Қобыланды батыр жыры нұсқаларының ерекшеліктері
Қазақстан Pecпyбликacының Бiлiм жәнe ғылым миниcтpлiгi
Әл-Фapaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық yнивepcитeтi
НИЕТБАЙ ТАЛШЫН ТАЛҒАТҚЫЗЫ
ҚОБЫЛАНДЫ БАТЫР ЖЫРЫ НҰСҚАЛАРЫН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Aлмaты, 2022
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті және әдебиет теориясы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қобыланды батыр жыры нұсқаларын оқыту әдістемесі
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Орындаған: 4-курс студенті ______________________________ Ниетбай Т.Т.
Ғылыми жетекші: PhD _________________________________ Даутова Г.Р.
Қорғауға жіберілді:
Хаттама № , _________ 2022 ж.
Кафедра меңгерушісі:
ф.ғ.д., профессор ___________________________________ ____Темірболат А.Б.
Нормобақылаушы:
ф.ғ.к., профессор м.а ___________________________________ _Сарбасов Б.С.
Алматы, 2022
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Қобыланды батыр жыры нұсқаларын оқыту әдістемесі
Дипломдық жұмыстың көлемі: 55
Пайдаланған әдебиеттер саны: 23
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Диплом жұмыстың зерттеудегі мақсаты - Қобыланды батыр жырының нұсқаларын салыстыра отырып, мектеп бағдарламасына оқытудың жаңаша әдіс-тәсілін ұсыну.
Жұмыстың мақсатына жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
Қазақ фольклорындағы эпос жанры туралы жалпы түсінік жасай отырып, батырлар жырының халық мұрасы ретінде алатын орнын айғақтау;
Қобыланды батыр жыры нұсқаларының зерттелуін, ғылыми тұжырымдарын саралу;
Қобыланды батыр жырындағы мотив, сюжеттердің ерекшелігін анықтау;
Жырды жазып алған ғалымдардың, айтушылардың нұсқаларын талдау;
Қобыланды батыр жырын орта мектеп бағдарламасында оқытуға бағытталған жаңаша әдіс-тәсілдерді ұсыну.
Зерттеудің жұмысының негізгі нысаны: Қобыланды батыр жырының зерттелуі және жариялануы. Жырдың орта мектепте оқыту әдістемесі.
Зерттеу жұмысының пәні: қазақ әдебиеті және оқыту әдістемесі
Зерттеу жұмысының нәтижелері:
Қобыланды батыр жырының генезисі және зерттелуі тарихы нақтыланды;
Қобыланды батыр жыры нұсқаларының бір-бірінен ерекшелігі мен ұқсастығы және айырмашылығы дәйектелді;
Қобыланды батыр жырының көркемдік сипаты ашылды;
Жырдың орта мектепте оқытудың әдіс-тәсілі және сабақ барысы құрастырылды.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
ҚАЗАҚ ЭПОСЫНЫҢ ЖИНАЛУ, ЗЕРТТЕЛУ, ЖАРИЯЛАНУ ТАРИХЫ
Қобыланды батыр жырын зерттеушілер мен зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
Қобыланды батыр жыры нұсқаларының ерекшеліктері ..
15
БАТЫРЛЫҚ ЖЫРЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК СИПАТЫ ЖӘНЕ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Қобыланды батыр жырының көркемдік сипаты ... ... ... ...
24
2.2 Орта мектеп оқушыларына Қобыланды батыр жырын оқытудың жаңа әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..
55
КІРІСПЕ
Зерттеудің жалпы сипаты. Қазақ фольклорының (ауыз әдебиетінің) аса бір көрнекті саласы батырлар жайындағы жырлар. Бұл жырларда, негізінде, басқыншы жауға қарсы күрескен батырлар жайында, солардың ерлік істері турасында айтылады, сырт жаудан елге қорған болған, халқы үшін жан аямаған батырлардың ісі жырға қосылып, кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге етіледі.
Өзінің елін қорғау жолында батырлық-ерлік істер жасап, халқының қамқоры болған батырдың бірі - Қара Қыпшақ Қобыланды. Қобыланды батыр жайында халықтың шығарған жыры атадан балаға, ғасырдан ғасырға сақталып келеді. Бұл жыр бүгінгі қазақ әдебиетінің қазыналы қорына қосылып, мәдени мұрамыздың бірі болып отыр.
Сондықтан да, Қобыланды батырды ғылыми жолмен зерттеу, жырдың шығу тарихын білу, әдебиетте алатын орнын айқындаудың мәні зор. Бұл үшін ең алдымен, халқымызға ертеден таныс болған, ғалымдардың да, әдебиетшілердің де көңілін аудартқан көне жыр Қобыланды батырдың ел арасынан қай кезеңде жиналғанын, қай кезде тасқа басылғанын және бұл жөнінде қандай еңбектер жазылғанына аз да болса шолу жасаған жөн.
Қазақ фольклорының жиналуы өткен XIX ғасырдың орта кезінен басталады. Одан арғы жерде фольклорымыз хатқа түспей, халықтың ауызекі айтуында сақталып келген.
Қобыланды батыр жыры басқыншы жаудан елін қорғаған батырдың ерлік істерін көркем түрде суреттеуімен қазақ әдебиетінің тарихынан тиісті орнын алып келеді.
Зерттеудің өзектілігі. Бүкіл қазақ фольклорын, оның ішінен батырлар жырын дұрыс бағытта зерттеу жұмысы халық жаулары әшкереленгеннен кейін ғана қолға алына бастады.
Диплом жұмыстың өзектілігі - Қобыланды батыр жырының жинақталуы, зерттелуі мен жариялануы, оның түрлі нұсқалығын талдау және деректер, мысалдар арқылы дәлелдеу .
Зерттеу жұмысының мақсаты. Диплом жұмыстың зерттеудегі мақсаты - Қобыланды батыр жырының нұсқаларын салыстыра отырып, мектеп бағдарламасына оқытудың жаңаша әдіс-тәсілін ұсыну.
Зерттеу жұмысының міндеті:
Қазақ фольклорындағы эпос жанры туралы жалпы түсінік жасай отырып, батырлар жырының халық мұрасы ретінде алатын орнын айғақтау;
Қобыланды батыр жыры нұсқаларының зерттелуін, ғылыми тұжырымдарын саралу;
Қобыланды батыр жырындағы мотив, сюжеттердің ерекшелігін анықтау;
Жырды жазып алған ғалымдардың, айтушылардың нұсқаларын талдау;
Қобыланды батыр жырын орта мектеп бағдарламасында оқытуға бағытталған жаңаша әдіс-тәсілдерді ұсыну.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі. Диплом жұмыстың теориялық негізі ретінде Б. Кенжебаевтың Қобыланды батыр туралы зерттеуі және Халық эпосы туралы мақаласы, Классикалық зерттеулер, М.Ғабдулиннің Он бір томдық шығармалар жинағы және Қобыланды батыр туралы монографиясы, Бабалар сөзі 35-38 томдар, Р. Бердібаевтің Қазақ эпосы еңбегі, Қ.Жұмалиевтің Қазақ эпосы мен әдебиет тарихы мәселелері секілді т.б ғылыми зерттеулер, мақалалар мен кітаптар қарастырылды.
Әдістемелік негіз ретінде Қобыланды батыр жырын мектепте оқытудың жаңаша форматын ұсыну арқылы оның ұрпақ үшін маңызды рөл атқаратынын нақтылау.
Диплом жұмыстың құрылымы. Диплом жұмыс кіріспе, екі тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ҚАЗАҚ ЭПОСЫНЫҢ ЖИНАЛУ, ЗЕРТТЕЛУ, ЖАРИЯЛАНУ ТАРИХЫ
Қобыланды батыр жырын зерттеушілер мен зерттелу тарихы
Қазақ халқының поэтикалық шығармашылық материалының молдығы, мазмұнының тартымдылығы және түрінің көркемділігі жағынан қай елдің болмасын фольклорынан кем түспейді.
Жалпы алғанда халықтың ауыз әдебиеті, оның ішінде эпостық жырлар ескі замандардан бері келе жатқан, талай дәуірдің, талай әлеуметтік топтар мен таптардың ақыл-ойының жемісі. Академик Ю.М.Соколов: Фольклор - өткен заманның жаңғырығы, әрі сонымен қатар бүгінгі күннің айқын дауысы да, - деп атап айтқан болатын. Мұның батырлық жырларға да тікелей қатысы бар. Өйткені, батырлық эпостағы басты образдардың бәрі де халықтардың жат жұрттар шапқыншылығына қарсы ерлік күресін бейнелейтіндіктен халық қайсарлығын, тапқырлығын, халықтың елдік тарихындағы белгілі бір белесті кезеңдерде айқын танылған дарқандығын және оның жақсы өмір үшін күресін көрсететіндіктен ғасырлар бойы халық жүрегінде сақталып келеді.
Кеңес одағы тұсындағы қазақ халқының эпикалық шығармаларын өз алдына жинау, баспа бетінде жариялау, арнайы зерттеу саласында бірқатар жұмыстар істелді. Атап айтқанда, қазақ эпосының шығу төркіні, тарихпен байланысы, оның белгілі нұсқаларының ерекшеліктерін айқындау сияқты мәселелерді күн тәртібіне қойды. Орта мектепке арналған оқулықтарда, жоғары дәрежелі оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралдарында, Қазақ әдебиеті тарихының томдарында, жекелеген кандидаттық, докторлық диссертацияларда, газет-журнал мақалаларында, кейбір зерттеулерде жалпы қазақ эпосы жайында, кейде нақтылы эпостар жайлы арнайы тараулар, бөлімдер беріліп, сөз болып келді. Оларда көтерілген мәселелер, айтылған пікірлер жете шешімін таппағанымен ілгеріде әр эпос көлемді монография тұрғысында зерттеу жүргізуімізге негіз болары сөзсіз.
Қазіргі таңда атақты деген батырлар жырының қолда бар белгілі нұсқаларын жан-жақты тексеріп, оларды өзара кеңірек салыстыра отырып, ақындар мен жыршылардың өз жанынан қосқан жерлерін білу, сөйтіп барып қазақ эпосының негізгі көзін, тұтқалы жерін бірте-бірте айқындау міндеті туып отыр. Бұл іс өз дәрежесінде орындалған шақта Алпамыс батыр, Қобыланды батыр сияқты жырлардың қазақша нұсқаларын басқа халықтарда бар нұсқалармен қатар қойып салыстыра зерттеуге жол ашыла беретіндігі сөзсіз. Сонымен бірге осы эпостардың о бастағы шығу төркінін айқындайтын мәселені анықтауға да мүмкіндік беріп, пайдасын тигізеді.
Аталған төрт эпостың төңірегінде бұл күнге дейін белгілі - белгісіз болып келген бірнеше батырлық жырларға тоқтала келіп, біз жалпы қазақ эпосының мәселелерін тұтас алып, топтап әңгімелеуге тырыстық. Бір кездерде, осыдан он жылдан астам уақыт бұрын бұл аталып отырған эпостардың кейбіреулерін (Алпамыс батыр, Қобыланды батыр) қыр-қырынан алып тексеруге келмейтін еді. Оған аталған жырлардың вариант тапшылығы (мәселен, Алпамыс батыр жырында 1-2 ғана нұсқа болған) себеп болды.
Ол тапшылық жырлардың негізін халықтық емес деп шүбәландыруға дейін апарды. Қазіргі жағдай, хал-ахуал басқаша болып отыр. Осы жерде М.Әуезовтің мына бір пікірін келтіріп өтуді орынды деп есептейміз: Академик Радлов та, түрік тілдес халықтардың эпосын зерттеген басқа ғалымдар да ғылымға бұрын белгісіз болып келген халықтардың жанды эпостық дәстүрлерін зерттей отырып, біз өткендегі халықтардың немесе эпостың дәстүрлері қазір жоғалып кеткен, бірақ кезінде зерттелмеген халықтардың эпосы жайында көп нәрсе аңғарамыз деп әділ айтқан еді [1, 7-8].
Қазақ халқының ерте заманнан келе жатқан мәдени мұрасының бір түрі - батырлар жыры десек, соның ішінде көлемдісі де, көркемі де Қара қыпшақ Қобыланды батыр деуге болады. Бұл негізгі идеясы халықтың ел қорғау, ертедегі ру тәуелсіздігі үшін күресу тілегінен туған және осы жолда асқан ерлік жасаған ер азаматтардың батырлық істерін жырлауды нысана еткен жыр.
Басқа жырлар секілді, Қобыланды батыр да бір ғасырдың жемісі емес. Ол өзінің қалыптасу, даму бойында халықтың тұрмыс-тіршілігіне, қоғамдық өміріне және таптық тілектерге сәйкес көптеген өзгерістерге ұшыраған; әрбір тарихи кезеңнің, қоғамдық ой-сананың, түрлі көз- қарастардың алуандаған әсерін бойына жинай отырып, біздің заманымызға жеткен жыр.
Алғашқы ұсақ нұсқасынан бастап, бертін келе көлемді жырға айналған Қобыланды батыр ел арасына ауызша айтылу ретімен тараған. Жырдың әр түрлі варианттарын Марабай, Мергенбай, Біржан Толымбаев, Нүрпейіс Байғанин, Айса Байтабынов, Мұрын жырау Сеңгірбаев, Көшелек Еламанов, Шапай Қалмағанбетов, Құлзақ Аманкелдіұлы, т.б. осылар секілді жыршы-ақындар жырлап, ел арасына ауызша таратқан. Бұлардың қайсысы болса да Қобыланды батырды өзінше жырлаған, бір-бірін қайталамауды көздеген, жырдың көпшілікке таныс сюжетіне тыңнан жаңа әңгімелелер қосқан.
Әрине, Қобыланды батырды осы айтылған ақындар ғана жырлаған жоқ. Оны бұлардан басқа да талай жыршы, жыраулар айтқан. Және де олардың жыры Қобыланды батырдың варианты, ұзақ әңгіменің үзіндісі есебінде де айтылып жүрген.
XIX ғасырда көптеген ақын, жыршы, жыраулардың ауызша айтуымен ерте кезде-ақ қазақ қауымына тараған Қобыланды батыр жырының ел арасынан жинала бастауы, жазып алынып хатқа түсті. Бұл ретте жырдың бір нұсқасын Марабай ақыннан жазып алған және оның үзіндісін алғаш рет баспа жүзіне шығарған Ыбырай Алтынсарин болады. Ол жырдың Тайбурылдың шабысын суреттейтін жерін үзінді түрінде Киргизская хрестоматия (1879) деп аталатын кітабының бірінші бөліміне енгізген. Бұл Қобыланды батырды ел арасынан жинап, баспа жүзіне шығару жөнінде жүргізілген жұмыстардың бастамасы еді. Содан былайғы жерде жырдың әр түрлі варианттарынан алынған үзінділер Дала уалаяты (1899), Тургайская газета (1901) газеттерінде және Орынбор оқымысты комиссиясының еңбектерінде (1910) басылады. Ал жырдың бұрынғы Қостанай уезі, Қарабалық болысының жыршы-ақыны Біржан Толымбайұлы айтқан бір вариантын Махмұт Сұлтан Тұяқбаев деген кісі 1914 жылы (Троицк, Қазан қалаларында) бастырып шығарады. Мұны Қобыланды батырдың толығы, көлемдісінің бірі деуге болады. Онда жыр әңгімесі Қобыландының тууынан басталып, батырдың қартайғанға дейінгі ерлік өмірі баяндалады.
Ал кеңес одағында Қобыланды батырдың бірнеше варианты басылып шықты. Жырдың Марабай Құлбайұлы айтуындағы нұсқасын Ә.Диваев жеке кітапша етіп 1922 жылы Ташкентте бастырды, кейіннен ол 1932, 1939 жылдары Батырлар жыры атты жинаққа енді [1, 12 б]. Бұл эпостың көлемді бір нұсқасын белгілі жырау Мергенбай жырлаған. Одан алынған көлемді бір үзіндіні профессор Б.Кенжебаев 1943 жылы баспа жүзіне жариялады. Осы варианттың толық түрін М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты 1957 жылы өз алдына кітап етіп шығарды. Ал, Нұрпейіс, Айса, Құлзақ, Мұрын жырау, Көшелек, т.б. ақын-жыршылардың айтуындағы Қобыланды батыр қолжазба күйінде, Қазақ ССР Ғылым академиясының Орталық ғылыми кітапханасында сақтаулы.
Қобыланды батыр жырына әдебиетші, тарихшы ғалымдар XIX ғасырдың екінші жартысында көңіл бөліп, назар аударғанын байқаймыз. Мәселен, Октябрь революциясына дейін бұл жыр жөнінде В.В.Радлов пен Г.Н.Потаниннен басқа, орыс ғалымдарынан Туземец пен П.А.Фалев пікір айтып, жырдың ауыз әдебиетінен ерекше орын алатындығын көрсеткен. Бірақ олар жырды әр жағынан алып толық зерттеген емес еді.
Басқа жырлар сияқты, Қобыланды батырды зерттеу ісі кеңес одағында кеңінен жүргізілген. Бұл жұмыс кішігірім зерттеуден басталып, бертін келе үлкен монографиялық еңбектер тудырған. Бұл туралы ғалым М.Ғабдуллин өзінің монографиясында атап өтеді. Сондай-ақ, Қобыланды батыр орта мектеп пен жоғары оқу орындарына арналған Қазақ әдебиеті деп аталатын оқулықтардан, әдебиет тарихын баяндайтын ғылыми еңбектерден, кандидаттық және докторлық диссертациялардан орын алды. Осы ретте әдебиетші ғалымдардан М.Әуезов, С.Сейфуллин, C.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, А.С.Орловтың жазған еңбектерін атауға болады.
Кеңес одағында қазақ әдебиетшілері Қобыланды батыр жырына жиырмасыншы жылдары көңіл бөле бастайды. Бұл ретте алғаш пікір айтқан Мұхтар Әуезов болды. Ол Шолпан, Таң журналдарында жариялаған мақалаларында Қобыланды батыр жырының әдебиеттік маңызын, көркемдік ерекшеліктерін айта отырып, жырдағы әңгімелер қай кезде, қандай дәуірге байланысты туды деген мәселеге айрықша көңіл аударады. Ол Қобыланды батыр жыры XVI ғасырда туды, оған осы күнгі Татар Республикасының астанасы Қазан қаласын орыс патшасы Иван Грозныйдың 1552 жылы өзіне қаратып алуы себеп болды деп көрсетеді. Бұған жырда Қазан қаласының аталуын дәлел етеді.
Кейіннен, 30-жылдардың соңғы кезінде, Мұхтар Әуезовтің бұл пікіріне Сәбит Мұқанов пен Қалижан Бекхожин және Қажым Жұмалиев те қосылады. Бұлар да Қобыланды батыр жырының тууына Қазан оқиғасы негіз болды дейді.
Әрине, бұл пікір ғылыми тұрғыдан негізсіз пікір еді. Оның терістігін М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиевтің өздері-ақ қазақтың батырлар жыры туралы 50-жылдары жазған еңбектерінде және қазақ эпосының мәселелеріне арналған айтыста толық дәлелдеп берген де болатын. Олар батырлар жырында кездесіп отыратын жер-су, қала аттарына қарап белгілі бір тарихи дәуірді үнемі белгілей беруге болмайтындығын айтады. Мұндай жер-су, қала аттары батырлар жырының қандай әлеуметтік-тарихи жағдайларға байланысты туғандығын белгілерлік ғылыми дәлел еместігін және ондай әдіс әдеби мұраларды тексерудің әрқашан да ғылыми дұрыс жолы бола бермейтіндігін көрсетеді. Сөйтіп 50-60 жылдары жүргізілген зерттеулерде Қобыланды батырдың Қазан қаласына ешқандай да қатысы жоқ екендігі анықталды.
Жырдың мазмұнына, сюжет құрылысына көз жіберсек, жыр әңгімесі Қобыландының ел қорғауда жасаған ерліктеріне арналған. Және ол бұл жолда шетелдік басқыншы жау қызылбастармен, кейде қалмақтармен соғысады, соларға тойтарыс беріп, ел-жұртын қорғап отырады.
Мәселен, жырдың Марабай, Мергенбай, Біржан, Құлзақ, Досжан айтуындағы нұсқаларында Қобыландының алысатын жаулары қызылбастар болып келеді, ал Нұрпейіс, Айса, Мұрын жырларында Қобыланды батыр қалмақтармен күреседі. Бұлар ойдан шығарылған жау емес, тарихи шындық.
XIII ғасырдың басында (1219 ж.) монғолдардың Шыңғысхан бастаған шапқыншылары қазақ пен Орта Азия халықтарының жеріне жорық жасайды. Әскери күші мығым Шыңғысхан аталған халықтардың қанын судай ағызып, оларды күшпен өзіне бағындырып алады. Шыңғысхандықтар мұнымен қанағаттанбай, Иран мен Иракқа, Кавказдық елдерге және Европаның оңтүстік шығысына қарай да шабуылдап барады. Бұл жерлерде де олар өздеріне қарсылық көрсеткендерді аяусыз қырып-жойып, басып отырады, зорлықпен үстемдік жүргізеді. Бағынған жерлерді Шыңғысхан өзінің балаларына, туған-туысқанына, жендет нояндарына бөліп береді. Олардың әрқайсысын жеке ұлыс деп жариялайды [1, 37]. Мәселен, Ертістен бастап Орал тауына дейін созылған қазақ жерін Шыңғысхан өзінің үлкен баласы Жошыға береді. Бұл жерлерді мекендеген жергілікті елдерді Шыңғысхан тұқымы ауыр қазаға және азапқа ұшыратады, қапас пен қорлықта ұстайды.
Қобыланды батыр туралы зерттеушілер қатарында Алаштың ардақтысы Әлихан Бөкейхан да бар. Ол Қобыланды батыр туралы мынандай дерек келтіреді:
Бұрынғы заманда Тоқтар атты бір бай болыпты. Малы көп, перзенті жоқ болыпты. Тоқтар Әулиеге ат айтып, қорасанға қой айтып құдайдан бала сұрапты. Тоқтар бай бір күні әулиеге түнеп жатқанда: Саған Құдай перзент береді деп аян беріпті:
Кемпір мен шал байғұс,
Бір-біріне жолықты.
Ешнәрсе болмай торықты,
Өлдім-талдым дегенде,
Жаппар ие жар болып,
Бір нәрсе енді болыпты [2, 91]
Үйге қайтқан соң, тоғыз ай он күн өткен соң, алпыстағы Аналық бір ұл, бір қыз тапты. Ұлдың атын Қобыланды, қыздың атын Қарлыға қойды.
Тоқтарбайдай байыңның,
Кеңіген енді секілді,
Дүниенің тарлығы,
Көңілдің кетіп зарлығы [2, 91].
Қара қыпшақ Қобыланды жырында Қобыландының жорығы өлең қылып айтылған. Осы Қызылбастың жұртында патша Көклен кемпір бар екен. Алты жасында Қобыланды жүз құлаш биіктен теңге атып түсіріп, осы Көкленнің Құртқа атты қызын алды. Қият жұртынан шыққан құрдасы Қараман деген жігітті ертіп алып, Қобыланды қалмақтың Қазан деген елін шапты.
Бірге туған құрдасжан,
Құлағың сал сөзіме,
Мен айтайын өзіңе,
Көбікті деген қалмақ бар,
Көрсетейін көзіңе.
Соған енді баралық,
Жылқысын қуып алалық [2, 91].
Қобыланды мен Қараман осы Көбіктіге барып, соқтығысып қолға түсті. Онан құтылып, қалмақтың Алшағыр деген ханымен соғысты. Қобыланды жорықта жүргенде Алшағыр ата-анасы мен қарындасын олжалаған еді. Алшағырды алған соң, оған болысам деп келген Шошай ханды тағы алады.
Сүйтіп бұрынғы қазақтың батырлары мұратына жетіпті дейді жыр. Едіге би Тоқтамыс ханға өкпелеп, Еділдің күншығыс жағына өткен. Сонда Тоқтамыс хан тоғыз батырын шақырып есік алдына қойып, бір-бірлеп алдына келтіріп, ақыл сұраған, сондағы Тоқтамыс ханның тоғыз батырының біреуі Қара қыпшақ Қобыланды:
Қараңғыда жол тапқан,
Қысылғанда сөз тапқан,
Тайқазан қақпақ жауырынды,
Қолағаш тоқпақ, айдарлы,
Кісі ақылына ермеген,
Қиын жолға жүрмеген,
Қара қыпшақ Қобыландым,
Хан Тоғымға не дейсің? [2, 92].
Ғалым Әуелбек Қоңыратбаевтың жазуынша Қобыланды батыр Әбілхайыр ханның екі төбе биінің бірі болған, Себебі әзірге белгісіз, Қобыланды ханның Ақжол биі атанып кеткен екінші биі Дайырқожаны ұрып өлтіреді. Жырда айтылатын Дайырқожаның әкесі Қотан жыраудың: Қара қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным, сексен асып таянғанда тоқсанға, тұра алмастан үзілді ме жұлыным, адасқанын жолға салдық бұл ноғайлы ұлының, аққан бұлақ, жанған шырақ жалғыз күнде құрыдың, Қара Қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным! деп келетін жыр жолдарының өзі батырдың Өзбек (Әбілхайыр) хандығының іргесі шайқалатын тұста ғұмыр кешкеніне дәлел бола алады.
Бір қызығы, аталған жоқтауда Қобыландыға қатысты ешқандай жазғыру жоқ, жырау атышулы батырмен ұстасқан баласының өліміне күйініш білдіреді. Өзбек ханның мұрагері - Әбілхайыр Шәйбанидың қабырғалы екі биінің арасындағы осы оқиға, түптеп келгенде ұшса құс қанаты талатын ұланғайыр жерді алып жатқан үлкен бір ұлыстың екіге жарылуына себеп болғанға ұқсайды. Осылайша ел іші алатайдай бүлініп, Керей мен Жәнібек сұлтандардың хандықтан кетіп, мұның аяғы Шу бойындағы Қозыбасы тауының етегінде дербес Қазақ хандығының құрылуына алып келеді. Бір жағынан Қобыланды батырды ұлтымыздың бүгінгі атауының қалыптасу шағының бастауында тұрған тарихи тұлға десек те болады [3, 11].
Қызылбастар өздерімен көрші елдерге талай рет шабуыл жасап отырған. Реті келсе, бүл елдерді өздеріне бағындырып алуды көздеген. Олардың әскерлері Каспий теңізінің батысына, Дербент, Баку, Астрахань қалаларына шейін де жорық жасап келген. Бұлар әсіресе, сол жерлерді мекендеген қыпшақтардың кең қоныс, шұрайлы жерлерін тартып алуды көксеген. Өздерінің жер-су, қоныстары үшін қызылбастарға қарсы күресіп, қарсылық көрсеткен, ерлік жасап соғысқан ел қыпшақтар болған.
Осындай сұрапыл айқастар кезінде әр жердегі қыпшақ рулары күш біріктіріп, бір-біріне жәрдем берген, сырт жауға қарсы аттанған. Қыпшақтың әскери жасақтарын ержүрек, жауынгер батырлар бастаған. Олар қан майданда қас дұшпанмен соғысып, елі-жұртын қорғаған. Ал мұндай ерлік, батырлық істерді халық өзінің әңгіме, жырларына қосқан. Осы негізде қазақ арасында туған көптеген жыр бар. Соның күрделісі Қобыланды батыр деуге болады.
Қобыланды батыр жырының варианттары қыпшақтар мен қызылбастардың арасында көп заманға созылған қарым- қатынастарды, алыс-тартыстарды елестетеді. Қыпшақтардың Қобыланды бастаған батырларының шетелдік жау қызылбастарға қарсы жүргізген ерлік күресі суреттеледі. Сонда Қыпшақ еліне бірінші болып ұрынатын қызылбастың Қазан ханы болады. Жырдың Мергенбай айтуындағы вариантына үңілсек:
Қызылбастың елінен
Қазан деген ер шықты,
Жан білмеген шер шықты,
Ноғайлының көп елін
Олжалап шауып жаншыпты,
Бағынбаған адамын
Қырып-жойып таусыпты,
Жерін, малын олжалап
Қатарынан асыпты,
Мал-жанына қарамай
Ноғайлы елі қашыпты делінеді. Жырдың Біржан Толымбаев айтқан варианты:
Қара қасқа ат мінген,
Ат құйрығын шарт түйген,
Алдына дабыл өңгерген
Артына сауыт бөктерген,
Аламанға дем берген,
Азды көпке теңгерген
Қара бөркі қалпиған
Қайратымен мал жиған,
Мен сондай деп дандиған,
Қысқа күнде қырық шапқан...
Тері тонды теріс артқан,
Қызылбасқа жан тартқан...
Қазақ десе оқ атқан,
Қабағына қар қатқан,
Кірпігіне мұз қатқан,
Он екі күнде бір жатқан,
О да айтулы ер еді,
Қызылбастың белі еді [2, 96]
Бұл келтірілген үзінділерде аталған Қазан қызылбастардың ханы Ғазан (Ғызан) болуы мүмкін. Жырдағы Қазан ұрыншақ, көрші елдерге шабуыл жасап, оларды өзіне бағындырып алу үшін күреседі. Оның бұл әрекеттері, көрші елдердің жерін, малын олжалап алуы және олардың бағынбаған адамын қырып-жойып жіберуі тарихи фактілердің елесі секілді. Бұған қарап, жырдағы Қазанды қызылбастардың ханы Ғазан ханның прототипі және ол арқылы бүкіл қызылбастардың жаулық әрекеті топшыланып берілген деуге болады. Екінші. Тарихи Ғазан ханның өз тұсында неше түрлі әдемі сарайлар, мықты бекіністер салдырғанын, Шнәб қаласының ертеден келе жатқан, Шнәб деген атын Қазан қаласы деп өзгертіп атауы тарихи жазуларда кездесетіндігін жоғарыда айтқанбыз. Бұл фактілердің де Қобыланды батыр жырында сәулесі барлығы байқалады. Мәселен, Қазан салдырған қаланың сырт көрінісін Біржан:
Алты қабат қала екен
Жеті қабат ор екен..., деп суреттейді. Ал осы қаланың маңына Қазан ханның қандай қорғандар жасағаны Нұрпейіс жырында:
Кіл темірші ұстаға
Түрлі қару соқтырып,
Айналаға шаһарының
Жебеден құрды аранды,
Ұсталарын жиғызып,
Берік етіп қаласын
Қорған шойын құйғызды,
Зеңбірек жайып алдына
Түрлі амал қылғызды.
Әрбір түрлі амалмен
Бекітті шаһардың арасын,
Шойынменен қоршатты
Тастан салған қаласын,
Ашық шаһары бар еді
Беркітті құлып арасын, - делінеді [2, 98]
Қазан салдырған қала, қорғану бекіністері жайында жырда берілген осындай сипаттамалар тарихи фактілердің сәулесі сияқты. Жырда айтылатын Қазанның сырлы қаласы немесе Қазанның қара қаласы дейтіндерде Ғазан хан салдырға қалалар жайындағы тарихи фактілердің бай көрінісі болуға керек. Жырда аталатын Көбікті, Алшағыр секілді хандардың да қаласы, бекініс-қорғандары болуы және олардың да көшпелі қыпшақ, ноғайлы руларына қалалы жерден келіп шабуыл жасауы тарихта айтылатын қызылбастарды елестетеді деуге болады. Осы жағынан алып қарағанда да қазіргі бізге белгілі Қобыланды жырының әңгімелері тарихи фактілерге жуықтасады.
Қобыланды батыр жырында қызылбастар мен қыпшақтардың тарихи қарым-қатынас жасаған дәуірінің ізі жататындығын сол кезде үстемдік еткен шамандық, әр түрлі мифтік ұғымдардың, наным-сенімдердің, әдет-салттардың орын алуынан да байқайсыз. Мәселен, жырдың Мергенбай айтқан вариантында Қобыланды Құртқаға үйленеді. Көктім аймақ хан Қобыландыға енші етіп төрт түрлі бұлыт (бұлт) береді:
Шырағым, балам, кел! - дейді,
Бергенім саған біл - дейді,
Төбеңде тұрған төрт бұлыт, - дейді [2, 98]. Кейінде бұл бұлыттар Қобыландыға не күш беруші, не хабар салушы ретінде қызмет атқарады. Мәселен, Алшағыр хан Қобыландының ел-жұртын шауып алып, батырдың ата-анасын, туған-туысын, Құртқаны тұтқында ұстайды; олар қайғы-қасіретке ұшырайды, Қобыландыны жоқтап зар еңірейді.
Осы кезде оларға Қобыландының хабарын батырдың бұлыттары жеткізеді. Бұған қатты қуанған Аналық Қобыландының бұлыттарына разылық тілегін білдіреді.
Жаратылыс сырын түсінбеген ертедегі адамдардың бүл секілді ескі ұғымдары қазақтың тұрмыс-салтына байланысты туған шығармаларына да орын алғаны мәлім. Олар құрғақшылық кезінде осы бұлттарға жалбарынып, жаңбыр бер деп тілеген, жаратылыс құбылыстары мен табиғат көріністерінің әр алуан түрлерін (ай, күн, от, су, бұлыт, дауыл т. б.) жарылқаушы, жаратушы күш ретінде ұғынған. Бұларға да табынатын болған.
Шамандық дәуірден қалған бұл сияқты ескі ырымдар мен нанымдар Қобыланды батыр жырының алғашқы әңгімелеріне әсер еткен. Мәселен, Қобыланды батыр Қазанға қарсы аттанып бара жатып, ел-жұрты, ағайын-туыстарымен қоштасады. Ол қарындасы Қарлығашпен қоштасқан сөзінде:
Тоғай толған түйемді,
Сарысуға тапсырдым,
Қара толған ақты қой
Аш бөріге тапсырдым,
Азу тісі балғадай
Жас бөріге тапсырдым, - дейді [2, 99]. Және де ата-анасын, Қарлығаш пен Құртқаны да әрқайсысының қолдаушы иелеріне тапсыратынын айтады.
Бұл үзіндіден Қобыландының өзін-өзі шенеп, күштілігін білдіруі ғана көрінбейді, бұдан ертедегі ұғым да елестейді. Бұл сияқты шамандық ұғымдардың Қобыланды батыр жырының алғашқы әңгімелерінен орын алуы кездейсоқ нәрсе емес. Ол - жырдың бастапқы үлгілері ерте заманда, қазақ арасына ислам діні енбей тұрған кезде туғандығын аңғартады.
Демек, Қобыланды батыр жырының алғашқы әңгімелері шамандық, әр түрлі мифтік ұғымдар кезде туған. Ал бертін келе, қазақ арасына ислам діні ене бастаған уақытта бұл ұғымдар қатты өзгеріске ұшыраған, оның кейбіреулері ислам дінінің тұрғысынан жырланған. Бұл жыршы-ақындардың дүние танудағы көзқарастарына, әлеуметтік-таптық сана-сезіміне әсер еткен. Жалпы алғанда, Қобыланды батыр жырынан белгілі мөлшерде ескі мифтік, шамандық ұғымдар мен ислам дінінің тартысын да байқауға болады. Осы негізде жыршы ақындардың идеялық бағыты, көзқарасы қандай екендігі де көрінеді. Қобыланды батырдың оқиғасы Иван Грозныйдың Қазан қаласын өзіне қаратып алуымен ешқандай да байланысы жоқ екендігіне Едіге жыры да дәлел. Алтын Орда хандарының бірі Тоқтамыстың билік еткен кезін елестететін бұл жырда Қобыланды батыр да әңгімеленді жөне оны жасы ұлғайған батыр етіп әңгімелейді.
Ел арасында Қара қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным дейтін жыр бар. Бұл жырдың шығу себебін ел аңызы былай деп айтады. Әбілхайыр ханның (XV ғасыр) тұсында арғын руынан шыққан Жәнібек пен Керей дейтін адамдардың туысы Дайыр қожа есімді бір биді қыпшақтар өлтіреді. Оны өлтіруші Қобыланды батыр екен дейді. Арғындар құн даулайды, бірақ Әбілқайыр Қобыландыдан батып құн алып бере алмайды. Сонда жаңағы өлген адамның әкесі Қытайдан Тайшы - Қыдан ақын баласын жоқтап:
Қара қыпшақ Қобыландыда
Нең бар еді, құлыным?...
Сексен асып,
Таянғанда тоқсанға,
Тұралмастай,
Үзілді ме жұлыным,
Адасқанын жолға салдың,
Бұл ноғайлы ұлының.
Аққан бұлақ,
Жанған шырақ,
Жалғыз күнде құрыдың.
Қара қыпшақ Қобыландыда
Нең бар еді, құлыным, - деген екен дейді [2, 101]
Бұл аңызды қаншалықты шындыққа дәл келетінін және осында аталған Қобыландының Әбілхайыр ханның тұсында болған-болмағанын анықтарлық дерек жоқ. Тек аңыз-әңгіме ғана сақталған. Ал осы аңыздағы Қобыланды батырды тарихи адам демей, әдебиеттік образ деген күннің өзінде де оның Қазан қаласында қатысы жоқ екендігін байқаймыз.
Сонымен, жоғарыда келтірілген фактілерге сүйене отырып, Қобыланды батырдың оқиғасы Иван Грозныйдың 1552 жылы татарлардың астанасы Қазан қаласын өзіне қаратып алуымен ешқандайда байланысы жоқ демекпіз. Жырдың алғашқы әңгімелері қыпшақ, ноғайлы батырларының қызылбастық басқыншыларға қарсы жүргізген ерлік күресін суреттеу идеясынан туған деп қараймыз.
Осыған байланысты тарихи бір шындықты айта кету қажет. Қобыланды батырдың тууына әсер еткен, себеп болған, Қазан оқиғасы емес деген пікірді 30-жылдардың бас кезінде бірінші болып айтқан Сәкен Сейфуллин еді, Ол Қазақ әдебиеті деп аталатын еңбегінің Қобыланды батырға арнаған бөлімінде: Қобысы емес, басқа бір Қазан есімді батырдың билеп тұрған қаласы болуы мүмкін..., - дейді. Содан кейін Әбілғазы Баһадүр ханның шежіресінің айтуынша, Шағатай ұлысындағы Ақсақ Темірдің әкесінің тұсында хандық қылған бір қаһарлы ханның есімі - Ғазан еді, Ғазан хан өте жауыз, өте қан төккіш адам болған. Ру бастықтары, билер Ғазан ханның алдына барарда қатын-баласымен, туған-туысқандарымен қоштасып кететін болған.
Сондықтан бұл кісі өлтіргіш Ғазан ханға қарсы соғыс ашқан. Бірнеше соғыстар болған. Әуелі соғыста Ғазан хан жеңіп, елді көп таратқан. Ақыры рулар қалың қолмен келіп соғысып, жеңіп, Ғазан ханды өлтірген.
Сәкеннің бұл пікірі белгілі себептерге байланысты 30-40 жылдары еске алынбады, тек елуінші жылдардың екінші жартысынан бергі жерде ғана айтыла бастады.
Жалпы Қобыланды батыр туралы айтылған аңыздарға қатысты да бірнеше түрлі еңбектер, зерттеулер бар. Солардың бірін белгілі ғалым, мифология саласының үздігі Серікбол Қондыбай айтады. Ол өзінің бір еңбегінде Қобыланды батырдың үш ғұмыры туралы да аңызға сүйеніп дерек келтіргенін білеміз.
Қазақ халқының шетелдік басқыншыларға қарсы ертедегі күресін жырлау идеясынан туған Қобыланды батыр, басқа жырлар сияқты, жазу өнеріміз болмаған кезде, ауызша айту түрінде дүниеге келді. Оны талай жыршы-ақындар ауызша айтып, көпшілікке таратты. Бірақ әрбір ақын Қобыландыны өзінше жырлады. Жыр әңгімесін тыңдаушы жұртшылыққа арнаған ақын әр уақытта сол көпшіліктің ықылас орайымен санасып отырады. Егер тыңдаушы қауым жырды қызыға, ынталана тыңдаса, онда ақын бір айтқанын қайталай бермей, әңгімесін молынан, ұзағынан айтуға бой ұрады, жаңадан оқиғалар енгізеді. Осы ретте Қобыландының кейбір варианты (мәселен, Мергенбай мен Нұрпейіс жыры) бірнеше күн бойына айтылатын да болған.
Әрине, жырды ұзағынан айту, бір оқиғадан екіншісін тудыру, әңгіменің жалпы сюжеттік желісін бұзбай үдете жырлау әрбір ақыннан асқан шеберлікті, ақындық өнерді, творчестволық фантазияны керек етеді. Сондықтан да олар көпшілік алдында жыр айту үшін көп даярлық жасайды, айтқалы отырған жырының жұртқа бұрыннан таныс әңгімелеріне тыңнан сюжет қосу жайын қарастырады, соны ізденеді. Ертеден келе жатқан таныс сюжеттерді, оқиға желісін негізге ала және оларды ретімен пайдалана отырып жырдың күрделі вариантын тудырады. Мұндай әрі күрделі, әрі көлемді жырлар батырдың балалық шағынан бастап, бүкіл өмірін қамтитын болады.
Осы ретте қай жырды алсақ та, оның бірден күрделі, көлемді дәрежеде тумағандығын байқаймыз. Бір батыр жайында ұзағынан айтылатын, мол сюжетке құрылған көлемді жыр бірден туған емес. Бүл жөнінде академик М.Әуезов қырғыз халқының Манасы жайында және қазақтың эпосы жөнінде жазған еңбектерінде батырлар жырының қайсысы болса да алғашында жеке оқиғаларды суреттеуден туады, дейді. Ең әуелі жырға батырдың бір-екі ерлік ісі қосылуы мүмкін.
Келесі сәтте тыңдаушы көпшілік жыршы ақыннан жаңағы әңгіменің жалғасын айт деп тілек білдіруі ықтимал. Сол кезде жыршы ақын бұрынғы әңгімелерін қайталай бермей, көпшілікке тараған жырдың алғашқы оқиғасына тыңнан сюжеттер қосатын болады. Және де жырдың тыңдаушыға бұрыннан таныс әңгімесін, тіпті вариант есебінде айтылып жүрген нұсқаларын жинастырып әкеп редакциялайды, бір жүйеге түсіре жырлайды. Сөйтіп ол жырдың ұзағынан айтылатын көлемді де күрделі, ұлғайған түрін тудырады.
Қобыланды батыр - халыққа қорған болған батырлардың ерлігін суреттеген жыр. Оның негізгі әңгімесі халықтың ел қорғау идеясынан туған. Ал бұл идея жырдағы басты кейіпкерлер арқылы ашылады. Халықтың арман-мүддесі қайсы, халықтың досы мен дұшпаны қайсы екендігін дәлелдеп көрсету үшін жырда кейіпкерлердің жағымды, жағымсыз образы жасалады және олардың бәрі ойда қаларлықтай етіп суреттеледі.
Қобыланды батыр жыры нұсқаларының ерекшеліктері
Қобланды батыр эпосының версиялары мен варианттары жайында айту үшін және оларды бір-бірімен өзара салыстыра отырып, жан-жақты текстологиялық тұрғыда зерттеу үшін ең алдымен қазір қолымызда қандай материалдар бар, қолда бар нұсқалар салыстыра зерттеуге мүмкіндік берс ме деген сияқты бірнеше сауалға жауап беру қажет.
Қазір қолымызда Қобланды батыр жырының (жыр, ертегі, аңыз- әңгімелердің бәрін қосқанда) 29 нұсқасы бар. Мұның 26-сы Қобланды батыр жайындағы жырлар, аңыз-әңгімелер де, 3-і Қобланды батырдың балалары жайындағы жырлар.
Қобланды батыр жыры - бүкіл Қазақстан жеріне түгел тараған, қазақ халқының сүйіп, сүйсініп тыңдайтын, өте бір қымбат жыры.
Сондықтан Қазақстанның барлық жерінде, сопымен қатар қазақтар көп тұратын Қарақалпақ, Түркменстан, РСФСР және Монғолия жерлерінде де таралып айтылып жүруінде ешбір күмән жоқ Қобланды батыр жырын негізгі екі версияға бөлеміз. Бірінші версияға жырдың көне, өте ертеректе туған мынандай нұсқалары жатады: Көшелек Еламанов (1906 жылы Орынборда Карлсон жаздырып алған), Нұрпейіс Байғанин (1940), Айса Байтабынов (1941), Ноғайлы қара қыпшақ Қобланды батыр (1942), Мұрын Сеңгірбаев (1942), Нұрсейіт Битілеуов (1954), Сүйіншәлі Жаңбыршин (1958) нұсқалары және 1960 жылы Қарақалпақ АССР-ында тұратын атақты жырау Ережеп Тілеумағамбетұлынан жазып алынған Қоблан деп аталатын жыр. Бұл жырлардың бәрі де баспа бетінде жарияланбаған, бірақ жоғарыда аталған бүкіл қазақ еліне есімдері әйгілі жырау-жыршылардың репертуарында XIX ғасырдың басы және орта шенінен бастап, берік орын алып келген нұсқалар. Бұл жырлардың алды қағаз бетіне 1906 жылы, соңы 1960 жылдары ғана түсіп, түрлі қолжазба қорларында, архивтерде сақталып келген [5, 75].
Жырдың екінші версиясына Марабай, Мергенбай, Дәулетше, Біржан Толымбаев, Құлзақ Аманкелдин нұсқалары жатады. Бұл жырлардың алды XIX ғасырда қағаз бетіне түсе бастаған да, ал баспа бетін алғаш көруі 1879 жыл, яғни қазақ халқының ардагер ұлы, белгілі ағартушысы Ыбырай Алтынсаринның 1879 жылы Қазанда басылып шыққан Киргизская хрестоматиясынан басталады. Бұл версияға енетін нұсқалардың бәрі де өте дарынды ақын-жыршылар шығарып кейін де солар сияқты өте дарынды жырау-жыршылардың орындауында ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, біздің дәуірімізге өзінің әбден жетілген, көркемдік шыңына көтерілген, бүкіл дүние жүзі халықтарының батырлық эпостарымен қатар тұратын, классикалық жыр үлгісінде қалыптасқан түрінде жеткен жырлар.
Жырдың бірінші версиясына жататын нұсқаларды да осы тұрғыда зерттеуге болады, бірақ ол алдағы міндет. Қобланды батыр жырының екінші версиясы. Екінші версияға жоғарыда айтқанымыздай: Марабай, Мергенбай, Біржан, Құлзақ нұсқалары жатады. Бұл версияға жататын осы аталған ақын, жыршы- жыраулардың варианттарына өте жақын ұқсайтын, пемесе қайталайтын нұсқалар аз емес, бірақ біз оларды өзара салыстырып талдау мақсатын қоймаймыз. Өйткені ол нұсқаларда жеке зерттейтіндей ерекшелік жоқ, және ол (запистердің) жазбалардың бәрі жайында Қобланды батыр кітабында және Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасында толық айтылған [14, 77].
Ғасырлар бойы ауызша айтылып, ауызша таралып келген Қобланды батыр жырының қағазға түсу жағы да көңіл аударарлық. Осы версияға жататын нұсқаларды хронология бойынша келтірсек картина мынандай болмақшы:
1. 1879 жыл. Тайбурылдың шабысы. Қазақтың белгілі ағартушы ғалымы Ыбырай Алтынсаринның атақты Марабай ақыннан мың сегіз жүз алпысыншы жылдардың ортасында жазып алған нұсқасы. Ол үзіндіні Ы.Алтынсарин өзінің 1879 жылы құрастырып шығарған Киргизская хрестоматия деп аталатын кітабына қосқан. Бұл мәтін жайында үзінді болса да әдейі айтып отырмыз. Өйткені Қобланды батыр жырының екі версиядағы барлық вариантында кездесетін бұл эпизод жырдың ең көркем, ең тұрақты компоненттерінің бірі. Бұл эпизод текстінде бірлі-жарым сөз, немесе кейбір жолдардың ауысып келетіні болмаса, барлық вариантта бірдей, ешбір өзгеріссіз келіп отырады.
2. 1886 жыл. Дәулетше нұсқасы (жырды шартты түрде осылай атадық).
Бұл нұсқаны Дәулетше деген кісі өз қолымен арабша жазған, соңына: 1-майдан бастап 10-күні бітті. Тамат-там болды. 1886 жылы қалам тербетуші Дәулетше деп білесіз, - деп қол қойған. Жырдың түпнұсқасы Қазан дәулет университеті кітапханасында сақтаулы, № 4999. Жыр көлемі - 3600 жол. Жырды 1955 жылы Қазан университетінің қолжазбалар қорынан тауып, көшірмесін институтқа алдырған белгілі фольклоршы - Мәлике Ғұмарова.
3.1894 жыл. Қарақыпшақ Қобланды. Қазақ-қырғыз білім комиссиясы. Әбубәкір Диваевтың жинаған сөздері. Батырлар. Ташкент, 1922 жыл.
Бұл - осы кезге дейін казақ эпосын зерттеген барлық ғалымдар айтып жүрген Марабай варианты. Бұл нұсқаны жыл жағынан ілгерірек қойып отыруымыздың себебі мынада: жыр соңында кай жылы, кім жазғаны анық. Онда осы жырды қағазға түсірген кісінің жинаушыға арнаған өлең хаты және аяғына 1894 жыл, 12 декабрь Қыпшақ Баймұрат Өскеұлы. Ақмешіт усзі деп қойған таңба бар.
4.1914 жыл. Біржан нұсқасы. Қарақыпшақ Қобланды батыр. Кітап Қостанай уезі, Қарабалық болысының қазағы жырау Біржан Толымбаевтың айтуынан жазылған, жазушы Махмұт сұлтан Тұяқбаев. Қазан, 1914 [14, 78 б].
Бұл кітап - Қобланды батыр жырының ең толық нұсқасы болуымен қатар, баспа бетінде толық жарияланған ең бірінші шығарма. Бұл нұсқаның біз үшін қымбаттылығы - жырдың осы біз қарастырып, салыстырып талдағалы отырған версиясына жататын нұсқалардың ішіндегі бас-аяғы түгел ең толық нұсқасы болуында және оның баспа жүзін көрген бірден бір текст болуында.
5.1939 жыл (Шапай нұсқасы) СССР Ғылым академиясының Қазақ филиалының Тарих, әдебиет және тіл институтына белгілі жырау әрі жинаушы Шапай Қалмағамбетов Қобланды батыр жырының толық нұсқасып әкеліп тапсырады. Жырдың қолжазбасында Мергенбай жыраудың варианты деп көрсеткен. Бұл текстің ерекшелігі - жыр Марабай мен Мергенбай варианттарының біріккен тұтас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл-Фapaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық yнивepcитeтi
НИЕТБАЙ ТАЛШЫН ТАЛҒАТҚЫЗЫ
ҚОБЫЛАНДЫ БАТЫР ЖЫРЫ НҰСҚАЛАРЫН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Aлмaты, 2022
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті және әдебиет теориясы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қобыланды батыр жыры нұсқаларын оқыту әдістемесі
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Орындаған: 4-курс студенті ______________________________ Ниетбай Т.Т.
Ғылыми жетекші: PhD _________________________________ Даутова Г.Р.
Қорғауға жіберілді:
Хаттама № , _________ 2022 ж.
Кафедра меңгерушісі:
ф.ғ.д., профессор ___________________________________ ____Темірболат А.Б.
Нормобақылаушы:
ф.ғ.к., профессор м.а ___________________________________ _Сарбасов Б.С.
Алматы, 2022
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Қобыланды батыр жыры нұсқаларын оқыту әдістемесі
Дипломдық жұмыстың көлемі: 55
Пайдаланған әдебиеттер саны: 23
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Диплом жұмыстың зерттеудегі мақсаты - Қобыланды батыр жырының нұсқаларын салыстыра отырып, мектеп бағдарламасына оқытудың жаңаша әдіс-тәсілін ұсыну.
Жұмыстың мақсатына жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
Қазақ фольклорындағы эпос жанры туралы жалпы түсінік жасай отырып, батырлар жырының халық мұрасы ретінде алатын орнын айғақтау;
Қобыланды батыр жыры нұсқаларының зерттелуін, ғылыми тұжырымдарын саралу;
Қобыланды батыр жырындағы мотив, сюжеттердің ерекшелігін анықтау;
Жырды жазып алған ғалымдардың, айтушылардың нұсқаларын талдау;
Қобыланды батыр жырын орта мектеп бағдарламасында оқытуға бағытталған жаңаша әдіс-тәсілдерді ұсыну.
Зерттеудің жұмысының негізгі нысаны: Қобыланды батыр жырының зерттелуі және жариялануы. Жырдың орта мектепте оқыту әдістемесі.
Зерттеу жұмысының пәні: қазақ әдебиеті және оқыту әдістемесі
Зерттеу жұмысының нәтижелері:
Қобыланды батыр жырының генезисі және зерттелуі тарихы нақтыланды;
Қобыланды батыр жыры нұсқаларының бір-бірінен ерекшелігі мен ұқсастығы және айырмашылығы дәйектелді;
Қобыланды батыр жырының көркемдік сипаты ашылды;
Жырдың орта мектепте оқытудың әдіс-тәсілі және сабақ барысы құрастырылды.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
ҚАЗАҚ ЭПОСЫНЫҢ ЖИНАЛУ, ЗЕРТТЕЛУ, ЖАРИЯЛАНУ ТАРИХЫ
Қобыланды батыр жырын зерттеушілер мен зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
Қобыланды батыр жыры нұсқаларының ерекшеліктері ..
15
БАТЫРЛЫҚ ЖЫРЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК СИПАТЫ ЖӘНЕ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Қобыланды батыр жырының көркемдік сипаты ... ... ... ...
24
2.2 Орта мектеп оқушыларына Қобыланды батыр жырын оқытудың жаңа әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..
55
КІРІСПЕ
Зерттеудің жалпы сипаты. Қазақ фольклорының (ауыз әдебиетінің) аса бір көрнекті саласы батырлар жайындағы жырлар. Бұл жырларда, негізінде, басқыншы жауға қарсы күрескен батырлар жайында, солардың ерлік істері турасында айтылады, сырт жаудан елге қорған болған, халқы үшін жан аямаған батырлардың ісі жырға қосылып, кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге етіледі.
Өзінің елін қорғау жолында батырлық-ерлік істер жасап, халқының қамқоры болған батырдың бірі - Қара Қыпшақ Қобыланды. Қобыланды батыр жайында халықтың шығарған жыры атадан балаға, ғасырдан ғасырға сақталып келеді. Бұл жыр бүгінгі қазақ әдебиетінің қазыналы қорына қосылып, мәдени мұрамыздың бірі болып отыр.
Сондықтан да, Қобыланды батырды ғылыми жолмен зерттеу, жырдың шығу тарихын білу, әдебиетте алатын орнын айқындаудың мәні зор. Бұл үшін ең алдымен, халқымызға ертеден таныс болған, ғалымдардың да, әдебиетшілердің де көңілін аудартқан көне жыр Қобыланды батырдың ел арасынан қай кезеңде жиналғанын, қай кезде тасқа басылғанын және бұл жөнінде қандай еңбектер жазылғанына аз да болса шолу жасаған жөн.
Қазақ фольклорының жиналуы өткен XIX ғасырдың орта кезінен басталады. Одан арғы жерде фольклорымыз хатқа түспей, халықтың ауызекі айтуында сақталып келген.
Қобыланды батыр жыры басқыншы жаудан елін қорғаған батырдың ерлік істерін көркем түрде суреттеуімен қазақ әдебиетінің тарихынан тиісті орнын алып келеді.
Зерттеудің өзектілігі. Бүкіл қазақ фольклорын, оның ішінен батырлар жырын дұрыс бағытта зерттеу жұмысы халық жаулары әшкереленгеннен кейін ғана қолға алына бастады.
Диплом жұмыстың өзектілігі - Қобыланды батыр жырының жинақталуы, зерттелуі мен жариялануы, оның түрлі нұсқалығын талдау және деректер, мысалдар арқылы дәлелдеу .
Зерттеу жұмысының мақсаты. Диплом жұмыстың зерттеудегі мақсаты - Қобыланды батыр жырының нұсқаларын салыстыра отырып, мектеп бағдарламасына оқытудың жаңаша әдіс-тәсілін ұсыну.
Зерттеу жұмысының міндеті:
Қазақ фольклорындағы эпос жанры туралы жалпы түсінік жасай отырып, батырлар жырының халық мұрасы ретінде алатын орнын айғақтау;
Қобыланды батыр жыры нұсқаларының зерттелуін, ғылыми тұжырымдарын саралу;
Қобыланды батыр жырындағы мотив, сюжеттердің ерекшелігін анықтау;
Жырды жазып алған ғалымдардың, айтушылардың нұсқаларын талдау;
Қобыланды батыр жырын орта мектеп бағдарламасында оқытуға бағытталған жаңаша әдіс-тәсілдерді ұсыну.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі. Диплом жұмыстың теориялық негізі ретінде Б. Кенжебаевтың Қобыланды батыр туралы зерттеуі және Халық эпосы туралы мақаласы, Классикалық зерттеулер, М.Ғабдулиннің Он бір томдық шығармалар жинағы және Қобыланды батыр туралы монографиясы, Бабалар сөзі 35-38 томдар, Р. Бердібаевтің Қазақ эпосы еңбегі, Қ.Жұмалиевтің Қазақ эпосы мен әдебиет тарихы мәселелері секілді т.б ғылыми зерттеулер, мақалалар мен кітаптар қарастырылды.
Әдістемелік негіз ретінде Қобыланды батыр жырын мектепте оқытудың жаңаша форматын ұсыну арқылы оның ұрпақ үшін маңызды рөл атқаратынын нақтылау.
Диплом жұмыстың құрылымы. Диплом жұмыс кіріспе, екі тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ҚАЗАҚ ЭПОСЫНЫҢ ЖИНАЛУ, ЗЕРТТЕЛУ, ЖАРИЯЛАНУ ТАРИХЫ
Қобыланды батыр жырын зерттеушілер мен зерттелу тарихы
Қазақ халқының поэтикалық шығармашылық материалының молдығы, мазмұнының тартымдылығы және түрінің көркемділігі жағынан қай елдің болмасын фольклорынан кем түспейді.
Жалпы алғанда халықтың ауыз әдебиеті, оның ішінде эпостық жырлар ескі замандардан бері келе жатқан, талай дәуірдің, талай әлеуметтік топтар мен таптардың ақыл-ойының жемісі. Академик Ю.М.Соколов: Фольклор - өткен заманның жаңғырығы, әрі сонымен қатар бүгінгі күннің айқын дауысы да, - деп атап айтқан болатын. Мұның батырлық жырларға да тікелей қатысы бар. Өйткені, батырлық эпостағы басты образдардың бәрі де халықтардың жат жұрттар шапқыншылығына қарсы ерлік күресін бейнелейтіндіктен халық қайсарлығын, тапқырлығын, халықтың елдік тарихындағы белгілі бір белесті кезеңдерде айқын танылған дарқандығын және оның жақсы өмір үшін күресін көрсететіндіктен ғасырлар бойы халық жүрегінде сақталып келеді.
Кеңес одағы тұсындағы қазақ халқының эпикалық шығармаларын өз алдына жинау, баспа бетінде жариялау, арнайы зерттеу саласында бірқатар жұмыстар істелді. Атап айтқанда, қазақ эпосының шығу төркіні, тарихпен байланысы, оның белгілі нұсқаларының ерекшеліктерін айқындау сияқты мәселелерді күн тәртібіне қойды. Орта мектепке арналған оқулықтарда, жоғары дәрежелі оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралдарында, Қазақ әдебиеті тарихының томдарында, жекелеген кандидаттық, докторлық диссертацияларда, газет-журнал мақалаларында, кейбір зерттеулерде жалпы қазақ эпосы жайында, кейде нақтылы эпостар жайлы арнайы тараулар, бөлімдер беріліп, сөз болып келді. Оларда көтерілген мәселелер, айтылған пікірлер жете шешімін таппағанымен ілгеріде әр эпос көлемді монография тұрғысында зерттеу жүргізуімізге негіз болары сөзсіз.
Қазіргі таңда атақты деген батырлар жырының қолда бар белгілі нұсқаларын жан-жақты тексеріп, оларды өзара кеңірек салыстыра отырып, ақындар мен жыршылардың өз жанынан қосқан жерлерін білу, сөйтіп барып қазақ эпосының негізгі көзін, тұтқалы жерін бірте-бірте айқындау міндеті туып отыр. Бұл іс өз дәрежесінде орындалған шақта Алпамыс батыр, Қобыланды батыр сияқты жырлардың қазақша нұсқаларын басқа халықтарда бар нұсқалармен қатар қойып салыстыра зерттеуге жол ашыла беретіндігі сөзсіз. Сонымен бірге осы эпостардың о бастағы шығу төркінін айқындайтын мәселені анықтауға да мүмкіндік беріп, пайдасын тигізеді.
Аталған төрт эпостың төңірегінде бұл күнге дейін белгілі - белгісіз болып келген бірнеше батырлық жырларға тоқтала келіп, біз жалпы қазақ эпосының мәселелерін тұтас алып, топтап әңгімелеуге тырыстық. Бір кездерде, осыдан он жылдан астам уақыт бұрын бұл аталып отырған эпостардың кейбіреулерін (Алпамыс батыр, Қобыланды батыр) қыр-қырынан алып тексеруге келмейтін еді. Оған аталған жырлардың вариант тапшылығы (мәселен, Алпамыс батыр жырында 1-2 ғана нұсқа болған) себеп болды.
Ол тапшылық жырлардың негізін халықтық емес деп шүбәландыруға дейін апарды. Қазіргі жағдай, хал-ахуал басқаша болып отыр. Осы жерде М.Әуезовтің мына бір пікірін келтіріп өтуді орынды деп есептейміз: Академик Радлов та, түрік тілдес халықтардың эпосын зерттеген басқа ғалымдар да ғылымға бұрын белгісіз болып келген халықтардың жанды эпостық дәстүрлерін зерттей отырып, біз өткендегі халықтардың немесе эпостың дәстүрлері қазір жоғалып кеткен, бірақ кезінде зерттелмеген халықтардың эпосы жайында көп нәрсе аңғарамыз деп әділ айтқан еді [1, 7-8].
Қазақ халқының ерте заманнан келе жатқан мәдени мұрасының бір түрі - батырлар жыры десек, соның ішінде көлемдісі де, көркемі де Қара қыпшақ Қобыланды батыр деуге болады. Бұл негізгі идеясы халықтың ел қорғау, ертедегі ру тәуелсіздігі үшін күресу тілегінен туған және осы жолда асқан ерлік жасаған ер азаматтардың батырлық істерін жырлауды нысана еткен жыр.
Басқа жырлар секілді, Қобыланды батыр да бір ғасырдың жемісі емес. Ол өзінің қалыптасу, даму бойында халықтың тұрмыс-тіршілігіне, қоғамдық өміріне және таптық тілектерге сәйкес көптеген өзгерістерге ұшыраған; әрбір тарихи кезеңнің, қоғамдық ой-сананың, түрлі көз- қарастардың алуандаған әсерін бойына жинай отырып, біздің заманымызға жеткен жыр.
Алғашқы ұсақ нұсқасынан бастап, бертін келе көлемді жырға айналған Қобыланды батыр ел арасына ауызша айтылу ретімен тараған. Жырдың әр түрлі варианттарын Марабай, Мергенбай, Біржан Толымбаев, Нүрпейіс Байғанин, Айса Байтабынов, Мұрын жырау Сеңгірбаев, Көшелек Еламанов, Шапай Қалмағанбетов, Құлзақ Аманкелдіұлы, т.б. осылар секілді жыршы-ақындар жырлап, ел арасына ауызша таратқан. Бұлардың қайсысы болса да Қобыланды батырды өзінше жырлаған, бір-бірін қайталамауды көздеген, жырдың көпшілікке таныс сюжетіне тыңнан жаңа әңгімелелер қосқан.
Әрине, Қобыланды батырды осы айтылған ақындар ғана жырлаған жоқ. Оны бұлардан басқа да талай жыршы, жыраулар айтқан. Және де олардың жыры Қобыланды батырдың варианты, ұзақ әңгіменің үзіндісі есебінде де айтылып жүрген.
XIX ғасырда көптеген ақын, жыршы, жыраулардың ауызша айтуымен ерте кезде-ақ қазақ қауымына тараған Қобыланды батыр жырының ел арасынан жинала бастауы, жазып алынып хатқа түсті. Бұл ретте жырдың бір нұсқасын Марабай ақыннан жазып алған және оның үзіндісін алғаш рет баспа жүзіне шығарған Ыбырай Алтынсарин болады. Ол жырдың Тайбурылдың шабысын суреттейтін жерін үзінді түрінде Киргизская хрестоматия (1879) деп аталатын кітабының бірінші бөліміне енгізген. Бұл Қобыланды батырды ел арасынан жинап, баспа жүзіне шығару жөнінде жүргізілген жұмыстардың бастамасы еді. Содан былайғы жерде жырдың әр түрлі варианттарынан алынған үзінділер Дала уалаяты (1899), Тургайская газета (1901) газеттерінде және Орынбор оқымысты комиссиясының еңбектерінде (1910) басылады. Ал жырдың бұрынғы Қостанай уезі, Қарабалық болысының жыршы-ақыны Біржан Толымбайұлы айтқан бір вариантын Махмұт Сұлтан Тұяқбаев деген кісі 1914 жылы (Троицк, Қазан қалаларында) бастырып шығарады. Мұны Қобыланды батырдың толығы, көлемдісінің бірі деуге болады. Онда жыр әңгімесі Қобыландының тууынан басталып, батырдың қартайғанға дейінгі ерлік өмірі баяндалады.
Ал кеңес одағында Қобыланды батырдың бірнеше варианты басылып шықты. Жырдың Марабай Құлбайұлы айтуындағы нұсқасын Ә.Диваев жеке кітапша етіп 1922 жылы Ташкентте бастырды, кейіннен ол 1932, 1939 жылдары Батырлар жыры атты жинаққа енді [1, 12 б]. Бұл эпостың көлемді бір нұсқасын белгілі жырау Мергенбай жырлаған. Одан алынған көлемді бір үзіндіні профессор Б.Кенжебаев 1943 жылы баспа жүзіне жариялады. Осы варианттың толық түрін М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты 1957 жылы өз алдына кітап етіп шығарды. Ал, Нұрпейіс, Айса, Құлзақ, Мұрын жырау, Көшелек, т.б. ақын-жыршылардың айтуындағы Қобыланды батыр қолжазба күйінде, Қазақ ССР Ғылым академиясының Орталық ғылыми кітапханасында сақтаулы.
Қобыланды батыр жырына әдебиетші, тарихшы ғалымдар XIX ғасырдың екінші жартысында көңіл бөліп, назар аударғанын байқаймыз. Мәселен, Октябрь революциясына дейін бұл жыр жөнінде В.В.Радлов пен Г.Н.Потаниннен басқа, орыс ғалымдарынан Туземец пен П.А.Фалев пікір айтып, жырдың ауыз әдебиетінен ерекше орын алатындығын көрсеткен. Бірақ олар жырды әр жағынан алып толық зерттеген емес еді.
Басқа жырлар сияқты, Қобыланды батырды зерттеу ісі кеңес одағында кеңінен жүргізілген. Бұл жұмыс кішігірім зерттеуден басталып, бертін келе үлкен монографиялық еңбектер тудырған. Бұл туралы ғалым М.Ғабдуллин өзінің монографиясында атап өтеді. Сондай-ақ, Қобыланды батыр орта мектеп пен жоғары оқу орындарына арналған Қазақ әдебиеті деп аталатын оқулықтардан, әдебиет тарихын баяндайтын ғылыми еңбектерден, кандидаттық және докторлық диссертациялардан орын алды. Осы ретте әдебиетші ғалымдардан М.Әуезов, С.Сейфуллин, C.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, А.С.Орловтың жазған еңбектерін атауға болады.
Кеңес одағында қазақ әдебиетшілері Қобыланды батыр жырына жиырмасыншы жылдары көңіл бөле бастайды. Бұл ретте алғаш пікір айтқан Мұхтар Әуезов болды. Ол Шолпан, Таң журналдарында жариялаған мақалаларында Қобыланды батыр жырының әдебиеттік маңызын, көркемдік ерекшеліктерін айта отырып, жырдағы әңгімелер қай кезде, қандай дәуірге байланысты туды деген мәселеге айрықша көңіл аударады. Ол Қобыланды батыр жыры XVI ғасырда туды, оған осы күнгі Татар Республикасының астанасы Қазан қаласын орыс патшасы Иван Грозныйдың 1552 жылы өзіне қаратып алуы себеп болды деп көрсетеді. Бұған жырда Қазан қаласының аталуын дәлел етеді.
Кейіннен, 30-жылдардың соңғы кезінде, Мұхтар Әуезовтің бұл пікіріне Сәбит Мұқанов пен Қалижан Бекхожин және Қажым Жұмалиев те қосылады. Бұлар да Қобыланды батыр жырының тууына Қазан оқиғасы негіз болды дейді.
Әрине, бұл пікір ғылыми тұрғыдан негізсіз пікір еді. Оның терістігін М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиевтің өздері-ақ қазақтың батырлар жыры туралы 50-жылдары жазған еңбектерінде және қазақ эпосының мәселелеріне арналған айтыста толық дәлелдеп берген де болатын. Олар батырлар жырында кездесіп отыратын жер-су, қала аттарына қарап белгілі бір тарихи дәуірді үнемі белгілей беруге болмайтындығын айтады. Мұндай жер-су, қала аттары батырлар жырының қандай әлеуметтік-тарихи жағдайларға байланысты туғандығын белгілерлік ғылыми дәлел еместігін және ондай әдіс әдеби мұраларды тексерудің әрқашан да ғылыми дұрыс жолы бола бермейтіндігін көрсетеді. Сөйтіп 50-60 жылдары жүргізілген зерттеулерде Қобыланды батырдың Қазан қаласына ешқандай да қатысы жоқ екендігі анықталды.
Жырдың мазмұнына, сюжет құрылысына көз жіберсек, жыр әңгімесі Қобыландының ел қорғауда жасаған ерліктеріне арналған. Және ол бұл жолда шетелдік басқыншы жау қызылбастармен, кейде қалмақтармен соғысады, соларға тойтарыс беріп, ел-жұртын қорғап отырады.
Мәселен, жырдың Марабай, Мергенбай, Біржан, Құлзақ, Досжан айтуындағы нұсқаларында Қобыландының алысатын жаулары қызылбастар болып келеді, ал Нұрпейіс, Айса, Мұрын жырларында Қобыланды батыр қалмақтармен күреседі. Бұлар ойдан шығарылған жау емес, тарихи шындық.
XIII ғасырдың басында (1219 ж.) монғолдардың Шыңғысхан бастаған шапқыншылары қазақ пен Орта Азия халықтарының жеріне жорық жасайды. Әскери күші мығым Шыңғысхан аталған халықтардың қанын судай ағызып, оларды күшпен өзіне бағындырып алады. Шыңғысхандықтар мұнымен қанағаттанбай, Иран мен Иракқа, Кавказдық елдерге және Европаның оңтүстік шығысына қарай да шабуылдап барады. Бұл жерлерде де олар өздеріне қарсылық көрсеткендерді аяусыз қырып-жойып, басып отырады, зорлықпен үстемдік жүргізеді. Бағынған жерлерді Шыңғысхан өзінің балаларына, туған-туысқанына, жендет нояндарына бөліп береді. Олардың әрқайсысын жеке ұлыс деп жариялайды [1, 37]. Мәселен, Ертістен бастап Орал тауына дейін созылған қазақ жерін Шыңғысхан өзінің үлкен баласы Жошыға береді. Бұл жерлерді мекендеген жергілікті елдерді Шыңғысхан тұқымы ауыр қазаға және азапқа ұшыратады, қапас пен қорлықта ұстайды.
Қобыланды батыр туралы зерттеушілер қатарында Алаштың ардақтысы Әлихан Бөкейхан да бар. Ол Қобыланды батыр туралы мынандай дерек келтіреді:
Бұрынғы заманда Тоқтар атты бір бай болыпты. Малы көп, перзенті жоқ болыпты. Тоқтар Әулиеге ат айтып, қорасанға қой айтып құдайдан бала сұрапты. Тоқтар бай бір күні әулиеге түнеп жатқанда: Саған Құдай перзент береді деп аян беріпті:
Кемпір мен шал байғұс,
Бір-біріне жолықты.
Ешнәрсе болмай торықты,
Өлдім-талдым дегенде,
Жаппар ие жар болып,
Бір нәрсе енді болыпты [2, 91]
Үйге қайтқан соң, тоғыз ай он күн өткен соң, алпыстағы Аналық бір ұл, бір қыз тапты. Ұлдың атын Қобыланды, қыздың атын Қарлыға қойды.
Тоқтарбайдай байыңның,
Кеңіген енді секілді,
Дүниенің тарлығы,
Көңілдің кетіп зарлығы [2, 91].
Қара қыпшақ Қобыланды жырында Қобыландының жорығы өлең қылып айтылған. Осы Қызылбастың жұртында патша Көклен кемпір бар екен. Алты жасында Қобыланды жүз құлаш биіктен теңге атып түсіріп, осы Көкленнің Құртқа атты қызын алды. Қият жұртынан шыққан құрдасы Қараман деген жігітті ертіп алып, Қобыланды қалмақтың Қазан деген елін шапты.
Бірге туған құрдасжан,
Құлағың сал сөзіме,
Мен айтайын өзіңе,
Көбікті деген қалмақ бар,
Көрсетейін көзіңе.
Соған енді баралық,
Жылқысын қуып алалық [2, 91].
Қобыланды мен Қараман осы Көбіктіге барып, соқтығысып қолға түсті. Онан құтылып, қалмақтың Алшағыр деген ханымен соғысты. Қобыланды жорықта жүргенде Алшағыр ата-анасы мен қарындасын олжалаған еді. Алшағырды алған соң, оған болысам деп келген Шошай ханды тағы алады.
Сүйтіп бұрынғы қазақтың батырлары мұратына жетіпті дейді жыр. Едіге би Тоқтамыс ханға өкпелеп, Еділдің күншығыс жағына өткен. Сонда Тоқтамыс хан тоғыз батырын шақырып есік алдына қойып, бір-бірлеп алдына келтіріп, ақыл сұраған, сондағы Тоқтамыс ханның тоғыз батырының біреуі Қара қыпшақ Қобыланды:
Қараңғыда жол тапқан,
Қысылғанда сөз тапқан,
Тайқазан қақпақ жауырынды,
Қолағаш тоқпақ, айдарлы,
Кісі ақылына ермеген,
Қиын жолға жүрмеген,
Қара қыпшақ Қобыландым,
Хан Тоғымға не дейсің? [2, 92].
Ғалым Әуелбек Қоңыратбаевтың жазуынша Қобыланды батыр Әбілхайыр ханның екі төбе биінің бірі болған, Себебі әзірге белгісіз, Қобыланды ханның Ақжол биі атанып кеткен екінші биі Дайырқожаны ұрып өлтіреді. Жырда айтылатын Дайырқожаның әкесі Қотан жыраудың: Қара қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным, сексен асып таянғанда тоқсанға, тұра алмастан үзілді ме жұлыным, адасқанын жолға салдық бұл ноғайлы ұлының, аққан бұлақ, жанған шырақ жалғыз күнде құрыдың, Қара Қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным! деп келетін жыр жолдарының өзі батырдың Өзбек (Әбілхайыр) хандығының іргесі шайқалатын тұста ғұмыр кешкеніне дәлел бола алады.
Бір қызығы, аталған жоқтауда Қобыландыға қатысты ешқандай жазғыру жоқ, жырау атышулы батырмен ұстасқан баласының өліміне күйініш білдіреді. Өзбек ханның мұрагері - Әбілхайыр Шәйбанидың қабырғалы екі биінің арасындағы осы оқиға, түптеп келгенде ұшса құс қанаты талатын ұланғайыр жерді алып жатқан үлкен бір ұлыстың екіге жарылуына себеп болғанға ұқсайды. Осылайша ел іші алатайдай бүлініп, Керей мен Жәнібек сұлтандардың хандықтан кетіп, мұның аяғы Шу бойындағы Қозыбасы тауының етегінде дербес Қазақ хандығының құрылуына алып келеді. Бір жағынан Қобыланды батырды ұлтымыздың бүгінгі атауының қалыптасу шағының бастауында тұрған тарихи тұлға десек те болады [3, 11].
Қызылбастар өздерімен көрші елдерге талай рет шабуыл жасап отырған. Реті келсе, бүл елдерді өздеріне бағындырып алуды көздеген. Олардың әскерлері Каспий теңізінің батысына, Дербент, Баку, Астрахань қалаларына шейін де жорық жасап келген. Бұлар әсіресе, сол жерлерді мекендеген қыпшақтардың кең қоныс, шұрайлы жерлерін тартып алуды көксеген. Өздерінің жер-су, қоныстары үшін қызылбастарға қарсы күресіп, қарсылық көрсеткен, ерлік жасап соғысқан ел қыпшақтар болған.
Осындай сұрапыл айқастар кезінде әр жердегі қыпшақ рулары күш біріктіріп, бір-біріне жәрдем берген, сырт жауға қарсы аттанған. Қыпшақтың әскери жасақтарын ержүрек, жауынгер батырлар бастаған. Олар қан майданда қас дұшпанмен соғысып, елі-жұртын қорғаған. Ал мұндай ерлік, батырлық істерді халық өзінің әңгіме, жырларына қосқан. Осы негізде қазақ арасында туған көптеген жыр бар. Соның күрделісі Қобыланды батыр деуге болады.
Қобыланды батыр жырының варианттары қыпшақтар мен қызылбастардың арасында көп заманға созылған қарым- қатынастарды, алыс-тартыстарды елестетеді. Қыпшақтардың Қобыланды бастаған батырларының шетелдік жау қызылбастарға қарсы жүргізген ерлік күресі суреттеледі. Сонда Қыпшақ еліне бірінші болып ұрынатын қызылбастың Қазан ханы болады. Жырдың Мергенбай айтуындағы вариантына үңілсек:
Қызылбастың елінен
Қазан деген ер шықты,
Жан білмеген шер шықты,
Ноғайлының көп елін
Олжалап шауып жаншыпты,
Бағынбаған адамын
Қырып-жойып таусыпты,
Жерін, малын олжалап
Қатарынан асыпты,
Мал-жанына қарамай
Ноғайлы елі қашыпты делінеді. Жырдың Біржан Толымбаев айтқан варианты:
Қара қасқа ат мінген,
Ат құйрығын шарт түйген,
Алдына дабыл өңгерген
Артына сауыт бөктерген,
Аламанға дем берген,
Азды көпке теңгерген
Қара бөркі қалпиған
Қайратымен мал жиған,
Мен сондай деп дандиған,
Қысқа күнде қырық шапқан...
Тері тонды теріс артқан,
Қызылбасқа жан тартқан...
Қазақ десе оқ атқан,
Қабағына қар қатқан,
Кірпігіне мұз қатқан,
Он екі күнде бір жатқан,
О да айтулы ер еді,
Қызылбастың белі еді [2, 96]
Бұл келтірілген үзінділерде аталған Қазан қызылбастардың ханы Ғазан (Ғызан) болуы мүмкін. Жырдағы Қазан ұрыншақ, көрші елдерге шабуыл жасап, оларды өзіне бағындырып алу үшін күреседі. Оның бұл әрекеттері, көрші елдердің жерін, малын олжалап алуы және олардың бағынбаған адамын қырып-жойып жіберуі тарихи фактілердің елесі секілді. Бұған қарап, жырдағы Қазанды қызылбастардың ханы Ғазан ханның прототипі және ол арқылы бүкіл қызылбастардың жаулық әрекеті топшыланып берілген деуге болады. Екінші. Тарихи Ғазан ханның өз тұсында неше түрлі әдемі сарайлар, мықты бекіністер салдырғанын, Шнәб қаласының ертеден келе жатқан, Шнәб деген атын Қазан қаласы деп өзгертіп атауы тарихи жазуларда кездесетіндігін жоғарыда айтқанбыз. Бұл фактілердің де Қобыланды батыр жырында сәулесі барлығы байқалады. Мәселен, Қазан салдырған қаланың сырт көрінісін Біржан:
Алты қабат қала екен
Жеті қабат ор екен..., деп суреттейді. Ал осы қаланың маңына Қазан ханның қандай қорғандар жасағаны Нұрпейіс жырында:
Кіл темірші ұстаға
Түрлі қару соқтырып,
Айналаға шаһарының
Жебеден құрды аранды,
Ұсталарын жиғызып,
Берік етіп қаласын
Қорған шойын құйғызды,
Зеңбірек жайып алдына
Түрлі амал қылғызды.
Әрбір түрлі амалмен
Бекітті шаһардың арасын,
Шойынменен қоршатты
Тастан салған қаласын,
Ашық шаһары бар еді
Беркітті құлып арасын, - делінеді [2, 98]
Қазан салдырған қала, қорғану бекіністері жайында жырда берілген осындай сипаттамалар тарихи фактілердің сәулесі сияқты. Жырда айтылатын Қазанның сырлы қаласы немесе Қазанның қара қаласы дейтіндерде Ғазан хан салдырға қалалар жайындағы тарихи фактілердің бай көрінісі болуға керек. Жырда аталатын Көбікті, Алшағыр секілді хандардың да қаласы, бекініс-қорғандары болуы және олардың да көшпелі қыпшақ, ноғайлы руларына қалалы жерден келіп шабуыл жасауы тарихта айтылатын қызылбастарды елестетеді деуге болады. Осы жағынан алып қарағанда да қазіргі бізге белгілі Қобыланды жырының әңгімелері тарихи фактілерге жуықтасады.
Қобыланды батыр жырында қызылбастар мен қыпшақтардың тарихи қарым-қатынас жасаған дәуірінің ізі жататындығын сол кезде үстемдік еткен шамандық, әр түрлі мифтік ұғымдардың, наным-сенімдердің, әдет-салттардың орын алуынан да байқайсыз. Мәселен, жырдың Мергенбай айтқан вариантында Қобыланды Құртқаға үйленеді. Көктім аймақ хан Қобыландыға енші етіп төрт түрлі бұлыт (бұлт) береді:
Шырағым, балам, кел! - дейді,
Бергенім саған біл - дейді,
Төбеңде тұрған төрт бұлыт, - дейді [2, 98]. Кейінде бұл бұлыттар Қобыландыға не күш беруші, не хабар салушы ретінде қызмет атқарады. Мәселен, Алшағыр хан Қобыландының ел-жұртын шауып алып, батырдың ата-анасын, туған-туысын, Құртқаны тұтқында ұстайды; олар қайғы-қасіретке ұшырайды, Қобыландыны жоқтап зар еңірейді.
Осы кезде оларға Қобыландының хабарын батырдың бұлыттары жеткізеді. Бұған қатты қуанған Аналық Қобыландының бұлыттарына разылық тілегін білдіреді.
Жаратылыс сырын түсінбеген ертедегі адамдардың бүл секілді ескі ұғымдары қазақтың тұрмыс-салтына байланысты туған шығармаларына да орын алғаны мәлім. Олар құрғақшылық кезінде осы бұлттарға жалбарынып, жаңбыр бер деп тілеген, жаратылыс құбылыстары мен табиғат көріністерінің әр алуан түрлерін (ай, күн, от, су, бұлыт, дауыл т. б.) жарылқаушы, жаратушы күш ретінде ұғынған. Бұларға да табынатын болған.
Шамандық дәуірден қалған бұл сияқты ескі ырымдар мен нанымдар Қобыланды батыр жырының алғашқы әңгімелеріне әсер еткен. Мәселен, Қобыланды батыр Қазанға қарсы аттанып бара жатып, ел-жұрты, ағайын-туыстарымен қоштасады. Ол қарындасы Қарлығашпен қоштасқан сөзінде:
Тоғай толған түйемді,
Сарысуға тапсырдым,
Қара толған ақты қой
Аш бөріге тапсырдым,
Азу тісі балғадай
Жас бөріге тапсырдым, - дейді [2, 99]. Және де ата-анасын, Қарлығаш пен Құртқаны да әрқайсысының қолдаушы иелеріне тапсыратынын айтады.
Бұл үзіндіден Қобыландының өзін-өзі шенеп, күштілігін білдіруі ғана көрінбейді, бұдан ертедегі ұғым да елестейді. Бұл сияқты шамандық ұғымдардың Қобыланды батыр жырының алғашқы әңгімелерінен орын алуы кездейсоқ нәрсе емес. Ол - жырдың бастапқы үлгілері ерте заманда, қазақ арасына ислам діні енбей тұрған кезде туғандығын аңғартады.
Демек, Қобыланды батыр жырының алғашқы әңгімелері шамандық, әр түрлі мифтік ұғымдар кезде туған. Ал бертін келе, қазақ арасына ислам діні ене бастаған уақытта бұл ұғымдар қатты өзгеріске ұшыраған, оның кейбіреулері ислам дінінің тұрғысынан жырланған. Бұл жыршы-ақындардың дүние танудағы көзқарастарына, әлеуметтік-таптық сана-сезіміне әсер еткен. Жалпы алғанда, Қобыланды батыр жырынан белгілі мөлшерде ескі мифтік, шамандық ұғымдар мен ислам дінінің тартысын да байқауға болады. Осы негізде жыршы ақындардың идеялық бағыты, көзқарасы қандай екендігі де көрінеді. Қобыланды батырдың оқиғасы Иван Грозныйдың Қазан қаласын өзіне қаратып алуымен ешқандай да байланысы жоқ екендігіне Едіге жыры да дәлел. Алтын Орда хандарының бірі Тоқтамыстың билік еткен кезін елестететін бұл жырда Қобыланды батыр да әңгімеленді жөне оны жасы ұлғайған батыр етіп әңгімелейді.
Ел арасында Қара қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным дейтін жыр бар. Бұл жырдың шығу себебін ел аңызы былай деп айтады. Әбілхайыр ханның (XV ғасыр) тұсында арғын руынан шыққан Жәнібек пен Керей дейтін адамдардың туысы Дайыр қожа есімді бір биді қыпшақтар өлтіреді. Оны өлтіруші Қобыланды батыр екен дейді. Арғындар құн даулайды, бірақ Әбілқайыр Қобыландыдан батып құн алып бере алмайды. Сонда жаңағы өлген адамның әкесі Қытайдан Тайшы - Қыдан ақын баласын жоқтап:
Қара қыпшақ Қобыландыда
Нең бар еді, құлыным?...
Сексен асып,
Таянғанда тоқсанға,
Тұралмастай,
Үзілді ме жұлыным,
Адасқанын жолға салдың,
Бұл ноғайлы ұлының.
Аққан бұлақ,
Жанған шырақ,
Жалғыз күнде құрыдың.
Қара қыпшақ Қобыландыда
Нең бар еді, құлыным, - деген екен дейді [2, 101]
Бұл аңызды қаншалықты шындыққа дәл келетінін және осында аталған Қобыландының Әбілхайыр ханның тұсында болған-болмағанын анықтарлық дерек жоқ. Тек аңыз-әңгіме ғана сақталған. Ал осы аңыздағы Қобыланды батырды тарихи адам демей, әдебиеттік образ деген күннің өзінде де оның Қазан қаласында қатысы жоқ екендігін байқаймыз.
Сонымен, жоғарыда келтірілген фактілерге сүйене отырып, Қобыланды батырдың оқиғасы Иван Грозныйдың 1552 жылы татарлардың астанасы Қазан қаласын өзіне қаратып алуымен ешқандайда байланысы жоқ демекпіз. Жырдың алғашқы әңгімелері қыпшақ, ноғайлы батырларының қызылбастық басқыншыларға қарсы жүргізген ерлік күресін суреттеу идеясынан туған деп қараймыз.
Осыған байланысты тарихи бір шындықты айта кету қажет. Қобыланды батырдың тууына әсер еткен, себеп болған, Қазан оқиғасы емес деген пікірді 30-жылдардың бас кезінде бірінші болып айтқан Сәкен Сейфуллин еді, Ол Қазақ әдебиеті деп аталатын еңбегінің Қобыланды батырға арнаған бөлімінде: Қобысы емес, басқа бір Қазан есімді батырдың билеп тұрған қаласы болуы мүмкін..., - дейді. Содан кейін Әбілғазы Баһадүр ханның шежіресінің айтуынша, Шағатай ұлысындағы Ақсақ Темірдің әкесінің тұсында хандық қылған бір қаһарлы ханның есімі - Ғазан еді, Ғазан хан өте жауыз, өте қан төккіш адам болған. Ру бастықтары, билер Ғазан ханның алдына барарда қатын-баласымен, туған-туысқандарымен қоштасып кететін болған.
Сондықтан бұл кісі өлтіргіш Ғазан ханға қарсы соғыс ашқан. Бірнеше соғыстар болған. Әуелі соғыста Ғазан хан жеңіп, елді көп таратқан. Ақыры рулар қалың қолмен келіп соғысып, жеңіп, Ғазан ханды өлтірген.
Сәкеннің бұл пікірі белгілі себептерге байланысты 30-40 жылдары еске алынбады, тек елуінші жылдардың екінші жартысынан бергі жерде ғана айтыла бастады.
Жалпы Қобыланды батыр туралы айтылған аңыздарға қатысты да бірнеше түрлі еңбектер, зерттеулер бар. Солардың бірін белгілі ғалым, мифология саласының үздігі Серікбол Қондыбай айтады. Ол өзінің бір еңбегінде Қобыланды батырдың үш ғұмыры туралы да аңызға сүйеніп дерек келтіргенін білеміз.
Қазақ халқының шетелдік басқыншыларға қарсы ертедегі күресін жырлау идеясынан туған Қобыланды батыр, басқа жырлар сияқты, жазу өнеріміз болмаған кезде, ауызша айту түрінде дүниеге келді. Оны талай жыршы-ақындар ауызша айтып, көпшілікке таратты. Бірақ әрбір ақын Қобыландыны өзінше жырлады. Жыр әңгімесін тыңдаушы жұртшылыққа арнаған ақын әр уақытта сол көпшіліктің ықылас орайымен санасып отырады. Егер тыңдаушы қауым жырды қызыға, ынталана тыңдаса, онда ақын бір айтқанын қайталай бермей, әңгімесін молынан, ұзағынан айтуға бой ұрады, жаңадан оқиғалар енгізеді. Осы ретте Қобыландының кейбір варианты (мәселен, Мергенбай мен Нұрпейіс жыры) бірнеше күн бойына айтылатын да болған.
Әрине, жырды ұзағынан айту, бір оқиғадан екіншісін тудыру, әңгіменің жалпы сюжеттік желісін бұзбай үдете жырлау әрбір ақыннан асқан шеберлікті, ақындық өнерді, творчестволық фантазияны керек етеді. Сондықтан да олар көпшілік алдында жыр айту үшін көп даярлық жасайды, айтқалы отырған жырының жұртқа бұрыннан таныс әңгімелеріне тыңнан сюжет қосу жайын қарастырады, соны ізденеді. Ертеден келе жатқан таныс сюжеттерді, оқиға желісін негізге ала және оларды ретімен пайдалана отырып жырдың күрделі вариантын тудырады. Мұндай әрі күрделі, әрі көлемді жырлар батырдың балалық шағынан бастап, бүкіл өмірін қамтитын болады.
Осы ретте қай жырды алсақ та, оның бірден күрделі, көлемді дәрежеде тумағандығын байқаймыз. Бір батыр жайында ұзағынан айтылатын, мол сюжетке құрылған көлемді жыр бірден туған емес. Бүл жөнінде академик М.Әуезов қырғыз халқының Манасы жайында және қазақтың эпосы жөнінде жазған еңбектерінде батырлар жырының қайсысы болса да алғашында жеке оқиғаларды суреттеуден туады, дейді. Ең әуелі жырға батырдың бір-екі ерлік ісі қосылуы мүмкін.
Келесі сәтте тыңдаушы көпшілік жыршы ақыннан жаңағы әңгіменің жалғасын айт деп тілек білдіруі ықтимал. Сол кезде жыршы ақын бұрынғы әңгімелерін қайталай бермей, көпшілікке тараған жырдың алғашқы оқиғасына тыңнан сюжеттер қосатын болады. Және де жырдың тыңдаушыға бұрыннан таныс әңгімесін, тіпті вариант есебінде айтылып жүрген нұсқаларын жинастырып әкеп редакциялайды, бір жүйеге түсіре жырлайды. Сөйтіп ол жырдың ұзағынан айтылатын көлемді де күрделі, ұлғайған түрін тудырады.
Қобыланды батыр - халыққа қорған болған батырлардың ерлігін суреттеген жыр. Оның негізгі әңгімесі халықтың ел қорғау идеясынан туған. Ал бұл идея жырдағы басты кейіпкерлер арқылы ашылады. Халықтың арман-мүддесі қайсы, халықтың досы мен дұшпаны қайсы екендігін дәлелдеп көрсету үшін жырда кейіпкерлердің жағымды, жағымсыз образы жасалады және олардың бәрі ойда қаларлықтай етіп суреттеледі.
Қобыланды батыр жыры нұсқаларының ерекшеліктері
Қобланды батыр эпосының версиялары мен варианттары жайында айту үшін және оларды бір-бірімен өзара салыстыра отырып, жан-жақты текстологиялық тұрғыда зерттеу үшін ең алдымен қазір қолымызда қандай материалдар бар, қолда бар нұсқалар салыстыра зерттеуге мүмкіндік берс ме деген сияқты бірнеше сауалға жауап беру қажет.
Қазір қолымызда Қобланды батыр жырының (жыр, ертегі, аңыз- әңгімелердің бәрін қосқанда) 29 нұсқасы бар. Мұның 26-сы Қобланды батыр жайындағы жырлар, аңыз-әңгімелер де, 3-і Қобланды батырдың балалары жайындағы жырлар.
Қобланды батыр жыры - бүкіл Қазақстан жеріне түгел тараған, қазақ халқының сүйіп, сүйсініп тыңдайтын, өте бір қымбат жыры.
Сондықтан Қазақстанның барлық жерінде, сопымен қатар қазақтар көп тұратын Қарақалпақ, Түркменстан, РСФСР және Монғолия жерлерінде де таралып айтылып жүруінде ешбір күмән жоқ Қобланды батыр жырын негізгі екі версияға бөлеміз. Бірінші версияға жырдың көне, өте ертеректе туған мынандай нұсқалары жатады: Көшелек Еламанов (1906 жылы Орынборда Карлсон жаздырып алған), Нұрпейіс Байғанин (1940), Айса Байтабынов (1941), Ноғайлы қара қыпшақ Қобланды батыр (1942), Мұрын Сеңгірбаев (1942), Нұрсейіт Битілеуов (1954), Сүйіншәлі Жаңбыршин (1958) нұсқалары және 1960 жылы Қарақалпақ АССР-ында тұратын атақты жырау Ережеп Тілеумағамбетұлынан жазып алынған Қоблан деп аталатын жыр. Бұл жырлардың бәрі де баспа бетінде жарияланбаған, бірақ жоғарыда аталған бүкіл қазақ еліне есімдері әйгілі жырау-жыршылардың репертуарында XIX ғасырдың басы және орта шенінен бастап, берік орын алып келген нұсқалар. Бұл жырлардың алды қағаз бетіне 1906 жылы, соңы 1960 жылдары ғана түсіп, түрлі қолжазба қорларында, архивтерде сақталып келген [5, 75].
Жырдың екінші версиясына Марабай, Мергенбай, Дәулетше, Біржан Толымбаев, Құлзақ Аманкелдин нұсқалары жатады. Бұл жырлардың алды XIX ғасырда қағаз бетіне түсе бастаған да, ал баспа бетін алғаш көруі 1879 жыл, яғни қазақ халқының ардагер ұлы, белгілі ағартушысы Ыбырай Алтынсаринның 1879 жылы Қазанда басылып шыққан Киргизская хрестоматиясынан басталады. Бұл версияға енетін нұсқалардың бәрі де өте дарынды ақын-жыршылар шығарып кейін де солар сияқты өте дарынды жырау-жыршылардың орындауында ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, біздің дәуірімізге өзінің әбден жетілген, көркемдік шыңына көтерілген, бүкіл дүние жүзі халықтарының батырлық эпостарымен қатар тұратын, классикалық жыр үлгісінде қалыптасқан түрінде жеткен жырлар.
Жырдың бірінші версиясына жататын нұсқаларды да осы тұрғыда зерттеуге болады, бірақ ол алдағы міндет. Қобланды батыр жырының екінші версиясы. Екінші версияға жоғарыда айтқанымыздай: Марабай, Мергенбай, Біржан, Құлзақ нұсқалары жатады. Бұл версияға жататын осы аталған ақын, жыршы- жыраулардың варианттарына өте жақын ұқсайтын, пемесе қайталайтын нұсқалар аз емес, бірақ біз оларды өзара салыстырып талдау мақсатын қоймаймыз. Өйткені ол нұсқаларда жеке зерттейтіндей ерекшелік жоқ, және ол (запистердің) жазбалардың бәрі жайында Қобланды батыр кітабында және Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасында толық айтылған [14, 77].
Ғасырлар бойы ауызша айтылып, ауызша таралып келген Қобланды батыр жырының қағазға түсу жағы да көңіл аударарлық. Осы версияға жататын нұсқаларды хронология бойынша келтірсек картина мынандай болмақшы:
1. 1879 жыл. Тайбурылдың шабысы. Қазақтың белгілі ағартушы ғалымы Ыбырай Алтынсаринның атақты Марабай ақыннан мың сегіз жүз алпысыншы жылдардың ортасында жазып алған нұсқасы. Ол үзіндіні Ы.Алтынсарин өзінің 1879 жылы құрастырып шығарған Киргизская хрестоматия деп аталатын кітабына қосқан. Бұл мәтін жайында үзінді болса да әдейі айтып отырмыз. Өйткені Қобланды батыр жырының екі версиядағы барлық вариантында кездесетін бұл эпизод жырдың ең көркем, ең тұрақты компоненттерінің бірі. Бұл эпизод текстінде бірлі-жарым сөз, немесе кейбір жолдардың ауысып келетіні болмаса, барлық вариантта бірдей, ешбір өзгеріссіз келіп отырады.
2. 1886 жыл. Дәулетше нұсқасы (жырды шартты түрде осылай атадық).
Бұл нұсқаны Дәулетше деген кісі өз қолымен арабша жазған, соңына: 1-майдан бастап 10-күні бітті. Тамат-там болды. 1886 жылы қалам тербетуші Дәулетше деп білесіз, - деп қол қойған. Жырдың түпнұсқасы Қазан дәулет университеті кітапханасында сақтаулы, № 4999. Жыр көлемі - 3600 жол. Жырды 1955 жылы Қазан университетінің қолжазбалар қорынан тауып, көшірмесін институтқа алдырған белгілі фольклоршы - Мәлике Ғұмарова.
3.1894 жыл. Қарақыпшақ Қобланды. Қазақ-қырғыз білім комиссиясы. Әбубәкір Диваевтың жинаған сөздері. Батырлар. Ташкент, 1922 жыл.
Бұл - осы кезге дейін казақ эпосын зерттеген барлық ғалымдар айтып жүрген Марабай варианты. Бұл нұсқаны жыл жағынан ілгерірек қойып отыруымыздың себебі мынада: жыр соңында кай жылы, кім жазғаны анық. Онда осы жырды қағазға түсірген кісінің жинаушыға арнаған өлең хаты және аяғына 1894 жыл, 12 декабрь Қыпшақ Баймұрат Өскеұлы. Ақмешіт усзі деп қойған таңба бар.
4.1914 жыл. Біржан нұсқасы. Қарақыпшақ Қобланды батыр. Кітап Қостанай уезі, Қарабалық болысының қазағы жырау Біржан Толымбаевтың айтуынан жазылған, жазушы Махмұт сұлтан Тұяқбаев. Қазан, 1914 [14, 78 б].
Бұл кітап - Қобланды батыр жырының ең толық нұсқасы болуымен қатар, баспа бетінде толық жарияланған ең бірінші шығарма. Бұл нұсқаның біз үшін қымбаттылығы - жырдың осы біз қарастырып, салыстырып талдағалы отырған версиясына жататын нұсқалардың ішіндегі бас-аяғы түгел ең толық нұсқасы болуында және оның баспа жүзін көрген бірден бір текст болуында.
5.1939 жыл (Шапай нұсқасы) СССР Ғылым академиясының Қазақ филиалының Тарих, әдебиет және тіл институтына белгілі жырау әрі жинаушы Шапай Қалмағамбетов Қобланды батыр жырының толық нұсқасып әкеліп тапсырады. Жырдың қолжазбасында Мергенбай жыраудың варианты деп көрсеткен. Бұл текстің ерекшелігі - жыр Марабай мен Мергенбай варианттарының біріккен тұтас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz