;
Халықаралық стандарттарға сəйкес екі деңгейлі банк жүйесін д жəне қалыптастыру негізінде нарықтық экономика институттары мен инфрақұрылымдарын құру;
Елдің нарықтық шаруашылығын жəне мемлекеттік реттеудің экономикалық тетіктерін, сонымен қатар индикативті жоспарлау, болжамдау, бюджеттік бағдарламалар, елдің əлеуметтік-экономикалық даму бағдарлама- ларының жүйесін жасау;
Экономиканың жəне оның салаларының, экономикалық тұрақтылық пен бəсеке қабілеттілігін қолдау;
Көлеңкелі экономиканың аясын тарылту, өркениетті нарықтық ортаны қалыптастыру, табиғи монополиялардың қызметін бақылау жəне осылардың негізінде соңғы тұтынушының мүддесін қорғау, сонымен қоса өндірістік жəне коммерциялық қызметтің дамуына жағдай жасайды;
Отандық тауар өндірушілерін қолдау, жұмыс орындарын сақтау жəне кеңейту, өндірістік жəне экспорттық құрылымдардағы шикізаттық бағдарлануды азайту.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің нақты бағыттары, əдістері, масштабы, қандай да бір елдегі нақты бағыттар ағымындағы, уақыт аралығындағы экономикалық жəне əлеуметтік мəселелерінің сипаты мен күрделілігіне байланысты анықталады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті мүмкіндігі - экономикалық дамудың деңгейі, өндіріс пен капиталды шоғырландыру деңгейіне байланысты анықталады. Экономикалық, əлеуметтік, экологиялық мəселелерінің күрделігі мемлекеттік органдар тарапынан нақты іс-əрекеттерді жүзеге асыруын талап етеді.
Осыған орай, экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті себептеріне мыналар жатады:
Экономиканың нақты аумақтық кеңістігін анықтап алмай, оның дамуын бақылау мүмкін емес. Кəсіпкердің үй шаруашылығының немесе кез келген экономикалық қарым-қатынастарға қатысушы субъектілердің мүдделері соңғы тұтыну арқылы жүзеге асырылады. Ал ол белгілі бір территориялық ұйымға немесе əлеуметтік ортаға енгізілуі қажет. Яғни, шаруашылық қызмет ететін аумақтық кеңістікті анықтаушы жəне оның тұтынушылығын қамтамасыз ететін - мемлекет. Сонымен бірге, қазіргі уақытта аумақтық кеңістік халықаралық байланыстарды, экономикалық қарым-қатынасты жүзеге асыруына шаруашылық қызметті əлемдік нарықта қорғауына мүмкіндік туғызады;
Халықтың мүдделерін қорғау, елдің даму мақсаттарын анықтайды, тұрақты ұдайы өндіріс пен экономикалық ортаны қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Мемлекеттің жалпы ұлттық мақсаттары мен мүдделерін қалыптастыру кезінде қоғамның құндылықтық бағдарлары, оның əлеуметтік-рухани қорлары, тарихи-индивидуалдық, коллективтік параметрлері ескерілуі қажет. Бизнес қаншалықты кең дамығанымен осы мүдделерді, мақсаттарды ескеру қажет. Сонымен бірге, ұлттық қауіпсіздік мүдделерінің, қоғамның рухани құндылықтарының ескерілуі тиіс;
Елдегі экономикалық мүдделердің тепе-теңдігін сақтау жəне қолдау, мемлекеттен ойланып таразыланған даму бағыттарын анықтауды жəне саясат жүргізуді талап етеді;
Өндірістік күштердің дамуы, ұдайы өндіріс фазаларының аралығында туындайтын диспропорцияларды түзетудің алдын алуды жəне тиімді қызмет етуді қамтамасыз ету керек;
Жалпы дүниежүзілік даму үрдістері, елде коммуникациялық инфрақұрылымдарды дамытудың жəне қолдаудың қажеттілігін туындатады. Өйткені, бұл елдің нарықтық экономикалық өзара əрекеттіктерді, сонымен қоса басқа ел нарықтарының келісімдік іс-əрекеттер жүргізуге мүмкіндік туғызады.
Əрине, ұсынылған факторлардың топтамасы шартты болып табылады: мысалы, жұмыспен қамту мəселесін шешу қайта өндіру үдерісінің оңтайлы қамтамасыз етілуіне əкелсе, макроэкономикалық тепе-теңдікті қолдау əлеуметтік шиеленістің қысқаруына əкеледі. Қазіргі заманғы жағдайда экономиканы мемлекеттік реттеу ұдайы өндіріс үдерісінің құрама бөлігі болып табылады. Оның нақты бағыттары, түрлері, ауқымдары нақты кезеңдегі белгілі бір елдің экономикалық жəне əлеуметтік мəселелерінің сипаты мен өткірлігіне байланысты анықталады. Экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті мүмкіндігі экономикалық дамуының, өндіріс пен капитал шоғырлануының белгілі деңгейге жетуімен қатар пайда болады. Бұл мүмкіндікті шындыққа айналдыратын қажеттілік экономиканы мемлекеттік реттеу шеше алатын мəселелердің өсуімен анықталады. Экономикалық, əлеуметтік, экологиялық, əлемдік шаруашылық мəселелердің өткірлігі мемлекет тарапынан болатын нақты шараларды талап етеді.
Сонымен қатар, экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі үш түрі ажыратылады:
1. Экономиканы реттеудегі толық мемлекеттік монополизм. Бұл КСРО мен басқа да кеңестік мемлекеттерге тəн. Бүгінгі таңда кейбір мемлекеттерде де сақталған, мысалы Солтүстік Кореяда.
2. Нарықтық жəне мемлекеттік реттеудің əралуан нұсқалары. Мұндай нұсқалар швед, жапон, қытай үлгілерінде, сонымен қатар, германдық əлеуметтік бағыттағы нарықтық экономика үлгісінде жүзеге асырылған.
3. Ақырғы либерализм, жеке кəсіпкерліктің ерікті түрде дамуын ғана тиімділік деп санайды. Мемлекеттік реттеудің бұл түрі ең алдымен АҚШ-қа тəн.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің осы секілді түрлерінің қалыпта-суынан бұрын, алдымен əртүрлі экономикалық идеялар мен ғылыми теориялар пайда болады жəне дамыды. Ұлттық экономиканың дамуындағы мемлекет рөлі туралы түсінік пен көзқарастар жүйесі əрқашанда экономикалық теориядағы негізгі орындардың бел ортасында болды.
Экономика ғылымы пайда болғаннан бастап ғалымдар экономиканы мемлекеттік реттеу қызметтерінің экономикадағы рөліне байланысты түрлі мəселелермен айналысты. Əртүрлі экономистердің əртүрлі уақытта жəне əртүрлі елдерде дайындаған теориялары, ұлттық экономика тəжірибесінде қолданылып отырды.
Мемлекеттік реттеу нысандары
Мемлекеттік мақсатты бағдарламалар (әлеуметтік);
Болжау;
Жағдайларды модельдеу.
Мемлекетті реттеу қызметтің техникалық аспектілеріне де қолданылады. Бұл "техникалық реттеу" деп аталады. Бұл реттеуде экономикалық реттеуге тән жалпы "орталықтандырылған механизмдер" бар: стандарттау, сертификаттау және қадағалау, лицензиялау, аккредиттеу, беру, тіркеу, Санкциялар және өтініштер.
Сонымен қатар мемлекеттік реттеу нысандары келесі себептерімен іске асуы мүмкін:
Өндірістің жеке және мемлекеттік сипатының болуы;
Нарықтағы теріс әсерлердің пайда болуы (кедейлік пен кедейлік, қылмыс, экологиялық проблемалар және т. б.);
Ғылыми-техникалық прогресс;
Монополияландыру үрдісі;
Халықаралық бәсекелестіктің болуы.
Қорыта аитқанда, Мемлекеттік реттеу қазіргі кезеңдегі əлеуметтік-экономикалық жүйенің өзгерістерге бейімделуін қамтамасыз ету жəне оның тұрақтылығын сақтау мақсатында цифрлы экономикалық процестер мен салаларға қатысты бәсекелістік арттырып, Нарықтағы теріс әсерлердің пайда болдырмау себебімен процестер мен салаларды реттеумен, түзетумен жəне қолдаумен байланысты іс-шаралардың жиынтығы.
Экономиканы мемлекеттік реттеудегі цифрландырудың негізгі бағыты және дамуы.
Мемлекеттік қызмет көрстетуде цифрланырудың негізгі бағыттарын анықтау үшін цифрлық экономика түснігін анықтау қажет екені анық.
Цифрлық экономика-бұл коммерциялық операциялар және кәсіби өзара ақпараттық-коммуникациялық технологиялар қолдау көрсететін дүниежүзілік экономикалық қызмет желісі.
Оны сандық технологияларға негізделген экономика ретінде қысқаша сипаттауға болады. Өзінің алғашқы күндерінде интернетке қосылуға тәуелді болу себебімен цифрлық экономика кейде интернет-экономика, жаңа экономика немесе веб-экономика деп аталатын.
Алайда, экономистер мен бизнес көшбасшылары цифрлық экономика интернет-экономикаға қарағанда дамыған және күрделі деп санайды, бұл бір анықтамаға сәйкес интернеттен алынған экономикалық құндылықты білдіреді.
Халықаралық мағынада, цифрлық экономика-бұл бизнес субъектілері арасындағы қатынастардың желілік, жүйелік ұйымдастырылған кеңістіктік құрылымы болып табылады. Ол құру секторын және жаңа ақпаратты пайдалану, технология және өнімдер, телекоммуникациялық қызметтер, электрондық бизнес, электрондық сауда, электрондық нарықтар, қашықтан қызмет көрсету және басқа компоненттерді қамтиды.
Цифрлы экономиканың келесі белгілер негізгі болып табылады:
- Экономикалық қызмет платформаларға бағытталған
цифрлық экономика;
- дербестендірілген сервистік модельдер;
- өндірушілер мен тұтынушылардың тікелей өзара іс-қимылы;
- бірлесіп пайдалану экономикасын тарату;
- жеке қатысушылар үлесінің маңызды рөлі
Цифрлық экономика үшінші өнеркәсіптік революциядан Төртінші өнеркәсіптік революцияға көшуді көрсетеді. Үшінші өнеркәсіптік революция, кейде цифрлық революция деп аталады, XX ғасырдың аяғында аналогтық электронды және механикалық құрылғылардан цифрлық технологияларға көшу кезінде болған өзгерістерді білдіреді. Төртінші индустриялық революция цифрлық революцияға негізделген.
Бүгінгі таңда кейбір адамдар компьютерде бар тапсырмаларды орындау үшін технологияны қолданады, бірақ сандық экономика одан әрі дамыған.Бұл дәстүрлі түрде қолмен немесе аналогтық құрылғыларда орындалатын тапсырмаларды орындау үшін компьютерді пайдалану ғана емес,цифрлық экономика ұйымдар мен ұйымдардың мүмкіндігі мен қажеттілігін атап көрсетеді.Жеке тұлғаларға қойылған міндеттерді орындау үшін технологияларды пайдалану бұрынғыдан гөрі жақсы, жылдам және жиі басқаша әсер береді.Сонымен қатар, бұл термин бұдан бұрын мүмкін емес міндеттерді орындау және іс-шараларға қатысу үшін технологияны қолдану қабілетін көрсетеді.
