Қазақ халқының ұлттық тілі - қазақ тілі, ұлттың өмір сүруінің барлық саласында пайдаланылатын ана тілі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:

2 ЖАҺАНДАНУ КЕЗІНДЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҚОҒАМДЫ БІРІКТІРУДІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ

2.1 Қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе беру

Адам ой-санасының нақты көрінісі - тіл. Адамға тіл ой-сана, ойлау пайда болғаннан бастап біткен. Адамның ой-санасы қандай ежелгі болса, тілі де сондай ежелгі, ертеден пайда болған.
Тіл дегеніміз, асылында, дыбыс: әртүрлі дыбыстардан құралатын жеке-жеке сөз, атау. Түрлі дыбыстардан сөз құралатыны сияқты жеке сөздерден сөйлем құралады.
Сөз, сөйлем адам ой-санасының заттық жемісі, адамның былайғы жануарлардан даралану-қоғамдасуынан бастап, дүниені, затты білу, тану жолындағы табысы, әуелгі өнері. Сондықтан да қазақ Өнер алды - қызыл тіл, - дейді.
Тіл қоғам мүшелерінің бәріне бірдей ортақ, түсінікті болады. Оны қоғам бірте-бірте байытады, ілгері дамытады, яғни барған сайын тілдің сөз қоры көбейеді, сөйлем құрылысы жетіледі, сөйлеу тәсілі шеберленеді, пайымдалынады.
Адам қоғамының әр буыны тілді жаңадан, басынан бастап қайтадан жасамайды. Өзінен бұрынғы буын жасаған тілді, тілдің сөз қорын, сөз құрамын, сөйлеу тәсілін - бәрін пайдаланады, өз әлінше байытады. Ілгері дамытады, тіл осылай ілгері дамып, атадан балаға, баладан ұрпаққа, яғни алдыңғы толқын ағадан кейінгі толқын ініге ауысып, мұра болып қалып отырады, яғни тіл әр ұлттың өзіне тән ұлттық мәдениет, тіл, әдебиет, ғылым байлығын ғасырлар бойы жасаған асыл қазынасын сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отырады.
Тіл - халықтың ең басты үлкен құндылығы. Уақыт өткен сайын тас қашалар, темірді тот басады, өзіне берілген несібесі таусылғанда адам өмірден өтеді. Ұрпақтан-ұрпаққа тарайтын халықтың рухани мұрасы ретінде тек тіл ғана жалғыз көпір болып қалады [89].
Тұтастай алғанда, тіл - ұлттың пайда болуының алғышарты. Тіл білімінің негізін салушы Ахмет Байтұрсынов: Тілі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады [90], - деп бекер айтпаған. Өйткені, тіл - ұлттың өткені, осы шағы, болашағы. Осыған орай В. Гумбольдт Тіл ұлттың жаны әрі тынысы деген [91].
Ұлт өзінің аумағының ортақтығымен, сонымен қатар тілінің бірегейлігімен көрініс беретін адамзаттың тарихи қауымдастығы ретінде сипатталады. Экономикалық және қаржылық қор, табиғи байлықтар, жоғары технологиялар, қазіргі заманауи жабдықталған әскер - бұлардың барлығы ұлттық рухтың орнын толтыра алмайды. Егер оларды жасаған адамдардың рухы жоғары болмаса, онда бұл айтылғандар ел үшін қызмет ете алмайды. Ал өзінің елін, халқын сезінуге рухтануға тек тіл ғана көмектесе алады [92].
Тіл өзін қолданушы халықпен бірге туып, қатар жасап отыратын мәңгілік серігі. Халық қандай көне болса, оның тілі де сондай көне, халықты оның тілінен, тілді адамнан, тіпті халықтан бөліп алуға болмайды. Яғни, тіл ұлтпен бірге туып, қалыптасады, ол - ұлттық сананың жемісі. Қай тілді алсақ та, тіл ұлттық рух, мәдениет. Ұлттық тіл ұлттың санасымен, ділімен, дүниетанымдық көзқарастарымен, құндылықтарымен, өмір сүруімен, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерімен байланысты болып келеді. Әр ұлттық тілдің өзіндік ерекшеліктері, тарихы болады.
"Тіл - ұлттың сүйенетін тамыры, сыйынатын тəңірі", - деп дана халқымыз бұрыннан айтушы еді. Шынымен де, тіл адамзат баласының ең басты байлығы , асыл қазынасы мен алтын діңгегі болып табылады. Тілсіз - адамзат, адамзат - тілсіз өмір сүре алмайды. Жастайынан анамыздың күмістей ақ сүтімен бойымызға рухани байлықты сіңіріп, ішкі жан дүниемізде тілдің құдіретін алтын қақпа секілді асыл кілтпен ашқан болармыз. Cондай-ақ тіл əрдайым анамыздың ақ сүтімен, ата- бабаларымыздың даналығымен ұрпақтан - ұрпаққа асыл мұра ретінде беріліп, қалыптасады. Сондықтан ардақты анамыз сөйлеген тіл - ана тілі болып табылады. "Ана тілі - бəріміздің анамыз, өйткені ол - ұлтымыздың анасы", - деп дана халқымыз бекерден бекерге айтпаған еді. Біздің алтын бесіктей асыл еліміздің іргетасы, алтын көпірі, қайнар оттай, мəңгілік өшпес алау сезімі , өмір ағашы ол - қазақ тілі. Қазақ тілі - туған жеріміздің толқыны, бетпақ даласындай кең, алтын дəнді даласындай бай, шұрайлы тіл. Оның қадір-қасиеті домбыраның асыл сазындай үндесіп келеді. "Қазақтың ақылы - көзінде, қасиеті сөзінде" дегендей оның сөздік қорының байлығы, сырлы құпиясы, тұңғиық теңіздей жатқан терең мағынасы шексіз. Асыл тіліміз туралы бұрыннан бізге ұлағатты, ғұлама ағартушылар , ұлы ойшылдар атап өткен.
Ұлттық тіл - халықтың ғасырлар бойына жинақталған асыл мұрасы. Өзінің ана тілін білмейтін ұлттың болашағы жоқ, себебі тіл - ғылымда, білімде табысқа жеткізетін және өзгермейтін бірлік. Ғалым-лингвист В.А. Маслова Тілдің әлемдік бейнесі термині - бұл шындығында адамдардың нақты бір қауымдастығының іс-әрекетінде оның қоғамдық-тарихи тәжірибесі белгіленген және сол халықтың ұлттық мәдениеті көрініс тапқан метафоралық бейнелеу [93], - деп анықтама береді. Яғни, ұлттық тіл күнделікті өмірде, әртүрлі салады ыңғайлы жағдай тудырады. Өз мемлекетінің қай жерінде болмасын өзге тілдерге қажеттілік тудырмайды, өз тілінде емін-еркін тілдесіп, ұғынысуда ешқандай қиындық туғызбайды. Қазақ халқының ұлттық тілі - қазақ тілі, ұлттың өмір сүруінің барлық саласында пайдаланылатын ана тілі.
Қазақ тілі жазба тілге айналғанға дейін саф алтындай таза, мейлінше көркем, орамды, барынша образды, көркемдеу тәсілдеріне, бейнелікке бай тіл. Түрколог-ғалым Г.М. Мелиоренский: Зерттеушілердің барлығының да бірауыздан айтатынындай, қазақ тілі түркі тілдері ішінде ең таза, ең бай тіл [90], - деп қазақ тілінің көркемдігіне ерекше мән берген.
Ал қазақ халқының тарихы, этнографикасы, азды-көпті болса да тілінің дыбыстық жүйесі туралы алғаш пікір айтқан А.Левшин Северный архив деп аталатын, 1825 жылы шыққан журналда қазақтарды қырғыз деп атаудың теріс екендігін, оның қазақ деп аталатын жеке халық екендігін ескертумен қатар, оның рухани байлығы, әдебиеті туралы мынандай пікір айтады:
Қазақ халқының бойынан біз поэзия мен музыканың бұлағын көреміз. Гомер, Полибий, Аристотель дүниенің жөргектегі дәуірінің өзінде искусствоның бар әдемі қасиеттерінің өмір сүргенін мәлімдейді... Көп жағдайда сол сәбилік өмір сипатына жақын қазақ қауымы адамның ақын және музыкант боп туатындығының жаңа бір дәлелі болып отыр. Олардың поэзиясы... батырлардың ерлігін мақтайды, табиғатты, махаббатты жырлайды. Әр адам өлең шығарады, әр қазақ импровизатор [90, 49 б.]. Қазақтардың ақын халық екені, оның ауызекі тілге шеберлігі басқа да көптеген зерттеушілерді таң қалдырып тамсамдырғаны белгілі. Бірақ тіліміздің сол асылдары ХІХ ғасырға дейін қағаз бетіне түспей, баспа арқылы тарамай, бірден-бірге, ұрпақтан-ұрпаққа ауызекі тіл түрінде беріліп келді.
Сондықтан ХІХ ғасырдың екінші жартысына дейінгі, яғни жазба тілге дейінгі фольклор тілі болсын, ақын-жазушылардың поэзиялық туындылары болсын әдеби тіл демейміз, фольклор тілі, халық әдебиеті тілі, жазба әдебиет тілі дейміз [94].
Түйіндеп айтсақ, бұл қазақ халқының өз ой-пікірлерін жеткізудегі басты құралы. Яғни, сөз, сөз өнерінің, сөз мәдениетінің сөйлеу әрекетінде оларды дұрыс қолданудың қазақ тіліне ғана тән ерекшеліктерінің жиынтығы.
Қазақ тілі Қазақстан Республикасының Ата заңының 7 бабында және Қазақстан Республикасының Тіл туралы заңының 4 бабында Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі деп көрсетілген. Мемлекеттік тіл дегеніміз - кез келген мемлекеттің нышандарының бірі, егемендігінің көрінісі, бейнесі болып саналады. Мемлекеттік тіл - мемлекеттің барлық саласында қызмет атқаратын, барлық заңдары қабылданып, барлық ресми іс-шаралары өткізілетін, іс-қағаздары, ресми кездесулері, байланыстары жүзеге асатын тіл. Мемлекеттік тілдің мәні, маңыздылығы туралы еліміздің тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халықтары Ассамблеясының ХІІ сессиясында: Мемлекеттік тіл - бұл Отан бастау алатын ту, елтаңба, әнұран секілді дәл сондай нышан. Және ол елдің барша азаматтарын біріктіруі тиіс [95], - деп нық атап айтқан. Қазақ тілі, яғни мемлекеттік тіл барлық мемлекеттік органдардың, ұйымдардың барлық қызметінде, төлқұжат, жеке куәлік, туу туралы куәлік, неке куәлігі, білім туралы атттестат, диплом және тағы да басқа құжаттарда, тақтайша, маңдайшаларда, ресми бланктерде, хабарландыру мен жарнамаларда пайдаланылады. Н.Ә. Назарбаев: Қазақ тілін білмей, мемлекеттік қызмет органдарында жұмыс істеу мүмкін емес [96], - деп мемлекеттік тілдің мәртебесін жоғарылатып, оның қажеттілігін атап көрсетті. Елбасы өзінің Қазақстан-2050 Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Жолдауында 2025 жылға дейін қазақстандықтардың 95 пайызы қазақ тілін меңгеруі тиіс, - деп айтқан. Яғни, қазақ тілі Қазақстанда тұратын барлық ұлттарды біріктіретін тіл. Қазақ тілі бай тілдердің бірі болып саналады, оның дәлелі ретінде М. Әуезовтың Абай жолы романының жиілік сөздігін құрастырушылар онда 16 мың сөз бар екенін анықтаған. Әлем әдебиетіндегі әйгілі жүз кітапты емін-еркін бар бояуымен төгілтіп түсіретін тіл - қуатты тіл, қазақ тілі - сондай тіл, - деп М. Әуезов қазақ тілінің көркемдігін көрсеткен. Тәуелсіздігіміздің ең басты белгісі де, тірегі де ана тіліміз - қазақ тілі. Тіл егемендігі 1987 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық комитеті мен Қазақ ССР Министрлер Советінің Қазақ тілін оқып-үйренуді жақсарту туралы Қаулысынан басталуы, одан әрі Қазақстанның 1989 жылы Тіл заңы қабылданды. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесі 1993 жылы 30 мамырда қайтарылған Қазақстан Республикасының Конституциясында айқындалып көрсетілген. Мемлекеттік тіл - тұрғылықты халықтың және Қазақстан Республикасы азаматтарының басым көпшілігінің тілі [96], - деп Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігінде жазылған. Ал лингвист-ғалым Б. Хасанұлы Мемлекеттік тіл белгілі бір мемлекеттің әлеуметтік-коммуникативтік жүйесінің негізгі компоненті. Мемлекеттік тіл мемлекеттің барлық аумағында, барлық саласында, барлық тұрғындардың міндетті түрде қолдануы тиіс тіл болып саналады, - деп анықтама береді. Яғни, мемлекеттік тіл мемлекетпен бірге дамитын саяси және әлеуметттік лингвистикалық бірлік. Демек, мемлекеттік тіл - қоғамның нығаюына ықпал етіп, барлық ұлттарды, яғни Қазақстанда тұратын 140-тан астам этнос өкілдерін біріктіретін тіл. Жүсіпбек Аймауытов: Тіл жұрттың жаны. Тілінен айырылған жұрт - жойылған жұрт, - деп тілдің мемлекет үшін маңыздылығын көрсетеді. Өйткені тіл бар жерде халық, халық бар жерде мемлекет болады [97].
Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуы ел өміріндегі ең маңызды оқиғаның бірі деп білемін. Елмен бірге қазақ тілі - мемлекеттік тіліміз де жетілуде, Қазақстанның болашағы - қазақ тілінде - деп Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстанда мемлекеттік тілдің болашағы зор екендігін атап көрсетті. Мемлекеттік тіл концепциясының қалыптасуы тіл саясатына байланысты болады. Мемлекеттік тілдің атқаратын қызметтік аясы және оның әртүрлі мемлекеттік ұйымдарда қолданылуы аталған әлеуметте қалыптасқан дәстүрлі әлеуметтік-коммуникативтік жүйелерге, тіл саясатында қабылданған міндеттерге байланысты біршама өзгеше болуы мүмкін. Көпұлтты мемлекеттегі мемлекеттік тілдің маңызды функцияларының бірі - ұлтаралық қарым-қатынас тілі міндетін атқару [98], - деп мемлекеттік тілдің қызметіне анықтама беріп, мемлекет үшін маңыздылығын көрсетеді.
Статистика 2013 жылдан 2021 жылға дейін ЖОО саны 61-ден 163-ке дейін өскенін, ал студенттердің саны 288,4 мың адамнан 365,4 мың адамға дейін өскенін көрсетіп отыр. 2017 жылы 620,4 мың студент оқыған ЖОО саны 149-ға дейін қысқартылған. 2019 жылы 94,4 мың студент санымен жеке 106 ЖОО болды, ал 2020 жылы 310,3 мың адаммен олардың саны 96 болды. 2020 жылы 271 мың студент құрамымен 57 Мемлекеттік ЖОО болды. Ал 2021 жылы мемлекеттік ЖОО саны 53 болып, онда 310,1 мың студент оқыды. Берілген ақпараттардан оқуға қабылданған студенттер саны жағынан жеке ЖОО мемлекеттік ЖОО-дан асып түскенін көруге болады.
Сонымен бірге, қазақ тілінің Мемлекеттік мәртебесінің арқасында ауылдық жерлердегі қазақ жастары ана тілінде оқуға мүмкіндік алды, ал бұл қазақ халқының біліктілігінің жоғарылауына септігін тигізгені сөзсіз екендігін атап өту қажет. Сөйтіп, 2020 жылы дипломдары бар адамдардың арасында жоғары білімі бар қазақтардың үлесі 54%-ға жеткен, ал 2019 жылы 66%-ға жеткен. Жалпы алғанда, қазақ халқының арасындағы жоғары білім көрсеткіші 2020 жылға қарай 13,9% дан 21,7%-ға өсті, ал орыс тұрғындарының көрсеткіші - 12,3% дан 18,3%-ға өсті. Бұнымен бірге, қазақ тілінде оқитын студенттер саны тұрақты өсті. 2020-2021 оқу жылының басында студенттердің жалпы саны 459369-ға жетті, қазақ тілінде оқитын студенттер үлесі 62,7%. 34,3% студенттер орыс тілінде оқыды, ал ағылшын тілінде - 3,0%.
Орта кәсіби білім беруге жататын оқу орындарының арасында техникалық-мамандандырылған мектептерге қарағанда колледждерде оқу беделді болып табылады. Колледждер саны 2003 жылдан 2019 жыл аралығында 244-тен 460-қа дейін өсті. Оларда оқитын студенттер саны тіпті екі есеге көбейді, 238,3 мыңнан 499,6 мың адамға көбейді. Республика аумағында колледждердің әркелкі шоғырлануын атап өткен жөн. Олардың көбісі Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, Оңтүстік Қазақстан, Қостанай облыстары мен Алматы қаласы сияқты кәсіби - техникалық білім беру дәстүрлі түрде кең дамыған аймақтарда орналасқан.
Статистикалық зерттеу колледждерде оқитын студенттер арасында қазақ жастарының көптігін анықтады. Олардың саны 2019 жылы 361,1 мың болды, 91,8 мың орыс, 7,4 мың украин, 1,7 мың белорус халқы болды. Дегенмен, сол кезде Республика тұрғындарының арасында орты білімі бар орыс халқының үлесі 39,3%, украин - 37,8%, белорус - 39,3%-ды құрады. Бұл кезде қазақ халқының арасында орта білімі бар адамдар 25,9%-ды құрады.
Тұрғындардың арасында жоғары білімі бар орыс ұлтының үлесі 24,4%, украин ұлтының үлесі - 19,7%, белорус ұлтының үлесі - 15,8%, ұйғыр ұлтының үлесі - 17,1%, түрік ұлтының үлесі - 11,5%. Қазақ халқы арасында бұл көрсеткіш 30,2% құрады. Осылайша, 2009 жылғы ұлттық халық санағы қазақтардың жоғары білімі алуының прогрессивті үрдісін көрсетті. Техникалық біліммен салыстырғанда гуманитарлық бағытта басымдау болды. Әрине, бұл Кеңес дәуірінде еуропалық елдер өкілдері ие болатын, білікті жұмысшылардың ұлттық құрамында теңсіздікке әкеледі.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы ауыр экономикалық дағдарыс орта білім беру жүйесін қайта құруға әкелді.Осы жылдары жалпы білім беретін мектептердің саны айтарлықтай төмендеді. 2000 жылдардың басында жалпы білім беретін мектептердің жалпы үлесі бастауыш мектепке 19,6%, негізгі мектепте - 17,9%, орта мектепте - 63,9% болды. 1991-2001 жылдары ауыл тұрғындарының ауысуы, орта мектептерді жергілікті бюджеттен қаржыландыру арқылы жергілікті билік органдарына бағындыру және шағын мектептерді оңтайландыру еліміздің 515 мектебінің қысқартылуына әкелді.
Нәтежесінде үш ауысымды мектептер пайда болды, түстен кейін 39%, ауылдық жерлерде - 30,3% бала оқыды.Тәуелсіздік жылдарында негізінен қалалық жерлерде жалпы білім беретін жеке меншік мектептер ашыла бастады. 2020 жылы бұндай мектептердің саны 117-ге жетті. Қазақ тілінде оқитын оқушылар санының артқанын атап өту керек. Егер 2019 жылы қазақ тілінде 1063,6 мың адам оқыса, 2020 жылы олардың саны 1573,7 мың адамға артты.Одан кейінгі жылдары қазақ тілінде білім алатын оқушылардың саны тек қана артып отырды. 2020 жылы орыс тілінде 1975,3 мың оқушы оқыса,ал 2011 жылы олардың саны 843,4 мың адам болды.
Жалпы алғанда, Қазақстан Республикасы Конституциясының ережелері мен мемлекеттік тіл саясатына сәйкес, мектептерде 9 тілде: қазақ, орыс, өзбек, ұйғыр,тәжік,украин,татар, неміс және ағылшын тілдерінде жүргізілді. 2020-2021 жылдары тұрғылықты ықшам жерлерде 82 өзбек,13 ұйғыр, 3 тәжік және 1 украин тілінде мектептер жұмыс істеді. Бұл 82,9% өзбек, 59,0% тәжік, 45,6% ұйғыр, 0,1% украин балаларына өз ана тілінде білім алуларына жағдай жасады. Балалар елеулі бөлігі өз ана тілдерін мектептерде факультативті сабақтар түрінде оқи алады. Осылайша, факультативті сабақтарда 17286 оқушы ұйғыр тілінде, 6485 - оқушы өзбек тілінде, 3294 - оқушы дүнген тілінде, 4211 - оқушы түрік тілінде , 496 - оқушы әзірбайжан тілінде, 477 - күрд тілінде, 431 - оқушы тәжік тілінде, 257 - оқушы корей тілінде , 113 - оқушы еврей тілінде оқиды.
Бұдан басқа 2000-шы жылдардың басында Қазақстан Республикасында 173 жексенбілік ұлттық мектептер істеді, бұл жерде өз тілін меңгеру мүмкіндігіне, мемлекетте тұрып жатқан барлық этностар ие бола алған. Бұндай мектептердің, факультативтердің басым бөлігі, мемлекеттік емес ұйымдардан қаржыландырылды.
Қазақстанда этномәдени үрдіс білім беру мекемелеріндегі мүмкіндіктерімен ғана емес, сонымен қоса әлеуметтік қаржыландыратын БАҚ-пен анықталады. 2021 жылы республикада 2740 бұқаралық ақпарат құралдары жұмыс істеді, онын ішінде 84%(2301) - мемлекеттік емес БАҚ, 16%(439) - мемлекеттік. БАҚ-тың көп бөлігі-2494 немесе 91%-дәстүрлі түрде газет - журналдармен берілген, 8,5% электронды БАҚ-233 және 0,5%(13) - ақпараттық агенттіктер.Тілдер жайындағы мәселе: қазақ тілінде (эфирге шықты) 543 бұқаралық ақпарат құралы шығарылды,орыс тілінде 920, қазақ. орыс тілінде - 930, қазақша,орысша және де басқа тілде-347. Қазақстан Республикасының ҚР-дағы тілдер жайлы 18 заңына сәйкес 1997 жылдың 11 шілдесінен бастап №151-1,сонымен қатар ҚР БАҚ туралы Заңының 3 бабында 1999 жылдың 23 шілдесінен тәуелсіздік жылдары 95% істеп жатқан теле мен радиокомпанияның 50% бағдарламалардың хабар тарату көлемі мемлекеттік тілде жүргізілді, дегенмен, хабар тарату мерзімі таңғы және кешкі уақытта берілді, ол кездері телекөрермендердің хабар көру рейтингісі негізінен төмен болған. Берілген статистика бойынша, Қазақстанда орыс тілі негізгі коммкникативті құрал екенін көрсетеді, сонымен қатар 5248 газет, журналдар Ресей Федерациясы мен басқа мемлекеттерден келіп түседі [99].
Қазақ тілін дамыту туралы мемлекеттің қамқорлығы Кеңес одағында әлеуметтік қолданыстағы көптеген салалардан ығыстырылуы этникалық БАҚ-қа ана тілінде хабар беретін құқығының шектелуіне әкеп соқтырды. Осылайша, 2013 жылы мемлекеттің қолдауының арқасында тек 11 ұлттық газет шығарылды, 44 телестудия 12 ұлттық тілде және 18 радиотолқын 7 ұлттық тілде ақпарат таратты [6, б. 27]. 2019 жылы өткізілген Этномәдени сауалнаманың мәлімдемелері бойынша Қазақстанның әр әртүрлі аймағында 1000-ға жуық сұхбат бергендердің 6,8% кітап, газет, журналдардың, 9,2%-радио мен теле бағдарламалардың туған тілінде шығуы міндетті деп санамады [94, б. 145].
Біз көріп отырғандай, этнотілдік үрдіс этномәдени үрдістің маңызды бөлігі болып табылады.Олар Қазақстандағы этника аралық қатынасқа әсер етеді.
КСРО - да екі тілдіктің бір түрін - ұлттық - орыс тілін орыстандыру саясаты жағдайында басым қылу және қазақ тілін мемлекеттік басқарма, білім және ғылым саласынан ығыстыру, оны көбінесе отбасылық - тұрмыстық салада және дәстүрлі мәдениет саласында пайдалану 1980 жылдардың соңында кейбір деректер бойынша қазақтардың 40%-ы қазақ тілін білмеуіне немесе нашар білуіне, ал бұрынғы астана Алматы қаласында 90% қазақ - жасөспірімдердің өздерінің туған тілінде сөйлемеуіне алып келді [89, б. 30].
Орыстар Қазақстанда қазақ тілін меңгеруге әлеуметтік мәдени қажеттілікті сезінбеген кезде, біржақты екітілділікті түп тамырымен құртуға бағытталған мемлекеттік тіл саясатының функционалдық мағынасын көтеру алғаш 1989 жылдың 22 қыркүйегіндегі Қазақ КСР-дағы тілдер туралы Заңына сәйкес жүзеге асырылды. Содан соң 1997 жылдың 11 шілдесінде ҚР Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы Заңы қабылданды, осыған сәйкес, қазақ тілі мен орыс тілін ғана емес, сонымен қатар ағылшын тілін де жеткілікті деңгейде меңгерудің үштілдік қоғамын қалыптастыру ұсынылды. Осы заң актілерін жүзеге асыру үшін, сонымен қатар, ең бірінші, мемлекеттік тілді білетін, содан соң ресми және ұлтаралық тілдесім тілі ретінде орыс тілін және 20%-ға дейін ағылшын тілдес қазақстан азаматтарының үлесін арттыруға бағытталған 1990-2000, 2001-2010 және 2011-2020 жылдары тілдерді дамыту және қызмет етуінің мемлекеттік бағдарламасы қабылданды.
Ең алдымен, бірінші кезекте іс жүргізуге қазақ тілін енгізу міндеті қойылды, осыған сәйкес 2006 жылы Қазақстанның болашағы және мемлекеттік тіл атты дөңгелек үстелін өткізу кезінде баяндалған деректер бойынша, бес облыста (Атырау облысы, Жамбыл облысы, Қызылорда облысы, Маңғыстау облысы, Оңтүстік Қазақстан облысы) іс жүргізу ресми түрде қазақ тіліне ауыстырылды. Алайда, осы облыстардың өзінде қазақтар көп тұрса да, бірыңғай қазақ тілінде құжат алмасу кезінде қиындықтар туындады, осыған байланысты Атырау облысында бұл көрсеткіш барлық ресми құжат алмасудың тек 51%, Жамбыл облысында - 50%, Қызылорда облысында - 49% жетті [93, б. 155]. Іс жүргізуді мемлекеттік тілге ауыстырудың мемлекеттік саясаты өзгермейтін болып табылады және мемлекеттік мекемелерден шығатын барлық құжаттарды міндетті түрде қазақ тілінде жүргізу стратегиялық талабы қойылады. Мемлекеттік тіл саясатын жүзеге асыру 2011 жылы қоғамдық қолданыстан ресми орыс тілін алып тастау және ҚР барлық билік құрылымдарында кадрларды тазалау тілінің басталғаны туралы жазылған саяси өтініш қабылдаған Лад славян қозғалысы тарапынан жағымсыз реакция тудырды.
Мемлекеттік органдардың тіл саясатын жүзеге асыру бойынша ықпалы, сондай-ақ, жергілікті тұрғындардың пайдасына шешілген еліміздің ұлттық құрамының өзгеруі нәтижесінде ресейліктердің сыртқы көші-қоны, 1999 жылғы санақ бойынша, қазақ тілінде сөйлейтіндердің үлесі 64,4%-ға, соның ішінде ресейліктердің 14,9% 1989 жылы 0,9% салыстырғанда, 1989 жылы корейліктердің 28,8%-ы 1%-ға қарсы, 1989 жылы ұйғырлықтардың 80,5% 9,1%-ға қарсы және т.б. [89, б. 35]. 2009 жылы 15 жас аралығындағы және одан үлкен қазақ тілін меңгерген жеке тұлғалар үлесі 74% құрайды, ал орыс тілінде еркін сөйлейтіндер 94,4% (92% қазақтар, 98,4% орыстар), ал тек ағылшынша 15,4% (17,5% қазақтар, 12,6% орыстар) [90, б. 48]. Орыстардың мемлекеттік тілді меңгеруіне байланысты 25,3% ауызша сөйлеген, 8,8%-ы еркін оқып және жазғанын атап өткен жөн [92, б. 12]. Сонымен қатар орыс тілі мен ағылшын тілін меңгеруде ауылды жерлерге қарағанда қалалық жерлердің деңгейі жоғары.
Ж.К. Нургалиеваның пікірі бойынша, қазақ тілі және оған негізделген мәдениет 2004 жылы әзірленген құжатқа сәйкес мемлекеттік қызметте әлеуметтік жоғарылау болу үшін сәтті ресурс болды, мемлекеттік қызметке кіру үшін мемлекеттік тілді білу емтиханын тапсыру және әлеуметтік мәртебесін көтеру үшін қажет. Сонымен қатар, елде мемлекеттік тілді қазақ тілін білмейтіндерді тиімді оқыту мәселесі және қазақ тілін оқытудың инновациялық әдістерінің болмауы, сапалы оқу-әдістемелік оқулықтарының, білікті кадрлардың, тілді меңгеруді ынталандыру жүйесі сияқты мәселелер туындады.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тілді дамыту бағыттарының бірі-түпнұсқалық қазақ есімдерін қайтару және қайта жаңғырту, мысалы елді мекендерде, көшелерде және т.б. Осылай, 1991-2005 жылдары үш облыстың, 12 қаланың, 53 облыс аудандардың, 7 қалалық аудандардың, 43 теміржол бекеттері, 957 ауылдардың, сондай-ақ, 890-ге жуық мәдениет, білім және спорт мекемелерінің атаулары өзгертілді [98]. Бұл саясаттың бастамашылары қазақ жерінде қазақ мемлекетінің құрылысын батыл қолдайтын және отаршылдықтың қалдығын жойған қазақ интеллигенциясының ең этникалық бөлігі болды. Ономастикалық комиссия қызметінің нәтижесі этносаралық шиеленісті тудырды, әсіресе, еуропалық халық басым болғанда, олар жаппай атауын өзгертуге келіспеді, олар Ресей империясы мен КСРО дәуіріндегі тарихи өткенді кемсіту және ұмыту деп санайды. Осылайша, 2007 жылы тек Шығыс Қазақстан облысында 9,1% орыстардың 52,4% қазақтарға қарсы болды, қайта жаңғыртуға [100] Қазақстан Республикасының саяси құрылыс тәжірибесіне байланысты ҚР тұңғыш Президентінің 1995 ж 1 наурызда берген Жарлығында Қазақстан этникааралық келісімнің бірегей орталығы болды. Ассамблея 818 этномәдени бірлестіктер мен Қазақстандағы 46 этностың саяси ассамблеяларын біріктіреді. Республикалық және аймақтық ұлттық мәдени орталықтар ұлттық тілдерді, салт-дәстүрдің, мәдениет пен тарихи отанның қарым-қатынасының қайта жаңғыруы мен дамуына әсер етіп, тәуелсіз Қазақстандағы этникалық орталықтардың әлеуметтік-мәдени жағдайының апалы түрде өзгеруінде маңызды рөл атқарады.
Этномәдени және этнолингвистикалық үрдістерге әсер ететін мемлекеттік ұлттық және тілдік саясаттың негізгі бағыттарын қарастырып, этно-социологиялық зерттеулер нәтижесінде анықталған Қазақстанның басым этникалық топтарының мәдени және тілдік бағыттылығына назар аудару қажет. 2000-шы жылдардың басында сұхбат алу барысында орыс тілінде сөйлейтін қазақтардың көбісі тілді үйренгісі келетіндерін, тек бесінші бөлігі ғана оны қажет етпейтінін білдірді. Негізінен олар 20-29 жастағы (31,9%) жас жігіттер (55,1%) болды. Керісінше, қазақ тілін білмейтін ресейлік азаматтардың әр төртіншісі мемлекеттік тілді үйренгілері келетінін, әсресе, 30 жасқа дейінгі (49,7%) әйелдер ниеттенді (57,9%). Сауалнамаға қатысқан қазақстандықтардың арасында орта есеппен 35,7% хабарды қазақ тілінде міндетті 50% тарату керек дегенді қолдады, олардың 75,3%-ы қазақтар болды, 42,4%-ы теріс жауап берді, олардың 56,9%-ы орыс.
Қазақ халқының психологиясында, кез-келген ұлт өкілдерін, әсіресе, ана тілін білмейтін этникалық қазақтарды айыптау үрдісі басым. Осылайша, Шығыс Қазақстандағы стандартты сұхбат 2004 жылы көптеген қазақстандықтардың мемлекеттiк тiлдi меңгермегендігін, қазақстандық респонденттердiң 65,1% теріс қарайтындығын көрсетті, ал 2007 жылы бұл көрсеткiш 82,3%-ға жетті. Орыс халқына қатысты қазақтардың жауабы жұмсақ болды: 2004 жылы көрсеткіш 46,4%-ды құрады, бұл көрсеткіш 2007 жылы 49,6%-ға көтерілді. Осы стереотиптерді қазақтардың ұлттық психологиясына шоғырландыру, қазақ тілін білмеуі бойынша, ұлтаралық қақтығыстарға алып келеді, мұндай жағдайларға 2007 жылы тап болдық, олар 28,1% орыс тілінде сөйлейтін қазақтар мен 42,6% орыстар, басқа ұлт өкілдерінің 37,5%-ын құрады. Іс жүргізу жұмысында тілдерді қолдану туралы мәселеге қатысты қазақ халқының 45,6% қазақ тілінде кеңсе жұмысы тек қазақ тілінде, ал қазақ және орыс тілдерінде - 27,4%, әр түрлі - 19,8%, тек орыс тілінде - 2,4%. Орыс респондеттерінің осындай сұрақтарға жауаптары мынадай: 1,4% ғана қазақ тілінде, 53,1% екі тілде, орыс тілінде 23,1%, 16,1% сараланған. Семей облысындағы басқа ұлт өкілдері орыстардың пікіріне бейім болды; респонденттердің ешқайсысы мемлекеттік істі қазақ тілінде жүргізуді қолдаған жоқ, ал орыс тілінде 12,5%, екі тілде 50%. Байқағанымыздай, тұрғындардың көбіне билингвистикалық тән яғни Қазақстандағы барлық этносаралық келісім және барлық этностардың құқықтарын сақтау тән. Қазақ халқының меншікті үлесі мемлекеттік істі толық қазақтандыруды жақтайтындар өте көп және бұл пікір этносаралық қарым-қатынастарды қиындатуы мүмкін.
Осылайша, этномәдени үдерістер қоғамның әлеуметтік-экономикалық негізін түбегейлі трансформациялау жағдайында қоғамның транзитті кезеңінде командалық-әкімшілік социализмінен нарықтық капитализмге өту қарқынды сипатталды.
Мемлекеттік статистика Қазақстан халқының білім деңгейінің артқанын, этнос арасында жоғарғы білімі бар және орта арнайы (әсіресе қалалы жерде)адамдардың санының артқанын көрсетті. Оның себептері мемлекеттік емес білім беру нысандарының дамуында және еңбек нарығындағы ұлттық бәсекелестік болды. Кері тенденциялар байқалды; бастауыш кәсіптік білім беруге қатысты және мемлекеттік кәсіптік-техникалық училищелерді қысқарту, сонымен қатар мектептердегі оқушылар арасында еуропалық этностардың үстемділігі және қазақ үстемдігінің әлсіздігі себеп болды. Бұл Республиканың инновациялық даму жағдайында білікті мамандардың жетіспеушілік мәселесіне әкеледі.
Қазіргі таңда, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы құлдыраудан кейін, орта білім жағдайы оң траекториясын көрсетіп жатыр. 2000-шы жылдардың басында Қазақстан барлық балаларды орта біліммен қамти алды.
Орта білім мәселелері негізінен ауылдық жерде байқалады, онда шамамен 3% балалар аз қамтылған отбасынан болғандықтан әлі де білім беру мекемелеріне бару мүмкіндіктері жоқ және көптеген мектептер күрделі жөндеуді қажет етеді.
Мемлекеттік тіл - сол елдің басқару тілі, заң шығару тілі болуы тиіс. Елбасы Н.Ә. Назарбаев: Қазақ тілі жаппай қолданыс тіліне айналып, шын мәнінде мемлекеттік тілі мәртебесіне көтерілгенде, елімізді Қазақ мемлекеті деп атайтын боламыз, - деді. Яғни, мемлекеттік тіл - біздің басты құндылығымыз. Бұл атадан балаға мирас болып қалатын баға жетпес мұра. Енді ешкім өзгерте алмайтын бір ақиқат бар. Ана тіліміз Мәңгілік Елімізбен бірге мәңгілік тіл болды. Оны даудың тақырыбы емес, ұлттың ұйытқысы ете білгеніміз жөн [99], - деп Елбасы Н.Ә. Назарбаев мемлекет алдына жаңа мақсат, міндеттер жүктеді.
Қазақстандағы мемлекеттік тілдің дамуы, кеңінен қолданылу және тілдік жағдай мен тіл саясаты туралы Тәуелсіздігіміздің 26 жыл ішінде жан-жақты талданып, ғалымдардың еңбектерінде зерделеніп, зерттеулері әртүрлі деңгейде жарыққа шықты. Солардың бірі ғалым Б. Хасанұлының Ана тілі - ата мұра атты еңбегі. Ғалым бұл еңбегінде қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде дамытудың қағидаттарын жіктеп көрсетеді. Ғалым Б. Хасанұлы: Мемлекеттік тілді біріктіру факторына айналдыру, егер тіл өз мәртебесіне лайықты қолданылса, әлеуметтік жедел жаңару, сайып келгенде, әлеуметтік фактор, ал қандай да тіл болмасын, ол саяси өмірімізді ырықтандыру барысында, әлеуметтік фактордың ықпалымен дамиды [100, б. 80], - деп атап көрсетті. Сондықтан, мемлекеттік тілдің дамуына барлық жағдай жасалуда. Мемлекеттік тілді білу - барлық қазақстандықтардың Отан алдындағы парызы. Тілге деген көзқарас шындап келгенде, елге деген көзқарас екені даусыз. Сондықтан оған бей-жай қарамайық, - деп Елбасы Н.Ә. Назарбаев тіл жоғалса ұлттың жоғалатынын атап көрсетті. Сол себептен мемлекеттік тіл қоғамның барлық саласында қолданылып, іс қағаздар мемлекеттік тілде жүргізілуі міндеттелген. Бұл мәселе туралы Елбасы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан-2050 Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Жолдауында Қазақ мемлекет тілінің қалыптасу логикасына сәйкес қазақ тілі Қазақстанда тұрмыстық жағдайларда ғана емес, ол сол сияқты біздің қоғамымыздың барлық (саяси, әлеуметтік, мәдени-ағарту, ғылыми және т.б.) салаларында да көшбасшылық бағытты ұстануы тиіс [101], - деп атап көрсетті. Сонымен бірге Елбасы Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру мақаласында қазақ тіліне байланысты ұлт үшін, ел үшін маңызды мәселені көтерді. Қоғамдық сана жаңғырудың негізгі қағидаларын қалыптастыруды ғана емес, сонымен бірге біздің заман сынағына лайықты төтеп беруге қажетті нақты жобаларды жүзеге асыруымызды да талап етеді. Осыған байланысты мен алдағы жылдарда мықтап қолға алуға қажет бірнеше жобаны ұсынамын. Біріншіден, қазақ тілін біртіндеп латын әліпбиіне көшіру жұмыстарын бастауымыз керек. Біз бұл мәселеге неғұрлым дәйектілік қажеттігін терең түсініп, байыппен қарап келеміз және оған кірісуге Тәуелсіздік алғаннан бері мұқият дайындалдық [89, б. 3], - деп атап көрсетті. Яғни, қазақ тілін латын әліпбиіне көшірудің маңыздылығын атап өтті. Латын графикасы негізіндегі жаңа әліпби - бұл уақыт қажеттілігі. Бұл ұлтымыздың тарихындағы елеулі оқиға. Саяси жағынан да, рухани құндылық жөнінде де ел тәуелсіздігінің мерейі үстем, керегесі биіктей түспек. Латын әліпбиіне көшу - ұлт үшін жасалған маңызды қадамдардың бірі. Ұлы дала елінің бірінші тұғырлы байлығы - жері, екіншісі - тілі, мемлекеті және оның тарихы болуы керек. Алаш қайраткері Ахмет Байтұрсынов: Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы - тілі, - деген. Тәуелсіз мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі - мемлекеттік тіл десек, бұл бастама мемлекеттік тілді дамытудың, өркендетудің, кеңейтудің бірден-бір жолы. Ұлттың болашағын, тілдің тағдырын ойлаған Елбасы Н.Ә. Назарбаев Жолдауда сөйлеген сөзінде: Біз 2023 жылдан бастап әліпбиімізді латын қарпіне, латын әліпбиіне көшіруге кірісуіміз керек. Бұл ұлт болып шешуге тиіс принципті мәселе. Бір кезде тарих бедерінде біз мұндай қадамды жасағанбыз. Балаларымыздың болашағы үшін осындай шешім қабылдауға тиіспіз және бұл әлеммен бірлесе түсуімізге, балаларымыздың ағылшын тілі мен интернет тілін жетік игеруіне, ең бастысы - қазақ тілін жаңғыртуға жағдай туғызады [101], - деген болатын. Латын әліпбиіне негізделген жаңа әліпби - заман талабы, халықаралық кеңістікке енудің ең маңызды факторы, бәсекеге қабілетті отыз елдің қатарына қосылудың бірден-бір жолы, жаңа әліпбиге көшу - қазақ тілі - мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейтуге мүмкіндік жасайды. Бұл - Қазақстанның рухани саладағы тәуелсіздігін айғақтайтын шара. Әрине, қиындықтар болады, ең бастысы - тіл тазалығы, оның өркендеуі, әлемдік кеңістікке шығуы сақталады. Әлемдік тәжірибеде, мысалы, Түркия құрылған кезде түріктер 30 пайыз ғана болған. Сол кезде Мұстафа Кемал Ататүрік: Бұл түріктер құрған мемлекет, сондықтан, бұл жерде бәрі түрікше болады. Түрікше сөйлеген адам ғана түрік, - деген. Түбінде Елбасының салиқалы жүргізген саясаты, қазақ шаңырағы астындағы барлық халықтың бір елде, бір тілде, бір арманмен өмір сүретіндігіне әкеле жатыр. Латын әліпбиі - еліміздегі тілдік реформа, келешектің жетістігі.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев: Қазақ тілі - біздің рухани негізіміз. Біздің міндетіміз - оны барлық салада белсенді пайдалана отырып дамыту, - деп мемлекеттік тілдің позициясын нығайту үшін, кеңінен қолдану үшін тілдік реформа, кешенді іс-шараларды жүзеге асыруды жалғастыру керектігін атап өтті.
Тіл - халықтың болашағы болғандықтан, оның өркендеуіне біз қадам жасауымыз абзал. Ұлт көшбасшысы, Елбасы Н.Ə.Назарбаев:" Мемлекеттің ең басты дүниесі тек қана байлық емес, сонымен қатар ана тіліміздің болашағы!", - деп айтқан болатын. Біздің тіліміз қоғамның барлық салаларында қолданылатын тіл, осы салаларды одан əрі дамыта отырып , еліміздің үлкен дəрежелерге жетуіне ықпал тигіземіз. Ал, ол үшін əр адам мемлекеттік тілді жақсы меңгеруіне қадам жасап, оның түп-тамыры болып табылатын қалыптасқан тарихын білуі абзал. Себебі, тіл - адамдармен қарым - қатынас құрайтын құрал ғана емес , ол - əрбір халықтың ұрпақтан - ұрпаққа таралып келе жатқан рухани азығы, тарихи қазынасы, мəдени мұраның үзілмес өзегі мен қайнар бұлағы.
Түйіндей айтсақ, мемлекеттік тіл - еліміздің, ұлтымыздың, халқымыздың ең басты діңгегі, тәуелсіздігіміздің нышаны, егемендігіміздің белгісі. Елбасы Н.Ә. Назарбаев айтқандай, Қазақстанда мемлекеттік тілдің болашағы зор.

2.2 Жаһандлану кезінде мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейтудің ғылыми және практикалық негіздері

Еліміздегі қазақ тілін ғылыми тұрғыда дамыту тек тіл саясатына ғана қатысты емес, жалпы гуманитарлық бағыттағы зерттеулерді молайтып, тың тұжырымдарды өмірге әкелу арқылы ғылымның өркендеуіне жол ашу болып табылады. Сондықтан, Қазақстан Республикасында тілдерді дамытуға, оның ішінде мемлекеттік тілдің өрістеуіне айрықша мүмкіндіктер жасалған. Солардың көшбасында тілдерді дамытуға арналған бағдарламалар тұратындығы ақиқат. Қазақстан Республикасындағы тіл саясатын іске асырудың 2020 - 2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 31 желтоқсандағы № 1045 қаулысына сәйкес қазақ тіліне байланысты ғылыми зерттеулерді үздіксіз өркендету мәселесінің талап етілетіндігі туралы айқын айтылған [98]. Осы жүктемені жүзеге асыру барысында тілші ғалымдар тарапынан қыруар жұмыстардың жасалып келе жатқандығын баса айтқан орынды. Гумани тарлық ғылымдар саласында ғана емес, жаратылыстану саласында да қазақ тіліндегі зерттеу еңбектердің көптеп жарияланып жатқандығын аңғаруға болады. Курстық, дипломдық жұмыстардан бастап, магистрлік, докторлық диссертацияларға дейін қаншамасы мемлекеттік тілде қорғалып келеді. Еліміздің жоғары оқу орындары мен диссертациялық кеңестерінде шамамен алғанда жетпіс пайызға жуық ғылыми зерттеулер қазақ тілінде қорғалуда. Оларға гуманитарлық бағыт бойынша тарих, заң, әдебиет, ал, жаратылыстану бойынша физика, химия, математиканы атап айтуға болады. Сонымен қатар, оқулықтар мен оқу құралдарының, әдістемелік нұсқаулардың да артуы толассыз дамуды айқындайтын бірден-бір дәлел болып табылады. Міне, осындай қомақты зерттеулердің жарық көруі мемлекеттік тілдің ресми түрде ғылым тіліне айналғандығын көрсетеді.
Ұлт жанашыры болған зиялы қауым қай кезеңде болмасын қазақ тілін ғылым жүйесінде дамытуға болатындығын айтып отырған. Мәселен, кеңестік кезеңде өмір сүрген танымалы тұлға М.О. Әуезов былай дейді: Ендеше, сол жұртшылыққа қазақтан шыққан инженерлер, дәрігерлер, биологтар, математиктер өз еңбектерін өз халқы тілінде жазып таратуын немен ақтауға болады? Ал, біздің бүгінгі әдебиет тіліміз байығанда сол ғылыми-техниканың бар саласындағы ұғым-түсініктер, атаулар молынан кіретіндіктен байыды дейміз. Ендеше, сол сөздерді сол ғылымдарға байланысты тіл, орам шеберліктерді осы ғылымдардың өз мамандарынан артық қазақ тілінде айтып бере алатын шеберлерді, қайраткерлерді бір жақтан қарызға сұрап аламыз ба? [102].
Бұл жай ғана айтыла салған пікір емес. Астарында ақиқаттан туындаған айқын мәселе жатыр. Егер, біз ғылымның қайнар көзін ашылған жаңалықпен ұштастыратын болсақ, онда ғалымы өзінің өмірге әкелген тың дүниесін бүге-шігесіне дейін мазмұндап беру үшін өзінің ана тілінде жарияланғаны дұрыс. Сонда ғана жаңалық нәтижесі толық деңгейде жарыққа шығады. Яғни, қазақша сөйлейтін қазақ ғалымдарының зерттеулері қазақ тілінде жарияланғаны жөн. Ал, кеңестік кезеңде бұл жағдайға қол жеткізу өте қиын болған еді. Осыған орай белгілі биолог-ғалым Н. Аралбаевтың Қазақ әдебиетіндегі жарияланған мақаласында айтқан төмендегі пікірі көңілге қонымды: Қандай ғылым болсын сөз арқылы ұғындырылады, жария болады, үйретіледі. Әр ұлт оны өз тілінде түсініп, өз тілі арқылы дамытады. Қазақстанда ботаника ғылымы да қазақ тілінсіз өркендей алмақ емес. Әдебиетте өсімдік дүниесі көркемдік тұрғыдан бейнеленсе, ботаника ғылымы оның сыр-сиипатын, құпиясын нақты ашып ұғынуды мақсат етеді. Бір сөзбен айтқанда, тіл мәселесі ғылымның дамуы үшін де маңызды. Сондықтан да, қазақ тілін дамыту туралы сөз болғанда оның ғылыми салаларға да тікелей қатысы бар екенін түсіну қиын болмаса керек [100, б. 83]. Міне, ХХ ғасырдың басында А.Байтұрсынов бастаған қазақтың зиялы қауымының қазақ тіліне айрықша мән беріп, әрекеттер жасауы осы айтылған пікірге толық дәлел бола алады.
А. Байтұрсынов арабтың жиырма сегіз әрпіне сүйене отырып қазақ тілінің алфавитін жасап шығарды. Осы жерде неге араб әріптеріне сүйенді? деген сұрақ туындайды. ХХ ғасырдың басында қазақ халқының екі пайызы ғана сауатты болды деген статистикалық мәлімет Абай, Шәкәрім тәрізді кирилл жазуын білгендердің есебімен алынып жарияланған болатын. Он ғасырдан астам уақыттың ішінде ислам мәдениетімен байланыста, қарым-қатынаста болған халықтың сауатсыз болуы мүмкін емес еді. Шамасы келмегендер балаларын ауыл моллаларына берді. Мүмкіндігі жеткендер білімін одан әрі дамыту үшін Ташкентке, Бұқарға, Самарқанға барып оқыды. Мәселен, ХІХ ғасырда өмір сүрген белгілі ақындар Шортанбай, Ақмола, Базар, Майлықожа және тағы басқалары ұлттық дәстүрге тән импровизацияны берік ұстанғанымен барлығы да сауатты болған. Сондықтан, шамамен алғанда ХХ ғасыр басында қазақ халқының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.