Ұлттық мінез - құлықтың психологиялық сипаттамасы
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕРІ
4
АНЫҚТАМАЛАР
5
КІРІСПЕ
6
1
ТҰЛҒАНЫҢ ҰЛТТЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
10
1.1
Тұлғаның ұлттық мінез-құлық дамуының ғылыми көзқарастары
10
1.2
Ұлттық мінез-құлықтың психологиялық сипаттамасы
16
1.3
Тұлғада ұлттық мінез-құлықты қалыптастыру функциялары
0.1
19
2
ТҰЛҒАНЫҢ ҰЛТТЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ДАМУЫН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
24
2.1
Тұлғаның ұлттық мінез-құлық ерекшеліктерін анықтау
24
2.2
Тұлғада ұлттық мінез-құлықты дамытудың жолдары
28
2.3
Зерттеу нәтижелерін жинақтау
33
ҚОРЫТЫНДЫ
37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
39
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Магистрлік диссертацияда келесі нормативтік құжаттар мен стандарттарға сілтеме жасалды:
- Қазақстан Республикасы Президентінің Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру. Астана 12 сәуір 2017
- Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына жолдауы. Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік 2017 жылғы 31 қаңтар
- Қазақстан Республкасы психологының Этикалық Кодексі. - А., 2018. - 20б.
- Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2010. - 45б.
АНЫҚТАМАЛАР
Магистрлік диссертацияда келесі анықтамаларға сәйкес терминдер қолданылды:
Мінез-құлық - бұл адамның өмір шындығындағы және өзіндік айнасы.
Ұлттық мінез - әдеби шығармадағы ұлттық сипаттамаларымен ерекшеленген мінез-бітімі, оны белгілі бір халықтың өкілі екендігін танытады.
Ұлттық сана-сезім - өзінің ұлттық өкілділігін мойындай отырып, ұлтына деген сүйіспеншілік, жанашырлық, халық мұраларын, мақтанышын бағалай білу.
Ұлттық сезімдер - тұлғаның өзіндік ұлттық бірлігі, қоршаған ортаға қызығушылықтары, халықтық құндылықтары дамуына қатынасы.
Стимуляция - ұлттық психологиялық ерекшеліктер этникалық қоғам өкілдерінің белсенділігі.
Ұлттық менталитет - ойлаудың үлгісі, этностың, әлеуметтік топтар мен индивидтің жалпы рухани мінез-құлқы.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Н.Ә.Назарбаев айтып өткендей: Қазіргі таңда жеке адам ғана емес, тұтас халықтың өзі бәсекелік қабілетін арттырса ғана та - быс - қа жетуге мүмкіндік алады. Бәсекелік қабілет дегеніміз - ұлттың аймақтық немесе жаһандық нарықта бағасы, я болмаса сапасы жөнінен өзгелерден ұтымды дүние ұсы - на алуы. Бұл материалдық өнім ғана емес, соны - мен бірге, білім, қызмет, зияткерлік өнім немесе сапалы еңбек ресурстары болуы мүмкін. Ұлттық жаңғыру деген ұғымның өзі ұлттық сананың кемелденуін білдіреді. Оның екі қыры бар. Біріншіден, ұлттық сана-сезімнің көкжиегін кеңейту. Екіншден, ұлттық болмыстың өзегін сақтай отырып, оның бірқатар сипаттарын өзгерту. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодыңды сақтай білу. [1].
Елбасы Н.Ә.Назарбаев: Адам өмірінде болып жатқан жағдайлардың барлығы жеке басына сәйкес келеді. Адам өз өмірін өзінің мінез-құлқы арқылы қалыптастырады. Бұл өте күрделі мәселе, әлі толық зерттелмеген және шешілмеген. Менің ойымша, қазақтардың қайталанбас этикалық, психологиялық әлемі әлі жете зерттелмей, зерделенбей жатқан тылсым дүние. [2].
Бүгінгі қоғамда болып жатқан әлеуметтік жағдайлар, саясат пен экономикадағы түбегейлі өзгерістер қоғам мүшелерінің мінез-құлқына тікелей әсер етеді және бұл ұлттық сананың бір бөлігі ретінде. Жалпы ұлттық сипат әр халықтың рухани және мәдени ерекшеліктерінің бірлігі ретінде, оның құндылық бағыттары мен ұстанымдары ұлттың тарихи, әлеуметтік, экономикалық өмір салтында көрінеді және адамдарды біртұтас халық ретінде біріктіру шарттарының бірі болып табылады. Әсіресе, қазіргі қазақ халқы үшін маңызды мәселелер мемлекеттік деңгейде өзектендірілген, ғасырлар бойы қанға сіңген ұлттық сипаттағы көрініс ұлтты сақтаудың негізіне айналады. Олай болса, қазақтардың ұлттық сипаты қандай болды? Біз басқалардан қалай ерекшеленеміз? Осындай және басқа да сұрақтар көптеген адамдар үшін алаңдаушылық тудырады.
Қазіргі уақытта әртүрлі этникалық қауымдастықтардың мәдени-биогенетикалық тұрғыдан араласуы мен өзара әрекеттесуіне байланысты этнопсихологиялық тақырыптар өзекті бола түсуде. Сонымен бірге, бүгінгі әлемге тән жаһандану үрдісі тұтастай алғанда этностардың айқындалуының жоғалуына алып келеді. Ал бұл мәселені елемеу әр елдің мемлекеттік мүдделері сияқты тәуелсіз Қазақстанның тұтастығына қауіп төндіреді. Этнопсихологиялық айырмашылықтар тек әлеуметтік-мәдени стереотиптерді ғана емес, сонымен бірге оқыту мен тәрбиелеу процесінде мұра болған белгілерді де анықтайды. Сарапшылар ұлттық сипаттағы биологиялық құрылымның айтарлықтай күшін дәлелдеуге тырысады. Олардың пікірінше, бізге ұнайды ма, жоқ па, әр түрлі ұлттардың балалары бір-бірінен терінің түсі мен бет пішіні бойынша ғана бөлінбейді. Мұнда орталық жүйке жүйесінің туа біткен функционалды ерекшелігі де маңызды, сондықтан оны елеусіз қалдыруға болмайды. Сондықтан генетикалық мұраның қарсыластары мен жақтаушылары арасында әртүрлі этникалық топтардың өкілдеріне тән темперамент, мінез-құлық, қабілет және бағдарлау сипаттамалары туралы пікірталастар бар.
Бұл құбылыстың қазіргі дамуында оны зерттеудің маңызы зор. Ғалымдардың пікірінше, этнопсихология мемлекеттік тілдің қалыптасуындағы басты міндет болып табылады. Біздің халқымыздың бойында тарихи және ұлттық дәстүрлердің, қоғамдық тәртіп пен өмірді түсінудің жиынтығы-тұтастық пен бірегей тәжірибе, оның сапасы барлық халықтарға тән. Мысалы, біз еліміздегі мінез-құлықты, өмір мен мәдениетті, халықтық салт-дәстүрлерді байқай аламыз. Біз ұлттық тілге ұлттық сезіммен көмектесе аламыз, ұлттық жағдай мен көңіл-күйді жеткізе аламыз. Көптеген зерттеулерде әр халықтың бірқатар теңдеулері, метафоралар мен сөз тіркестерін білдіреді. Біз бұған адамдарға тән және оның өмірі мен тарихи даму жолын анықтайтын табиғат пен өмір тұрғысынан қарауға дағдыланғанбыз. Сондай-ақ, ұлттық ерік-жігердің дамуында байқалады.
Адамзат қоғамының даму заңдары диалектикаға негізделген алға жылжитын уақыт оны әрдайым ығыстырады және бұрын этнология ретінде пайда болған алға ұмтылысты іздейді. Әсіресе, бұл процесс ұлтшылдық пен ұлтаралық бағытта болғаннан кейін, адам өзін толықтай біріктіре алады. Дәл сол себептерге байланысты, ұлт идеализацияланған сайын, ол неғұрлым сапалы және жеткілікті көлемдік сипаттамаларға оралу үшін дамудың жоғары сатысына көшеді. Бұл байланыс қазақ халқын терең зерттеумен қатар, ерте кезеңдегі жағымды белгілерді көрсететін мейірімділік, ата-аналарға құрмет, адамгершілік, қонақжайлылық, бауырластық, достық және т.б. сияқты сұлулықты қамтамасыз етеді.
Қазақ халқының халықтық, ұлттық, өзіндік психологиялық қасиеттері А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, С.Торайғыров ақын-жазушыларымызбен көрнекті қайраткерлеріміздің еңбектерінде де түрлі сипатта қамтылған. Ш.Құдайбердіұлы пікірінше: Сөзіңді түзе әдетіңе айналады, әдетің мінезіңе айналады. Мінезің сенің тағдырың дегн сөзінде үлкен мәдени мағына, мәдени тәрбие, рухани өнеге жатыр. [3].
Ұлтаралық білім эстетикалық тәрбие мен кадрларды даярлау бойынша кешенді дайындықты қамтиды. Этнопсихологиялық білім беру процесі ұлттық тәрбие, салт-дәстүрлер туралы теориялық білімдер беретін сала ретінде қарастырылады. Этникалық даму тәртібі-бұл этнопсихологиялық және олардың оқу-тәрбие процесінің қабілеттерін іс жүзінде қолдану туралы білімдер. Жас ұрпақты ұлттық мәдениетте, этностық мінез-құлық пен тілін тәрбиелеу деп, ұлттық және халықаралық сөздер үйлесімділік диалектикасын табауды айтамыз. Осындай ұлттық тіл мен ұлттық мінез-құлықты қалыптастыру туралы олардың тілі мен дәстүрлері бірін-бірімен байланысты болып келеді. Басқа ұлттардың мінез-құлқына деген жеккөрушілік, менмендік өзге тілде үстемдік етуге дағдылану, бұл ұлттық сананың өзгеруіне әкелетін қарама-қайшылықтар және мінездің өзгеруіне мүмкіндіктер болып табылады. Барлық өркениетті мемлекеттердің мәдени құндылықтарды сақтайтыны секілді, этномәдени өкілдер өздерінің тілінің, мәдениетінің және ұлттық мінез-құлқының психологиялық ерекшелігін сақтаулары қажет екенін есепке ала отырып, зерттеу жұмысының тақырыбын Тұлғаның ұлттық мінез-құлық ерекшеліктерін дамыту жолдары деп таңдап алдық.
Зерттеудің мақсаты - тұлғаның ұлттық мінез-құлық дамуына тән ортақ қасиеттерін зерделеп, оның тигізетін әсерін эксперименттік әдістемелермен зерттеу.
Зерттеу обьектісі - тұлғаның ұлттық мінез-құлығын дамыту процесі.
Зерттеу пәні - тұлғаның ұлттық мінез-құлқын психологиялық зерттеудің әдістері мен тәсілдері.
Зерттеу болжамы - егер тұлғаның ұлттық мінез-құлық ерекшеліктерін анықтай отырып, диагностикалық зерттеулерді жүргізу нәтижесінде нақты мәлімет алынып, ұлттық мінез-құлықты нығайтуға мақсатталған психологиялық жұмыстар ұйымдастырылса, онда ұлттық мінез-құлықтың тұлғада үйлесімді дамуына оң әсерін тигізеді, өйткені психологиялық-педагогикалық дамыту бағдарламалары тұлға мінез-құлығын жетілдіруге бағытталған.
Зерттеу міндеттері:
oo Тұлғаның ұлттық мінез-құлық ерекшеліктері мен ғылыми теориялық әдістемелік маңыздылығына сипаттама беру.
oo Тұлғаның ұлттық мінез-құлық ерекшеліктерін диагностикалауға бағытталған әдістемелерді таңдау және практикада қолдану.
oo Тұлғаның ұлттық мінез-құлығының дамыту деңгейлерін өлшеу және көрсеткіштерін саралау. Тұлғаның ұлттық мінез-құлығын дамыту әдістемелерін тәжірибелік жинақтаудан өткізу, нәтижесін шығару.
Зерттеу әдістері:
1. Зерттеу тақырыбының мәселелері бойынша педагогикалық және психологиялық ғылыми еңбектерге анализ жасау.
2.Тұлғаның ұлттық мңнез-құлығының даму деңгейін психодиагностикалауға бағытталған әдістер мен тәсілдерді пайдалану.
3. Зерттеу нәтижелерін талдау, салыстыру әдістемелерін жүргізу.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: ұлттық мінез-құлық ерекшеліктерін зерттеуге арналған тұжырымдамаларды Г.М.Андреева және Лабрюер, И.Кант, Г.Гегель, И.Гердер. И.С.Кон, А.Даун идеяларында қарастырылған. Ұлттық мінез мәселесі М.Әуезов, С.Балаубаев, Т.Тәжібаев, Н.Жанділдин, Б.Момышұлы, Қ.Б.Жарықбаев сынды қазақ жазушыларының шығармаларында көрініс тауып, зерттеу мәселесін қарастыруға мүмкіндік алды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
Ұлттық мінез-құлықтың даму жайында көзқарастарға тарихи-психологиялық шолу жасау, олардың ғылыми-теориялық негіздемелерін жан-жақты қарастыру. Тұлғаның ұлттық мінез-құлық ерекшеліктері мәселесінің аясында педагог-психолог мамандарға, ата-аналарға психологиялық-педагогикалық бағыттылығы қарастырылды.
1. Психологиялық-педагогикалық тәжірибеде тұлғаның ұлттық мінез-құлық барысы оның жасалу жолдары анықталды.
2. Тұлғаның ұлттық мінез-құлығын дамыту деңгейі мен көрсеткіштерін анықтау әдістер арқылы өлшеніп, көрсеткіштері сараланды.
3. Тұлғаның ұлттық мінез-құлығының қалыптасуы жетілдіріліп, тәжірибелік тұрғыда сараланған. Мектеп мұғалімдері мен ата-аналар, маман педагог-психологтарға арналған тренингтік жаттығулардан құрастырылған бағдарлама жасалды.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі - тұлғаның ұлттық мінез-құлығын тәжірибе жүзінде эксперименттік зерттеу жұмысының мазмұны ұйымдастырылды, түзету және дамыту әдістерінің жинағы жасалды, арнайы ұсыныстар қарастырылды. Зерттеу нәтижелері мен қорытындылары ұлттық мінез-құлықтың дамуында, ата-аналардың, мамандардың әдістемелік жұмыстарында пайдалануға тиімді мүмкіндіктер береді.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Зерттеудің нәтижелері республикалық және халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларының жинақтарында жарық көрді:
1. Ұлттық бірегейлікті заманауи психологиялық зерттеудің өзекті бағыттары. Жамбыл Жабаев және жаңа сын-қателер дәуіріндегі ұлттық тәрбие мәселелері атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция. Алматы қ, 2021ж.
2. Ұлттық мінез-құлық ұғымы және оның ерекшеліктері. М.Р.Қасенов 80 жылдығына орай өткізілген Аймақтық экономиканың бәсекеге қабілеттілік мәселелері: теория және практика Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция. Тараз қ, 05 қараша 2021ж.
Зерттеу базасы: Тараз қаласы, №25 орта мектеп.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезеңде (қыркүйек-ақпан 2020-2021 жж.) - зерттеудің ғылыми аппараты түзіліп, әдебиеттерден ғылыми-теориялық материалдар жинақталды.
Екінші кезеңде (наурыз-мамыр 2021 жж.) - зерттеуде теориялық жинақталған материалдар сараланып, зерттеу бағытының эксперименттік кезеңдері мен зерттелу бағыттары анықталды.
Зерттеу нәтижелері білім беру саласындағы ғылыми жарияланымдар ретінде баспаға ұсынылды.
Үшінші кезеңде (қыркүйек-мамыр 2021-2022 жж.) оқушылардың ұлттық мінез-құлық ерекшеліктерін жетілдіру жұмыстарымен жалғасты. Дамыту бағдарламасы ұйымдастырылып, зерттеулер қарастырылды. Педагогикалық-психологиялық зерттеулер нәтижелері өңделіп тұжырым жасалды. Зерттеу жұмысы қорытындыланып, рәсімделеді және магистрлік диссертация қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: магистрлік диссертация кіріспе, екі бөлім, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімнен тұрады.
1 ТҰЛҒАНЫҢ ҰлттыҚ мІнез-ҚҰЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Тұлғаның ұлттық мінез-құлық дамуының ғылыми көқарастары
Мемлекетіміздің тәуелсіздігін нығайту, жоғары руханият пен тұрақтылықты, шынайы мәдени-этникалық мұраны қалпына келтіру және ұлттық байлықты сақтау ұлттық мінез-құлыұтың қалыптасуымен байланысты. Жаңа мыңжылдықта ғылым мен техниканың, мәдениеттің, адамзат жетістіктерінің шарықтау шегі өркениетті қоғамның негізі болды. Сонымен бірге, адамның одан арғы мақсаты - жер бетінде бейбітшілікті, экологиялық жағдайдың тұтастығын сақтау. Қазақ халқының тарихы мен мәдениеті туралы, ұлттық рух ғасырлар бойы сақталып, ұрпақтарға беріліп келді.
Адам үшін әлемдегі ең жоғары құндылық бұл өмір сүру. Біз қалай қабылдауымыз керек, адамға өмір берілгенін сезінеді және басқаларда әртүрлі болуы мүмкін. Мәселе мынада, біз қоршаған әлемге қалай қараймыз? Бұл сұрақтың айналасындағы адамдар өздерін ересек деп санайды. Біз сізде болуы мүмкін сұрақтарға жауап іздейміз сіз не істейсіз, дұрыс нәрсені жасайсыз ба, қалай болғыңыз келеді.
Қазіргі уақытта біздің халқымыздың ұлттық мінез сипатын зерттеудің ерекше маңызы бар екені белгілі. Бұл қазіргі этнопсихология ғылымының өзгеше дамуымен сабақтасады. Біздің еліміз тәуелсіздік жариялап, тәуелсіздік алғаннан кейін бұл мәселе күн тәртібінде ерекше орын алды.
Ұлттық сипат ұғымы әртүрлі этникалық топтар мен халықтардың психологиялық ерекшеліктерін көрсету үшін қолданылады. Қазақ халқының ұлттық мінезінің қалыптасуы кертартпа кезеңнің ортасында басталды.
Мысалы, ХҮ ғасырларда біздің ұлтымыз ұлт болып, өзінің ұлттық ерекшелігін көрсете алған алғашқы кезең болды. Бұл кезеңді шартты түрде ат мінезді қазақтар деп атайды. Ал шындыққа келетін болсақ, бұл біздің халқымыз өзінің жайсандық мінез-құлқын көрсеткен уақыт. Ұлттық сипаттағы жазбаша әдебиеттерде бұл туралы әртүрлі көзқарастар бар. И.С.Конның Ұлттық мінез мәселесі ұлттық мінезді бір үлкен этникалық топты екіншісінен ерекшелейтін ақыл-ой жиынтығы ретінде бейнелейді, оны соншалықты өзгерту мүмкін емес. Ұлттық мінез-құлық ұрпақтан-ұрпаққа, әкеден балаға мұра болады, - дейді көптеген ғалымдар. Қазіргі уақытта Украинада, Тәжікстанда, Ресейде, Бурятта ұлттық сипаттағы мәселелер зерттелуде. Орыс ғалымы И. Гетенің айтуынша: Мінез-құлық бұл әр адамның мінезінің айнасы, қоғамда өзінің қасиеттерімен ерекшеленетін әр адамның ерекше мінез-құлқы бар. Ұлттық тұлғаларды тәрбиелеу мен қалыптастыруға қатысты оқушылардың санасында дүниетаным мен нанымды, оқушылардың талғамы мен идеалдарын қалыптастыру мүмкіндігі пайда болады. Ол үшін көркем әдебиетті, газет және журнал шығармаларын, радио, кино, теледидар және басқаларды пайдалану қажет. Сонымен қатар, еңбек адамның мінезін тәрбиелеуде ерекше орын алады. Шынында да, адамның еңбегімен материалдық тауарлар өндірумен қатар оның психологиялық қасиеттерін дамыту қажет. Еңбек арқылы адамның өзіне-өзі қызмет етуге практикалық және психологиялық дайындығы, тәуелсіздік, мотивация, адамның жұмыстағы тапқырлығы қалыптасады. Адам жұмыс істемесе, ол моральдық тұрғыдан бұзылып, игі істерге барады. Еңбек қызметінің болмауы жалқаулыққа әкеледі, мұндай адамдардың болуы іс жүзінде мүмкін емес және сауатсыздыққа әкеледі.
ҮІ ғасырда Түркі қағанатына айналған үлкен мемлекеттегі халқымыздың саяси-қоғамдық, әдеби өмірі туралы баяндайтын жазба ескерткіштер (Қүлтегін, Білге қаған, Тоныкөк дастандары) мен құлпытас (Орхон-Енисей шығармалары) ұлтын, үлкендерге деген құрметті, даналық пен парасаттылықты, ерлік пен тапқырлыұты дәріптейді. Қорқыт өз шығармаларында жыр дастандарының жағымды және жағымсыз мінез-құлық қасиеттері туралы да айтқан.
Әбу Насыр әл-Фараби Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайлы трактатында бұл қала тұрғындарының әртүрлі топтарына жеке сипат береді және оларды әлеуметтік психологияның негізгі категориялары ретінде ұсынады. Сондай-ақ, ол осы қаладағы адамдардың жеке басының әртүрлі аспектілерін талдайды және оның себебін түсіндіреді. Әбу Насыр әл-Фараби еңбектерінде: Адам қоғамның ажырамас бөлігі болып табылады және одан тыс өмір сүре алмайды, өйткені ол белгілі бір топтың мүшесі, - делінген мәлімдемеде адамдардың толық қоғамы үш бөлікке бөлінген. Олар үлкен, орта және кіші қоғам. Ол адамдардың бір-бірімен теңсіздігін, білімсіз, моральдық жетілмегендігін көреді, егер олар білім мен діннің үйлесімін қолданса да, олар дұрыс болады дейді. [4].
ХV-ХVІІ ғасырлардағы қазақ ақын-жыраулары Асанқайғы, Қ. Жалайри, М. Дулати, Шалкиіз, Жиембет жыраулардың, ХVІІІ-ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Ақтамберді, Бұхар жыраулар мен Шал ақын, Дулат, Махамбет т.б. ақындардың этнопсихологиялық ой-пікірлері өскелең ұрпақтың этникалық санасын қалыптастыруда ерекше тәрбиелік мәнді орын алады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында ұлттық психология мәселелеріне бірінші көңіл аударған қазақ ағартушысы Ш. Уәлиханов (1835-1865) болды. Өз еңбектерінде ол халықтың ұлттық сипатын зерттеді. Ғалым өмірдің, тілдің, мәдениеттің ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу негізінде психологиялық сипаттамаларды жасады. Ш. Уалиханов қазақ халқының ұлттық сипатында ол сезімталдық пен қайғы сияқты қасиеттерді атады. Ш. Уалиханов пікірінше: Қазақ халқы баяғыдан бір-біріне қиын жағдайда көмектесіп келеді. Ғалымның кһптеген шығармашылығында оқыту мен тәрбиелеу мәселелері көрініс табады. Оның пікірінше, ұлттық мінез-құлық қасиеттері бұл тәрбиенің нәтижесі. Қоршаған ортаға әсер етудің маңыздылығы туралы айта отырып, адам психикасының қалыптасуындағы географиялық ортаның рөліне көп көңіл бөлінеді. Ол өзінің кейбір ерекшеліктерін туа біткен емес, қалыптастырылған деп санады.[5].
Абай Құнанбаев байырғы халықтың әлеуметтік жағдайына, оның әртүрлі топтарының мінез-құлық ерекшеліктеріне назар аударады. Ол өз халқының мінез-құлқын, көңіл-күйін, іс-әрекетін, сезімін, талаптарын, әдет-ғұрпы мен қажеттіліктерін жақсы білген. Оның шығармаларынан адамның мінез-құлқы өз уақытында өзгергенін көруге болады (бай, болыс, атқамінер т.б.) психологиялық бейнесі керемет көрініс тапқан. Абай өзінің қара сөздерінде олардың мансабы, жалқаулық, өзін-өзі сүйеу, қызғаныш, және т.б. дәріптеген. Сондықтан ол балаға жақсы мінезді жөргектен бастап қалыптастыруды меңзейді. А.Құнанбаевтың еңбегінен жақсы байқалатындар баланың ата-аналарының, мұғалімдердің, құрдастар мен достарының тәрбиесі мен үлгісі баланың мінезін қалыптастыруда үлкен маңызға ие екенін тұжырымдайды. Осы нәрселер мен жеке қасиеттерге қатысты психологиялық ойлар олардың ғылыми тереңдігіне байланысты ерекше құнды болды.
Ал Қошке Кемеңгерұлының Мәскеудегі Күншығыс баспасынан шыққан Қазақ тарихынан атты еңбегі оның өз елінің жанын, мінез-құлқын түсіндіріп көптеген мәліметтердің дәлелі болған. Ол осы еңбектің Ш-тарауындағы Мінез, құқық жайлы деген тармақшасында қазақ елінің мінезінің неліктен, қалай өзгергендігінің себебін ашуға тырысады. Сол кездегі қоғамдық-әлеуметтік жағдайдың адамның жеке басының дамуына әсерін сөз етеді.
Көшпелі қазақ елі Ресеймен көршілес мәдениетімен қоян-қолтық қарым-қатынаста: Заңмен зорлықшыл ұстағаны үшін күрес жүргізіледі. Әділеттілік адамзат аңғарын жасаған заң емес. Қамшы мен қылышты қазақтарда ойнады, кедейлердің қаруы салық үшін алынды, жазықсыз ұстау ісі тексерілмеді, адам ақын таба алмады, бақты сатып алды-мұның бәрі заңның атауы болды, - деді ол алғы сөзді ашып қазақ халқының менезін өзгертуге шақырды. Оның қазіргі психологияда көптеген түрлі көзқарастары әсер етеді деген пікірлері қалыптасқан.
Ұлттық сипаттағы тұжырымдарға байланысты Т. Бекниязов: Ұлттық шығарманың ерекшеліктері туралы мінез бен әдеби шығармада кейіпкер ұлттық мінезімен ерекшеленеді. Белгілі бір халықты білдіретін мінез-құлық психологиялық және ойлау, сөйлеу және т.б. ұлттық сипат пен тарихи категория. Бұл әлеуметтік, рухани, экономикалық және саяси жағдайларға байланысты Заңдарға сәйкес құрылған. [6].
ХХ ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген Ш.Құдайбердіұлы, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев және т.б. сынды қазақ ағартушылары мен қоғам қайраткерлері өз шығармаларында ол біздің халқымыздың жағымды ұлттық сипаты, оның қалыптасуы, сақталуы мен дамуы туралы білім беру, салт-дәстүрлер, ана тілі арқылы айтылды. Мысалы, Х.Досмұхамедов: Егер қазақтар арасында ұлттық мемлекет құрылып, социализм құрылса, онда бұрынғы елдің әлеуметтік ерекшеліктерін тексеру мүмкін болмайды, онсыз ұлт өмір сүре алмайды, ұлт мемлекет болады деп атап өтті. [7].