Цифрлы экономика цифрландыру және автоматтандырудың шектерінен әлде қайда асып түседі. Барлық ұйымдарға бәсекелес болу үшін инновациялар мен цифрлы технологияларды қолдануға қабілетті қызметкерлер қажет. Демек, цифрлық экономикада пайда болатын бәсекелестік барған сайын маңызды нысанға айналуда.
Цифрлы нарықтардағы бәсекелестік белгілі бір ерекше айырмашылықтарға ие.
Біріншіден, үстемдік немесе тіпті монополия интернет-платформалар әрдайым бизнеске ұтымды нәтижеге әкеледі.
Екіншіден цифрлық нарықтар көбінесе күшті желілік әсер және масштабымен ұтым эффектісін көбейтеді..
Үшіншіден, көптеген цифрлық нарықтар екіжақты болу себебімен пайдаланушылардың кем дегенде екі тобы пайда көруге мүмкіндік береді.
Бүгінгі күні Интернет экономикасы дамушы елдерде жылына 25%-ға дейінгі қарқынмен өсіп келеді, бұл ретте экономиканың бірде бір саласы мұндай қарқынға тіпті жақындай да алмайды. Барлық жаһандық деректердің 90%-ы бар-жоғы соңғы екі жылдың ішінде жасалды. Қазірдің өзінде интернетке 35 миллиард құрылғы қосылған және деректермен алмасуды жүзеге асырады, бұл цифр әлемдегі тұрғындардың жалпы санынан бес есе артық. Бірақ, сонымен бірге Үкімет пен корпорация жыл сайын кең таралған жаңа құбылыс - кибершабуылдарға қарсы іс-қимыл жасауға жарты триллионға жуық АҚШ долларын жұмсайды.
Цифрландыруға күш салу адами капитал белсенді түрде дамитын - болашақтың білімі мен дағдылары ерте жастан бастап тәрбиеленетін, автоматтандыру және басқа да жаңа технологиялар есебінен бизнес жұмысының тиімділігі мен жылдамдығы артатын, ал азаматтардың өз мемлекеттерімен диалогы қарапайым әрі ашық болатын жаңа қоғамды құруға әкеледі. Цифрлық рефолюция біздің көз алдымызда өтуде.
Бұл өзгерістер соңғы жылдары түрлі салаларда қолданылатын көптеген технологиялық инновациялардың енгізілуімен туындады. Өндіріс және қосымша құнды алу тәсілдері түбегейлі өзгеруде, адамдардың білімі мен еңбек дағдыларына жаңа талаптар пайда болуда. Өнеркәсіптік заттар интернеті икемді және ақылды өндірістің мүмкіндіктерін пайдалана отырып, өндірістік салалардың болашағын қалыптастырады, өнімділіктің революциялық өсуін қамтамасыз етеді. Жасанды интеллект қаржы қызметтері мен медицина сияқты консервативтік салаларда да енгізілуде. 3D басып шығару технологиясы бүгінгі күннің өзінде авиация, логистика, биомедицина және автомобиль өнеркәсібі секілді салалардың трансформациялануына ықпал етеді. Блокчейннің жаһандық ақша жүйесін трансформациялауға барлық алғышарттары бар. Үлкен деректер және байланыстың жаппай қолжетімділігі жаһандық ауқымда қарқынды түрде таратылатын факторлардың бірі болып табылады, олардың негізінде "бірлесіп тұтыну экономикасы" құрылады. "Физикалық активтер болмаған жағдайда бірлесіп тұтыну" сегментінің көшбасшылары капиталдандыру мөлшері бойынша теңгерімінде көптеген миллиард физикалық активтері бар дәстүрлі компаниялардың құнынан асып түседі.
Бұл өзгерістер түбегейлі болып табылады және бұрынғыдай ондаған жылдар бойы емес, санаулы жылдар ішінде, тіпті санаулы айлар ішінде болады. Бірақ бұл тек бастамасы ғана, ал әлем өзгерістердің негізгі бөлігін әлі де бастан кешеді. Өзгерістердің қарқыны өсуде, алайда осы өзгерістердің бір бөлігі болу әлі де кеш емес.
Бүгінде цифрландыру процесі әлемдегі барлық елдерге әсер етеді. Сонымен қатар әрбір ел цифрлық дамудың басымдықтарын өзі айқындайды. Әлемдегі 15-тен астам мемлекет қазіргі уақытта ұлттық цифрландыру бағдарламаларын іске асыруда. Қытай, Сингапур, Жаңа Зеландия, Оңтүстік Корея және Дания ұлттық экономикаларды цифрландыру бойынша алдыңғы қатардағы елдер болып табылады. Қытай өзінің "интернет плюс" бағдарламасында цифрлық индустрияны дәстүрлімен біріктіреді, Канада Торонтода АКТ-хабын жасады, Сингапур драйвері АКТ болып табылатын "ақылды экономиканы" қалыптастырады, Оңтүстік Корея "Креативті экономика" бағдарламасында адами капиталды, кәсіпкерлікті дамытуға және АКТ саласындағы жетістіктерді таратуға бағдарланады, ал Дания мемлекеттік секторды цифрландыруға баса назар аударуда.
Осы елдерде мемлекет бағдарламаны іске қосу мен іске асыруда маңызды рөл атқарады, бұл ретте табысқа жету "цифрлық жекешелендіру" деп аталатын жеке ойыншылардың қатысуына байланысты. Бүгінде біз мемлекеттің экономикалық жүйенің қатысушыларын цифрлық болашаққа саналы түрде итермелеуі сияқты көптеген мысалдарды байқаймыз. Мемлекет басымдықтар ретінде анықталған "тиімсіздіктерді" жабу үшін өзінің "тендерін" жариялайды. Ойыншылар өздерінің "бидтерін", жобаларды ықтимал іске асыруға пилоттық тұжырымдамаларын және тәсілдерді ұсынады. Мемлекет ұсыныстарды бағалап, пилоттық жобалар конкурсының қорытындысы бойынша жеңімпазды таңдайды. Жеңімпаз, әдетте, тікелей мемлекеттік субсидияларды алмайды, бірақ өз жобасын "толық негізде" іске асыру құқығын алады (осы немесе басқа бағытта, сол немесе басқа салада, сол немесе басқа өңірде). Мемлекет нормативтік база саласында негізгі стейкхолдерлермен (өңірлік билік және т.б.) синхрондауды және кооперациялауды қолдау көрсетуді, сондай-ақ "цифрландырылатын" салаларға ынталандыру жасауды қамтамасыз етеді. Сондай-ақ жеңімпаздардың консорциумын таңдауы мүмкін, бұл оны іске асыру кезінде тәуекелдерін азайтуға мүмкіндік береді, сонымен бірге 2-3 ойыншы арасындағы бәсекелестікті қолдайды.
Цифрлық жекешелендіру тәсілінің ең жарқын мысалы - Сингапур. Осылайша, 2014 жылы мемлекет Smart Nation тұжырымдамасын әзірлеуді бастамашылық етіп, оны нақтылау және іске асыру үшін бизнес және сарапшылар қауымдастығын ынтымақтасуға шақырды. Smart Nation - мемлекеттің азаматтардың күнделікті өміріне цифрландыруды енгізу арқылы өмір сүру сапасын жақсарту жөніндегі бастамасы. Мемлекет Smart Nation шеңберінде бастамаларды іске асыру үшін бірінші кезектегі міндеттердің бірқатарын шешу үшін бастапқы сұрауды қалыптастырды. Мәселен, бастапқыда айқындалған негізгі бастамалардың бірі "ақылды қаланы" құру үшін ұлттық сенсорлық желіні дамыту болып табылады. Техникалық шешім әзірлеуге мердігер таңдау үшін мемлекет әрбір міндет бойынша тендер ұйымдастырады.
Тендерге қатысу брифингтің талаптарына жауап беретін барлық қатысушылар үшін ашық: осылайша, мемлекет тек ірі бизнеске ғана емес, сондай-ақ шағын және орта бизнеске де назар аударады. 2015-2016 жылдары келісімшарттардың жартысынан астамы шағын және орта бизнеспен жасалғанын атап өту қажет.
Мемлекет елімізде нақты технологияларды жедел дамыту есебінен "цифрлық серпілісті" де қамтамасыз ете алады. Мұндай жағдайларда мемлекет инвестицияларға жұмсалатын қаражаттың ұзақ мерзімді қайтарылымына, бәсекелестік жағдайға, трендтерге жүргізілген бағалауға сүйене отырып, қаржыландырудың негізгі, ең перспективті бағыттарын айқындайтын инвестор рөлін қабылдайды, сондай-ақ табыстың білім беру және кадрларды қайта даярлау сияқты іргелі шарттарына қаржы жұмсайды.
Оңтүстік Кореяда басты компаниялар мемлекеттің белсенді ұстанымы кезінде өздері дербес серпінді цифрлық технологияларға инвестиция жасайды. Мәселен, елдегі ең ірі телеком операторларының бірі - SKT - жасанды интеллект технологияларына және "заттар интернетіне" 4 миллиард АҚШ долларынан астам инвестиция салуға ниет білдірді. Оператор жаңа технологияларды дамытуда серіктестіктің қажет екенін атап өтеді, сондай-ақ дәл шешімдерді әзірлеу үшін жергілікті стартаптарды тартуды жоспарлайды.
Тағы бір жаһандық тренд - "мемлекеттің өзін-өзі цифрландыруы", яғни мемлекет пен мемлекеттік компаниялардың операцияларын цифрландыру. Өзін-өзі цифрландыру - бұл экономикадағы құндылықтарды құруды, әл-ауқаттың артуын, бизнесте және тұрмыс деңгейінде лайықты орынға ие болуға бағытталған кез-келген мемлекеттің іске асыруы керек міндет.
Мемлекет деңгейінде өзін-өзі цифрландырудың екі негізгі бағыты бар:
- Мемлекеттік басқаруды цифрландыру: цифрлық құжат айналымы, digital by default және digital first қағидаттары, тиімсіз процестерді қайта қарау. Бұл логикада өзін-өзі цифрландыру сервистердің барлық спектрін қамтиды: мемлекеттік құрылымдардың ішкі өзара іс-қимылы - G2G, азаматтармен өзара іс-қимылы - G2C, бизнеспен өзара іс-қимыл - G2B.
- Квазимемлекеттік сектор субъектілерін цифрландыру, әсіресе, мемлекет әлі де бұрынғыдай, экономикадағы жұмыс орындарының көпшілігіне сол немесе басқа нысанда жауап беретін және сол себепті еңбек өнімділігінің өсуі үшін жауап беретін Қазақстан сияқты елдер үшін өзекті болып табылады. Осындай компаниялар үшін көбінесе дәстүрлі бәсекелестік нарықтық механизмдері жұмыс істемейтіндіктен, цифрлық трансформациялауды іске асырумен байланысты өлшенетін ТНК әзірленіп, белгіленеді (индустрия 4.0 технологияларын енгізу және құнды сәйкес құру жаңа өнімнен түсетін түсімнің %, қызметкерлерді оқыту және қайта даярлау).
Мысалы, Дания мемлекеттік органдарды цифрландыруды белсенді ивестициялайды. Қазіргі уақытта әрбір азаматтың және әрбір бизнестің жеке кабинеті бар, ол арқылы нақты уақыт режимінде мемлекеттік органдармен тілдесу жүреді. 2015 жылдан бастап барлық азамат мемлекеттік органдармен тек интернет арқылы тілдесуге міндетті (Данияда үй шаруашылығының 95%-ның интернетке қолжетімділігі бар), әр азамат цифрлық паспортқа (digital ID) ие), ал барлық мемлекеттік органдар мен муниципалитеттер бірыңғай кабинет арқылы барлық ведомствомен өзара іс-қимыл жасауға мүмкіндік беретін бірыңғай желімен байланыстырылған. Бизнес коммуникациядан басқа интернет арқылы барлық операцияларды орындауға, үзінділерді алуға, салықтарды төлеуге және есептерді жіберуге мүмкіндігі бар (электрондық түрде құжаттарды жіберу және қабылдау қағаз түрінде жіберген 5 күнмен салыстырғанда 5 минутқа созылады). Мұндай жүйе жыл сайын бюджеттің 10-20%-ын үнемдеуге мүмкіндік береді.
Осы өзгерістердің барлығы ұзақ мерзімді экономикалық және әлеуметтік салдарларға ие. Жаһандық ауқымда жедел қарқынмен таралып жатқан "Бірлесіп тұтыну экономикасы" сияқты құбылыс әрбір тұтынушыға тікелей әсер етіп қана қоймай, бірақ жалпы елге жанама әсер етеді. Бұл өзін-өзі жұмыспен қамтыған азаматтар үшін шешім болып табылады, ол кәсіпкерлік қызметті жүргізуге ынталандырып, экономикалық белсенділіктің өсуіне ықпал етеді. Бұл тренд жаңа активтер мен тұтыну заттары жеке шығындарды қысқарту мақсатында бірлесіп пайдаланғаннан кейін одан әрі қарай дамитын болады.
Жұмыспен қамту құрылымы мен нысаны айтарлықтай өзгеретіндігі қазірдің өзінде белгілі. Технологияларды дамыту трансшекаралық қашықтан жұмыспен қамтуды дамытуға ықпал етеді, бұл көші-қон кедергілеріне тап болмайды.
Біздің мемлекет те әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси дамуының негізгі дамуға және де Қазақстанның 2050 жылға дейінгі даму стратегиясына сайкелу себебімен Экономикалық серпілестікке Цифрлық Қазақстанмемлекеттік бағдарламасын бекітілді. Даму тұжырымдамасы нақты аянысаланы дамыту пайымын (5-10 жыл кезеңге), сондай-ақ Мемлекеттік жоспарлау жүйесінің жоғары тұрған құжаттарында айқындалған мақсаттар мен міндеттерге, тәсілдерге және Біріккен Ұлттар Ұйымының Орнықты даму мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған тиісті саясатты іске асырудың негізгі қағидаттары мен тәсілдерін айқындайтын құжат болып табылады.
Қорыта аитқанда Цифрлық экономика-бұл коммерциялық операциялар және кәсіби өзара ақпараттық-коммуникациялық технологиялар қолдау көрсететін дүниежүзілік экономикалық қызмет желісі. Оны сандық технологияларға негізделген экономика ретінде қысқаша сипаттауға болады. Өзінің алғашқы күндерінде интернетке қосылуға тәуелді болу себебімен цифрлық экономика кейде интернет-экономика, жаңа экономика немесе веб-экономика деп аталатын.
"Экономика салаларын цифрландыру" - еңбек өнімділігін арттыруға және капиталдандырудың өсуіне алып келетін озық технологиялар мен мүмкіндіктерді пайдалана отырып, Қазақстан Республикасы экономикасының дәстүрлі салаларын түрлендіру бағыты. Оған қоса негізгі бес бағыттан тұрады олар цифрлық мемлекетке көшу,цифрлық жібек жолын іске асыру, адами капиталды дамыту, инновациялық экожүйені құру.
Экономиканы мемлекеттік реттеудегі цифрландырудың негізгі салалары
Бұрын технологияларды енгізу, инфрақұрылым құру цифрлық теңсіздікті қысқартуға бағытталған болатын. Бірақ тек цифрлық түрде өтетін адам өміріндегі процестердің өсуіне байланысты әлеуметтік теңсіздіктің туындау қаупі бар екендігі байқалады.
Халықтың әлеуметтік осал топтары, оның ішінде мүгедектігі бар азаматтар үшін цифрлық өнімдердің қолжетімділігін қамтамасыз ету мақсатында өнімдерді халықтың көрсетілген топтарының мұқтаждықтарына бейімдеу үшін ұсынымдар әзірлеу көзделетін болады.
Әлеуметтік-еңбек саласын цифрландыру
Мемлекеттік органдар платформалық модельге көше отырып, халықтың мұқтаж санаттарын дербес анықтап, оларға қажетті қолдау шараларын көрсететін болады. Іс жүзінде іске асыру үшін ақпараттық жүйелерді интеграциялауды, "отбасының цифрлық әлеуметтік картасын" құру үшін деректерді өзектендіруді жүргізу қажет, бұл әл-ауқат деңгейін кешенді бағалау үшін жеке адамдардың да, үй шаруашылықтарының да толыққанды портретін жасауға мүмкіндік береді. Отбасының әлеуметтік картасы әлеуметтік қолдау шараларын, оның ішінде бюджеттен тыс қорлар (Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры - МӘСҚ, медициналық сақтандыру қоры - МСҚ) арқылы көрсетілетін шараларды тағайындау кезінде мемлекет пен азаматтардың өзара іс-қимылының жаңа форматын енгізуге мүмкіндік береді.
Әлеуметтік төлемдерді цифрландыру шеңберінде балама ретінде мемлекеттің әлеуметтік төлемдері есептелуі мүмкін жеке сәйкестендіру нөмірі (ЖСН) базасында азаматтардың цифрлық "әлеуметтік әмиянын" енгізу жоспарлануда.
Цифрлық төлем құралдары қаржылық жағдайына қарамастан халықтың әлеуметтік осал топтарына қолжетімді болады. Осылайша әлеуметтік төлемдерді есептеу рәсімдері жеңілдетіледі, әлеуметтік қолдау процестері жетілдіріледі, бюджет қаражатының шығыстары оңтайландырылады.
Мұндай тәсіл мүмкіндігі шектеулі адамдардың өмір сүру сапасын едәуір жақсартуға тиіс. Сондай-ақ мүгедектігі бар адамдарға мемлекеттік қызметтер оңалтудың техникалық құралдарын және әлеуметтік қызметтерді дербес сатып алу мүмкіндігімен электрондық түрде ұсынылатын болады. Бұл ретте, цифрлық шешімдер көру қабілеті бойынша мүгедек адамдарға бейімделуге тиіс.
Еңбек қатынастарын цифрландыру тиімділікті арттыру үшін үлкен мүмкіндіктер жасайды. Еңбек қатынастарының көптеген аспектілері еңбек кітапшаларынан бастап, оқыту мен қайта даярлауға дейін толық цифрлық форматқа көшіріледі. Цифрлық шарттар қызметкерлерді қашықтан жалдауға мүмкіндік береді, бұл Қазақстан сияқты бір-бірінен шалғай елді мекендері бар ел үшін өте ыңғайлы.
Денсаулық сақтау жүйесін цифрландыру
Денсаулық сақтаудың бірыңғай цифрлық кеңістігін құру
Бүгінгі күні аурулардың профилактикасы мен емдеудің жеке тәсілі медицинадағы әлемдік тренд болып табылады. Адамның медициналық тарихын туған сәттен бастап жүргізуге болады - "онлайн денсаулық паспорты".
Азаматтың бірегей медициналық деректерін жинау және жасанды интеллект (ЖИ) жүйелерін пайдалану дербес профилактика шараларын әзірлеуге және оңтайлы, алдын ала емдеу әдісін таңдауға көмектеседі. ЖИ жүйелері дамып, жетілдірілетіндіктен, денсаулықты асқынтып алған ауытқуларды кейінірек компьютерлік антивирустық бағдарламалар жұмысы сияқты автоматты "фондық" режимде анықтауға болады. Бірақ мұндай болашақты жүзеге асыру үшін денсаулық сақтау және медицина саласындағы цифрлық шешімдер бір-бірімен байланыс орнатуға мүмкіндік беруі керек. Сондықтан азаматтардың денсаулығы туралы деректерді жинауды, өңдеуді және алмасуды қамтамасыз ететін тұтас цифрлық платформа қалыптастырылуға тиіс. Мұның өзі денсаулық сақтау жүйесінің превентивті режимде жұмыс істеуіне көмектеседі, аурулардың қымбат тұратын кеш сатыларын емдеу шығындарын азайтады, өлімге әкелетін аурулармен өмір сүру деңгейін күрт арттырады. Мемлекет үшін бұл денсаулық сақтау жүйесіне жүктемені азайтуды, халықтың денсаулығына зиян келтірместен бюджет қаражатын үнемдеуді білдіреді.
Ауруларды диагностикалауда ЖИ қолдану пациенттердің медициналық мәліметтерін (рентген, магниттік-резонанстық томография (бұдан әрі - МРТ) сияқты оқытылған алгоритмдермен өңдеу негізінде олардың жағдайын дәл анықтауға байланысты ірі және шағын медициналық мекемелердің мүмкіндіктері арасындағы шекараны жояды. Осылайша өңірлік ауруханада МРТ суретін түсіріп, қашықтықтан жасалған, әлемдік аса жоғары деңгейдегі сапалы онлайн диагностикаға сене алады.
Қашықтықтан көрсетілетін медициналық қызметтер денсаулық сақтау жүйесінің қолжетімділігі мен тиімділігін арттыруды қамтамасыз ете ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
УНИВЕРСИТЕТІ
СОРБОННА ҚАЗАҚСТАН ИНСТИТУТЫ
ӘОЖ 657; 321.219.
МҮТАЛІПОВ ЖАЛҒАС ЖАҚЫПБЕКҰЛЫ
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ҚЕХС- Экономиканы мемлекеттік реттеудегі цифрландыруды зерттеу
7М041 Бизнес және басқару
7М04105 - Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
Ғылыми жетекші:
Оралбаева Ж.З., э.ғ.к., қауым.профессор
Қорғауға жіберілді:
Сорбонна Қазақстан Институтының
Директоры
________________ А.А. Сәбитова
(қолы)
______________________2022ж.
Кафедра меңгерушісі, э.ғ.к., оқытушы______________________М.А. Анабекова
(қолы)
Ғылыми семинар төрағасы, д.э.н., доцент___________________Р.Б. Азбергенова
(қолы)
Алматы, 2022 ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДЕГІ ЦИФРЛАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.1
Экономиканы мемлекеттік реттеудегі: мәні, құрылымы және ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.2
Цифрлы экономика:мәні негізгі бағыты және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ..
14
1.3
Экономиканы мемлекеттік реттеудегі цифрландырудың негізгі салалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
19
2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДЕГІ ЦИФРЛАНДЫРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
2.1
Қазақстандық мемлекеттік қызмет көрсету жүйесінде цифрландырудың қазіргі жағдайын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
27
2.2
Қазақстандық мемлекеттік қызмет көрсету жүйесінде цифрландырудың даму жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
49
3
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДЕГІ ЦИФРЛАНДЫРУДЫҢ ДАМЫТУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
73
3.1
Қазақстандық мемлекеттік қызмет көрсету жүйесінде цифрландырудың шетелдік тәжірибесі және оны Қазақстанда қолдану мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
81
3.2
Қазақстандық мемлекеттік қызмет көрсету жүйесінде цифрландыру бойынша ұсыныстар әзірлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
87
ҚOPЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
96
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
97
НОРМАТИВТІ ҚҰЖАТТАР ЖӘНЕ СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыс келесі ормативтік құжаттардың негізінде және талаптарын ескере отырып әзірленді
Атауы
Бекітілгені
Цифрлық Қазақстан мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 12 желтоқсандағы № 827 қаулысы
Цифрландыру, ғылым және инновациялар есебінен технологиялық серпіліс ұлттық жобасын бекіту туралы
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2021 жылғы 12 қазандағы № 727 қаулысы
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар саласын және цифрлық саланы дамыту тұжырымдамасын бекіту туралы
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2021 жылғы 30 желтоқсандағы № 961 қаулысы
Қазақстан Республикасында қолма-қол шетел валютасымен айырбастау операцияларын жүзеге асыру қағидаларын бекіту туралы
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының 2019 жылғы 4 сәуірдегі № 49 қаулысы
ҚЫСҚАРТУЛАР, ТЕРМИНДЕР ЖӘНЕ АНЫҚТАМАЛАР
Осы Ережеде келесі қысқартулар қолданылады:
ҚР
Қазақастан Республикасы
АКТ
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
БҒД
Цифрлық Қазақстанмемлекеттік бағдарламасының
МО
Мемлекеттік орган
АҚШ
Америка Құрама штаттары
АХҚО
Астана халықаралық қаржы орталығының
ЖИ
Жасанды интеллектінің
КСРО
Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
УО
Уәкілетті орган
ЖО
Жергілікті орган
ЕАЭО
Евразиялық экономикалық одақ
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы Диссертациялық зерттеу Экономиканы мемлекеттік реттеудегі цифрландырудың түсінігін ашып, түрлі теориялық негіздерді қарастыра отырып цифрландырудың маңыздылығын мен бағдарламаларын қарастыра отырып, жоспларланған жұмыстардың өзектілігінің артықшылықтары мен кемшіліктерін қарастыру арқылы, Қазақстан Республикасының цифрландыру жүйелеріне жаңа цифрлы шешімдердің жаңа долдарын қарастыруға арналған.
Диссертациялық жұмыс тақырыбының өзектілігі Қазақстандық мемлекеттік экономикалық реттеудегі цифрландыру жүйесін жeтiлдiріп, экономикасын цифрлық түрлендіру үшін іргетас болады және мына факторлардың дамуына: ақпараттық қоғамға көшу, мемлекеттік басқаруды жетілдіру, ашық және мобильді үкіметтің институттарын құру, корпоративтік құрылымдар ғана емес, сонымен бірге елдің азаматтары үшін де ақпараттық инфрақұрылымдарға қолжетімділіктің өсіп, цифрлық процесіне дер кезінде бастамашылық жасау, цифрлы активті қазақстанның заңнамалық түрінде қарайтуды қарастыру болып табылады.
Магистрлық диссертацияның мақсаты - Қaзaқcтaн Рecпубликacындaғы Экономиканы мемлекеттік реттеудегі цифрландырудың тeориялық - әдicтeмeлiк acпeктiлeрiн қaрacтыру нeгiзiндe қaзiргi жaғдaйдaғы мeмлeкeттiк қызмет жүйесінің дaму бaрыcын тaлдaу жәнe оны цифрландыру негізінде ұcыныcтaр жacaу болып тaбылaды.
Магистрлық диссертацияда Экономиканы мемлекеттік реттеудегі цифрландырудың реформалаудың мәселелері, сонымен қатар Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет жүйесін модернизациялау мен олардың алдағы уақыттағы даму бағыттары қарастырылған.
Мақсатқа жету үшін міндеттері:
Экономиканы мемлекеттік реттеудегі цифрландыруды зерттеу тeориялық-әдістемелік нeгiздeрiн қaрacтыру;
Экономиканы мемлекеттік реттеудегі цифрландырудың ерекшеліктерін талдау;
Қазақстандағы Экономиканы мемлекеттік реттеудегі цифрландырудың қазіргі жағдайын бағалау;
Қазақстандағы электрондық үкіметтің даму жағдайын талдау;
Жұмыста ақпарат көзі ретінде Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агенттігінің, Қазақстан Республикасының Ақпарат және коммуникациялар министрлігініңдеректері пайдаланылды.
Зерттеу нысaны: Қазақстан Республикасының мемлекетттік қызмет көрстеу жүйесі және мемлекеттік билік субъектілері.
Зерттеу пәні: Қазақстан Республикасында мемлекеттік экономиканы мемлекеттік реттеудегі цифрланыру барысында қалыптасатын қатынастар.
Диссертациялық жұмыстың методологиялық және теориялық негізі отандық, ресейлік және батыстық ғалымдардың экономиканы мемлекеттік реттедугі цифрландырудың,цифрландырудың тәсіледері мен түсінігі, мемелкеттік басқарудағы цифрландыру және процестерді модельдеу мәселелері бойынша ғылыми еңбектері мен зерттеулері; Қазақстан Республикасының мемлекеттік реттеудегі цирфландыруға қатысты нормативтік-құқықтық базасы; ішкі методологиялық материалдар, зерттеу тақырыбына қатысты ғылыми конференциялар мен семинарлардың жарияланымдары мен ақпараттары болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы Қазақстандық мемлекеттік қызмет көрсету жүйесінде цифрландырудың теориялық негіздемелердің жаңа әлемдегі практикалық түрде жұмысын бағалау мен талдау. Мемлекеттік экономиканы реттеудің теориялық негіздемесінің басқа елдегі жұмысы көрсете отыра біздің мемлекеттегі жұмысының бағдарламарын құру туралы ақпаратты талқылау. Цифрлы активтердің түрлерін қарастырып цифрлы теңгенің нарыққа кіріу жолдарын және мүмкіндіктерін анықтау. Цифрлы активдердің криптовалюта ретінде дамудың перспективасын және мемлекеттедегі реттеушілік мүмкүндігі.
Сонымен қоса крипта биржаға мемлек жағынан жинақы және ортақ түрде заң ретінде қарастыру. Цифрлы майнинг түсінімін заңнама көзінен қарастырып талқылау.
Цифрлы Қазақстан бағдарламасы арқылы бұл саланы қамтытқызу мен шынайы түрде дамі жолдары перспектииваларын қарастыру арқылы реттеіу құралдарын керектігін көрсетіп өзектілігін ашу.
Қорғауға шығарылған ғылыми тұжырымдар. Кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін айқындауда және оны арттыруда келесідей тұжырымдар жасауға болады:
1. Кәсіпорынды модельдеу - кәсіпорынның біліміне, алдыңғы модельдерге жәненемесе анықтамалық модельдерге негізделген модель тілдерін қолдана отырып, технологиялық модельдермен, деректік модельдермен, ресурстар модельдерімен және тағы басқалары бірге кәсіпорын модельдерін құру процесі болып табылады.
2. Модельдеу компанияда тиімді жұмыс істейтін бизнес-процестерді құруға, ұйымның тұтастай немесе жеке бөлімшенің қалай жұмыс істейтінін, сондай-ақ сыртқы кәсіпорындармен, тапсырыс берушілермен және клиенттермен қаншалықты тиімді өзара әрекеттесетінін талдауға мүмкіндік береді.
3. Мемлекеттік органдар арасында өкілеттіктер мен міндеттерді ұтымды бөлу жағдайында ғана кәсіпорындарды мемлекеттік басқару тетігі әрекетінің жоғары сезімталдығына және барабарлығына қол жеткізуге болады. Елде жүргізіліп жатқан және алдағы уақытқа жоспарланған реформалар экономикалық саладағы тұрақты сапалы өзгерістерді қамтамасыз етеді деп болжануда, бұл, әрине, өз кезегінде кәсіпкерлік қызметті реттейтін нормативтік базаны уақтылы жаңартумен байланысты болып келеді.
4. Қазақстан алдында жаңа экономиканы өнімділікті арттыруға, кәсіпорындар мен салаларды технологиялық жаңарту мен цифрландыруға қабілетті кадрлармен қамтамасыз ету бойынша ауқымды міндет тұр. Оған еңбек нарығына білім беру жүйесінен жаңа білікті қызметкерлердің келуі есебінен де, сол сияқты жұмыс істеп жатқан қызметкерлерді оқыту арқылы да қол жеткізіледі.
5. Тиімді стратегияның, инновацияларды уақтылы енгізудің және тиісті инвестициялардың арқасында Galanz Bottlers 24 жыл ішінде суық шай, құрамында шырыны бар және басқа да алкогольсіз сусындар құю өндірісінің жаңа түрлерін құрып, тиімді менеджментінің арқасында бірнеше жыл қатарынан республикадағы алкогольсіз сусындар нарығындағы көшбасшылардың біріне айналды.
6. Бәсекеге қабілеттілікті арттыру тетігін жасауда технологиялық тәсілді қолданудың артықышылығы, әртүрлі бөлімдер мен менеджерлер орындайтын басқару функцияларының өздері емес, жеке функцияларды кәсіпорынның түпкілікті қызметінің нәтижелеріне бағытталған ағындарға біріктіре алатын кросс-функционалды процестерді зерттеу болып табылады.
Зерттеудің деректік базасы. Зерттеу жұмысын жазу барысында әртүрлі деректер қолданылды. Автор қолданған деректерді шартты түрде бірнеше топтарға сыныптауға болады.
Деректердің алғашқы тобын Қазақстан Республикаcының Электрондық үкіметі. Сонымен қатар, бұл ретте ҚР-дағы мемлекеттік басқару тұжырымдары да қарастырылады [1-9]. Аталмыш құжаттар кәсіпорындардың экономикадағы рөлін және олардың жұмыс істеу принциптерін айқындауда негіз болды.
Деректердің екінші тобына Қазақстан Республикасы Ақпарат және Коммуникациялар Министрлігінің құжаттарына жатқызылды. Оның ішінде Цифрлы Қазақстан бағдарламасы оның ішінде төртке бөлінген шешім олы жобалар және олардың есебі орын алды. [10-16]
Деректердің үшінші тобына Криптовалютаның түсінгін және де енгізуін Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Бұқаралық ақпарат құралдарында - Vlast.kz, adilet.kz, Forbes, Orda.kz, Time.kz, секілді басылымдарда жарияланған крипто майнинг жайлы мақалалар мен шығарылымдар жатады [37-39].
Осылайша, автор қолданған деректер диссертациялық жұмыста белгіленген мақсат пен міндеттерді талдау үшін жеткілікті және қолжетімді, сондай-ақ қорытындылардың объективтілігі мен ғылыми нақтылығын көрсетуге жағдай жасайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Осы тақырыпты кешенді түрде зерттеу үшін автор қолданылған ғалымдардың еңбектерін қазақстандық, ресейлік және шетелдік тарихнамаға бөліп қарастырды.
Қазақстандық тарихнама. Жалпы, қазақстандық авторлардың еңбектері мен мақалалары диссертациялық жұмыстың ауқымды ақпараттар легін қамтыды. Отандық ғалымдардың еңбегі зерттеу барысында орасан зор пайдалы ақпараттарды бере алды.
Ә. Исаeв. Канаданың мeмлeкeттік қызмeті Мәслихат жәнe әкімдік. - 2012. - №5. - 31-43 б. [9], Г.Гайсина. Мeмлeкeттік қызмeттің шeтeлдік тәжірибeсі Қазақстан жоғары мeктeбі.- 2009.-№3.-284-286 б. [16 ], Смағұлова Г.С. Мемлекеттік қызметтің сапасы мен қолжетімділігін қамтамасыз ету. Вeстник КазНУ. .Экономика. - №3. - 2016. - 45 б. [17] ғылыми еңбектері үлкен мәліметтерді ұсынды.
2.Онымен қоса, Қазақстан Республикасының атқарушы органдарының мемлекеттік инновациялық дамудағы рөлі туралы Ихданов Ж., Сансызбаeва Ғ.Н., Eсeнжігітова Р.Ғ. Мeмлeкeттік басқару тeориясы: Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 2007.-216 б. [3], Г.Гайсина. Мeмлeкeттік қызмeттің шeтeлдік тәжірибeсі Қазақстан жоғары мeктeбі.- 2009.-№3.-284-286 б. [16], диссертациялық жұмыста алатын орны үлкен.
Отандық тарихнаманың талдауы мемелекеттік реттеуді, цифрлықтың мүмкіншіліктерін арттыру , экономиканың ахуалы туралы мәліметтердің белгілі бір деңгейде жеткілікті екендігін көрсетеді, нақты бәсекеге қабілеттілікті заманауи модельдеуге қатысты тікелей арналған арнайы жұмыстардың жоқтығын атап айту керек.
Ресейлік тарихнама. Диссертациялық жұмыс үшін маңызды ресейлік еңбектердің өте көп екендігін атап өту керек. Жұмысты жазу барысында ресейлік ғалымдардың зерттеулері жан-жақты, құнды ақпараттармен қамтамасыз ете алды. Осы тұстан көрінетіні, диссертация тақырыбының солтүстік көрші елдің ғалымдарымен өте тиянақты зерттелгендігі. Жұмыстың теориялық аспектісінде ресейлік еңбектер ерекше орын алады.
Морозова Е. В. Государственные услуги в предпринимательскойдеятельности Е. В. Морозова Представительная власть - XXI век: законодательство, комментарии, проблемы. № 2 - 3., 2009. - С. 61 - 66. [21], Андронова О. Предоставление компьютеризованных государственных услуг за рубежом Актуальные проблемыэкономики современной России: Сборник материалов IIвсероссийской научно-практической конференции. - Йошкар-Ола: Коллоквиум, 2011. - С. 68 - 73. [22], М.К.Мурзалин.Особeнности рeформирования государствeнной службы: зарубeжный опыт и Казахстан:дис.канд.полит.наук - Алматы:[б.и], 2010.-163 c. [15], Эффективность государственного управления: системымониторинга удовлетворенности граждан качествомгосударственных услуг. Обзор международного опыта. - М.: Аспект-пресс, 2008. - 274 с. [14], еңбектері диссертациялық жұмыстың тиімділігін арттырды.
Шетелдік тарихнаманы қарастыра келе, батыстық авторлардың еңбектерін қолдану жұмыстың деңгейін көтеретінін аңғартады. Кәсіпорынның қызметі жайлы және қазіргі заманғы экономикалық модельдер туралы шетелдік авторлардың біршама еңбектері кездеседі. Солардың қатарында: Төртінші индустриялық революция жайлы Ш. Клаустың [45], процесттерді басқару туралы Й.Беккердің мақаласы [46], кәсіпорындар мен компаниялардың бизнес-процестерін реинжиниринг жасау туралы М.Хаммердің [47] еңбегі, бизнес-модельдерді жасау бойынша А.Халлербахтың мақаласы [48], Ж. Сазерлендтың еңбегі [49], кейс-менеджмент бойынша К. Ле Клэрдің еңбегі [50] мен жарияланымдары жұмыс мағлұматтарының жинағының маңызды бөлігі болып табылады.
Зерттеудің қолданбалы маңызы экономикаын мемлекеттік реттеу арқылы нарықтағы жаңа бәсекенің трансформациясына сәйкес Қазақстан Республикасы бүкіл әлемдік цифрлы экономиканың арасында нақты орынды ала отырып әлеуметтік жағдайын жасау да мүмкіндік береді, жаңа көрсетілген шаралар арқылы реттеу механизімінің жаңа мүмкүншілігін арттырады. Диссертация мәліметтері экономика, шағын және орта кәсіпкерлікті мемелкеттік реттеу нақты мысалдарды зерттеу нәтижесінде туындаған тұжырымдар, сондай-ақ, Қазақстан Республикасының экономикалық даму бағытын анықтау процесінде ұсыныстар ретінде қолданыс таба алады.
Сонымен қатар, автордың қорытындылары мен ұсыныстарын жоғарғы оқу орындарында Қазақстан Республикасының экономикасы, кәсіпорындардың мемлекеттік реттеуді цирфландыруды дамыту, мемлекеттік басқару бойынша арнайы оқу бағдарламаларын жасау кезінде пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралады. Негізгі бөлім өз алдына үш тарауға, ал олардың әрбіреуі өз кезегінде екі, үш, төрт тақырыптарға бөлінген.
Диссертация жұмысының көлемі 99 бетке сәйкес келеді.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДЕГІ ЦИФРЛАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудегі: мәні, құрылымы және ерекшеліктері
Қазіргі таңда экономиканың нақты даму жолының бірі ол таза нарақтық бәсекелестікке ғана үкімет тарапынан толық бостандық бере қоймай, мемлекеттің сенімді даму жолының керек шарты, бұл экономиканы мемлекеттік реттеу құралдары арқылы болжай алмайтын экономикалық кризис, экологиялық аппатар кездерінен сақтау ретінде немесе антимонопольді саясатты жүргізу арқылы бәсекелестікке, қоғамның осал топтарына және көмек қажет кәсіпкерліктерге қолдау көрсету арқылы экономикалық және саяси тұрақтылықты мемлекеттің экономиканы реттеу болып табылады. Бұл ситуацияны толықтай көру үшін негізгі теориялық түсініктерді қамтуымыз қажет. Яғни мемлекеттік реттеу мен цифрландыруының өзімен не көрсетенін біліп алуымыз керек.
Мемлекет дегеніміз - қоғамның саяси ұйымдастырылған түрі болып табылады. Оның негізгі міндеті - қалыптастырылған қоғамдық құрылымдарды қорғау жəне тəртіп сақтауды, адамдардың мінез-құлқына жəне қоғамға билік жүргізу арқылы жəне түрлі билік нұсқауларын қолдану арқылы реттеу болып табылады.
Мемлекеттің негізгі белгілері: аумағы, ондағы бекітілген заң құқық-тары, бекітілген санкциялар нормаларының жүйесі жəне осы функцияларды жүзеге асыратын амалдары мен əдістері. Мемлекет құрылған күннен бастап, өзінің институт ретіндегі міндеті сəйкес жалпы халықтың еркі мен мүддесін қорғауға тиісті. Мемлекеттік реттеу жүргізгенде экономикалық шешімдердің құқықтық негіздерін қамтамасыздандыру, шаруашылық жүргізу жағдайлары мен тұрақтылықты қамтамасыздандыру, экономиканың секторларын дамыту, нарықтық инфрақұрылымдарды дамыту, ұдайы өндіріс пен ақша айналымының негізгі параметрлеріне бақылау жүргізуі жəне қоғамдағы əрбір адамның мемлекеттің дамуына үлес қосушы, мəдениетті тұлға ретінде қарастырылуы қажет.
Экономиканы мемлекеттік реттеу, мемлекеттің экономикалық саясаты немесе мемлекеттің экономикаға араласуы деген терминдер мына мағынаны білдіреді: қоғамның дамуындағы əлеуметтік-экономикалық үдерістерді қолдаумен, экономикалық өсуді қамтамасыздандыратын жəне халықтың игілігін қамтамасыздандыратын əлеуметтік-экономикалық процестер мен салаларды реттеумен, түзетумен жəне қолдаумен байланысты іс-шаралардың жиынтығы.
Нарықтық экономика жағдайындағы экономиканы мемлекеттік реттеу (ЭМР) - қазіргі кезеңдегі əлеуметтік-экономикалық жүйенің өзгерістерге бейімделуін қамтамасыз ету жəне оның тұрақтылығын сақтау мақсатында мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдардың жүзеге асыратын заң шығарушы, атқарушы жəне бақылау шараларының жүйесі.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мынандай анықтамаларын келтіруге болады: 1) Экономиканы мемлекеттік реттеу дегеніміз - нарықтық тетіктердің қызмет етуі үшін экологиялық жəне əлеуметтік мəселелерді шешу үшін қалыпты жағдайларды қамтамасыз ету мақсатындағы мемлекеттің шаруашылық субъектілері мен нарық конъюнктурасына мақсатты бағдарланған əсері;
2) Экономиканы мемлекеттік реттеу -- экономикалық құбылыстар мен олардың байланыстарын қолдауды немесе өзгертуді қамтамасыз ететін мақсатты бағдарланған үдеріс.
Қорытындылай айтқанда, экономиканы мемлекеттік реттеу -- ұлттық экономиканың тиімді қызмет етуіне бағдарланған, ұлттық экономиканы тұрақтандыру, елдің əлеуметтік дамуын қолдау, ұлттық экономиканы дамытудағы стратегиялық мақсаттарға қол жеткізу, қоғам мүшелерінің мүдделерін біріктіру мақсатындағы мемлекеттік құрылымдармен жəне қоғамдық ұйымдармен жүзеге асырылатын заңдық, орындаушылық жəне бақылау сипатындағы іс-шаралар жүйесі.
Экономиканы мемлекеттік реттеу саласы- экономикалық қарым- қатынастарды реттеу кезіндегі билік органдары жүргізетін мақсатты қағидалардың немесе іс-шаралардың жиынтығы. Бұған мыналар жатады:
1. Ел экономикасының өсуі жəне экономикалық дамуын қамтамасыз ету;
2. Тиімді жұмыспен қамту;
3. Ел экономикасын экономикалық тиімділікке қол жеткізуге бағдарлау;
4. Бағаның тұрақты деңгейін қамтамасыз ету;
5. Экономикалық еркіндікті қамтамасыз ету;
6. Табысты əділ бөлуді қамтамасыз ету;
7. Елдің сыртқы сауда балансын теңестіру.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі міндеттері:
Нарықтық реттеуші тетіктерді жəне жүйелерді құру арқылы экономиканың ашық жұмыс істеуін қамтамасыз ету. Сонымен бірге, экономиканың шаруашылық өміріндегі субъектілерге мемлекеттің рөлін азайту, сыртқы экономикалық саясатты жүзеге асыру əдістерін кеңейту, шетел елдің инвестицияларын тарту, валюталық банктердің тетіктерін тұрақтандыру;
Түрлі меншіктік жəне шаруашылық формаларын көбейту арқылы, яғни экономикадағы жеке меншік секторының қызмет етуіне жағдай жасау арқылы нарықтық бəсекелестікті арттыру үшін кəсіпкерлікті, шағын жəне орта бизнесті дамыту негізінде көп деңгейлі экономика негіздерін қалыптастыру;
Халықаралық стандарттарға сəйкес екі деңгейлі банк жүйесін д жəне қалыптастыру негізінде нарықтық экономика институттары мен инфрақұрылымдарын құру;
Елдің нарықтық шаруашылығын жəне мемлекеттік реттеудің экономикалық тетіктерін, сонымен қатар индикативті жоспарлау, болжамдау, бюджеттік бағдарламалар, елдің əлеуметтік-экономикалық даму бағдарлама- ларының жүйесін жасау;
Экономиканың жəне оның салаларының, экономикалық тұрақтылық пен бəсеке қабілеттілігін қолдау;
Көлеңкелі экономиканың аясын тарылту, өркениетті нарықтық ортаны қалыптастыру, табиғи монополиялардың қызметін бақылау жəне осылардың негізінде соңғы тұтынушының мүддесін қорғау, сонымен қоса өндірістік жəне коммерциялық қызметтің дамуына жағдай жасайды;
Отандық тауар өндірушілерін қолдау, жұмыс орындарын сақтау жəне кеңейту, өндірістік жəне экспорттық құрылымдардағы шикізаттық бағдарлануды азайту.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің нақты бағыттары, əдістері, масштабы, қандай да бір елдегі нақты бағыттар ағымындағы, уақыт аралығындағы экономикалық жəне əлеуметтік мəселелерінің сипаты мен күрделілігіне байланысты анықталады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті мүмкіндігі - экономикалық дамудың деңгейі, өндіріс пен капиталды шоғырландыру деңгейіне байланысты анықталады. Экономикалық, əлеуметтік, экологиялық мəселелерінің күрделігі мемлекеттік органдар тарапынан нақты іс-əрекеттерді жүзеге асыруын талап етеді.
Осыған орай, экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті себептеріне мыналар жатады:
Экономиканың нақты аумақтық кеңістігін анықтап алмай, оның дамуын бақылау мүмкін емес. Кəсіпкердің үй шаруашылығының немесе кез келген экономикалық қарым-қатынастарға қатысушы субъектілердің мүдделері соңғы тұтыну арқылы жүзеге асырылады. Ал ол белгілі бір территориялық ұйымға немесе əлеуметтік ортаға енгізілуі қажет. Яғни, шаруашылық қызмет ететін аумақтық кеңістікті анықтаушы жəне оның тұтынушылығын қамтамасыз ететін - мемлекет. Сонымен бірге, қазіргі уақытта аумақтық кеңістік халықаралық байланыстарды, экономикалық қарым-қатынасты жүзеге асыруына шаруашылық қызметті əлемдік нарықта қорғауына мүмкіндік туғызады;
Халықтың мүдделерін қорғау, елдің даму мақсаттарын анықтайды, тұрақты ұдайы өндіріс пен экономикалық ортаны қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Мемлекеттің жалпы ұлттық мақсаттары мен мүдделерін қалыптастыру кезінде қоғамның құндылықтық бағдарлары, оның əлеуметтік-рухани қорлары, тарихи-индивидуалдық, коллективтік параметрлері ескерілуі қажет. Бизнес қаншалықты кең дамығанымен осы мүдделерді, мақсаттарды ескеру қажет. Сонымен бірге, ұлттық қауіпсіздік мүдделерінің, қоғамның рухани құндылықтарының ескерілуі тиіс;
Елдегі экономикалық мүдделердің тепе-теңдігін сақтау жəне қолдау, мемлекеттен ойланып таразыланған даму бағыттарын анықтауды жəне саясат жүргізуді талап етеді;
Өндірістік күштердің дамуы, ұдайы өндіріс фазаларының аралығында туындайтын диспропорцияларды түзетудің алдын алуды жəне тиімді қызмет етуді қамтамасыз ету керек;
Жалпы дүниежүзілік даму үрдістері, елде коммуникациялық инфрақұрылымдарды дамытудың жəне қолдаудың қажеттілігін туындатады. Өйткені, бұл елдің нарықтық экономикалық өзара əрекеттіктерді, сонымен қоса басқа ел нарықтарының келісімдік іс-əрекеттер жүргізуге мүмкіндік туғызады.
Əрине, ұсынылған факторлардың топтамасы шартты болып табылады: мысалы, жұмыспен қамту мəселесін шешу қайта өндіру үдерісінің оңтайлы қамтамасыз етілуіне əкелсе, макроэкономикалық тепе-теңдікті қолдау əлеуметтік шиеленістің қысқаруына əкеледі. Қазіргі заманғы жағдайда экономиканы мемлекеттік реттеу ұдайы өндіріс үдерісінің құрама бөлігі болып табылады. Оның нақты бағыттары, түрлері, ауқымдары нақты кезеңдегі белгілі бір елдің экономикалық жəне əлеуметтік мəселелерінің сипаты мен өткірлігіне байланысты анықталады. Экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті мүмкіндігі экономикалық дамуының, өндіріс пен капитал шоғырлануының белгілі деңгейге жетуімен қатар пайда болады. Бұл мүмкіндікті шындыққа айналдыратын қажеттілік экономиканы мемлекеттік реттеу шеше алатын мəселелердің өсуімен анықталады. Экономикалық, əлеуметтік, экологиялық, əлемдік шаруашылық мəселелердің өткірлігі мемлекет тарапынан болатын нақты шараларды талап етеді.
Сонымен қатар, экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі үш түрі ажыратылады:
1. Экономиканы реттеудегі толық мемлекеттік монополизм. Бұл КСРО мен басқа да кеңестік мемлекеттерге тəн. Бүгінгі таңда кейбір мемлекеттерде де сақталған, мысалы Солтүстік Кореяда.
2. Нарықтық жəне мемлекеттік реттеудің əралуан нұсқалары. Мұндай нұсқалар швед, жапон, қытай үлгілерінде, сонымен қатар, германдық əлеуметтік бағыттағы нарықтық экономика үлгісінде жүзеге асырылған.
3. Ақырғы либерализм, жеке кəсіпкерліктің ерікті түрде дамуын ғана тиімділік деп санайды. Мемлекеттік реттеудің бұл түрі ең алдымен АҚШ-қа тəн.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің осы секілді түрлерінің қалыпта-суынан бұрын, алдымен əртүрлі экономикалық идеялар мен ғылыми теориялар пайда болады жəне дамыды. Ұлттық экономиканың дамуындағы мемлекет рөлі туралы түсінік пен көзқарастар жүйесі əрқашанда экономикалық теориядағы негізгі орындардың бел ортасында болды.
Экономика ғылымы пайда болғаннан бастап ғалымдар экономиканы мемлекеттік реттеу қызметтерінің экономикадағы рөліне байланысты түрлі мəселелермен айналысты. Əртүрлі экономистердің əртүрлі уақытта жəне əртүрлі елдерде дайындаған теориялары, ұлттық экономика тəжірибесінде қолданылып отырды.
Мемлекеттік реттеу нысандары
Мемлекеттік мақсатты бағдарламалар (әлеуметтік);
Болжау;
Жағдайларды модельдеу.
Мемлекетті реттеу қызметтің техникалық аспектілеріне де қолданылады. Бұл "техникалық реттеу" деп аталады. Бұл реттеуде экономикалық реттеуге тән жалпы "орталықтандырылған механизмдер" бар: стандарттау, сертификаттау және қадағалау, лицензиялау, аккредиттеу, беру, тіркеу, Санкциялар және өтініштер.
Сонымен қатар мемлекеттік реттеу нысандары келесі себептерімен іске асуы мүмкін:
Өндірістің жеке және мемлекеттік сипатының болуы;
Нарықтағы теріс әсерлердің пайда болуы (кедейлік пен кедейлік, қылмыс, экологиялық проблемалар және т. б.);
Ғылыми-техникалық прогресс;
Монополияландыру үрдісі;
Халықаралық бәсекелестіктің болуы.
Қорыта аитқанда, Мемлекеттік реттеу қазіргі кезеңдегі əлеуметтік-экономикалық жүйенің өзгерістерге бейімделуін қамтамасыз ету жəне оның тұрақтылығын сақтау мақсатында цифрлы экономикалық процестер мен салаларға қатысты бәсекелістік арттырып, Нарықтағы теріс әсерлердің пайда болдырмау себебімен процестер мен салаларды реттеумен, түзетумен жəне қолдаумен байланысты іс-шаралардың жиынтығы.
Экономиканы мемлекеттік реттеудегі цифрландырудың негізгі бағыты және дамуы.
Мемлекеттік қызмет көрстетуде цифрланырудың негізгі бағыттарын анықтау үшін цифрлық экономика түснігін анықтау қажет екені анық.
Цифрлық экономика-бұл коммерциялық операциялар және кәсіби өзара ақпараттық-коммуникациялық технологиялар қолдау көрсететін дүниежүзілік экономикалық қызмет желісі.
Оны сандық технологияларға негізделген экономика ретінде қысқаша сипаттауға болады. Өзінің алғашқы күндерінде интернетке қосылуға тәуелді болу себебімен цифрлық экономика кейде интернет-экономика, жаңа экономика немесе веб-экономика деп аталатын.
Алайда, экономистер мен бизнес көшбасшылары цифрлық экономика интернет-экономикаға қарағанда дамыған және күрделі деп санайды, бұл бір анықтамаға сәйкес интернеттен алынған экономикалық құндылықты білдіреді.
Халықаралық мағынада, цифрлық экономика-бұл бизнес субъектілері арасындағы қатынастардың желілік, жүйелік ұйымдастырылған кеңістіктік құрылымы болып табылады. Ол құру секторын және жаңа ақпаратты пайдалану, технология және өнімдер, телекоммуникациялық қызметтер, электрондық бизнес, электрондық сауда, электрондық нарықтар, қашықтан қызмет көрсету және басқа компоненттерді қамтиды.
Цифрлы экономиканың келесі белгілер негізгі болып табылады:
- Экономикалық қызмет платформаларға бағытталған
цифрлық экономика;
- дербестендірілген сервистік модельдер;
- өндірушілер мен тұтынушылардың тікелей өзара іс-қимылы;
- бірлесіп пайдалану экономикасын тарату;
- жеке қатысушылар үлесінің маңызды рөлі
Цифрлық экономика үшінші өнеркәсіптік революциядан Төртінші өнеркәсіптік революцияға көшуді көрсетеді. Үшінші өнеркәсіптік революция, кейде цифрлық революция деп аталады, XX ғасырдың аяғында аналогтық электронды және механикалық құрылғылардан цифрлық технологияларға көшу кезінде болған өзгерістерді білдіреді. Төртінші индустриялық революция цифрлық революцияға негізделген.
Бүгінгі таңда кейбір адамдар компьютерде бар тапсырмаларды орындау үшін технологияны қолданады, бірақ сандық экономика одан әрі дамыған.Бұл дәстүрлі түрде қолмен немесе аналогтық құрылғыларда орындалатын тапсырмаларды орындау үшін компьютерді пайдалану ғана емес,цифрлық экономика ұйымдар мен ұйымдардың мүмкіндігі мен қажеттілігін атап көрсетеді.Жеке тұлғаларға қойылған міндеттерді орындау үшін технологияларды пайдалану бұрынғыдан гөрі жақсы, жылдам және жиі басқаша әсер береді.Сонымен қатар, бұл термин бұдан бұрын мүмкін емес міндеттерді орындау және іс-шараларға қатысу үшін технологияны қолдану қабілетін көрсетеді.
Цифрлы экономика цифрландыру және автоматтандырудың шектерінен әлде қайда асып түседі. Барлық ұйымдарға бәсекелес болу үшін инновациялар мен цифрлы технологияларды қолдануға қабілетті қызметкерлер қажет. Демек, цифрлық экономикада пайда болатын бәсекелестік барған сайын маңызды нысанға айналуда.
Цифрлы нарықтардағы бәсекелестік белгілі бір ерекше айырмашылықтарға ие.
Біріншіден, үстемдік немесе тіпті монополия интернет-платформалар әрдайым бизнеске ұтымды нәтижеге әкеледі.
Екіншіден цифрлық нарықтар көбінесе күшті желілік әсер және масштабымен ұтым эффектісін көбейтеді..
Үшіншіден, көптеген цифрлық нарықтар екіжақты болу себебімен пайдаланушылардың кем дегенде екі тобы пайда көруге мүмкіндік береді.
Бүгінгі күні Интернет экономикасы дамушы елдерде жылына 25%-ға дейінгі қарқынмен өсіп келеді, бұл ретте экономиканың бірде бір саласы мұндай қарқынға тіпті жақындай да алмайды. Барлық жаһандық деректердің 90%-ы бар-жоғы соңғы екі жылдың ішінде жасалды. Қазірдің өзінде интернетке 35 миллиард құрылғы қосылған және деректермен алмасуды жүзеге асырады, бұл цифр әлемдегі тұрғындардың жалпы санынан бес есе артық. Бірақ, сонымен бірге Үкімет пен корпорация жыл сайын кең таралған жаңа құбылыс - кибершабуылдарға қарсы іс-қимыл жасауға жарты триллионға жуық АҚШ долларын жұмсайды.
Цифрландыруға күш салу адами капитал белсенді түрде дамитын - болашақтың білімі мен дағдылары ерте жастан бастап тәрбиеленетін, автоматтандыру және басқа да жаңа технологиялар есебінен бизнес жұмысының тиімділігі мен жылдамдығы артатын, ал азаматтардың өз мемлекеттерімен диалогы қарапайым әрі ашық болатын жаңа қоғамды құруға әкеледі. Цифрлық рефолюция біздің көз алдымызда өтуде.
Бұл өзгерістер соңғы жылдары түрлі салаларда қолданылатын көптеген технологиялық инновациялардың енгізілуімен туындады. Өндіріс және қосымша құнды алу тәсілдері түбегейлі өзгеруде, адамдардың білімі мен еңбек дағдыларына жаңа талаптар пайда болуда. Өнеркәсіптік заттар интернеті икемді және ақылды өндірістің мүмкіндіктерін пайдалана отырып, өндірістік салалардың болашағын қалыптастырады, өнімділіктің революциялық өсуін қамтамасыз етеді. Жасанды интеллект қаржы қызметтері мен медицина сияқты консервативтік салаларда да енгізілуде. 3D басып шығару технологиясы бүгінгі күннің өзінде авиация, логистика, биомедицина және автомобиль өнеркәсібі секілді салалардың трансформациялануына ықпал етеді. Блокчейннің жаһандық ақша жүйесін трансформациялауға барлық алғышарттары бар. Үлкен деректер және байланыстың жаппай қолжетімділігі жаһандық ауқымда қарқынды түрде таратылатын факторлардың бірі болып табылады, олардың негізінде "бірлесіп тұтыну экономикасы" құрылады. "Физикалық активтер болмаған жағдайда бірлесіп тұтыну" сегментінің көшбасшылары капиталдандыру мөлшері бойынша теңгерімінде көптеген миллиард физикалық активтері бар дәстүрлі компаниялардың құнынан асып түседі.
Бұл өзгерістер түбегейлі болып табылады және бұрынғыдай ондаған жылдар бойы емес, санаулы жылдар ішінде, тіпті санаулы айлар ішінде болады. Бірақ бұл тек бастамасы ғана, ал әлем өзгерістердің негізгі бөлігін әлі де бастан кешеді. Өзгерістердің қарқыны өсуде, алайда осы өзгерістердің бір бөлігі болу әлі де кеш емес.
Бүгінде цифрландыру процесі әлемдегі барлық елдерге әсер етеді. Сонымен қатар әрбір ел цифрлық дамудың басымдықтарын өзі айқындайды. Әлемдегі 15-тен астам мемлекет қазіргі уақытта ұлттық цифрландыру бағдарламаларын іске асыруда. Қытай, Сингапур, Жаңа Зеландия, Оңтүстік Корея және Дания ұлттық экономикаларды цифрландыру бойынша алдыңғы қатардағы елдер болып табылады. Қытай өзінің "интернет плюс" бағдарламасында цифрлық индустрияны дәстүрлімен біріктіреді, Канада Торонтода АКТ-хабын жасады, Сингапур драйвері АКТ болып табылатын "ақылды экономиканы" қалыптастырады, Оңтүстік Корея "Креативті экономика" бағдарламасында адами капиталды, кәсіпкерлікті дамытуға және АКТ саласындағы жетістіктерді таратуға бағдарланады, ал Дания мемлекеттік секторды цифрландыруға баса назар аударуда.
Осы елдерде мемлекет бағдарламаны іске қосу мен іске асыруда маңызды рөл атқарады, бұл ретте табысқа жету "цифрлық жекешелендіру" деп аталатын жеке ойыншылардың қатысуына байланысты. Бүгінде біз мемлекеттің экономикалық жүйенің қатысушыларын цифрлық болашаққа саналы түрде итермелеуі сияқты көптеген мысалдарды байқаймыз. Мемлекет басымдықтар ретінде анықталған "тиімсіздіктерді" жабу үшін өзінің "тендерін" жариялайды. Ойыншылар өздерінің "бидтерін", жобаларды ықтимал іске асыруға пилоттық тұжырымдамаларын және тәсілдерді ұсынады. Мемлекет ұсыныстарды бағалап, пилоттық жобалар конкурсының қорытындысы бойынша жеңімпазды таңдайды. Жеңімпаз, әдетте, тікелей мемлекеттік субсидияларды алмайды, бірақ өз жобасын "толық негізде" іске асыру құқығын алады (осы немесе басқа бағытта, сол немесе басқа салада, сол немесе басқа өңірде). Мемлекет нормативтік база саласында негізгі стейкхолдерлермен (өңірлік билік және т.б.) синхрондауды және кооперациялауды қолдау көрсетуді, сондай-ақ "цифрландырылатын" салаларға ынталандыру жасауды қамтамасыз етеді. Сондай-ақ жеңімпаздардың консорциумын таңдауы мүмкін, бұл оны іске асыру кезінде тәуекелдерін азайтуға мүмкіндік береді, сонымен бірге 2-3 ойыншы арасындағы бәсекелестікті қолдайды.
Цифрлық жекешелендіру тәсілінің ең жарқын мысалы - Сингапур. Осылайша, 2014 жылы мемлекет Smart Nation тұжырымдамасын әзірлеуді бастамашылық етіп, оны нақтылау және іске асыру үшін бизнес және сарапшылар қауымдастығын ынтымақтасуға шақырды. Smart Nation - мемлекеттің азаматтардың күнделікті өміріне цифрландыруды енгізу арқылы өмір сүру сапасын жақсарту жөніндегі бастамасы. Мемлекет Smart Nation шеңберінде бастамаларды іске асыру үшін бірінші кезектегі міндеттердің бірқатарын шешу үшін бастапқы сұрауды қалыптастырды. Мәселен, бастапқыда айқындалған негізгі бастамалардың бірі "ақылды қаланы" құру үшін ұлттық сенсорлық желіні дамыту болып табылады. Техникалық шешім әзірлеуге мердігер таңдау үшін мемлекет әрбір міндет бойынша тендер ұйымдастырады.
Тендерге қатысу брифингтің талаптарына жауап беретін барлық қатысушылар үшін ашық: осылайша, мемлекет тек ірі бизнеске ғана емес, сондай-ақ шағын және орта бизнеске де назар аударады. 2015-2016 жылдары келісімшарттардың жартысынан астамы шағын және орта бизнеспен жасалғанын атап өту қажет.
Мемлекет елімізде нақты технологияларды жедел дамыту есебінен "цифрлық серпілісті" де қамтамасыз ете алады. Мұндай жағдайларда мемлекет инвестицияларға жұмсалатын қаражаттың ұзақ мерзімді қайтарылымына, бәсекелестік жағдайға, трендтерге жүргізілген бағалауға сүйене отырып, қаржыландырудың негізгі, ең перспективті бағыттарын айқындайтын инвестор рөлін қабылдайды, сондай-ақ табыстың білім беру және кадрларды қайта даярлау сияқты іргелі шарттарына қаржы жұмсайды.
Оңтүстік Кореяда басты компаниялар мемлекеттің белсенді ұстанымы кезінде өздері дербес серпінді цифрлық технологияларға инвестиция жасайды. Мәселен, елдегі ең ірі телеком операторларының бірі - SKT - жасанды интеллект технологияларына және "заттар интернетіне" 4 миллиард АҚШ долларынан астам инвестиция салуға ниет білдірді. Оператор жаңа технологияларды дамытуда серіктестіктің қажет екенін атап өтеді, сондай-ақ дәл шешімдерді әзірлеу үшін жергілікті стартаптарды тартуды жоспарлайды.
Тағы бір жаһандық тренд - "мемлекеттің өзін-өзі цифрландыруы", яғни мемлекет пен мемлекеттік компаниялардың операцияларын цифрландыру. Өзін-өзі цифрландыру - бұл экономикадағы құндылықтарды құруды, әл-ауқаттың артуын, бизнесте және тұрмыс деңгейінде лайықты орынға ие болуға бағытталған кез-келген мемлекеттің іске асыруы керек міндет.
Мемлекет деңгейінде өзін-өзі цифрландырудың екі негізгі бағыты бар:
- Мемлекеттік басқаруды цифрландыру: цифрлық құжат айналымы, digital by default және digital first қағидаттары, тиімсіз процестерді қайта қарау. Бұл логикада өзін-өзі цифрландыру сервистердің барлық спектрін қамтиды: мемлекеттік құрылымдардың ішкі өзара іс-қимылы - G2G, азаматтармен өзара іс-қимылы - G2C, бизнеспен өзара іс-қимыл - G2B.
- Квазимемлекеттік сектор субъектілерін цифрландыру, әсіресе, мемлекет әлі де бұрынғыдай, экономикадағы жұмыс орындарының көпшілігіне сол немесе басқа нысанда жауап беретін және сол себепті еңбек өнімділігінің өсуі үшін жауап беретін Қазақстан сияқты елдер үшін өзекті болып табылады. Осындай компаниялар үшін көбінесе дәстүрлі бәсекелестік нарықтық механизмдері жұмыс істемейтіндіктен, цифрлық трансформациялауды іске асырумен байланысты өлшенетін ТНК әзірленіп, белгіленеді (индустрия 4.0 технологияларын енгізу және құнды сәйкес құру жаңа өнімнен түсетін түсімнің %, қызметкерлерді оқыту және қайта даярлау).
Мысалы, Дания мемлекеттік органдарды цифрландыруды белсенді ивестициялайды. Қазіргі уақытта әрбір азаматтың және әрбір бизнестің жеке кабинеті бар, ол арқылы нақты уақыт режимінде мемлекеттік органдармен тілдесу жүреді. 2015 жылдан бастап барлық азамат мемлекеттік органдармен тек интернет арқылы тілдесуге міндетті (Данияда үй шаруашылығының 95%-ның интернетке қолжетімділігі бар), әр азамат цифрлық паспортқа (digital ID) ие), ал барлық мемлекеттік органдар мен муниципалитеттер бірыңғай кабинет арқылы барлық ведомствомен өзара іс-қимыл жасауға мүмкіндік беретін бірыңғай желімен байланыстырылған. Бизнес коммуникациядан басқа интернет арқылы барлық операцияларды орындауға, үзінділерді алуға, салықтарды төлеуге және есептерді жіберуге мүмкіндігі бар (электрондық түрде құжаттарды жіберу және қабылдау қағаз түрінде жіберген 5 күнмен салыстырғанда 5 минутқа созылады). Мұндай жүйе жыл сайын бюджеттің 10-20%-ын үнемдеуге мүмкіндік береді.
Осы өзгерістердің барлығы ұзақ мерзімді экономикалық және әлеуметтік салдарларға ие. Жаһандық ауқымда жедел қарқынмен таралып жатқан "Бірлесіп тұтыну экономикасы" сияқты құбылыс әрбір тұтынушыға тікелей әсер етіп қана қоймай, бірақ жалпы елге жанама әсер етеді. Бұл өзін-өзі жұмыспен қамтыған азаматтар үшін шешім болып табылады, ол кәсіпкерлік қызметті жүргізуге ынталандырып, экономикалық белсенділіктің өсуіне ықпал етеді. Бұл тренд жаңа активтер мен тұтыну заттары жеке шығындарды қысқарту мақсатында бірлесіп пайдаланғаннан кейін одан әрі қарай дамитын болады.
Жұмыспен қамту құрылымы мен нысаны айтарлықтай өзгеретіндігі қазірдің өзінде белгілі. Технологияларды дамыту трансшекаралық қашықтан жұмыспен қамтуды дамытуға ықпал етеді, бұл көші-қон кедергілеріне тап болмайды.
Біздің мемлекет те әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси дамуының негізгі дамуға және де Қазақстанның 2050 жылға дейінгі даму стратегиясына сайкелу себебімен Экономикалық серпілестікке Цифрлық Қазақстанмемлекеттік бағдарламасын бекітілді. Даму тұжырымдамасы нақты аянысаланы дамыту пайымын (5-10 жыл кезеңге), сондай-ақ Мемлекеттік жоспарлау жүйесінің жоғары тұрған құжаттарында айқындалған мақсаттар мен міндеттерге, тәсілдерге және Біріккен Ұлттар Ұйымының Орнықты даму мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған тиісті саясатты іске асырудың негізгі қағидаттары мен тәсілдерін айқындайтын құжат болып табылады.
Қорыта аитқанда Цифрлық экономика-бұл коммерциялық операциялар және кәсіби өзара ақпараттық-коммуникациялық технологиялар қолдау көрсететін дүниежүзілік экономикалық қызмет желісі. Оны сандық технологияларға негізделген экономика ретінде қысқаша сипаттауға болады. Өзінің алғашқы күндерінде интернетке қосылуға тәуелді болу себебімен цифрлық экономика кейде интернет-экономика, жаңа экономика немесе веб-экономика деп аталатын.
"Экономика салаларын цифрландыру" - еңбек өнімділігін арттыруға және капиталдандырудың өсуіне алып келетін озық технологиялар мен мүмкіндіктерді пайдалана отырып, Қазақстан Республикасы экономикасының дәстүрлі салаларын түрлендіру бағыты. Оған қоса негізгі бес бағыттан тұрады олар цифрлық мемлекетке көшу,цифрлық жібек жолын іске асыру, адами капиталды дамыту, инновациялық экожүйені құру.
Экономиканы мемлекеттік реттеудегі цифрландырудың негізгі салалары
Бұрын технологияларды енгізу, инфрақұрылым құру цифрлық теңсіздікті қысқартуға бағытталған болатын. Бірақ тек цифрлық түрде өтетін адам өміріндегі процестердің өсуіне байланысты әлеуметтік теңсіздіктің туындау қаупі бар екендігі байқалады.
Халықтың әлеуметтік осал топтары, оның ішінде мүгедектігі бар азаматтар үшін цифрлық өнімдердің қолжетімділігін қамтамасыз ету мақсатында өнімдерді халықтың көрсетілген топтарының мұқтаждықтарына бейімдеу үшін ұсынымдар әзірлеу көзделетін болады.
Әлеуметтік-еңбек саласын цифрландыру
Мемлекеттік органдар платформалық модельге көше отырып, халықтың мұқтаж санаттарын дербес анықтап, оларға қажетті қолдау шараларын көрсететін болады. Іс жүзінде іске асыру үшін ақпараттық жүйелерді интеграциялауды, "отбасының цифрлық әлеуметтік картасын" құру үшін деректерді өзектендіруді жүргізу қажет, бұл әл-ауқат деңгейін кешенді бағалау үшін жеке адамдардың да, үй шаруашылықтарының да толыққанды портретін жасауға мүмкіндік береді. Отбасының әлеуметтік картасы әлеуметтік қолдау шараларын, оның ішінде бюджеттен тыс қорлар (Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры - МӘСҚ, медициналық сақтандыру қоры - МСҚ) арқылы көрсетілетін шараларды тағайындау кезінде мемлекет пен азаматтардың өзара іс-қимылының жаңа форматын енгізуге мүмкіндік береді.
Әлеуметтік төлемдерді цифрландыру шеңберінде балама ретінде мемлекеттің әлеуметтік төлемдері есептелуі мүмкін жеке сәйкестендіру нөмірі (ЖСН) базасында азаматтардың цифрлық "әлеуметтік әмиянын" енгізу жоспарлануда.
Цифрлық төлем құралдары қаржылық жағдайына қарамастан халықтың әлеуметтік осал топтарына қолжетімді болады. Осылайша әлеуметтік төлемдерді есептеу рәсімдері жеңілдетіледі, әлеуметтік қолдау процестері жетілдіріледі, бюджет қаражатының шығыстары оңтайландырылады.
Мұндай тәсіл мүмкіндігі шектеулі адамдардың өмір сүру сапасын едәуір жақсартуға тиіс. Сондай-ақ мүгедектігі бар адамдарға мемлекеттік қызметтер оңалтудың техникалық құралдарын және әлеуметтік қызметтерді дербес сатып алу мүмкіндігімен электрондық түрде ұсынылатын болады. Бұл ретте, цифрлық шешімдер көру қабілеті бойынша мүгедек адамдарға бейімделуге тиіс.
Еңбек қатынастарын цифрландыру тиімділікті арттыру үшін үлкен мүмкіндіктер жасайды. Еңбек қатынастарының көптеген аспектілері еңбек кітапшаларынан бастап, оқыту мен қайта даярлауға дейін толық цифрлық форматқа көшіріледі. Цифрлық шарттар қызметкерлерді қашықтан жалдауға мүмкіндік береді, бұл Қазақстан сияқты бір-бірінен шалғай елді мекендері бар ел үшін өте ыңғайлы.
Денсаулық сақтау жүйесін цифрландыру
Денсаулық сақтаудың бірыңғай цифрлық кеңістігін құру
Бүгінгі күні аурулардың профилактикасы мен емдеудің жеке тәсілі медицинадағы әлемдік тренд болып табылады. Адамның медициналық тарихын туған сәттен бастап жүргізуге болады - "онлайн денсаулық паспорты".
Азаматтың бірегей медициналық деректерін жинау және жасанды интеллект (ЖИ) жүйелерін пайдалану дербес профилактика шараларын әзірлеуге және оңтайлы, алдын ала емдеу әдісін таңдауға көмектеседі. ЖИ жүйелері дамып, жетілдірілетіндіктен, денсаулықты асқынтып алған ауытқуларды кейінірек компьютерлік антивирустық бағдарламалар жұмысы сияқты автоматты "фондық" режимде анықтауға болады. Бірақ мұндай болашақты жүзеге асыру үшін денсаулық сақтау және медицина саласындағы цифрлық шешімдер бір-бірімен байланыс орнатуға мүмкіндік беруі керек. Сондықтан азаматтардың денсаулығы туралы деректерді жинауды, өңдеуді және алмасуды қамтамасыз ететін тұтас цифрлық платформа қалыптастырылуға тиіс. Мұның өзі денсаулық сақтау жүйесінің превентивті режимде жұмыс істеуіне көмектеседі, аурулардың қымбат тұратын кеш сатыларын емдеу шығындарын азайтады, өлімге әкелетін аурулармен өмір сүру деңгейін күрт арттырады. Мемлекет үшін бұл денсаулық сақтау жүйесіне жүктемені азайтуды, халықтың денсаулығына зиян келтірместен бюджет қаражатын үнемдеуді білдіреді.
Ауруларды диагностикалауда ЖИ қолдану пациенттердің медициналық мәліметтерін (рентген, магниттік-резонанстық томография (бұдан әрі - МРТ) сияқты оқытылған алгоритмдермен өңдеу негізінде олардың жағдайын дәл анықтауға байланысты ірі және шағын медициналық мекемелердің мүмкіндіктері арасындағы шекараны жояды. Осылайша өңірлік ауруханада МРТ суретін түсіріп, қашықтықтан жасалған, әлемдік аса жоғары деңгейдегі сапалы онлайн диагностикаға сене алады.
Қашықтықтан көрсетілетін медициналық қызметтер денсаулық сақтау жүйесінің қолжетімділігі мен тиімділігін арттыруды қамтамасыз ете ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz