Абай өлеңдері тілінің зерттелуі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті КеАҚ

аты-жөні

Абай өлеңдері тілінің көркемдік-стилистикалық сипаты
(тақырыбы)

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Мамандығы 6В020500 - Қазақ тілі
(мамандық атауы және шифры)

Көкшетау, 2021

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Абай өлеңдері тілінің көркемдік-стилистикалық сипаты

Мамандығы: 5В020500-қазақ филологиясы

Орындады ________________
(қолы) (аты-жөні,тегі)

Жетекші ________________ Бердібай Шалабай
(қолы) (аты-жөні,тегі)

Қорғауға жіберілді 2021жыл

Кафедра меңгерушісі _______________ Жумагулова О.А.
(қолы) (аты-жөні, тегі)

Көкшетау, 2021

МАЗМҰНЫ

І.АБАЙ МҰРАСЫНЫҢ ПОЭТИКАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ

1.1Абай поэзиясының жанрлық сипаты
1.2 Абай шығармаларындағы арнау өлеңдерінің жазылу сыры

ІІ. АБАЙ ӨЛЕҢДЕРІ ТІЛІНІҢ КӨРКЕМДІК-СТИЛИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ

2.1 Абай қарасөздерінің тақырыбы мен идеялық мазмұны

2.2 Абай өлеңдеріндегі ауыстыру мағынасында қолданылатын сөздер - троп түрлері

қорытынды
пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазақтың әлеуметтік өмірінің даму процесінде болсын, әдебиет тарихында болсын Абайдың орны ерекше екені жұртшылығымызға мәлім. Қазақ әдебиеті тарихында басқа ақындар бір төбе де, Абай бір төбе. Өйткені Абай еңбектері өзіне шейінгі, өз кезіндегі алдағы әлеуметтік ой - сананың ғана асқар шыңы болып қойған жоқ, сонымен қатар, қазақ әдебиеті тарихындағы әдеби стиль, өлең құрылысы, поэтик тіл олардың да асқар шыңы болды. Абайдан кейінгі қазақ әдебиеті Абай бастаған жаңа арна, жаңа жолға түсті. Демек, Абайды білу, Абайды тану, бүкіл қазақ әдебиетінің даму жолдарын білу, XIX ғасырдағы әлеуметтік ой - сананың барысын аңғару болып шығады. Сондықтан, жалпы Абай еңбектерін, оның бір саласы - тілін зерттеудің тарихи үлкен мәні барлығы сөзсіз. Бұл еңбекте Абай шығармаларының бір - ақ жағы, яғни, Абайдың поэзиясының жанры ғана алынып отыр. Әңгіме, негізінде, тек осы поэзия жанрының көлемінде болмақ.Ұлы ақынның шығармаларының басқа жақтары бұл еңбекте сөз болса, олар тек негізгі мәселеміз - жанрды айқындау үшін, сонымен байланысты ғана айтылмақ.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі мен өзектілігі:
Негізгі тақырып - Абай поэзиясының жанры делінді, бұлай шек қоюымыздың екі түрлі себебі бар: біріншіден, Абайдың жиырма жылдық еңбегінің көбі өлең. Қарасөздері аз.Олардың өзі де көркем қара сөз емес, - публицистика, әр түрлі өмір мәселелері туралы жазылған философиялық ғылыми трактаттар.
Екіншіден, бұл жұмыстың өзектілігі Абайды не үшін қазақтың әдебиет тілінің негізін салушы дейміз, оның себебі не, Абай қазақ әдеби тіліне не берді, не жаңалық енгізді, оның жолдары қандай? - деген мәселелердің бетін ашу болғандықтан, бұл жайттар, Абайдың алдындағы ауыз әдебиеті, тарихи әдебиет, өз тұсындағы әдебиеттерде не бар,не жоғын айқындап, солармен салыстыра зерттеуді талап етеді. Ал, Абай өлеңдерін салыстыру үшін алынған қазақтың ауыз әдебиеті, жырлары, тарихи әдебиет - бәрі де өлең.
Бітіру жұмысының өзектілігі де осында.
Диплом жұмысының мақсаты: Бұл диплом жұмысының мақсаты:Ұлы ақын Абай өлеңдерінің құрылысын зерттеп,қазақ әдебиетіне енгізген жаңалықтарының бетін ашe,қысқасы дана ақынның ұлы еңбектерінің әр жағынан тану,өз кезіндегі әлеуметтік жағдай әдебиет,мәдениет даму сатыларын ескерте отырып,ғылыми баға беруге күш салады.Сонымен қатар, бұл еңбекте Абай поэзиясының тілі оған шейінгі әдебиет нұсқаларының тілімен салыстыра зерттелініп жасалды.
Диплом жұмысының теориялық және методологиялық негізі ретінде Абайтану саласында еңбек еткен ғалымдар: А.Байтұрсынұлы, М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұбанов, Қ.Мұхамедханұлы, З.Ахметов, Т.Кәкішев, Ш.Елеукенов, М.Мырзахметұлы, Р.Сыздықова, С.Қирабаев, Қ.Мәдібаева және т.б. ғалымдардың пікірлері бізге бағыт-бағдар сілтеді.
Бітіру жұмысының зерттеу әдісі. Ұлы ақын Абай Құнанбаев шығармаларын салыстыру, жинақтау, талдау, аудару, жүйелеу және оны түсіндіру түрінде зерттеу негізгі нысана етілді.
Бітіру жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

МАЗМҰНЫ

І. АБАЙ ТІЛІНІҢ ЗЕРТТТЕЛУІ

0.1 Абай өлеңдері тілінің зерттелуі

Абай қазақ әдебиетіндегі ұлы тұлға, маңдай алды ақын екені, таңдаулы туындылары дүниежүзі поэзиясының озық үлгілерімен деңгейлес тұрғаны- білген адамға айқын шындық..Сан ғасырлық бай шығармашылығы, ел қамын жоқтаған жүздеген өрен жүйрік жырау, жыршы, ақындары бар қазақ әдебиетінде Абай орнының ерекше болуы тегін емес.
Ұлы ақынды заман туғызады дейміз. Бұл ап-айқын үйреншікті қағида көрінгенімен, зер салып қарастыруды қажет ететін күрделі мәселе.Заман,қоғамдық жағдай-ақын,жазушы шығармашылығының өмірлік тірегі, негізі, түп тамыры.
Абай Құнанбаевтың қазақтың ұлттық әдеби тілінің даму тарихында алатын орны да, сіңірген еңбегі де зор екені белгілі. Сондықтан да, бұрынды-соңды қазақ жазба әдебиеті мен әдеби тілінің тарихын зерттеген, сол жөнінде ой-пікір айтқан зерттеуші ғалымдарымыздың бір де біреуі Абайдың еңбегіне тоқталмай өткен емес. Абай Құнанбаев шығармаларының тілі, оның қазақ әдеби тілін дамыта түсудегі рөлі көп зерттеліп, алуан түрлі құнды пікірлер әлі де айтылуда. Абайдың тілі зерттеліп келді дегенге екі түрлі ұғымды сыйғызуға болады, - дейді белгілі ғалым, абайтанушы, проф. Рәбиға Сыздықова, - бірі ұлы қаламгердің тілі туралы жалпы пікір айту, екіншісі - Абай шығармалары тілінің өзін талдап таныту [4,324]. Шынында, осы екі бағытта көптеген пікірлер айтылып, саналуан мақалалар мен монографиялық көлемдегі еңбектер де жарық көрген екен. Ә. Марғұлан мен Р. Сыздықованың пайымдауынша, Абайдың тілі туралы ең тұңғыш айтылған пікір орыстың көрнекті ғалымы П.М. Мелиоранскийдікі. Ол 1901 жылы айтылыпты. Ә.Марғұланның мағлұматы бойынша, князь В.А.Кудашев жинаған Абай өлеңдерінің (Ленинградта, География қоғамының архивінде сақтаулы) Қолжазбасын П.М.Мелиоранский редакциялайды. Кейін редактор былай деп жазыпты: Бұл жинақта мазмұны жөнінен әсіресе мына дүниелер қызықты: Жыл мезгілдері, Бүркітші, Өсекші, Әйелдің сипаты. Бұл шығармалардың тілі азды-көпті кітаби [5,87]. Бұл пікірді Р.Сыздықова жоғарыда көрсетілген еңбегінде, Абайдың тілі жөнінде тап басып, дұрыс айтылған тұжырымдардың бастамасы дей келе, азды-көпті 9 АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ТІЛДЕРІ кітаби дегенін - Абай өлеңдерін жазба әдеби тілде туған деген пікір тәрізді деп, ой түйіндейді. Абайдың қазақ әдеби тілін дамыту жолындағы бағыты мен оның шығармаларының тілі жөніндегі ой-пікірлердің алғашқысын қазақ даласында С.Торайғыров Қазақ тілінің өлең кітаптары жайынан деген еңбегінде айтқан. Нағыз шын айтқан уақытта қазақ тілінде деп бастырып жүрген кітаптардың көбінде қазақтың иісі де жоқ. Неге десеңіз, тілдері бытпырақ. Жақсы өлеңдер басқаларға қарағанда пайғамбардың жүрегінен құйылған құрандай, соқыр кісі сыбдырынан танырлық ақ құла ашық тұрады. Марқұм Абай өлеңдері секілді[6,25]. Әрине, бұл пікір - Абайдың қазақ әдебиетіндегі рөлін толық көрсетпегенімен, Абай тілінің сол кезендегі басқа өлеңдерден ерекше, қазақы екенін білдіретін бірден-бір дұрыс пікір. ХХ-ғасырдың 10-жылдарының өзінде қазақ ақындарының ішінде Абай өлеңдерін ерекше артық бағалап, А.Байтұрсынов Қазақ газетінің 1913 жылғы 43-нөмірінде өзінің айтулы Қазақтың бас ақыны деген мақаласын жазған. А.Байтұрсыновтың өз сөзімен айтсақ, Қазақтың бас ақыны - Абай (шын аты Ибраһим) Құнанбаев. Онан асқан бұрынды - соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ. Ақмола, Семей облыстарында Абайды білмейтін адам жоқ. Ақмоламен сыбайлас Торғай облысында Абайды білмейтін адам кем, тіпті жоқ деп айтса да боларлық [7]. Бұдан сол кездің өзінде-ақ Абай өлеңдерінің жұртқа әбден танымал болғандығы, сондай-ақ олардың ақынның туған, тұрған өлкесінен басқа жерлерге де, облыстарға да таныла бастағаны көрінеді. Абай өлеңдерінің кең тарап, ел арасында құнды пікірге ие болғанын Қай жерде ақындар жайынан, я ақындар сөздері жайынан әңгіме болса, Абайдың сөзін мақтамайтын адам болмайды[7] деген Аханның пікірі нақты дәлел бола алады. Ал Аханның Абайдың сөзі деп отырғаны, сөз жоқ, ақынның тілі, яғни Абай өз өлеңдерін халыққа түсінікті өтіп, қазақтың халықтық тілінде жазатынын айтқаны. Шындығына келгенде, ұлы Абайдың шығармаларын жан-жақты талдап, оның ғұлама ақындығын бірінші рет оқушы қауымға танытқан адам Ахмет Байтұрсынов еді. ХХ ғасырдың 30-жылдары Абайдың тілін жоғары бағалаған пікірдің бірі І.Жансүгіровтің Абайдың сөз өрнегі деген мақаласында кездеседі: Абайдың өлеңі таудан тасыған бұлақтай арқырап жатса, Абайдың өлеңдеріндегі тілдері, сөздері сол бұлақтың түрлі тасындай жарқырап жатады. Абай өзінен тіл жасаған ақын емес, елдің тілін толық пайдаланған ақын. Абайдын тілге істеген қызметі зор. Абай үлгілі елдің бай әдебиетінің, күшті ақындарының шалқар сезімін қазақтың қара шолақ тілі - дерекі тілімен жырлап бере салады[8] - дейді мақала авторы. Сөйтіп, Абайдың өз тұсынан тіл жасамағанын, керісінше, шығармаларын ана сүтімен дарыған туған тілінде жазғандығын, сондай-ақ Абайдың тілі - жалпы халықтық тіл екендігін өте жоғары бағалаған. Абай шығармаларына ғылыми дұрыс талдау жасап, ол жөнінде аса құнды еңбек қалдырған - Құдайберген Жұбанов. Ғалым Абайдың тілі туралы былай деп жазады: Ол ескіні де, өз заманын да дәріптемейді. Ескі образды алғанда, оны сүйдіру үшін емес, ескіні бұзып, жаңа қылып, сонымен жаңаша ұғындыру үшін алады. Абайдың әдебиет, мәдениет істеріне қолы тиіп кетсе, ол тек сипап, сүртіп, шаңын кетіріп шықпайды, өзінше түзеп, өз қолынан ізін қалдырады. Өлеңнін ырғағы да, ұйқасы да, буыны да, әні де, тақырыбы да, сөз төсегі де, суреті де Абайдың қолынан өткенде, бұрын көрмеген жаңа нәрсе боп шығады... Бірақ сөйте тұрса да, Абай өлеңі - қазақ өлеңі, қазақ өмірінің суреті, қазақ тілімен жазылған, қазаққа түсінікті болып шығады [9]. Құдайберген Жұбанов бұл ойын, өзінің Абай - қазақ әдебиетінің классигі деген көлемді еңбегінде ұштай түседі: Абай - ойшыл ақын. Өлеңін пікір кернеп тұр. Оның сезімі - ойшыл сезім. Бірақ, оның ойы да - сезімшіл ой. Сондықтан Абай өлеңінің мазмұны түрін көрсетіп тұрады да, түрі мазмұнын көрсетіп тұрады. Абайдың тілінің сөздігі (лексикасы), грамматикасы, Абай өлеңінің өлшеуі, ырғағы, ұйқасымы, Абай суретінің бейнесі - бәрі бірге қосылып та, жеке тұрып та негізгі тақырыптың күйіне билеп тұрады. Оның сөздері тек бермек ұғымын жеткізерлік амал болып, поэтикасы оның қалыбына сиярлық қана болып қоймайды, бірі олай, бірі бұлай да кетпейді, солардың әрқайсы, үлкен симфония оркестріндегі жеке музыка аспаптары сияқты, өздері бір-бір күй тартып тұрады да, бәрі қосылып негізгі күйді шығарады, тақырып соның бәріне дирижер болып тұрады [10,185]. 1939 жылы жарық көрген Абайдың толық жинағының кіріспе сөзінде жазушы - ғалым, академик Сәбит Мұқанов та Абай тілі туралы: Абайға шейін де, Абайдың тұрмысында да қазақтың ұлт мәдениетін Абайдай көтерген ақын жоқ... Абай ұлт қазынасы - тілді бірінші рет ұлт керегіне жұмсай біліп, сол тілімен болашағына басшылық қылған ақын [11,14] - деп, Ахмет Байтұрсыновтың жоғарыда айтылған Абай - қазақтың бас ақыны деген құнды пікірін дұрыс қолдаған. Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихын сөз ете отырып, профессор Н.Т.Сауранбаев Абайдың қазақ әдебиетіндегі рөлін былай көрсетеді: Возникновение казахского письменно - литературного языка во второй половине XIX-века тесно связано также с именем и творчеством выдающегося поэта и мыслителя Абая Кунанбаева. Ни язык фольклора, ни простой разговорный язык в силу своей социальной обусловенности иделогией феодального общества и ограниченности не могли удовлетворить принципиально новых мыслей, новых чувств поэта. Поэтому Абай, последовательный новатор пошел по новому, причем правильному пути создания нового литературного языка [12, 286]. Бұдан кейінгі жылдары Абайдың тілі тереңдетіле, кеңейтіле зерттеледі. Абайдың қазақ жазба әдебиеті тарихындағы орны мен рөлі туралы көптеген құнды-құнды еңбектер жазылады. Бұл ретте М.Әуезовтың орны бөлек. Абай да, - деп жазды академик, - Пушкин сияқты, өз еңбектерінде бізге грамматикалық құрылысы мен сөздік қоры жағынан қазақтың бүгінгі сойлеп жүрген әдебиеттік тілінің қалпынан көп айырмасы жоқ тіл үлгісін қалдырды [13,10]. Абай творчествосын, тілін зерттеген еңбектер ішіндегі ең қомақтысы да көлемдісі Қ.Жұмалиевтің Абай поэзиясының тілі атты монографиясы. Бұл еңбекте ұлы ақынның поэтик тілі талданады. Ұлы ақынның тілін ғылыми түрде терең зерттеудің айқындауда маңызының жоғары екендігін Қ.Жұмалиев былайша тұжырымдайды: Абайды білу, Абайды тану бүкіл қазақ әдебиетінің даму жолдарын білу, XIX ғасырдың әлеуметтік ой-санасының барысын аңғару болып шығады. Сондықтан, жалпы Абай еңбектерін, оның бір саласы - тілін зерттеудің мәні барлығы сөзсіз [14,127]. І.К. Кеңесбаев та Абай - основоположник казахского литературного языка деген мақаласында осы ойды былай жалғастырған: Великая историческая миссия Абая заключается как бы в обнародовании общенародного языка, он поднял богатые языковые достояния устного творчества и народноразговорной речи до уровня литературного языка [15, 85]. Абайдың тілін жан-жақты зерттеген, ең құнды, нақты пікірлер айтқан, 30-дан астам мақала, екі үлкен монография жазған ғалым, абайтанушы Р.Сыздықова. Оның ішінде ұлы ақынның тілі, лексикалық қабаттары жайында жазылған ең күрделі және түбегейлі еңбек - ғалымның Абай шығармаларының тілі атты монографиясы. Бұған дейін жоғарыда аталған шағын мақалалар мен кейбір зерттеулерде айтылған қысқаша пікірлер болмаса, Абай шығармаларының тілін жан-жақты талдаған түбегейлі де күрделі зерттеу болған емес. Аталған еңбекте ұлы қаламгер Абай тілінің лексикалық құрамы мен грамматикалық құрылысы талданған. Ғалымның өз сөзімен айтсақ, ... бұл жұмыс стилистикалық зерттеу емес, яғни жеке сөздер мен грамматикалық тұлғаларды Абайдың ақындық-жазушылық шеберлігіне ғана байланыстырып талдамаймыз. Негізгі мақсатымыз тіл материалындағы Абайдың қаламына ғана тән ерекшеліктерді көрсету емес. Әзірге көздейтініміз - Абай сөздігін генетикалық тектік құрамына, сөздердің көне-жаңылығы мен тематикалық және мағыналық жіктелуіне қарай талдап, таныту. Сондай-ақ грамматиканың ең мәнді категорияларының бірі - сөз жасау құбылысы мен кейбір морфологиялық және синтаксистік тұлға тәсілдердің жалпы түр-сипатын, актив-пассивтігін, нормалануын көрсету. Сондықтан біздің бұл жұмысымыз бертіндегі дәуірді қамтитын тарихи лексикология мен тарихи грамматикаға жақын келетінін білдіреміз [16,5]. Абай шығармалар

Абай қазақтың жаңа реалистік жазбаша әдебиетінің негізін салды. Абайдың ақындық дарыны аса қуатты және сан қырлы. Ол-кермет суреткер ақын және сыршыл лириканың сирек кездесетін шебері, ойшыл-философ ақын.
Абай тұлғасы - поэзиядағы стильдің түп тірегі. Ақын стилін, сурет мәнерін, қолтаңбасын, сөз қолданысындағы өзгешеліктерді - бәрін де айқындайтын, бейнелейтін сол.
Қазақ халқының зерделі ойы мен қоғам өмірінің шын мәніндегі
энциклопедиясы - ұлы Абай мұрасына жүгіну, Абайды тану- бұл үлкен мәселе. Өзі мына пәни дүниеден көшкеннен кейінгі тарихи аласапыран жылдарда халық бастан кешкен алмағайып кезеңдер ақын мұрасына да бірде сәуле,бірде көлеңке түсіріп сан құбылды. Жиырмасыншы жылдардың орта кезінен бастап отыз жетінің ойранына дейінгі аралықтағы сталиндік саясаттың азат ой,ұлттық мүддені қыспаққа алып, алаштың аяулы азаматтарын құрбан қылған шағында Абай атына шабуыл жасалып, мұрасы елеусіз қалып,әділетсіз қараланады. Бұл әрине Абай мұрасын оқып-үйрену ісіне, зерттелуіне салқынын тигізбей қоймады.
Абайдың алтын сөзін кір шалмайды. Отызыншы жылдардың ортасынан бастап Абай мұрасы зерттеліп, жинақталып, Абайтану іліміне бірте-бірте бір арнаға түсе бастады.
Ақын мұрасының жас ұрпаққа жеткізілуі жолында еңбек етіп, тер төккен әдебиетшілер , ақын-жазушылар аз емес. Солардың ішінде ең шоқтығы биік, ірі тұлға - Мұхтар Әуезов еді. Ол Абай мұрасының жинақталу, жарық көру, зерттелу, оқытылу бағыт-бағдарын жүйелеген бір жазбасында 1940жылы 95 жылдық мерей тойынан бастап Абайды тану бағыты бел алып өскендігін, барлық мектеп оқулықтарына бағдарламаға енгізілгенін айта келіп, бұл салада түрлі монография, бірнеше десертациялық еңбектер жазған С . Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Е. Ысмаилов және А. Солобьев, М. Силбченко, Н .Смирнова сияқты ғалымдарды және бірнеше аудармашыларды атайды.
Абайды қалай зерттеп, қалай танимыз деген сұраққа Әуезов өзі былай деп жауап беріпті: ''Біз ұсынатын, қолданатын әдісіміз барлық дүние классиктерін зерттеудегі дағдылы әдіс:өмірмен,өсу, даму жылдарын ақындық эволюциясымен жыл-жылдап уақытымен тексереміз.Абай бір күнде Абай болған жоқ. .Өсе жүре, еңбек ете, іздене таба жүріп қалыптасып, тола береді.Сондағы табиғи жолын танимыз, өрісті, іргелі, орынды зерттеулер осы арнаға түспей болмайды,"-деді
Абай тілін зерттеуші профессор Қажым Жұмалиевтің Абай мұрасын зеттеудегі орны ерекше. Оның "Абай поэзиясының тілі" атты монографиясында автордың өзі айтқандай, Абай бүкіл тілі емес, соның бірақ жағы- поэзиясындағы әдеби - көркемдеу тәсілдерінің көрінісі, яғни"поэтик тілі"талданады және зерттеуші бұларды жеке-дара регистрация тұрғысында алмай, Абайдың қазақ әдебиеті мен әдеби тіліндегі орнын айқындап, оның табыстары мен жаңалықтарын көрсете талдайды.
Ұлы Абай тілін жан- жақты зерттеген профессор ғалым Рәбиға Сыздықова өз еңбектерінде ақын шығармашылығын терең талдайды.Сөз өрнегін толғаулы тоқсан қызыл тілмен салудың құдіретін танытқан Абайдың сөз қолдану, сөз таңдау,сөз құбылту, сөз үйлестіру, сөз үндестіру тәсілдері мен тәжірибесі ерекшеліктерін айқындап көрсетеді. Жалпы әдеби тіл мен поэзия тілі заңдылықтарының Абай өлеңдері мен поэзиясындағы көрінісін, ондағы дәстүрлі нормалар мен Абай ұсынған жаңалықтарды танытады. "Абай шығармаларының тілі"атты еңбегінде ақын тілінің ерекше тұстары мен лексикалық қабаттарына талдау жасалынған.
Абайдың поэтикалық тіл өрнегін сөз еткенде А.Нұрқатовтың , М . Базарбаевтың зерттеулерін атау қажет. Мысалы, М. Базарбаев қазақ поэзиясы тіліндегі дәстүрлі образдарды сөз ету үстінде Абай шығармаларына да соғады. "Қазақ топырағындағы Абайдың ұлы жаңашылдық орнын жаңалық пен дәстүрді бір- біріне қарсы қою арқылы емес, қайта жаңалық сол дәстүрлер топырағында туып қалыптасқан деп тану арқылы көрсету керек,- " дейді.

0.2 Абайдың алдындағы және Абай тұсындағы поэзиясының жай күйі
Қазақ әдеби тілінің тарихына, даму кезеңдеріне тоқталғанда әдеби тілімізге Абай Құнанбайұлының қосқан үлесін саралағанымыз жөн.
Абайдың тілі зерттеліп келді дегенге екі түрлі ұғымды сыйғызуға болады: бірі - ұлы қаламгердің тілі туралы жалпы пікір айту, екіншісі - Абай шығармалары тілінің өзін талдап-таныту [7, 3-б. ].
Абай туралы ең алғаш пікір айтушы орыс ғалымы П.М. Мелиоранский болды. Академик Ә.Марғұланның мағлұматы бойынша Абай өлеңдерін жинаған князь В.А.Кудашевтың қолжазбасын П.М.Мелиоранский редакциялайды. Бұл қолжазба Ленинградтағы География қоғамының архивінде сақтаулы тұр. Қолжазбамен танысқан редактор былай деп жазыпты: Бұл жинақта мазмұны жөнінен, әсіресе мына дүниелер қызықты: Жаз мезгілдері, Бүркітші, Өсекші, Әйелдің сипаты. Бұл шығармалардың тілі - азды-көпті кітаби [7, - 250 б].
Бұл пікір арқылы орыс ғалымының Абай өлеңдерін дұрыс бағалай алуын және тек мазмұнын ғана емес, тілі жағынан да алғаш пікір білдіруші екендігін көруге болады. Алайда орыс ғалымы Абай өлеңдерінің шағатайша-татарша орфографиясымен жазылғандығына қарап, оны кітаби тілге жуық деп тануы мүмкін. Алайда жинақтағы ақын өлеңдерінің емлесі шағатайша болғанымен, тілі қазақтікі екендігі көрініп тұрады. Абай өлеңдері басқа ауыз әдебиеті нұсқалары мен өзге ақындардың өлеңдерінен тілі жағынан жазба әдебиетке жақын екендігімен ерекшеленеді. Орыс ғалымының пікірін Абай тіліне қатысты алғашқы пікір деп санаймыз.
Қазақтың демократ бағыттағы ақыны С.Торайғыров 1913 жылы Айқап журналында жалпы қазақ поэзиясы мен Абай тілі туралы пікір білдіреді: Нағыз шын айтқан уақытта қазақ тілінде деп бастырып жүрген кітаптардың көбінде қазақтың иесі де жоқ. Неге десеңіз, тілдері - бытпырақ. Бытпырақ болмағандарының ағыны теріс..., - дейді [7, 5-б. - 250 б]. Ақын бытпырақ деп қазақ өлеңдеріне шағатайша және татарша элементтердің араласуын айтады. Содан соң: Жақсы өлеңдер басқаларға қарағанда пайғамбардың жүрегінен құйылған Құрандай, соқыр кісі сыбдырынан танырлық ақ құла ашық тұрады.Марқұм Абай өлеңдері секілді, - деп түйеді [7, 5-б. Абайтану. Таңдамалы еңбектер. XXXVII том. Сыздықова Р. Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі. Ғылыми мақалалар құрст.: С.Б.Жусанбаева, Н.Н.Аитова; жалпы ред. басқ. Ж.Дәдебаев. - Алматы: Қазақ университеті, 2019. - 250 б]. Осылай С.Торайғыров Абай тілі туралы жалпы тұжырым жасайды.
Абай тіліне қатысты пікірлерді 1922-1923 жылдары Ташкентте шыққан өлең жинағына жазылған ескерпе сөзден және татар ғалымы Абдурахман Сағдидың мақаласынан көре аламыз. 1930 жылдарға дейін Абай тіліне қатысты пікірталастар мен түрлі көзқарастар болды. 1934 жылы Абайдың қайтыс болғанына 30 жыл толуына байланысты мақалалар мен еңбектер жазыла бастады. Қ.Жұбанов, Е.Ысмайылов, І.Жансүгіров және З.Шашкиндер Абайдың еңбектері мен сөз қолдану шеберлігіне, өлең құрылысына тоқталады.
1934 жылы М.Әуезов Абай ақындығының айналасы деген еңбегінде ақынның шағатайша жазылған өлеңдерін жеке қарастырады. Шағатай әдебиетіне ақынның еліктеу нәтижесінде келгендігін айтады. І.Жансүгіров те бұл кезде Абайдың ер жетпей тұрған кезіндегі жазу үлгісі екендігін айтады. Ауыл молдасы мен діни мектептерде оқыған ақын тілінде мұндай элементтердің болуын заңды деп санайды.
Абай туралы М.Әуезов пен І.Жансүгіровтің пікірлері басқа пікір айтушыларға нақты жауап болды. М.Әуезов ақын тілінің таза қазақша екендігі жайында мынадай тұжырым жасайды: Ең алдымен, Абай - көркем әдебиеттің, поэзияның тілі ретінде өз тұсында көріне бастаған кітаби тілді емес, қазақтың халықтық тілін қалайды. Горькийдің Пушкин турасында айтқанындай, қазақтың халық тілін, әдебиет тілін қалай жасау керек екендігін, халықтық қорды қалай пайдалану дұрыс болатынын көрсетеді. Ол үшін Абай қазақтың халықтық тілін жақсы білген, ескі ақындарын, кемел шешендерін, жорықшыл батырлары жайындағы жырларды танып-біліп өскен [7,2019. - 250 б].
Зертеушілердің бірқатары Абай - қазақ жазба әдебиетінің атасы деп баға беріп, оған дейін әдеби тіл болмағандығын айтады. С.Аманжолов Вопросы диалектологии и истории казахского языка еңбегінде Бұхар, Шортанбай, Дулаттардың тілінде жаргондан кездесіндігін және туындыларында шикілік барын айтып, олардың тілін әдеби тілге жатқызбайды. Ал М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, С.Мұқанов, Ғ.Мұсабаев және І.Кеңесбаевтар Абайға дейінгі ақындар мен жыраулардың қазақ әдеби тілін қалыптастырудағы рөлін жоғары бағалайды.
Алайда Абай өзі:
Шортанбай, Дулат пенен Бұхар жырау,
Өлеңі бірі - жамау, бірі - құрау.
Әттең, дүние-ай, сөз таныр кісі болса,
Кемшілігі әр жерде-ақ көрініп тұр-ау! - [7, 8 - 250 б].
деп айтса да, бұл ақындардыңдың туындылары Абайдың көркемдеу шеберлігіне, сөз қолданысына әсер етпей қоймаған. М.Әуезов бұл туралы: Абай - әндері бірі - жамау, бірі - құрау дегенде, олардың өлең ұйқастарын, сөз қиыстырып жүрген ақындығын олқысынып отырған жоқ. Үшеуінің бірдей идеясын, бәріне ортақ ой кедейлігін әшкерелейді, - дейді. [7, 9-б. Абайтану. Таңдамалы еңбектер. XXXVII том. Сыздықова Р. Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі. Ғылыми мақалалар құрст.: С.Б.Жусанбаева, Н.Н.Аитова; жалпы ред. басқ. Ж.Дәдебаев. - Алматы: Қазақ университеті, 2019. - 250 б]. Әузовтің бұл пікірі өте орынды. Сонымен қатар Өйткені Абайдың бала күнінде Дулат (Абай жолы бойынша Барлас) ақынды тыңдап өскені осыған дәлел болса керек.
Қ.Жұмалиев Шортайдың Дулат ақынға тең келмейтіндігін, оның қазақ поэзиясына айтарлықтай үлес қоспағандығын айтады. Ал Дулат ақынды жоғары бағалайды: Дулат - өз кезеңіндегі әдебиеттің, оның поэтикалық тілінің дамуына елеулі еңбек сіңірген адам. Абайға дейін де қазақ әдеби тілінің үлгілері болды дегенді І.Кеңесбаев та айтады [8,23 Сыздықова Рәбиға Абай шығармаларының тілі. Лексикасы мен грамматикасы: Көптомдық шығармалар жинағы Рәбиға Сыздықова. - Алматы: Ел-шежіре, 2014].
Осындай пікірлерге қарағанда Абайға дейін де әдеби тілдің элементтері болғандығына көз жетізе аламыз. Алайда көптеген ғалымдар қазақтың жазба әдеби тілін Абай мен Ыбырайдан, тіпті Дала уалаяты газетінен бастау алатындығын айтады. Ал Абай мен Ыбырайға дейінгі әдеби тілге, әдебиет үлгілеріне ғалымдар өзінше атау беріп жүр. Бұқар жыраудан бастап Абайға дейінгі 200-ге жуық қаламгерлердің мұрасын не ауыз әдебиетіне, не жазба әдебиетке жатқыза алмаған соң, тарихи әдебиет деп атайды. Ал тілін тарихи тіл деп атап, әдеби тіл категориясын жасауға болмайды.
Ауыз әдебиеті дәстүрлерімен әлі де тығыз байланысты XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ ақындарының творчествосында жазба әдебиет элементтері пайда бола бастады деген пікірді Ы.Дүйсенбаев та ашып айтады. Бірақ бірде-бір зерттеуші бұларда таза жазба әдеби тіл өкілдері деп атамайды: бұларға жазба әдебиеттің нышандары, элементтері болды деп қана өтеді. [8,24-384 б].
Зерттеушілердің көпшілігі Абайға дейін көркем әдебиет үлгілері болғандығын және ақынның өзіне дейінгілерден өз қажетін ала білгендігін мойындайды. С.Мұқанов та Абайға жалпы қазақ поэзиясының ықпалды болғандығын жоққа шығармайды.
Академик Р.Сыздық қазақ әдеби тілінің үлгілері Абайдың алдында болғандығын және поэзия жанры арқылы дамығандығын айтады.
Қазақ жазба әдеби тілінің даму жолында Абайдың алар орнына тоқталсақ. Абай өзіне дейінгі келе жатқан қазақ әдеби тілін одан ары жалғастырып, өзінше жаңа қырларын қосады.
Абай шығармаларының тілі қазақ әдеби тілінің жаңа кезеңі деуге болады. Абай мен Ыбырай бұрыннан келе жатқан қазақ әдеби тілін одан әрі жаңа сатыға көтерді. Жазба әдеби тіл кітаби тілден ажырап, жоғары деңгейге көтерілді. Бұл әдеби тіл тек көркем әдебиет саласында ғана емес, оқу-ағарту, публицистика саласында қолданыла бастады. Сонымен қатар тілдік нормалар мен көркем әдебиетте поэзия жанрына жаңа тенденциялар алып келді.
Абай қазақ әдеби тілін жаңа сатыға көтергенде бұрынғы принцип-бағыттардың күллісін жоққа шығарған жоқ, керісінше, ең басты, өмірлік белгілерін сақтап, оларды әрі қарай ұстады. [9, 45-б. - 316 б]. Р.Сыздықтың тұжырымы бойынша мынадай принциптер бар:

Ауызекі сөйлеу тілін негіз ретінде ұстап отыру. Әдеби тіл ауызекі тілдің сөз байлығы негізінде құрылғандықтан, ол әр ғасырда, уақытқа байланысты өзгеріп отырған. Мысалы, XV ғасырда өмір сүрген Қазтуғанның туындылары бізге осы күнгідей болып жетсе де, лексикалық құрамы жағынан өз дәуіріне сай болғандығы белгілі. Қамбар батыр, Қозы Көрпеш жырларын ХІХ ғасырдың жыршысы айтатын болса, өз тарапынан лексикалық бірліктерді қосып, өзгертіп отырған. Алай бұлай өзгертулер шала жаттаудан немесе ұмытып қалудан емес, жыршының туындыны заманына қарай лайықтауы деп білгеніміз жөн.

ә) Бірінші принципке қарама-қарсы принцип - жалғастық принципі. Белгілі бір уақытта жасалған теңеулер, образдар, жалпы көркемдеу тәсілдері келесі бір буындарда жалғасып отырады. Жалғастық принципі ауыз әдеби тілі мен жеке авторлардың, әр дәуірдегі ақындардың тілінде кездесіп отырады. Сондықтан фольклорлық жырлардың буырқанып, бұрсанып, мұздай темір құрсанып-тары, Күнікейдей көріктіңді, Тінікейдей тектіңді-лері, туырлығын тілгілеп, керегесін кескілеп-тері Махамбет тәрізді күшті ақындарда қайталап келулерінің бір себебі Абайға дейінгі қазақ көркем әдеби тілінің осы көрсетілген принципінен туған заңдылық деп ойлаймыз, - дейді Р.Сыздық. [9, 46-б. Абайтану. Таңдамалы еңбектер. XXIV том. Сыздықова Р.Абай шығармаларының тілі. Лексикасы мен грамматтикасы жалпы ред. басқ.: Ж.Дәдебаев. - Алматы: Қазақ университеті, 2017. - 316 б].
Р.Сыздықтың пікірінше жалғастық принципі әдеби нормаларды тұрақтандыру мен әдеби тәсілді шыңдай түсуде маңызды рөл атқарады. Осы екі принцип негізінде Абай әдеби тілге үңіліп, оның өкілдерін жақсы танып білген. Ақын өзіне дейінгі ауыз әдебиеті үлгілерімен қатар, өзіне дейін және өзімен қатар өмір сүрген ақындардың тілін жақсы білген. Олардан өз қажетін ала білген. Абайға дейінгі әдебиет үлгілері ішінен Дулат ақынның туындыларын жоғары бағалауға болады. Тіршілік пен өлімнің Ұзақ дауы шешілген. Артына қарап үңіліп, Қайран талай жыл кетті; Мөңіреп жұртқа ой қайтты Бұзауы өлген сиырдай; Саудагер сарттай қайтты өмір, Құмар ойнап ұтылған т.т. осы сияқты образдарды Абайға дейінгі қазақ әдебиетінде Дулаттан ғана кездестіреміз. [9, 47-б. Абайтану. Таңдамалы еңбектер. XXIV том. Сыздықова Р.Абай шығармаларының тілі. Лексикасы мен грамматтикасы жалпы ред. басқ.: Ж.Дәдебаев. - Алматы: Қазақ университеті, 2017. - 316 б].
Cонымен қатар Дулат Бабатайұлының өлеңдерінде кездесетін ойдың құтысы, жырдан алқа тағу сияқты перифраздар бар. Абайға дейін перифраздарды Дулат ақынның туындыларынан кездестіреміз. Алайда Абай туындыларында ол белгілі бір жүйе негізінде келсе, Дулатта сирек кездеседі.
Дулаттың: Қыс болса тапшы қызылдан, Жаз болса шола жұтымнан; Дүние - жемтік, мен - төбет тәрізді тармақтарында Бұлт ала, жер шола деген мақалдағы тапшы, шола сөздерін ет пен ақтың метафоралы атаулары қызыл, жұтым деген сөздермен тіркестіру немесе адамды төбетке, дүние, тіршілікті сол төбет кеміретін жемтікке теңеу - соны, тың дүниелер. [9-316 б].
Дулатта өзге ақындарда көп кездеспейтін бошалаң, тантық, баяпыр, жолан, тарпаң, жырғалаң, жобалаң, топырыш-топас, көрнек (ке шығу), (ит) ырғын, ылат, дегдар, сымбыл, сұғыну, абыз т.б. сияқты сөздердің қолданылуы ақынның қазақ лексикасын, оның ішінде архаизмдерін де, жергілікті ерекшеліктерді де мол әрі еркін пайдалана білгенін танытады, өйткені осы сөздердің көпшілігі мағынасы контексте ашылатын айқын, әсерлі образдар жасайды. Мысалы: Бәйбіше тантық, байы арам, Бозбаласы - бошалаң, ал Абайда: Қисыны жоқ қышқырған неткен тантық немесе: Ел билерлік ісің жоқ, Дегдар емес, будансың т.т. [9, 47-48-б.].
Дулат Бабатайұлының тілінде кездесетін элементтердің Абай тілінде кездесуі оның территориялық жағынан жақындығынан және Дулат ақынның Абайға дейінгі ақындар ішінен тілі жағынан жоғары деңгейде болғандығынан болса керек.
Дулат пен Абай өлеңдерінде синтаксистік форма жағынан және көсемшенің -ып формасын қолдануында ұқсастықтар бар. Мысалы Дулат ақын:
Өкпешілін қайтейін,
Тарпаң тайдай қылтыңдап!
Пәтуасын қайтейін,
Тазы ит қуған қояндай,
Қаққанша қабақ бұлтылдап.
Келемеж қылып біреуді
Сыртынан күліп шылтылдап.
Бетпе-бет келсе сөз таппай
Самайы терлеп мыңқылап... - [9, 47-48-б. Абайтану. Таңдамалы еңбектер. XXIV том. Сыздықова Р.Абай шығармаларының тілі. Лексикасы мен грамматтикасы жалпы ред. басқ.: Ж.Дәдебаев. - Алматы: Қазақ университеті, 2017. - 316 б].
деп жырласа, Абайдың Жаздыгүн шілде болғанда (Жаз) өлеңінде:
...Сабадан қымыз құйдырып,
Ортасына қойдырып,
Жасы үлкендер бір бөлек
Кеңесіп, күліп сылқылдап.
Жалшы алдаған жас бала,
Жағалайды шешесін
Ет әпер деп қыңқылдап... -
деп жазады. [10, 78-б- 640 б].Сонымен қатар Абай өлеңдерінде кездесетін -ман және мақ формалары ауыз әдебиеті үлгілері мен Абайға дейінгі ақындарда кездесіп отырады.

ІІ. АБАЙ СӨЗ ӨРНЕГІ

2.1 Абай тілін танудың қырлары
Абай лексикасын генетикалық тұрғыдан талдағанда, негізінен , үш қабаттан тұрады деп табамыз.Олар:қазақтың төл сөздері, араб-парсы сөздері, орыс сөздері .Бірқатар зерттеушілер қазақ,қырғыз тілдерінің сөздік құрамын тілдік тегі жағынан алғанда, төртінші қабатты - монғол сөздерін атайды. Бертінгі дәуірлердегі жеке қаламгердің тілін әңгімелегенде, біздіңше, бұл қабатты арнайы бөліп шығармаса да болатын тәрізді.Өйткені бұл тілдердегі монғол элементтері,түркі-монғол туыстығы теориясын былай қойғанда және осы күнгі әрбір түркі тілінің өз алдына жеке бөлініп кеткен дәуірлерінде енген деп есептегеннің өзінде, олар негізінен қазақ, қырғыз тілдеріне ерте дәуірлерде енген. Абай дәуірі тәрізді күні кешегі ХX ғасырдың екініші жартысында қазақ тілі құрамындағы, оның ішінде жеке ақын-жазушылар тіліндегі монғол сөздері тілге әбден сіңісіп кеткенде. Көптеген араб, әсіресе парсы сөздері тәрізді, монғол сөздерінің де тектік белгісі не фонетикалық, не семантикалық жағынан төл элементтерден ажыратылмайтын дәрежеге жеткен.
Жазушының тілі бар да, мәнері немесе стилі бар.Мәнер немесе стиль- жазушының өзіне тән баяндау сипаты, ол- жазушы шығармашылығының мазмұнына лайық таңдап алған тәсілдері, яғни жазушы мәнері - жазушының тұтас тұлғасы,өзі,өз басы. Жазушының тілі дегенге келсек,ол қаламгердің жалпыға ортақ тіл қазынасынан алып көпшілікке қолданған, көптеген жазушыға тән сөздік байлық пен грамматикалық тұлға - тәсілдер, орысша айтқанда первоэлемент, яғни жазушының тілінің сүйегі.
Қазіргі жазба әдеби тіліміздің ірге тасы қаланар тұсындағы лексикалық қабатын зерттегенде, ең алдымен көрінетін басты сипат- ол қазақтың жаңа жазба әдеби тілінің негізгі екендігі. Яғни сан жағынан да,даму тенденциясы жағын да әдеби айналымға түсуі жағынан да қазақтың халықтық төл сөздері бірінші , басты қабат болып қалғанын дәлелдей түседі.
Абай мен оның тұсындағы қазақ әдеби тілі лексикасының өзге қабаттардан араб-парсы сөздері мен орыс сөздері назар аударады. Араб-парсы тілдері Абай үшін ,бірден-бір сүйеніш құрал да емес.Ғасырлық мол мәдениеті бар шығыс елдерінің қазақ тіліне ,қазақ мәдениетіне тигізген ықпал - әсерін Абай мүлде жат көрмеді.Сондықтан шығармаларының тілінде бірқатар араб- парсы элементтерін активтендіріп, олардың қолданылу жиілігі күшейе түсті.Бұл тұста Абай мектеп- медреселерде үстем болған Қожа Ахмет Яссауи, Сүлеймен Бақырғани,Сопы Аллаяр тәрізді суфизм сарынындағы ірі ақындармен қатар ,шығыс поэзиясының ұлы классиктері Низами,Науаи,Сағди,Хафиз,Фирдауси, Шамсилерді, шығыс қисса-дастандары мен ғұлама ғалымдарды тесіле оқып, іштей түлеп,толысып келе жатқан ойшыл ақын еді.
Сол шығыстық әдебиет әсері Абай шығармаларынан да орын тапты.
Абай өлеңдері мен қ ара сөздерін қоса алғанда араб-парсы тілдерінен 374 сөз қолданған. Мұның 162 - сі өлеңдерінде, қалған 212 - сі әңгімелерінде кездеседі . Бұлардың бірқатары термин: ғылымдық, әдебиет, философиялық және діни ұғымдармен байланысты.
Абай тілінде орын алған араб-парсы сөздерін бірнеше тұрғыдан қарап талдауға болады,яғни оларды біз:
1. жалпы халықтық тілге енген уақытына қарай,
2. қамтитын тақырыбына қарай,
3.қолданылатын әдебиет жанрына қарай,
4.қолданылу мақсатына қарай,
5. фонетикалық - грамматикалық тұлғалануына қарай,
6. жалпы халықтық және жазба әдеби тілге енуіне қарай,
7. лексика-грамматикалық сипатына қарай талдаймыз.
Абай лексикасындағы араб- прсы қатары түгелімен неологизмлер емесекені аян. Олардың едәуір бөлігі қазақтың жалпы тіліне сіңісіп, қалыптасып, ертеден қолданылып келеді.Н.К.Дмитриевич түркі тілдерін арабыланған және арабыланбаған деп екіге бөлгені бойынша қарасақ, , біздіңше қазақ тілі бірінші топқа жатады. Өйткені ислам діні етек жайған 19 ғасырда ғана емес, одан да көп бұрын қазақ тілі сөздік құрамына қыруар шығыс сөздері болғаны аян. Қазақ тіліндегі парсы қабатының белгілі бір тобының , әсіресе тұрмыс- шаруашылығына қатысты қазақша дублеттерінің қазірде болмауы да бұлардың өте ертеден сіңісіп, өзге параллельдерді тілден ығыстырғандықтарының дәлелі.
Абай шығармаларында кездесетін араб-парсы сөздерінің сол кездегі халықтың сөйлеу тілінде көп кездесе бермейтін, көбіне жазба әдебиет арқылы жалпы халықтық тілде қолданыла бастаған түрлері де бар. Оған арабтың сұқбат,мехнат,уәзін ,ғиззат, ғақлия, hәмишә, тағриф сөздері жатады.
XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың орта тұсында жасаған қазақ ақын- жырауларының тілінен және ауыз әдебиеті үлгілерінен дінге қатысты бірқатар араб сөздерін табамыз. Мысалы, Бұхар жырауда: пұсырман, қыдыр, иман, кебе, намаз, фани, ақырет, алла, молда, мешіт; Тақырыбы діннен мүлде басқа Махамбетте фәни, құрбан, садаға,ақы; Оның үлгісін әрмен жалғастырушы Шерниязда : молда, дұға, әруақ, құрбан т.б сөздерді ұштастырсақ,, бай шығармаларынан да дінге қатысты қолданыстарды көреміз. Бұл қолданыстар өлеңдерінде және "Қара сөздерінде " көп жұмсалған. Соған орай ислам дініне қатысты сөздердің ең алдымен бұрын енгендерін қолданады. Мысалы бейіс, бенде, иман, ахырет, аят, әруақ, тәубе, пәни, алла, молда, сопы тәрізді арабизм-фарсизмдерді кездестіруге болады. Абай қоғамының түсінігіндегі құдайдың бірнеше атауы : қазақтың исламға дейінгі жалпы түріктік тәңрі-сі, парсының құдайы-ы, арабтың алла-сы, құдіреті, жаббар-ы расул-ы бар ма - барлығы да бұл кезде актив сөздер . Абай да оларды жатсынбай синонимдік қатар түзеп пайдаланды. Бір жерінде: Тәңірі қосқан жар едің сен деп келсе, екінші жерінде: Оған құдай тағала айтып па, пәленшеден тәуір болсаң болады деп дейді. Үшінші жерде :Алла деген сөз жеңіл ,Аллаға ауыз жол емес деп арабша атауын жиі қолданады.
Діни тақырыпты жырлайтын кітаби қиссалар арқылы халық тіліне кіре бастаған перзент, перизат, дүлдүл тәрізді сөздері Абай қиссаларындағыда тура мағынадағыдай емес, көбіне ауыспалы мағынада жұмсайды. Діни әдебиетте кездесетін араб- парсы сөздерінің біразын Абай осылайша ауыспалы мағынада қолданады да, қалған басым көпшілігін тіліне әдейі жуытпайды. Өзі айтқандай Әзірет Әлі ,аждаһарсыз жазған діни қиссалардың тақырыбында да, стилін де, қабылдамағанын тілінен тануға болады. Қисса дастандардағы қырықшілтен, ғайып ерен, Баба түкті шашты Әзіз, сахаба, жәбірейіл, фарман тәрізді жүрдек сөздер Абайда жоқ, өте сирек немесе көбіне ауыспалы мағынада қолданылған.
Шығыс тілінен енген сөздерді Абай жалпы халықтық тілден алғаны хақ және бұларды тек дін жайын ғана сөз еткен жерлерде емес, орайы келгенде өзге азаматтық тақырыптар ішінде де қолданды.Мысалы, орыс тілінен аудармашыларда хрисиан дінідегі монах дегенді сопы деп алады. Абай қазақ оқушысы үшін бірнеше бейтаныс орыс сөздері қатарын келтіруден қашып, мүмкіндігінше мағынасы жуық сөзді пайдаланған.Бірақ мұндай факт көп емес. Абай қазақта жоқ орыс тілінен келген ұғым атауларын қазақшалап немесе арабша-парсышалап беруге тырыспаған.
Абайдағы абстракт ұғымдар атауларының бірсыпырасы осы көрсетілгендей, бұрынан қалыптасқан шығыс сөздері: ар, абырой, мейір, нала, парыз, нәпсі, қаһар, қиял, құдірет, дәурен т.б Абстракт атаулардың біразы өзгелердегі тәрізді , Абайда да - лық, -шылық, жұрнақтары арқылы тілге сіңіскен араб-парсы түбірлерінен жасалған: зұлымдық, , қапалық,, тәкаппаршылық, адамдық, адамшылық, мейірбандық, әділеттік, т.б
Абай тіліндегі жалпы халықтық қолданыстан алынған шығыс сөздерінің 2-3 белгісін көрсетуге болады. Ең алдымен , ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.