Кеңес дәуірі кезеңінде ұлттық мінез мәселесі М.Әуезов, С.Балаубаев, Т.Тәжібаев, Н.Жанділдин, Б.Момышұлы, Қ.Б.Жарықбаев және т.б сынды қазақ жазушыларының, педагогикалық-психологиялық ғалымдарының, философтар мен көрнекті әскери қолбасшылардың шығармаларында ерекше көрініс тапқан.
С.Балаубаев айтып өткендей: Этнопсихологиядағы ұлттық мінез, темперамент туралы айтатын болсақ, әр халықтың немесе ұлттың өзіндік ерекшеліктері бар және олар тұрақты болады, қоғамдық сана ұлттық түстерге енуі керек. Сонымен бірге, ол қоғамдық прогресс барысында ұлттық психология өзгерістерге ұшырап, жаңа мазмұнға көшеді, пәндік білім халықтық жағдайлардың, қоршаған ортаның өзгеруімен қатар жүреді, ал адамның жеке психикасы мүмкіндігінше басқа сапаға ауысады. Олардың көпшілігі тұрақты қозғалысты, өзгерістерде болатын диалектикалық прогресті мойындауы керек.[8].
Профессор Т.Тәжібаев бойынша: Көшпелі қазақтардың психологиялық тұрмысын, әсіресе әлеуметтік-экономикалық жағдайларын анықтайтын өмір тіршіліктері бар. Сонымен қатар, климаттық ортаның қалыптасуында белгілі бір географиялық факторлар да рөл атқарады деп саналады. [9]. Қазақ ғалым-психологтарының пікірінше, этностың ұлттық сипатын, оның ішкі жай-күйін және т.б. анықтау нәтижесінде тіршілік әлемін танудың әртүрлілігі, ең алдымен тіл, мәдениет, өнер, тұрмыс, халық дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарында ұрпақтан-ұрпаққа берілетін жағдайлармен байланысты.
Н.Жанділдин айтып өткендей: Психологиялық сипаттамалардың жиынтығы белгілі бір дәрежеде әлеуметтік-тарихи процестің, этно-экономикалық, мәдени және табиғи жағдайлардың дамуына ықпал ететін ұлттық психологиялық сипаттамалардың жиынтығынан тұрады. Бұл сәйкестендіру белгілері адамдар мүлдем бірге емес, бір-біріне қарсы болғанын және көбінесе мінез-құлықтары бір-біріне ұқсас емес екенін көрсетеді. Біріншіден, барлық мінез-құлық белгілері бұл жеке тұлға, атап айтқанда ұлтқа жатады, екіншіден, кез-келген халықтың әлеуметтік психологиясы мұндай белгілерді ажырата алады. Оның жалпы белгілері басым орын алады және барлық басқа халықтарға, сабақтастық пен жаңаруға тән. Әр адам ең алдымен қоғамның белгілі бір бөлшегі және өз ұлтының өкілі және ерекшеліктері бар тұлға екенін айтады. [10].
Қазақстандағы әскери психологияның іргесін қалаған Бауыржан Момышұлы бойынша: Қазақ халқының қаһармандығын жауынгерлік психологиясын, қайсарлық батырлығы мен ерлік күштерін, тапқырлығы мен бұйрық берушілік сипатын жеке басы үлгісімен көрсете білген. Жаяу әскер жауынгерлерінің психологиялық ерекшеліктерін ұлттық мінез-құлықпен, әдет-ғұрып, салт-сана, байырғы дәстүрлермен ұштастыру батылдықтың бейнесі деп көрсетті. [11].
Ұлттық мінез-құлқының қалыптасу жолын көрнекті ғалым, педагогика және психология ғылымдарының докторы, профессор Қ.Б.Жарықбаев өз еңбектерінде: Фольклор мен адам мінез-құлқының көптеген аспектілеріне әсер ететін сөздер ерекше назар аударуға тұрарлық. Сондай-ақ, отбасының тұлғалық мінезінің қалыптасуына ата-аналар, мұғалімдер және тәлімгерлермен жұмыс қазақ дәстүрінің бейнесінде қарастырылады. [12].
Балалар үшін бірінші тәрбиеші ол ата-анасы. Олардың өмір сүруінің ақылға онымды болуы үшін олардың өмір салты бойынша білім мен тәртіптің маңыздылығы болуы керек. Жаман адам туылмайды, бірақ нашар тәрбиеленеді, бұл қасиет біртіндеп қоршаған ортаның әсерінен нақты өмір жағдайында қалыптасады. Әрине, жасөспірімдердің тәрбиесіне қамқорлық жасаған дұрыс, егер олар өздерінің ең жақсы қасиеттеріне қол жеткізетіні рас болса, онда теріс тәрбиелену сипаты орын алмайды. Көбнесе балаларға қызықты ойларды ересек адамдар айтады, өйткені бала оның жасына, мінез-құлқына, сезімдеріне, мінезіне, түсінуіне, көзқарастарына, қызығушылықтары мен әдеттеріне сәйкес іс-әрекет жасайды. Бұл негізгі жас ерекшеліктерде төрт негізгі көзқараста айтылады, балалық шақ, жастық шақ, ересектікке өту және кәрілік кезеңдерде белгілі болады.
С.Қ.Бердібаеваның пікірінше: Қазақстандық этнопсихологиялық мектептер үшін бірнеше маңызды сипаттамалар бар, этнопсихологиялық шығармашылықтың айналасында ұлттық және этномәдени дәстүрлердің философиялық мәселелерін қабылдау детерминистік бағытта болуы мүмкін.[13].
Профессор Қ.Б.Жарықбаев: Көшпелі халыққа тән имандылық, ілтипаттылық, жанашырлық, сезімталдық, балажандық, қонақжайлылық т.б. Қонақ келсе ет пісер, ет піспесе бет пісер, Қонақтың алтынын алма, алғысын ал мінез бітістері тәрбиенің, адамның нақты іс-әрекетінің, тыныс-тіршілігінің ықпалымен қалыптасып отырғандығын тұжырымдайды.[12]. Профессор Қ.Б. Жарықбаев қазіргі уақытта елімізде өзінің шәкірттері М.К.Ахметова, Л.Қ.Таңжарықовалармен ұлттық мінез мәселесін зерттеуге көңіл бөліп отырған бірден-бір ғалым ұстаз.
Қазақ халқының осындай мінез бітістерінің, жеке қасиеттерінің, мінез-құлықтық құндылықтарының қалыптасу себептерінің және қазіргі нарық заманында осы қасиеттерінің қайсылары сақталғанын, қайсылары өзгеріске ұшырағанын зерттеу маңызды болып отыр.
Қазақтарға тән ұлттық мінез-құлықтардың кейбір нышандары:
Жауынгерлік мінез-құлық. Тарихтың әр кезеңіне сәйкес қазіргі Қазақстан жерін мекен еткен тайпалар мен рулар, халықтардың бәрінің де қызуқанды, алғыр жауынгер болғандар мәлімделген. Сондықтан олар өте үлкен аймақты иемденіп, ғасырлар бойы сақтап отырады. Шексіз бауырластық, мейірімділік және туған жер кеңістігінің әсерінен және жайылымдықтың табиғатынан туындаған факторлар тұлға дамуында мінез-құлық қалыптасуымен байланысты болып келеді. Басқа ұлттарға қарағанда Қазақстан көптеген зерттеушілердің идеясында ұлттық бірегейлікті дәріптеген халық. Сонымен қатар, қазақ халқының ұлттық санатына жатқызылатындар тектілік, адамгершілік, жомарттық, қонақ жайлық және т.б. қасиеттермен түсіндіріледі.
Ұлттық мінез-құлық, оның этникалық түсінігін кемелді түрде қарастырады. Бұл түсініктер адамның ұлттың әлеуметтік-этникалық сәйкестігін қалыптастырудағы өзінің ұлттық рөлін, оның әлемдік қоғамдастық жүйесіндегі орны мен дамуының адамзат тарихына үлес қосуды, адамзат өркениетіне үлес қосуды, сондай-ақ басқалардың құқықтарын жүзеге асыра алатындығын білдіреді. Тәуелсіз халықтардың жаратылыстану ғылымдарымен қатар, тарих психологияға қызығушылық танытқандары көп жағдайда ұлттың арақатынасын ескереді. Ол ұлттық мүдделерді объективті түрде қалай сипаттауға, әлеуметтік және ұлтаралық қатынастар жүйесінің жай-күйін анықтауға, оларды жүзеге асырудың ұлттық мәні ретінде қандай ұмтылыстарға қызығушылық таныта алуымен байланысты қалыптасты.
Ұлттық сезімдер үш бөліктен тұрады.
Біріншісі ұлттық қасиеттерді қастерлеу. Адамның өз ұлтының шынайы түсінігін көрсетеді, өйткені оны басқа адамдар басынбауы, ол өзін үнемі өз ұлтының өкілі ретінде ойлайды және қабылдайды. Бұл ұғым сезімтал мағынасында көрініс береді.
Екіншісі ұлттық сезім басқа ұлт адамдарына тән. Олар әр адам мен адамзат айтқанын сезінетінін көрсетті. Мұнда объективтілік ұғымы ақпараттарды қабылдауға әсер етті, ал қабылдау олардың белгілі бір деңгейіне байланысты болды. Бұл әлемдегі ұлт өкілдерінің бәріне тән қасиеттер. Ұлттарға тәнділікті сезіну Отанға деген сезіммен сәйкес болып келеді.
Үшінші ұлттың мінез-құлығы да әлеуметтік психологияда жиі өзгеріс табатын құбылыстардық бірі. Тұлға өзінің мемлекетінің жерімен, өзіне тән қазба байлықтарымен, бай рухани-мәдениетімен, терең тарихымен, ұлы тұлғаларымен мақтанады. Бұлар басқа халықтармен кездесіп сөйлескенде тілге тиек болатын ғұрыптар [14].
Ұлттық қадір-қасиет, ұлттық мақтаныш, ұлттық сезім бұл адамды өз ұлтына деген эмоционалды қатынасты білдіре отырып, ойлануға және әрекет етуге мәжбүр ететін психологиялық жағдайлар жиынтығы. Бұл үшеуі ұлттық психологияның бөлігі болып табылатын ұлттық сана деп аталатын кешеннің құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады. Ұлттық сипаттағы болжамдар әрқашан ішкі сана мен әлеуметтік ғылымдардың бірнеше жасырын ойларында сақталды.
Г.Д. Гачев айтып өткендей: Бастапқыда ұлттық сипат ұғымы туристік әдебиетте халықтардың өмір салтын бейнелеу үшін қолданылған. Кейінірек, ұлттық сипат туралы айтқанда, жеке тұлғаның табиғатын, жеке аспектілері, құндылықтар, билікке, жұмысқа және басқалармен қарым-қатынасқа назар аударды.
И.С.Кон пікірінше: Этникалық топтың табиғаты оның жеке өкілдерінің жеке тұлғаларының жиынтығы емес, адамдардың басым көпшілігінде әртүрлі дәрежеде және әр түрлі ұқсастықтарда болатын типтік шекараларды тіркеу екені анық. Сондықтан халықтың табиғатын түсіну үшін, ең алдымен, оның тарихын, әлеуметтік құрылымы мен мәдениетін зерттеу қажет, мұнда жеке психологиялық көзқарастардың аздығы туралы айтты. [15].
Сонымен кейбір аспектілерді белгілі бір этникалық қауымдастықтардың жетістіктері ретінде қарастыруға болмайды. Бет-әлпет те, олардың жиынтығы да көпжақты емес, олардың құрылымы әртүрлі тұлғаның көріну дәрежесі, оның сыртқы түрінің сипаттамаларымен байланысты болып келеді. Мысалы, еңбекқорлық жапондардың да, немістердің де ұлттық сипатының маңызды аспектілерінің бірі болып саналады. Ұлттық мінез-құлық арқылы талғампаздықтарын сезінеді, оларды еңбек процесінде де көрсетеді. Ұлттық мінездің даму жағдайын оларды әлеуметтік-психологиялық және географиялық орналасуына, халықтың өмір салтына және оның діни наным-сенімдеріне байланысты құндылықтардың жалпы жүйесімен салыстыру арқылы ғана түсінуге болады. Осылайша, отаршылдық күйден босатылған мемлекеттерде байырғы халықтың еңбегі ғасырлар бойы мәжбүрлі және құлдықта болды.
1.2 Ұлттық мінез-құлықтың психологиялық сипаттамасы
Ұлттық мінез-құлық бұл ұлттық қоғамдастыққа тән әлем сипаттамаларының жиынтығы және қабылдау мен реакция формаларынан құралған. Ұлттық сипат дегеніміз бұл ең алдымен саналы эмоцияларда, сезімдер мен көңіл-күйлерде, көбінесе әлемді эмоционалды сезімтал қабылдаудың иррационалды тәсілдерінде, сондай-ақ болып жатқан жағдайға реакцияның қарқындылығында көрінетін сезімтал көріністердің белгілі бір жиынтығы.
Ұлттық мінез-құлық ең танымал ұлттық темпераментте көрінеді. Мысалы, айырмашылықтар сөйлеу қарқындылығында, қозғалыстар мен қимылдардың барлық техникалық көріністерінің динамикасында орын алған. Ұлттық сипат ұғымы оның шығу тегі бойынша теориялық және аналитикалық емес еді. Басында бұл символдық түрде болды. Алдымен оны саяхатшылар, содан кейін географтар мен этнографтар әртүрлі халықтар мен ұлттардың өмір салты мен мінез-құлқын суреттеу үшін қолдана бастады. Суреттерінде әртүрлі авторлар мүлдем басқа, кейде теңдесі жоқ нәрселер туралы ойлайды. Бұл саяси психологияда ең типтік-аналитикалық талқылау болып табылады.
Мінез-құлықтың ұлттық даму көздері адам ағзасының тұрақты психофизиологиялық және биологиялық жұмысының ерекшеліктеріне ие, олар орталық жүйке жүйесінің реактивтілігі және жүйке процестерінің жылдамдығы сияқты факторларды қамтиды. Өз кезегінде, бұл факторлар физикалық аумақтың ортақтығын топ өмір сүретін барлық ерекшеліктерімен ақыл-ойдың нәтижесі болып табылады, оның шығу тегі белгілі бір ұлттық этникалық топтың тіршілік ету ортасының физикалық (ең алдымен климаттық) жағдайымен байланысты, жалпы ерекше ұлттық сипатқа ие. Мысалы, ыстық экваторлық климат мүлдем басқа психофизиологиялық және биологиялық ерекшеліктерді, содан кейін ұлттық сипатты құрайды.
Қазіргі ұлттық кейіпкерлердің қалыптасуы және оларға жауап беру үшін қоғамның белгілі бір формаларды дамытады. Қабылдау мен реакцияның мұндай бейімделгіш формалары оларды тудыратын жағдайларға сәйкес, жеке және ұжымдық мінез-құлықтың белгілі бір нормативтік, әлеуметтік қолайлы және бекітілген тәсілдерімен белгіленеді.
Ұлттық сипаттың ерекшеліктері бірінші ұлттық мәдениеттің негізгі формаларында көрініс тапты, жеке әлеуметтік-мәдени модельдерді, бейімделу мінез-құлқының нормалары мен әдет-ғұрыптарын қарастырды. Мысалы, суретшілер бұрыннан символдық мағынада отты климаты бар адамдар өздерінің ұлттық билерінде нәзіктік, ынта мен қызғанышты қалдырды. Қазіргі таңдағы ұлттық ойлау экстремалды ұтымдылық екенін анықтауымызға болады. Бұл өз сезімдерін ашық білдіруге, шиеленіс жағдайында эмоциялардан аулақ болуға, ымыраға келуге бейімделмегенін білдіреді.
И.Ә. Әбеуова пікірінше: Мінез-құлық моделінде тұлға үш негізгі тұжырымдамалық бөліктен тұрады. Мүмкін емес жағдайлардың негізгі бөлігі оның тиімділігі болып табылады. Жеке тұлғаның ажырамас қасиеттері қол жеткізілген бөліктердің субъективті мағынасы мен іс-әрекетінің бірлігінде көрінеді. Роттердің пікірінде, олардың мінез-құлқы мен оның салдары арасындағы байланысты байқамайтын адамдар сыртқы бақылаусыздыққа айналады. Олардың мінез-құлқы мен оның салдары арасындағы байланысты анық көретін адамдарда ішкі немесе интеллектуалдық бақылау орны бар. Жеке мінез-құлық теориясына сәйкес жеке тұлғаның құрылымы рефлекстер мен әлеуметтік дағдылардың күрделі ұйымдастырылған иерархиясы болып табылады, онда өзіндік тиімділік, субъективті маңыздылық және қол жетімділік жетекші рөл атқарады. [16].
Ұлттық сипаттың белгілері ретінде адамның мінез-құлқына әсер ететін психологиялық сипаттамаларын атауға болады, бұл оған тек ашық сипат береді. Адамның мінезі өмір сүретін әлеуметтік топтың сипатына ұқсас болады, немесе әлеуметтік топтың табиғаты адамның мінезінен өзгеше болады.
Зерттеуші Г.М.Андреева: Ұлттық психологиялық популяция бұл сәтті талданған анықтамалар. Осылайша, этнопсихологияда осы тұжырымдаманы ашатын баламаларды табу жолдары қарастырылады, өйткені халықтар ұғымы көбінесе ұлттық сипат, ұлттық өзін-өзі тану, ұлттық психология ретінде енеді.[17].
Халық педагогикасы адам жанымен байланысты көтерілген мәселелерді сипаттайтын қолданбалы ғылымның бағыты халық психологиясы деп аталады. Бұл ғасырлар бойы ұлттық дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, адамгершілік, ақыл-ой, этикалық, еңбек, физикалық және басқаларды да біртіндеп ұрпақтан-ұрпаққа берілетін стереотиптер жанның ішкі астары, жеке мінез-құлық, адамдардың іс-әрекеттері ретінде қарастырылған. Халықтық психология бұл психика мен мінез-құлықтың ұлттық жүйесі, ол тез өзгеріп отырады немесе жоғалып кетеді және ежелгі дәуірлер желісімен мезгіл-мезгілдерде өзгеріп отырады. Ғалымдар әрқашан ұлттыұ дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар адам психикасында маңызды орын алатын монотонды тұрақты құбылыстар екенін атап өтті.
Еңбекке деген көзқарас ұлттық сипатқа ие: тиімділік, практикалық, ұқыптылық, міндеттілік, тиімділік, енжарлық, тәртіпсіздік және т.б. келесідей қасиеттер түрінде көрінеді. Көптеген ғылымдардың өкілдері халықтар психологиясының жүйелік компоненттері арасында ұлттық сипат, ұлттық темперамент, ақыл-ойдың ұлттық аспектісі, ұлттық сезімдер мен көңіл-күйлер, ұлттық дәстүрлер мен әдеттер бар екнін зерттеген. Этнологтар мен әлеуметтанушылардың пікірінше, ұлттық мінез-құлық дегеніміз белгілі бір ұлт өкілдерінің таныс сипатын, мінез-құлқын анықтайтын және олардың әлеммен, өзіндік этникалық құрамымен және басқа этникалық қауымдастықтармен қарым-қатынасында көрінетін тұрақты психологиялық аспектілердің тарихи қалыптасқан жиынтығы ретінде қарастырылған.
Ұлттық мінез-құлық ұғымы күнделікті тілден, өмірден шыққан және жалпылама мағынаға ие. Қазіргі кезде оның зерттеуі күрделене түсуде. Себебі оның мазмұнын ұсынуда тұрақты заңдылықтарды табу қиын. Ұлттық және психологиялық коммуникациялық мінез-құлық әр түрлі этникалық топтардың өкілдері мен тұлғааралық қатынастардың ерекшеліктерімен сипатталған.
Жалпы, мінез туралы ілім ежелгі Грециядан шыққан. Грек ғалымы Теофраст Афины қауымдастығының 30-дан астам үстем таптарын зерттеді. Ол мінез-құлық кемшіліктерін талдады. Француз жазушысы Лабрюер 4500-ден астам орынсыз әрекеттерді сипаттады. Психологиялық сипаттағы теориялар 19 ғасырдың аяғынан бастап айқын көрінеді. Зерттеушілер адамның мінезін оның физиологиясы негізінде түсіндіруге тырысты. Адам денесінің құрылымына келетін болсақ, оның сипаты тілі, мимикалық қозғалыстар арқылы үйренуге болады. Бұл жағдайда Ф.Галлет: Адамның мінезін, ақыл-ой деңгейін адамның бас сүйегіне, формасына, жүйке диапазонына қарап ажыратуға болады деп мәлімдеді. [18].
Геродот әртүрлі халықтар өмірінің сипаты мен ерекшеліктері олардың қоршаған ортасына байланысты екенін түсіндірді. Осыған сәйкес Геродот Египет даласы басқа жерлерге қарағанда ерекше және Ніл басқа өзендерден басқа халықтарға қарағанда мысырлықтардың табиғи ерекшеліктері мен әдет-ғұрыптарымен ерекшеленеді деп сендірді.
Ағылшын философы Д.Юмның Ұлттық мінез туралы еңбегінде зерттелген көзқарастар көп. Д.Юм қоғамдық өмірдің табиғи (ауа, климат) жағдайларын мінезді, темпераментті, отбасылық және еңбек дәстүрлерін анықтайтын факторлар деп санады. Бірақ Юмның пікірінше: Әлеуметтік - моральдық факторлар ұлттық мінезді қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Бұл қоғамдағы барлық әлеуметтік-саяси қатынастар мен байланыстарды қамтиды.. Адам табиғаты туралы трактатта Дэвид Юм: Адамдардың жиынтығы саяси құрылымға біріктірілген жерде жағдай оларды қорғау, сауда және билік мәселелері бойынша бір-бірімен бірігуге мәжбүр етеді. Нәтижесінде жалпы немесе ұтымды сипат пайда болады, егер ортақ тіл болса, олар ұқсас және индивидуалистік болады. [19]. Ол сондай-ақ ұлттық сипатты қалыптастыратын себептерді атап өтті. Осындай себептердің бірі әлеуметтік (моральдық) және физикалқ, соңғысын түсіндіре отырып, ол ауа мен климат бейсаналық түрде адамға, дененің моторикасына әсер етеді.
Оның идеяларын немістің философ-ғалымдары И.Гердер, И.Кант, Г.Гегель және тағы басқалар жалғастырды. И. Гердер үшін ұлттық мінездегі мәселелерге қызығушылық екі аспектіні ажыратады:
1. интернационалистік экономикалық-саяси қатынастардың дамуымен, болатын бұл ұлтаралық қатынастар;
2. ұлттық ерекшеліктер мәселелерін өзектендіру.
Осыған байланысты И.Гердер ұлттық мінездің белгілері туралы екі факторды ішкі және сыртқы факторларды қарастыруды ұсынады.
Ішкі факторлар-бұл табиғаттағы органикалық генетикалық күштер, олар ұлттық мәдениет пен қоғамның дамуында көрінеді. Оның пікірінше, органикалық күштер дамудың ішкі көзі болып табылады және барлық табиғи және әлеуметтік әртүрлілікті анықтайды. Адамзат қоғамының тарихы-табиғат дамуының нәтижесі.
Сыртқы фактор-бұл сыртқы табиғи жағдай. Ол адам психикасының дамуындағы климаттың, табиғи жағдайлардың рөлін толық мойындайды. И.Гердер бойынша: Климат адамды қысымға бағынуға және мінезін өзгертуге мәжбүр етуі мүмкін деп жазды. Ол алғаш рет халықтардың өмір салтын, олардың салт-дәстүрлерін зерттеп, халықтардың ауа-райына (климатқа) қатынасы туралы, яғни эмоцияларды, әдет-ғұрыптарды, адамгершілікті, салт-дәстүрлерді, халықардың белгілі бір жағдайларға бейімделуін анықтайтын экологиялық үйлесімділік туралы айтты.[20].
Г.Гегель Рух философиясы атты еңбегінде: Халықтар мен нәсілдердің табиғатын қарастыра отырып, ол этнопсихологиялық білімнің дамуына айтарлықтай үлес қосты. Оның пікірінше, ұлттық мінез-бұл әр түрлі табиғи жағдайдағы субъективті рухтың көрінісі, ол халықтар мен нәсілдердің рухани әлемінің ерекшелігін анықтайды. Тұлғаның мінез-құлқына өмір салты, физикалық даму, іс-әрекет, ақыл-ой және ерік-жігер жатады. Алайда, ол географиялық ортаның рөлін жоғары бағалайды және ұлттық сипаттың өзгермейтіндігін растайды. [21].
Г. Гегель кейбір әдіснамалық мәселелерді шешеді, бұл темперамент және мінез ұғымдарының мәні бойынша ерекшеленетінін дәлелдейді. Егер ұлттық мінез-құлық ұлттық қоғамдастықтың сипаты болса, онда темперамент-бұл адамның мінезі болып табылады.
1.3 Тұлғада ұлттық мінез-құлықты қалыптастыру функциялары
Ұлттық этникалық психология екі негізгі фактордын бірігуін көрсетеді. Иррацияналдық ұлттық характерлер жане рационады ұлттық сана. Құрылым бойынша бұл екі денгей күрделі білім. Жиынтықта иррационалды және рационалды факторлар ұлттық психологиялық құрылыммен жалпылай қалыптастырады. Ұлттық этникалық психологиядағы ерекше рөль ұлттық өзіндік сана.
Ұлттық мінез құлық қоршаған ортаны қабылдау ерекшелігінін жалпылығы және оған көрсетілген реакция формалары үшін болатын нақты мінез құлық жиынтығы. Ұлттық мінез құлық бірінші орында эмоцияны, сезімді және көңіл күйді көрсете отырып, эмоцияналды сезімдік көніл күй көрсете отырып эмоциналды сезімдік көріністер жиынтығы анықтайды. Көптеген иррационалды әдістерде ұлттық мінез құлық эмоциялық - сезімталдықпен игеру, сондай-ақ болып жатқан жағдайға белсенді және жылдам реакциялар негізінде көрінді. Ұлттық мінез-құлық діңгегі - жүйенің факторлық нервтік реакциясын және нервтік процес ағымының жылдамдығын анықтайтын адами организмнің психофизиологиялық ұстанымдылығы және адами организмнің қалыптасуының биологиялық ерекшелігі болып табылады. Бұл факторлар (алдымен климаттық) ұлттық этникалық топтың тіршілік ортасының физикалық талаптарымен байланысты. Жалпы ұлттық мінез - құлық белгілі топ өмір сүретін физикалық территорияның жалпы психологиялық тұрғыда көрініс табу болып табылады.Ұлттық мініз-құлық құрылымында темпераментті, эмоцияны, сезім және қарсылықты болып көрсетуге болады.
Ұлттық сана - топтың әлеуметтік, саяси, экономикалық, нормалдық, эстетикалық, философиялық, діни және топтың рухани дамуының ерекшеліктері және дәрежесін, мазмұнын суреттейтін басқа көзқарастар жиынтығы. Ұлттық мінез-құлықпен салыстырғанда, көбірек рациональды болып келеді, дегенімен тек соңына дейін территориялық түрде тиімді болады. Ұлттық мінез - құлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕРІ
4
АНЫҚТАМАЛАР
5
КІРІСПЕ
6
1
ТҰЛҒАНЫҢ ҰЛТТЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
10
1.1
Тұлғаның ұлттық мінез-құлық дамуының ғылыми көзқарастары
10
1.2
Ұлттық мінез-құлықтың психологиялық сипаттамасы
16
1.3
Тұлғада ұлттық мінез-құлықты қалыптастыру функциялары
0.1
19
2
ТҰЛҒАНЫҢ ҰЛТТЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ДАМУЫН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
24
2.1
Тұлғаның ұлттық мінез-құлық ерекшеліктерін анықтау
24
2.2
Тұлғада ұлттық мінез-құлықты дамытудың жолдары
28
2.3
Зерттеу нәтижелерін жинақтау
33
ҚОРЫТЫНДЫ
37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
39
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Магистрлік диссертацияда келесі нормативтік құжаттар мен стандарттарға сілтеме жасалды:
- Қазақстан Республикасы Президентінің Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру. Астана 12 сәуір 2017
- Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына жолдауы. Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік 2017 жылғы 31 қаңтар
- Қазақстан Республкасы психологының Этикалық Кодексі. - А., 2018. - 20б.
- Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2010. - 45б.
АНЫҚТАМАЛАР
Магистрлік диссертацияда келесі анықтамаларға сәйкес терминдер қолданылды:
Мінез-құлық - бұл адамның өмір шындығындағы және өзіндік айнасы.
Ұлттық мінез - әдеби шығармадағы ұлттық сипаттамаларымен ерекшеленген мінез-бітімі, оны белгілі бір халықтың өкілі екендігін танытады.
Ұлттық сана-сезім - өзінің ұлттық өкілділігін мойындай отырып, ұлтына деген сүйіспеншілік, жанашырлық, халық мұраларын, мақтанышын бағалай білу.
Ұлттық сезімдер - тұлғаның өзіндік ұлттық бірлігі, қоршаған ортаға қызығушылықтары, халықтық құндылықтары дамуына қатынасы.
Стимуляция - ұлттық психологиялық ерекшеліктер этникалық қоғам өкілдерінің белсенділігі.
Ұлттық менталитет - ойлаудың үлгісі, этностың, әлеуметтік топтар мен индивидтің жалпы рухани мінез-құлқы.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Н.Ә.Назарбаев айтып өткендей: Қазіргі таңда жеке адам ғана емес, тұтас халықтың өзі бәсекелік қабілетін арттырса ғана та - быс - қа жетуге мүмкіндік алады. Бәсекелік қабілет дегеніміз - ұлттың аймақтық немесе жаһандық нарықта бағасы, я болмаса сапасы жөнінен өзгелерден ұтымды дүние ұсы - на алуы. Бұл материалдық өнім ғана емес, соны - мен бірге, білім, қызмет, зияткерлік өнім немесе сапалы еңбек ресурстары болуы мүмкін. Ұлттық жаңғыру деген ұғымның өзі ұлттық сананың кемелденуін білдіреді. Оның екі қыры бар. Біріншіден, ұлттық сана-сезімнің көкжиегін кеңейту. Екіншден, ұлттық болмыстың өзегін сақтай отырып, оның бірқатар сипаттарын өзгерту. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодыңды сақтай білу. [1].
Елбасы Н.Ә.Назарбаев: Адам өмірінде болып жатқан жағдайлардың барлығы жеке басына сәйкес келеді. Адам өз өмірін өзінің мінез-құлқы арқылы қалыптастырады. Бұл өте күрделі мәселе, әлі толық зерттелмеген және шешілмеген. Менің ойымша, қазақтардың қайталанбас этикалық, психологиялық әлемі әлі жете зерттелмей, зерделенбей жатқан тылсым дүние. [2].
Бүгінгі қоғамда болып жатқан әлеуметтік жағдайлар, саясат пен экономикадағы түбегейлі өзгерістер қоғам мүшелерінің мінез-құлқына тікелей әсер етеді және бұл ұлттық сананың бір бөлігі ретінде. Жалпы ұлттық сипат әр халықтың рухани және мәдени ерекшеліктерінің бірлігі ретінде, оның құндылық бағыттары мен ұстанымдары ұлттың тарихи, әлеуметтік, экономикалық өмір салтында көрінеді және адамдарды біртұтас халық ретінде біріктіру шарттарының бірі болып табылады. Әсіресе, қазіргі қазақ халқы үшін маңызды мәселелер мемлекеттік деңгейде өзектендірілген, ғасырлар бойы қанға сіңген ұлттық сипаттағы көрініс ұлтты сақтаудың негізіне айналады. Олай болса, қазақтардың ұлттық сипаты қандай болды? Біз басқалардан қалай ерекшеленеміз? Осындай және басқа да сұрақтар көптеген адамдар үшін алаңдаушылық тудырады.
Қазіргі уақытта әртүрлі этникалық қауымдастықтардың мәдени-биогенетикалық тұрғыдан араласуы мен өзара әрекеттесуіне байланысты этнопсихологиялық тақырыптар өзекті бола түсуде. Сонымен бірге, бүгінгі әлемге тән жаһандану үрдісі тұтастай алғанда этностардың айқындалуының жоғалуына алып келеді. Ал бұл мәселені елемеу әр елдің мемлекеттік мүдделері сияқты тәуелсіз Қазақстанның тұтастығына қауіп төндіреді. Этнопсихологиялық айырмашылықтар тек әлеуметтік-мәдени стереотиптерді ғана емес, сонымен бірге оқыту мен тәрбиелеу процесінде мұра болған белгілерді де анықтайды. Сарапшылар ұлттық сипаттағы биологиялық құрылымның айтарлықтай күшін дәлелдеуге тырысады. Олардың пікірінше, бізге ұнайды ма, жоқ па, әр түрлі ұлттардың балалары бір-бірінен терінің түсі мен бет пішіні бойынша ғана бөлінбейді. Мұнда орталық жүйке жүйесінің туа біткен функционалды ерекшелігі де маңызды, сондықтан оны елеусіз қалдыруға болмайды. Сондықтан генетикалық мұраның қарсыластары мен жақтаушылары арасында әртүрлі этникалық топтардың өкілдеріне тән темперамент, мінез-құлық, қабілет және бағдарлау сипаттамалары туралы пікірталастар бар.
Бұл құбылыстың қазіргі дамуында оны зерттеудің маңызы зор. Ғалымдардың пікірінше, этнопсихология мемлекеттік тілдің қалыптасуындағы басты міндет болып табылады. Біздің халқымыздың бойында тарихи және ұлттық дәстүрлердің, қоғамдық тәртіп пен өмірді түсінудің жиынтығы-тұтастық пен бірегей тәжірибе, оның сапасы барлық халықтарға тән. Мысалы, біз еліміздегі мінез-құлықты, өмір мен мәдениетті, халықтық салт-дәстүрлерді байқай аламыз. Біз ұлттық тілге ұлттық сезіммен көмектесе аламыз, ұлттық жағдай мен көңіл-күйді жеткізе аламыз. Көптеген зерттеулерде әр халықтың бірқатар теңдеулері, метафоралар мен сөз тіркестерін білдіреді. Біз бұған адамдарға тән және оның өмірі мен тарихи даму жолын анықтайтын табиғат пен өмір тұрғысынан қарауға дағдыланғанбыз. Сондай-ақ, ұлттық ерік-жігердің дамуында байқалады.
Адамзат қоғамының даму заңдары диалектикаға негізделген алға жылжитын уақыт оны әрдайым ығыстырады және бұрын этнология ретінде пайда болған алға ұмтылысты іздейді. Әсіресе, бұл процесс ұлтшылдық пен ұлтаралық бағытта болғаннан кейін, адам өзін толықтай біріктіре алады. Дәл сол себептерге байланысты, ұлт идеализацияланған сайын, ол неғұрлым сапалы және жеткілікті көлемдік сипаттамаларға оралу үшін дамудың жоғары сатысына көшеді. Бұл байланыс қазақ халқын терең зерттеумен қатар, ерте кезеңдегі жағымды белгілерді көрсететін мейірімділік, ата-аналарға құрмет, адамгершілік, қонақжайлылық, бауырластық, достық және т.б. сияқты сұлулықты қамтамасыз етеді.
Қазақ халқының халықтық, ұлттық, өзіндік психологиялық қасиеттері А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, С.Торайғыров ақын-жазушыларымызбен көрнекті қайраткерлеріміздің еңбектерінде де түрлі сипатта қамтылған. Ш.Құдайбердіұлы пікірінше: Сөзіңді түзе әдетіңе айналады, әдетің мінезіңе айналады. Мінезің сенің тағдырың дегн сөзінде үлкен мәдени мағына, мәдени тәрбие, рухани өнеге жатыр. [3].
Ұлтаралық білім эстетикалық тәрбие мен кадрларды даярлау бойынша кешенді дайындықты қамтиды. Этнопсихологиялық білім беру процесі ұлттық тәрбие, салт-дәстүрлер туралы теориялық білімдер беретін сала ретінде қарастырылады. Этникалық даму тәртібі-бұл этнопсихологиялық және олардың оқу-тәрбие процесінің қабілеттерін іс жүзінде қолдану туралы білімдер. Жас ұрпақты ұлттық мәдениетте, этностық мінез-құлық пен тілін тәрбиелеу деп, ұлттық және халықаралық сөздер үйлесімділік диалектикасын табауды айтамыз. Осындай ұлттық тіл мен ұлттық мінез-құлықты қалыптастыру туралы олардың тілі мен дәстүрлері бірін-бірімен байланысты болып келеді. Басқа ұлттардың мінез-құлқына деген жеккөрушілік, менмендік өзге тілде үстемдік етуге дағдылану, бұл ұлттық сананың өзгеруіне әкелетін қарама-қайшылықтар және мінездің өзгеруіне мүмкіндіктер болып табылады. Барлық өркениетті мемлекеттердің мәдени құндылықтарды сақтайтыны секілді, этномәдени өкілдер өздерінің тілінің, мәдениетінің және ұлттық мінез-құлқының психологиялық ерекшелігін сақтаулары қажет екенін есепке ала отырып, зерттеу жұмысының тақырыбын Тұлғаның ұлттық мінез-құлық ерекшеліктерін дамыту жолдары деп таңдап алдық.
Зерттеудің мақсаты - тұлғаның ұлттық мінез-құлық дамуына тән ортақ қасиеттерін зерделеп, оның тигізетін әсерін эксперименттік әдістемелермен зерттеу.
Зерттеу обьектісі - тұлғаның ұлттық мінез-құлығын дамыту процесі.
Зерттеу пәні - тұлғаның ұлттық мінез-құлқын психологиялық зерттеудің әдістері мен тәсілдері.
Зерттеу болжамы - егер тұлғаның ұлттық мінез-құлық ерекшеліктерін анықтай отырып, диагностикалық зерттеулерді жүргізу нәтижесінде нақты мәлімет алынып, ұлттық мінез-құлықты нығайтуға мақсатталған психологиялық жұмыстар ұйымдастырылса, онда ұлттық мінез-құлықтың тұлғада үйлесімді дамуына оң әсерін тигізеді, өйткені психологиялық-педагогикалық дамыту бағдарламалары тұлға мінез-құлығын жетілдіруге бағытталған.
Зерттеу міндеттері:
oo Тұлғаның ұлттық мінез-құлық ерекшеліктері мен ғылыми теориялық әдістемелік маңыздылығына сипаттама беру.
oo Тұлғаның ұлттық мінез-құлық ерекшеліктерін диагностикалауға бағытталған әдістемелерді таңдау және практикада қолдану.
oo Тұлғаның ұлттық мінез-құлығының дамыту деңгейлерін өлшеу және көрсеткіштерін саралау. Тұлғаның ұлттық мінез-құлығын дамыту әдістемелерін тәжірибелік жинақтаудан өткізу, нәтижесін шығару.
Зерттеу әдістері:
1. Зерттеу тақырыбының мәселелері бойынша педагогикалық және психологиялық ғылыми еңбектерге анализ жасау.
2.Тұлғаның ұлттық мңнез-құлығының даму деңгейін психодиагностикалауға бағытталған әдістер мен тәсілдерді пайдалану.
3. Зерттеу нәтижелерін талдау, салыстыру әдістемелерін жүргізу.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: ұлттық мінез-құлық ерекшеліктерін зерттеуге арналған тұжырымдамаларды Г.М.Андреева және Лабрюер, И.Кант, Г.Гегель, И.Гердер. И.С.Кон, А.Даун идеяларында қарастырылған. Ұлттық мінез мәселесі М.Әуезов, С.Балаубаев, Т.Тәжібаев, Н.Жанділдин, Б.Момышұлы, Қ.Б.Жарықбаев сынды қазақ жазушыларының шығармаларында көрініс тауып, зерттеу мәселесін қарастыруға мүмкіндік алды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
Ұлттық мінез-құлықтың даму жайында көзқарастарға тарихи-психологиялық шолу жасау, олардың ғылыми-теориялық негіздемелерін жан-жақты қарастыру. Тұлғаның ұлттық мінез-құлық ерекшеліктері мәселесінің аясында педагог-психолог мамандарға, ата-аналарға психологиялық-педагогикалық бағыттылығы қарастырылды.
1. Психологиялық-педагогикалық тәжірибеде тұлғаның ұлттық мінез-құлық барысы оның жасалу жолдары анықталды.
2. Тұлғаның ұлттық мінез-құлығын дамыту деңгейі мен көрсеткіштерін анықтау әдістер арқылы өлшеніп, көрсеткіштері сараланды.
3. Тұлғаның ұлттық мінез-құлығының қалыптасуы жетілдіріліп, тәжірибелік тұрғыда сараланған. Мектеп мұғалімдері мен ата-аналар, маман педагог-психологтарға арналған тренингтік жаттығулардан құрастырылған бағдарлама жасалды.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі - тұлғаның ұлттық мінез-құлығын тәжірибе жүзінде эксперименттік зерттеу жұмысының мазмұны ұйымдастырылды, түзету және дамыту әдістерінің жинағы жасалды, арнайы ұсыныстар қарастырылды. Зерттеу нәтижелері мен қорытындылары ұлттық мінез-құлықтың дамуында, ата-аналардың, мамандардың әдістемелік жұмыстарында пайдалануға тиімді мүмкіндіктер береді.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Зерттеудің нәтижелері республикалық және халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларының жинақтарында жарық көрді:
1. Ұлттық бірегейлікті заманауи психологиялық зерттеудің өзекті бағыттары. Жамбыл Жабаев және жаңа сын-қателер дәуіріндегі ұлттық тәрбие мәселелері атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция. Алматы қ, 2021ж.
2. Ұлттық мінез-құлық ұғымы және оның ерекшеліктері. М.Р.Қасенов 80 жылдығына орай өткізілген Аймақтық экономиканың бәсекеге қабілеттілік мәселелері: теория және практика Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция. Тараз қ, 05 қараша 2021ж.
Зерттеу базасы: Тараз қаласы, №25 орта мектеп.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезеңде (қыркүйек-ақпан 2020-2021 жж.) - зерттеудің ғылыми аппараты түзіліп, әдебиеттерден ғылыми-теориялық материалдар жинақталды.
Екінші кезеңде (наурыз-мамыр 2021 жж.) - зерттеуде теориялық жинақталған материалдар сараланып, зерттеу бағытының эксперименттік кезеңдері мен зерттелу бағыттары анықталды.
Зерттеу нәтижелері білім беру саласындағы ғылыми жарияланымдар ретінде баспаға ұсынылды.
Үшінші кезеңде (қыркүйек-мамыр 2021-2022 жж.) оқушылардың ұлттық мінез-құлық ерекшеліктерін жетілдіру жұмыстарымен жалғасты. Дамыту бағдарламасы ұйымдастырылып, зерттеулер қарастырылды. Педагогикалық-психологиялық зерттеулер нәтижелері өңделіп тұжырым жасалды. Зерттеу жұмысы қорытындыланып, рәсімделеді және магистрлік диссертация қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: магистрлік диссертация кіріспе, екі бөлім, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімнен тұрады.
1 ТҰЛҒАНЫҢ ҰлттыҚ мІнез-ҚҰЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Тұлғаның ұлттық мінез-құлық дамуының ғылыми көқарастары
Мемлекетіміздің тәуелсіздігін нығайту, жоғары руханият пен тұрақтылықты, шынайы мәдени-этникалық мұраны қалпына келтіру және ұлттық байлықты сақтау ұлттық мінез-құлыұтың қалыптасуымен байланысты. Жаңа мыңжылдықта ғылым мен техниканың, мәдениеттің, адамзат жетістіктерінің шарықтау шегі өркениетті қоғамның негізі болды. Сонымен бірге, адамның одан арғы мақсаты - жер бетінде бейбітшілікті, экологиялық жағдайдың тұтастығын сақтау. Қазақ халқының тарихы мен мәдениеті туралы, ұлттық рух ғасырлар бойы сақталып, ұрпақтарға беріліп келді.
Адам үшін әлемдегі ең жоғары құндылық бұл өмір сүру. Біз қалай қабылдауымыз керек, адамға өмір берілгенін сезінеді және басқаларда әртүрлі болуы мүмкін. Мәселе мынада, біз қоршаған әлемге қалай қараймыз? Бұл сұрақтың айналасындағы адамдар өздерін ересек деп санайды. Біз сізде болуы мүмкін сұрақтарға жауап іздейміз сіз не істейсіз, дұрыс нәрсені жасайсыз ба, қалай болғыңыз келеді.
Қазіргі уақытта біздің халқымыздың ұлттық мінез сипатын зерттеудің ерекше маңызы бар екені белгілі. Бұл қазіргі этнопсихология ғылымының өзгеше дамуымен сабақтасады. Біздің еліміз тәуелсіздік жариялап, тәуелсіздік алғаннан кейін бұл мәселе күн тәртібінде ерекше орын алды.
Ұлттық сипат ұғымы әртүрлі этникалық топтар мен халықтардың психологиялық ерекшеліктерін көрсету үшін қолданылады. Қазақ халқының ұлттық мінезінің қалыптасуы кертартпа кезеңнің ортасында басталды.
Мысалы, ХҮ ғасырларда біздің ұлтымыз ұлт болып, өзінің ұлттық ерекшелігін көрсете алған алғашқы кезең болды. Бұл кезеңді шартты түрде ат мінезді қазақтар деп атайды. Ал шындыққа келетін болсақ, бұл біздің халқымыз өзінің жайсандық мінез-құлқын көрсеткен уақыт. Ұлттық сипаттағы жазбаша әдебиеттерде бұл туралы әртүрлі көзқарастар бар. И.С.Конның Ұлттық мінез мәселесі ұлттық мінезді бір үлкен этникалық топты екіншісінен ерекшелейтін ақыл-ой жиынтығы ретінде бейнелейді, оны соншалықты өзгерту мүмкін емес. Ұлттық мінез-құлық ұрпақтан-ұрпаққа, әкеден балаға мұра болады, - дейді көптеген ғалымдар. Қазіргі уақытта Украинада, Тәжікстанда, Ресейде, Бурятта ұлттық сипаттағы мәселелер зерттелуде. Орыс ғалымы И. Гетенің айтуынша: Мінез-құлық бұл әр адамның мінезінің айнасы, қоғамда өзінің қасиеттерімен ерекшеленетін әр адамның ерекше мінез-құлқы бар. Ұлттық тұлғаларды тәрбиелеу мен қалыптастыруға қатысты оқушылардың санасында дүниетаным мен нанымды, оқушылардың талғамы мен идеалдарын қалыптастыру мүмкіндігі пайда болады. Ол үшін көркем әдебиетті, газет және журнал шығармаларын, радио, кино, теледидар және басқаларды пайдалану қажет. Сонымен қатар, еңбек адамның мінезін тәрбиелеуде ерекше орын алады. Шынында да, адамның еңбегімен материалдық тауарлар өндірумен қатар оның психологиялық қасиеттерін дамыту қажет. Еңбек арқылы адамның өзіне-өзі қызмет етуге практикалық және психологиялық дайындығы, тәуелсіздік, мотивация, адамның жұмыстағы тапқырлығы қалыптасады. Адам жұмыс істемесе, ол моральдық тұрғыдан бұзылып, игі істерге барады. Еңбек қызметінің болмауы жалқаулыққа әкеледі, мұндай адамдардың болуы іс жүзінде мүмкін емес және сауатсыздыққа әкеледі.
ҮІ ғасырда Түркі қағанатына айналған үлкен мемлекеттегі халқымыздың саяси-қоғамдық, әдеби өмірі туралы баяндайтын жазба ескерткіштер (Қүлтегін, Білге қаған, Тоныкөк дастандары) мен құлпытас (Орхон-Енисей шығармалары) ұлтын, үлкендерге деген құрметті, даналық пен парасаттылықты, ерлік пен тапқырлыұты дәріптейді. Қорқыт өз шығармаларында жыр дастандарының жағымды және жағымсыз мінез-құлық қасиеттері туралы да айтқан.
Әбу Насыр әл-Фараби Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайлы трактатында бұл қала тұрғындарының әртүрлі топтарына жеке сипат береді және оларды әлеуметтік психологияның негізгі категориялары ретінде ұсынады. Сондай-ақ, ол осы қаладағы адамдардың жеке басының әртүрлі аспектілерін талдайды және оның себебін түсіндіреді. Әбу Насыр әл-Фараби еңбектерінде: Адам қоғамның ажырамас бөлігі болып табылады және одан тыс өмір сүре алмайды, өйткені ол белгілі бір топтың мүшесі, - делінген мәлімдемеде адамдардың толық қоғамы үш бөлікке бөлінген. Олар үлкен, орта және кіші қоғам. Ол адамдардың бір-бірімен теңсіздігін, білімсіз, моральдық жетілмегендігін көреді, егер олар білім мен діннің үйлесімін қолданса да, олар дұрыс болады дейді. [4].
ХV-ХVІІ ғасырлардағы қазақ ақын-жыраулары Асанқайғы, Қ. Жалайри, М. Дулати, Шалкиіз, Жиембет жыраулардың, ХVІІІ-ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Ақтамберді, Бұхар жыраулар мен Шал ақын, Дулат, Махамбет т.б. ақындардың этнопсихологиялық ой-пікірлері өскелең ұрпақтың этникалық санасын қалыптастыруда ерекше тәрбиелік мәнді орын алады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында ұлттық психология мәселелеріне бірінші көңіл аударған қазақ ағартушысы Ш. Уәлиханов (1835-1865) болды. Өз еңбектерінде ол халықтың ұлттық сипатын зерттеді. Ғалым өмірдің, тілдің, мәдениеттің ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу негізінде психологиялық сипаттамаларды жасады. Ш. Уалиханов қазақ халқының ұлттық сипатында ол сезімталдық пен қайғы сияқты қасиеттерді атады. Ш. Уалиханов пікірінше: Қазақ халқы баяғыдан бір-біріне қиын жағдайда көмектесіп келеді. Ғалымның кһптеген шығармашылығында оқыту мен тәрбиелеу мәселелері көрініс табады. Оның пікірінше, ұлттық мінез-құлық қасиеттері бұл тәрбиенің нәтижесі. Қоршаған ортаға әсер етудің маңыздылығы туралы айта отырып, адам психикасының қалыптасуындағы географиялық ортаның рөліне көп көңіл бөлінеді. Ол өзінің кейбір ерекшеліктерін туа біткен емес, қалыптастырылған деп санады.[5].
Абай Құнанбаев байырғы халықтың әлеуметтік жағдайына, оның әртүрлі топтарының мінез-құлық ерекшеліктеріне назар аударады. Ол өз халқының мінез-құлқын, көңіл-күйін, іс-әрекетін, сезімін, талаптарын, әдет-ғұрпы мен қажеттіліктерін жақсы білген. Оның шығармаларынан адамның мінез-құлқы өз уақытында өзгергенін көруге болады (бай, болыс, атқамінер т.б.) психологиялық бейнесі керемет көрініс тапқан. Абай өзінің қара сөздерінде олардың мансабы, жалқаулық, өзін-өзі сүйеу, қызғаныш, және т.б. дәріптеген. Сондықтан ол балаға жақсы мінезді жөргектен бастап қалыптастыруды меңзейді. А.Құнанбаевтың еңбегінен жақсы байқалатындар баланың ата-аналарының, мұғалімдердің, құрдастар мен достарының тәрбиесі мен үлгісі баланың мінезін қалыптастыруда үлкен маңызға ие екенін тұжырымдайды. Осы нәрселер мен жеке қасиеттерге қатысты психологиялық ойлар олардың ғылыми тереңдігіне байланысты ерекше құнды болды.
Ал Қошке Кемеңгерұлының Мәскеудегі Күншығыс баспасынан шыққан Қазақ тарихынан атты еңбегі оның өз елінің жанын, мінез-құлқын түсіндіріп көптеген мәліметтердің дәлелі болған. Ол осы еңбектің Ш-тарауындағы Мінез, құқық жайлы деген тармақшасында қазақ елінің мінезінің неліктен, қалай өзгергендігінің себебін ашуға тырысады. Сол кездегі қоғамдық-әлеуметтік жағдайдың адамның жеке басының дамуына әсерін сөз етеді.
Көшпелі қазақ елі Ресеймен көршілес мәдениетімен қоян-қолтық қарым-қатынаста: Заңмен зорлықшыл ұстағаны үшін күрес жүргізіледі. Әділеттілік адамзат аңғарын жасаған заң емес. Қамшы мен қылышты қазақтарда ойнады, кедейлердің қаруы салық үшін алынды, жазықсыз ұстау ісі тексерілмеді, адам ақын таба алмады, бақты сатып алды-мұның бәрі заңның атауы болды, - деді ол алғы сөзді ашып қазақ халқының менезін өзгертуге шақырды. Оның қазіргі психологияда көптеген түрлі көзқарастары әсер етеді деген пікірлері қалыптасқан.
Ұлттық сипаттағы тұжырымдарға байланысты Т. Бекниязов: Ұлттық шығарманың ерекшеліктері туралы мінез бен әдеби шығармада кейіпкер ұлттық мінезімен ерекшеленеді. Белгілі бір халықты білдіретін мінез-құлық психологиялық және ойлау, сөйлеу және т.б. ұлттық сипат пен тарихи категория. Бұл әлеуметтік, рухани, экономикалық және саяси жағдайларға байланысты Заңдарға сәйкес құрылған. [6].
ХХ ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген Ш.Құдайбердіұлы, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев және т.б. сынды қазақ ағартушылары мен қоғам қайраткерлері өз шығармаларында ол біздің халқымыздың жағымды ұлттық сипаты, оның қалыптасуы, сақталуы мен дамуы туралы білім беру, салт-дәстүрлер, ана тілі арқылы айтылды. Мысалы, Х.Досмұхамедов: Егер қазақтар арасында ұлттық мемлекет құрылып, социализм құрылса, онда бұрынғы елдің әлеуметтік ерекшеліктерін тексеру мүмкін болмайды, онсыз ұлт өмір сүре алмайды, ұлт мемлекет болады деп атап өтті. [7].
Кеңес дәуірі кезеңінде ұлттық мінез мәселесі М.Әуезов, С.Балаубаев, Т.Тәжібаев, Н.Жанділдин, Б.Момышұлы, Қ.Б.Жарықбаев және т.б сынды қазақ жазушыларының, педагогикалық-психологиялық ғалымдарының, философтар мен көрнекті әскери қолбасшылардың шығармаларында ерекше көрініс тапқан.
С.Балаубаев айтып өткендей: Этнопсихологиядағы ұлттық мінез, темперамент туралы айтатын болсақ, әр халықтың немесе ұлттың өзіндік ерекшеліктері бар және олар тұрақты болады, қоғамдық сана ұлттық түстерге енуі керек. Сонымен бірге, ол қоғамдық прогресс барысында ұлттық психология өзгерістерге ұшырап, жаңа мазмұнға көшеді, пәндік білім халықтық жағдайлардың, қоршаған ортаның өзгеруімен қатар жүреді, ал адамның жеке психикасы мүмкіндігінше басқа сапаға ауысады. Олардың көпшілігі тұрақты қозғалысты, өзгерістерде болатын диалектикалық прогресті мойындауы керек.[8].
Профессор Т.Тәжібаев бойынша: Көшпелі қазақтардың психологиялық тұрмысын, әсіресе әлеуметтік-экономикалық жағдайларын анықтайтын өмір тіршіліктері бар. Сонымен қатар, климаттық ортаның қалыптасуында белгілі бір географиялық факторлар да рөл атқарады деп саналады. [9]. Қазақ ғалым-психологтарының пікірінше, этностың ұлттық сипатын, оның ішкі жай-күйін және т.б. анықтау нәтижесінде тіршілік әлемін танудың әртүрлілігі, ең алдымен тіл, мәдениет, өнер, тұрмыс, халық дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарында ұрпақтан-ұрпаққа берілетін жағдайлармен байланысты.
Н.Жанділдин айтып өткендей: Психологиялық сипаттамалардың жиынтығы белгілі бір дәрежеде әлеуметтік-тарихи процестің, этно-экономикалық, мәдени және табиғи жағдайлардың дамуына ықпал ететін ұлттық психологиялық сипаттамалардың жиынтығынан тұрады. Бұл сәйкестендіру белгілері адамдар мүлдем бірге емес, бір-біріне қарсы болғанын және көбінесе мінез-құлықтары бір-біріне ұқсас емес екенін көрсетеді. Біріншіден, барлық мінез-құлық белгілері бұл жеке тұлға, атап айтқанда ұлтқа жатады, екіншіден, кез-келген халықтың әлеуметтік психологиясы мұндай белгілерді ажырата алады. Оның жалпы белгілері басым орын алады және барлық басқа халықтарға, сабақтастық пен жаңаруға тән. Әр адам ең алдымен қоғамның белгілі бір бөлшегі және өз ұлтының өкілі және ерекшеліктері бар тұлға екенін айтады. [10].
Қазақстандағы әскери психологияның іргесін қалаған Бауыржан Момышұлы бойынша: Қазақ халқының қаһармандығын жауынгерлік психологиясын, қайсарлық батырлығы мен ерлік күштерін, тапқырлығы мен бұйрық берушілік сипатын жеке басы үлгісімен көрсете білген. Жаяу әскер жауынгерлерінің психологиялық ерекшеліктерін ұлттық мінез-құлықпен, әдет-ғұрып, салт-сана, байырғы дәстүрлермен ұштастыру батылдықтың бейнесі деп көрсетті. [11].
Ұлттық мінез-құлқының қалыптасу жолын көрнекті ғалым, педагогика және психология ғылымдарының докторы, профессор Қ.Б.Жарықбаев өз еңбектерінде: Фольклор мен адам мінез-құлқының көптеген аспектілеріне әсер ететін сөздер ерекше назар аударуға тұрарлық. Сондай-ақ, отбасының тұлғалық мінезінің қалыптасуына ата-аналар, мұғалімдер және тәлімгерлермен жұмыс қазақ дәстүрінің бейнесінде қарастырылады. [12].
Балалар үшін бірінші тәрбиеші ол ата-анасы. Олардың өмір сүруінің ақылға онымды болуы үшін олардың өмір салты бойынша білім мен тәртіптің маңыздылығы болуы керек. Жаман адам туылмайды, бірақ нашар тәрбиеленеді, бұл қасиет біртіндеп қоршаған ортаның әсерінен нақты өмір жағдайында қалыптасады. Әрине, жасөспірімдердің тәрбиесіне қамқорлық жасаған дұрыс, егер олар өздерінің ең жақсы қасиеттеріне қол жеткізетіні рас болса, онда теріс тәрбиелену сипаты орын алмайды. Көбнесе балаларға қызықты ойларды ересек адамдар айтады, өйткені бала оның жасына, мінез-құлқына, сезімдеріне, мінезіне, түсінуіне, көзқарастарына, қызығушылықтары мен әдеттеріне сәйкес іс-әрекет жасайды. Бұл негізгі жас ерекшеліктерде төрт негізгі көзқараста айтылады, балалық шақ, жастық шақ, ересектікке өту және кәрілік кезеңдерде белгілі болады.
С.Қ.Бердібаеваның пікірінше: Қазақстандық этнопсихологиялық мектептер үшін бірнеше маңызды сипаттамалар бар, этнопсихологиялық шығармашылықтың айналасында ұлттық және этномәдени дәстүрлердің философиялық мәселелерін қабылдау детерминистік бағытта болуы мүмкін.[13].
Профессор Қ.Б.Жарықбаев: Көшпелі халыққа тән имандылық, ілтипаттылық, жанашырлық, сезімталдық, балажандық, қонақжайлылық т.б. Қонақ келсе ет пісер, ет піспесе бет пісер, Қонақтың алтынын алма, алғысын ал мінез бітістері тәрбиенің, адамның нақты іс-әрекетінің, тыныс-тіршілігінің ықпалымен қалыптасып отырғандығын тұжырымдайды.[12]. Профессор Қ.Б. Жарықбаев қазіргі уақытта елімізде өзінің шәкірттері М.К.Ахметова, Л.Қ.Таңжарықовалармен ұлттық мінез мәселесін зерттеуге көңіл бөліп отырған бірден-бір ғалым ұстаз.
Қазақ халқының осындай мінез бітістерінің, жеке қасиеттерінің, мінез-құлықтық құндылықтарының қалыптасу себептерінің және қазіргі нарық заманында осы қасиеттерінің қайсылары сақталғанын, қайсылары өзгеріске ұшырағанын зерттеу маңызды болып отыр.
Қазақтарға тән ұлттық мінез-құлықтардың кейбір нышандары:
Жауынгерлік мінез-құлық. Тарихтың әр кезеңіне сәйкес қазіргі Қазақстан жерін мекен еткен тайпалар мен рулар, халықтардың бәрінің де қызуқанды, алғыр жауынгер болғандар мәлімделген. Сондықтан олар өте үлкен аймақты иемденіп, ғасырлар бойы сақтап отырады. Шексіз бауырластық, мейірімділік және туған жер кеңістігінің әсерінен және жайылымдықтың табиғатынан туындаған факторлар тұлға дамуында мінез-құлық қалыптасуымен байланысты болып келеді. Басқа ұлттарға қарағанда Қазақстан көптеген зерттеушілердің идеясында ұлттық бірегейлікті дәріптеген халық. Сонымен қатар, қазақ халқының ұлттық санатына жатқызылатындар тектілік, адамгершілік, жомарттық, қонақ жайлық және т.б. қасиеттермен түсіндіріледі.
Ұлттық мінез-құлық, оның этникалық түсінігін кемелді түрде қарастырады. Бұл түсініктер адамның ұлттың әлеуметтік-этникалық сәйкестігін қалыптастырудағы өзінің ұлттық рөлін, оның әлемдік қоғамдастық жүйесіндегі орны мен дамуының адамзат тарихына үлес қосуды, адамзат өркениетіне үлес қосуды, сондай-ақ басқалардың құқықтарын жүзеге асыра алатындығын білдіреді. Тәуелсіз халықтардың жаратылыстану ғылымдарымен қатар, тарих психологияға қызығушылық танытқандары көп жағдайда ұлттың арақатынасын ескереді. Ол ұлттық мүдделерді объективті түрде қалай сипаттауға, әлеуметтік және ұлтаралық қатынастар жүйесінің жай-күйін анықтауға, оларды жүзеге асырудың ұлттық мәні ретінде қандай ұмтылыстарға қызығушылық таныта алуымен байланысты қалыптасты.
Ұлттық сезімдер үш бөліктен тұрады.
Біріншісі ұлттық қасиеттерді қастерлеу. Адамның өз ұлтының шынайы түсінігін көрсетеді, өйткені оны басқа адамдар басынбауы, ол өзін үнемі өз ұлтының өкілі ретінде ойлайды және қабылдайды. Бұл ұғым сезімтал мағынасында көрініс береді.
Екіншісі ұлттық сезім басқа ұлт адамдарына тән. Олар әр адам мен адамзат айтқанын сезінетінін көрсетті. Мұнда объективтілік ұғымы ақпараттарды қабылдауға әсер етті, ал қабылдау олардың белгілі бір деңгейіне байланысты болды. Бұл әлемдегі ұлт өкілдерінің бәріне тән қасиеттер. Ұлттарға тәнділікті сезіну Отанға деген сезіммен сәйкес болып келеді.
Үшінші ұлттың мінез-құлығы да әлеуметтік психологияда жиі өзгеріс табатын құбылыстардық бірі. Тұлға өзінің мемлекетінің жерімен, өзіне тән қазба байлықтарымен, бай рухани-мәдениетімен, терең тарихымен, ұлы тұлғаларымен мақтанады. Бұлар басқа халықтармен кездесіп сөйлескенде тілге тиек болатын ғұрыптар [14].
Ұлттық қадір-қасиет, ұлттық мақтаныш, ұлттық сезім бұл адамды өз ұлтына деген эмоционалды қатынасты білдіре отырып, ойлануға және әрекет етуге мәжбүр ететін психологиялық жағдайлар жиынтығы. Бұл үшеуі ұлттық психологияның бөлігі болып табылатын ұлттық сана деп аталатын кешеннің құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады. Ұлттық сипаттағы болжамдар әрқашан ішкі сана мен әлеуметтік ғылымдардың бірнеше жасырын ойларында сақталды.
Г.Д. Гачев айтып өткендей: Бастапқыда ұлттық сипат ұғымы туристік әдебиетте халықтардың өмір салтын бейнелеу үшін қолданылған. Кейінірек, ұлттық сипат туралы айтқанда, жеке тұлғаның табиғатын, жеке аспектілері, құндылықтар, билікке, жұмысқа және басқалармен қарым-қатынасқа назар аударды.
И.С.Кон пікірінше: Этникалық топтың табиғаты оның жеке өкілдерінің жеке тұлғаларының жиынтығы емес, адамдардың басым көпшілігінде әртүрлі дәрежеде және әр түрлі ұқсастықтарда болатын типтік шекараларды тіркеу екені анық. Сондықтан халықтың табиғатын түсіну үшін, ең алдымен, оның тарихын, әлеуметтік құрылымы мен мәдениетін зерттеу қажет, мұнда жеке психологиялық көзқарастардың аздығы туралы айтты. [15].
Сонымен кейбір аспектілерді белгілі бір этникалық қауымдастықтардың жетістіктері ретінде қарастыруға болмайды. Бет-әлпет те, олардың жиынтығы да көпжақты емес, олардың құрылымы әртүрлі тұлғаның көріну дәрежесі, оның сыртқы түрінің сипаттамаларымен байланысты болып келеді. Мысалы, еңбекқорлық жапондардың да, немістердің де ұлттық сипатының маңызды аспектілерінің бірі болып саналады. Ұлттық мінез-құлық арқылы талғампаздықтарын сезінеді, оларды еңбек процесінде де көрсетеді. Ұлттық мінездің даму жағдайын оларды әлеуметтік-психологиялық және географиялық орналасуына, халықтың өмір салтына және оның діни наным-сенімдеріне байланысты құндылықтардың жалпы жүйесімен салыстыру арқылы ғана түсінуге болады. Осылайша, отаршылдық күйден босатылған мемлекеттерде байырғы халықтың еңбегі ғасырлар бойы мәжбүрлі және құлдықта болды.
1.2 Ұлттық мінез-құлықтың психологиялық сипаттамасы
Ұлттық мінез-құлық бұл ұлттық қоғамдастыққа тән әлем сипаттамаларының жиынтығы және қабылдау мен реакция формаларынан құралған. Ұлттық сипат дегеніміз бұл ең алдымен саналы эмоцияларда, сезімдер мен көңіл-күйлерде, көбінесе әлемді эмоционалды сезімтал қабылдаудың иррационалды тәсілдерінде, сондай-ақ болып жатқан жағдайға реакцияның қарқындылығында көрінетін сезімтал көріністердің белгілі бір жиынтығы.
Ұлттық мінез-құлық ең танымал ұлттық темпераментте көрінеді. Мысалы, айырмашылықтар сөйлеу қарқындылығында, қозғалыстар мен қимылдардың барлық техникалық көріністерінің динамикасында орын алған. Ұлттық сипат ұғымы оның шығу тегі бойынша теориялық және аналитикалық емес еді. Басында бұл символдық түрде болды. Алдымен оны саяхатшылар, содан кейін географтар мен этнографтар әртүрлі халықтар мен ұлттардың өмір салты мен мінез-құлқын суреттеу үшін қолдана бастады. Суреттерінде әртүрлі авторлар мүлдем басқа, кейде теңдесі жоқ нәрселер туралы ойлайды. Бұл саяси психологияда ең типтік-аналитикалық талқылау болып табылады.
Мінез-құлықтың ұлттық даму көздері адам ағзасының тұрақты психофизиологиялық және биологиялық жұмысының ерекшеліктеріне ие, олар орталық жүйке жүйесінің реактивтілігі және жүйке процестерінің жылдамдығы сияқты факторларды қамтиды. Өз кезегінде, бұл факторлар физикалық аумақтың ортақтығын топ өмір сүретін барлық ерекшеліктерімен ақыл-ойдың нәтижесі болып табылады, оның шығу тегі белгілі бір ұлттық этникалық топтың тіршілік ету ортасының физикалық (ең алдымен климаттық) жағдайымен байланысты, жалпы ерекше ұлттық сипатқа ие. Мысалы, ыстық экваторлық климат мүлдем басқа психофизиологиялық және биологиялық ерекшеліктерді, содан кейін ұлттық сипатты құрайды.
Қазіргі ұлттық кейіпкерлердің қалыптасуы және оларға жауап беру үшін қоғамның белгілі бір формаларды дамытады. Қабылдау мен реакцияның мұндай бейімделгіш формалары оларды тудыратын жағдайларға сәйкес, жеке және ұжымдық мінез-құлықтың белгілі бір нормативтік, әлеуметтік қолайлы және бекітілген тәсілдерімен белгіленеді.
Ұлттық сипаттың ерекшеліктері бірінші ұлттық мәдениеттің негізгі формаларында көрініс тапты, жеке әлеуметтік-мәдени модельдерді, бейімделу мінез-құлқының нормалары мен әдет-ғұрыптарын қарастырды. Мысалы, суретшілер бұрыннан символдық мағынада отты климаты бар адамдар өздерінің ұлттық билерінде нәзіктік, ынта мен қызғанышты қалдырды. Қазіргі таңдағы ұлттық ойлау экстремалды ұтымдылық екенін анықтауымызға болады. Бұл өз сезімдерін ашық білдіруге, шиеленіс жағдайында эмоциялардан аулақ болуға, ымыраға келуге бейімделмегенін білдіреді.
И.Ә. Әбеуова пікірінше: Мінез-құлық моделінде тұлға үш негізгі тұжырымдамалық бөліктен тұрады. Мүмкін емес жағдайлардың негізгі бөлігі оның тиімділігі болып табылады. Жеке тұлғаның ажырамас қасиеттері қол жеткізілген бөліктердің субъективті мағынасы мен іс-әрекетінің бірлігінде көрінеді. Роттердің пікірінде, олардың мінез-құлқы мен оның салдары арасындағы байланысты байқамайтын адамдар сыртқы бақылаусыздыққа айналады. Олардың мінез-құлқы мен оның салдары арасындағы байланысты анық көретін адамдарда ішкі немесе интеллектуалдық бақылау орны бар. Жеке мінез-құлық теориясына сәйкес жеке тұлғаның құрылымы рефлекстер мен әлеуметтік дағдылардың күрделі ұйымдастырылған иерархиясы болып табылады, онда өзіндік тиімділік, субъективті маңыздылық және қол жетімділік жетекші рөл атқарады. [16].
Ұлттық сипаттың белгілері ретінде адамның мінез-құлқына әсер ететін психологиялық сипаттамаларын атауға болады, бұл оған тек ашық сипат береді. Адамның мінезі өмір сүретін әлеуметтік топтың сипатына ұқсас болады, немесе әлеуметтік топтың табиғаты адамның мінезінен өзгеше болады.
Зерттеуші Г.М.Андреева: Ұлттық психологиялық популяция бұл сәтті талданған анықтамалар. Осылайша, этнопсихологияда осы тұжырымдаманы ашатын баламаларды табу жолдары қарастырылады, өйткені халықтар ұғымы көбінесе ұлттық сипат, ұлттық өзін-өзі тану, ұлттық психология ретінде енеді.[17].
Халық педагогикасы адам жанымен байланысты көтерілген мәселелерді сипаттайтын қолданбалы ғылымның бағыты халық психологиясы деп аталады. Бұл ғасырлар бойы ұлттық дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, адамгершілік, ақыл-ой, этикалық, еңбек, физикалық және басқаларды да біртіндеп ұрпақтан-ұрпаққа берілетін стереотиптер жанның ішкі астары, жеке мінез-құлық, адамдардың іс-әрекеттері ретінде қарастырылған. Халықтық психология бұл психика мен мінез-құлықтың ұлттық жүйесі, ол тез өзгеріп отырады немесе жоғалып кетеді және ежелгі дәуірлер желісімен мезгіл-мезгілдерде өзгеріп отырады. Ғалымдар әрқашан ұлттыұ дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар адам психикасында маңызды орын алатын монотонды тұрақты құбылыстар екенін атап өтті.
Еңбекке деген көзқарас ұлттық сипатқа ие: тиімділік, практикалық, ұқыптылық, міндеттілік, тиімділік, енжарлық, тәртіпсіздік және т.б. келесідей қасиеттер түрінде көрінеді. Көптеген ғылымдардың өкілдері халықтар психологиясының жүйелік компоненттері арасында ұлттық сипат, ұлттық темперамент, ақыл-ойдың ұлттық аспектісі, ұлттық сезімдер мен көңіл-күйлер, ұлттық дәстүрлер мен әдеттер бар екнін зерттеген. Этнологтар мен әлеуметтанушылардың пікірінше, ұлттық мінез-құлық дегеніміз белгілі бір ұлт өкілдерінің таныс сипатын, мінез-құлқын анықтайтын және олардың әлеммен, өзіндік этникалық құрамымен және басқа этникалық қауымдастықтармен қарым-қатынасында көрінетін тұрақты психологиялық аспектілердің тарихи қалыптасқан жиынтығы ретінде қарастырылған.
Ұлттық мінез-құлық ұғымы күнделікті тілден, өмірден шыққан және жалпылама мағынаға ие. Қазіргі кезде оның зерттеуі күрделене түсуде. Себебі оның мазмұнын ұсынуда тұрақты заңдылықтарды табу қиын. Ұлттық және психологиялық коммуникациялық мінез-құлық әр түрлі этникалық топтардың өкілдері мен тұлғааралық қатынастардың ерекшеліктерімен сипатталған.
Жалпы, мінез туралы ілім ежелгі Грециядан шыққан. Грек ғалымы Теофраст Афины қауымдастығының 30-дан астам үстем таптарын зерттеді. Ол мінез-құлық кемшіліктерін талдады. Француз жазушысы Лабрюер 4500-ден астам орынсыз әрекеттерді сипаттады. Психологиялық сипаттағы теориялар 19 ғасырдың аяғынан бастап айқын көрінеді. Зерттеушілер адамның мінезін оның физиологиясы негізінде түсіндіруге тырысты. Адам денесінің құрылымына келетін болсақ, оның сипаты тілі, мимикалық қозғалыстар арқылы үйренуге болады. Бұл жағдайда Ф.Галлет: Адамның мінезін, ақыл-ой деңгейін адамның бас сүйегіне, формасына, жүйке диапазонына қарап ажыратуға болады деп мәлімдеді. [18].
Геродот әртүрлі халықтар өмірінің сипаты мен ерекшеліктері олардың қоршаған ортасына байланысты екенін түсіндірді. Осыған сәйкес Геродот Египет даласы басқа жерлерге қарағанда ерекше және Ніл басқа өзендерден басқа халықтарға қарағанда мысырлықтардың табиғи ерекшеліктері мен әдет-ғұрыптарымен ерекшеленеді деп сендірді.
Ағылшын философы Д.Юмның Ұлттық мінез туралы еңбегінде зерттелген көзқарастар көп. Д.Юм қоғамдық өмірдің табиғи (ауа, климат) жағдайларын мінезді, темпераментті, отбасылық және еңбек дәстүрлерін анықтайтын факторлар деп санады. Бірақ Юмның пікірінше: Әлеуметтік - моральдық факторлар ұлттық мінезді қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Бұл қоғамдағы барлық әлеуметтік-саяси қатынастар мен байланыстарды қамтиды.. Адам табиғаты туралы трактатта Дэвид Юм: Адамдардың жиынтығы саяси құрылымға біріктірілген жерде жағдай оларды қорғау, сауда және билік мәселелері бойынша бір-бірімен бірігуге мәжбүр етеді. Нәтижесінде жалпы немесе ұтымды сипат пайда болады, егер ортақ тіл болса, олар ұқсас және индивидуалистік болады. [19]. Ол сондай-ақ ұлттық сипатты қалыптастыратын себептерді атап өтті. Осындай себептердің бірі әлеуметтік (моральдық) және физикалқ, соңғысын түсіндіре отырып, ол ауа мен климат бейсаналық түрде адамға, дененің моторикасына әсер етеді.
Оның идеяларын немістің философ-ғалымдары И.Гердер, И.Кант, Г.Гегель және тағы басқалар жалғастырды. И. Гердер үшін ұлттық мінездегі мәселелерге қызығушылық екі аспектіні ажыратады:
1. интернационалистік экономикалық-саяси қатынастардың дамуымен, болатын бұл ұлтаралық қатынастар;
2. ұлттық ерекшеліктер мәселелерін өзектендіру.
Осыған байланысты И.Гердер ұлттық мінездің белгілері туралы екі факторды ішкі және сыртқы факторларды қарастыруды ұсынады.
Ішкі факторлар-бұл табиғаттағы органикалық генетикалық күштер, олар ұлттық мәдениет пен қоғамның дамуында көрінеді. Оның пікірінше, органикалық күштер дамудың ішкі көзі болып табылады және барлық табиғи және әлеуметтік әртүрлілікті анықтайды. Адамзат қоғамының тарихы-табиғат дамуының нәтижесі.
Сыртқы фактор-бұл сыртқы табиғи жағдай. Ол адам психикасының дамуындағы климаттың, табиғи жағдайлардың рөлін толық мойындайды. И.Гердер бойынша: Климат адамды қысымға бағынуға және мінезін өзгертуге мәжбүр етуі мүмкін деп жазды. Ол алғаш рет халықтардың өмір салтын, олардың салт-дәстүрлерін зерттеп, халықтардың ауа-райына (климатқа) қатынасы туралы, яғни эмоцияларды, әдет-ғұрыптарды, адамгершілікті, салт-дәстүрлерді, халықардың белгілі бір жағдайларға бейімделуін анықтайтын экологиялық үйлесімділік туралы айтты.[20].
Г.Гегель Рух философиясы атты еңбегінде: Халықтар мен нәсілдердің табиғатын қарастыра отырып, ол этнопсихологиялық білімнің дамуына айтарлықтай үлес қосты. Оның пікірінше, ұлттық мінез-бұл әр түрлі табиғи жағдайдағы субъективті рухтың көрінісі, ол халықтар мен нәсілдердің рухани әлемінің ерекшелігін анықтайды. Тұлғаның мінез-құлқына өмір салты, физикалық даму, іс-әрекет, ақыл-ой және ерік-жігер жатады. Алайда, ол географиялық ортаның рөлін жоғары бағалайды және ұлттық сипаттың өзгермейтіндігін растайды. [21].
Г. Гегель кейбір әдіснамалық мәселелерді шешеді, бұл темперамент және мінез ұғымдарының мәні бойынша ерекшеленетінін дәлелдейді. Егер ұлттық мінез-құлық ұлттық қоғамдастықтың сипаты болса, онда темперамент-бұл адамның мінезі болып табылады.
1.3 Тұлғада ұлттық мінез-құлықты қалыптастыру функциялары
Ұлттық этникалық психология екі негізгі фактордын бірігуін көрсетеді. Иррацияналдық ұлттық характерлер жане рационады ұлттық сана. Құрылым бойынша бұл екі денгей күрделі білім. Жиынтықта иррационалды және рационалды факторлар ұлттық психологиялық құрылыммен жалпылай қалыптастырады. Ұлттық этникалық психологиядағы ерекше рөль ұлттық өзіндік сана.
Ұлттық мінез құлық қоршаған ортаны қабылдау ерекшелігінін жалпылығы және оған көрсетілген реакция формалары үшін болатын нақты мінез құлық жиынтығы. Ұлттық мінез құлық бірінші орында эмоцияны, сезімді және көңіл күйді көрсете отырып, эмоцияналды сезімдік көніл күй көрсете отырып эмоциналды сезімдік көріністер жиынтығы анықтайды. Көптеген иррационалды әдістерде ұлттық мінез құлық эмоциялық - сезімталдықпен игеру, сондай-ақ болып жатқан жағдайға белсенді және жылдам реакциялар негізінде көрінді. Ұлттық мінез-құлық діңгегі - жүйенің факторлық нервтік реакциясын және нервтік процес ағымының жылдамдығын анықтайтын адами организмнің психофизиологиялық ұстанымдылығы және адами организмнің қалыптасуының биологиялық ерекшелігі болып табылады. Бұл факторлар (алдымен климаттық) ұлттық этникалық топтың тіршілік ортасының физикалық талаптарымен байланысты. Жалпы ұлттық мінез - құлық белгілі топ өмір сүретін физикалық территорияның жалпы психологиялық тұрғыда көрініс табу болып табылады.Ұлттық мініз-құлық құрылымында темпераментті, эмоцияны, сезім және қарсылықты болып көрсетуге болады.
Ұлттық сана - топтың әлеуметтік, саяси, экономикалық, нормалдық, эстетикалық, философиялық, діни және топтың рухани дамуының ерекшеліктері және дәрежесін, мазмұнын суреттейтін басқа көзқарастар жиынтығы. Ұлттық мінез-құлықпен салыстырғанда, көбірек рациональды болып келеді, дегенімен тек соңына дейін территориялық түрде тиімді болады. Ұлттық мінез - құлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz