Қазақ тарихы дәстүрлі ауызша тарих
Б.Солтанханова, Р.Сагындыкова
Тарих сабағындағы ұлттық құндылықтар
(авторлық бағдарлама)
Талдықорған қаласы
2021 жыл
Мазмұны
1.
Түсінік хат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3-5 бет
2.
Тақырыптық күнтізбелік жоспар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
6-7 бет
3.
Сабақ жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8-78 бет
4.
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
79 бет
Түсінік хат
Жалпақ жұртыңды, иісі алашыңды құрметтеу
алдымен өзің тұрған өлкенің тарихын,
табиғатын танудан, адамдарын ардақтаудан басталады
Н.Ә.Назарбаев
Қазіргі заман талабына сай маман даярлау мен болашақ маман иелерін оқыту бүгінгі таңдағы басты мақсаттар мен міндеттердің бірі екендігі белгілі. Білім берудің тиімді түрлеріне қол жеткізу үшін оқыту үрдесін жүйелі түрде жоспарлау, қолдану, бағалау қажет. Бұл оқушылар мен мұғалімнің жүйелі де жоспарлы іс-әрекетінің нәтижелерінің бір көрінісі. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін Тарих сабағындағы ұлттық құндылықтар курсына арналған бағдарламада көптеген шарттары қарастырылған. Қазақстан Републикасының Білім туралы Заңының 8-бабында білім беру жүйесінің басым міндеттері - азаматтылық пен елжандылыққа, өз Отаны - Қазақстан Республикасына деген сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға және қоғамға қарсы кез-келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу - деп айтылған.
Бүгінгі таңда егеменді Қазақстанда өмір сүріп жатқан жас ұрпақтың бойындағы ерлік пен елдік қасиеттің рухани негізі салт-дәстүрінен, ұлттық мәдени мұраларынан, ел мен жер байлығын қорғап қалған Күлтегін, Тоны көк, Қабыланды, Ер Көкше, Ер Қосай, Едіге, Қарасай, Қабанбай, Наурызбай, Бөгенбай, Сұраншы, Саурық батырлардың ерлік істеріне бастау алады. Сонымен қатар, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан мәдени-рухани мұралар, тастағы жазбалардағы өсиет, өнеге, нақыл сөздер жас ұрпақтың бойында отансүйгіштік , ерлік сезімді ұялатып, олардың туған жерге, өскен елге, ұлт мәдениетіне деген сүйіспеншілік қалыптастыруға игі ықпал етеді.
Ұлттық тарихымыздың белгісіне айналған шешендік сөздер, шежіресінен сыр тартып, салт-дәстүрден, халықтың өмір-тұрмысынан дерек беретін қайнар көзі. Атауларға негіз болған белгілердің барлығын да ұлтымыздың, ата-бабаларымыздың да танымы жатыр деп айта аламыз. Жер - судың атауы-тарихтың хаты деген халық атауында терең мазмұны, сындарлы салмақ жатыр.
Сонымен қатар Тарих сабағындағы ұлттық құндылықтар - анағұрлым маңызды оқиғалардың, кездесулердің, шежірелердің, пайымдаулар мен естеліктердің, қилы тағдырлары мен өмір кезеңдері, жылнамасы жасауға қажетті көп жасап, көпті көрген дана қарттардың ауызба-ауыз әңгімелерін жинап, тіренуге арналған жоба.
Қолданбалы курсты өту барысында пән аралық байланыстар ұдайы болып отыр. Қазақ әдебиеті, жаратылыстану, Қазақстан географиясы, Қазақстан тарихы пәндеріндегі білімдеріне сүйенеді.
Барлығы 34 сағат (1 жыл) 5, 6 сыныптарға арналған.
Бағдарламаның мақсаты: Оқушаларға ауызша тарихамызды зерттей отырып, Оның проблемаларын шешеу жолдарына бағыттай отырып, олардың белсенділігін, іздемпаздық қабілетін қалыптастыру, шығармашылық дағдыларын дамыту.
Міндеттері:
Оқушыларды тарих, география пәнінен алған білімдерін дамыта отырып, ғылыми-зерттеу жұмысына жұмылдыру, оқушының дарындылығын, шығармашылығын арттыру;
Оқушыларды ұлттық тарихымен, шежіресімен толықтай таныстыру;
Оқушылардың жас ерекшелігіне, білімді қабылдаудағы психологиялық-педагогикалық ерекшеліктеріне сүйене отырып, білім жүйесін күрделендіре түсу;
Оқушыларды өз өлкелерінен шыққан өнер адамдарымен, тарихи ескерткіштерімен, Ұлы Отан соғысына қатысқан ардагерлерімен, ардақты аналарымен және ауданның өркендеуіне үлес қосқан азаматтарымен таныстыру;
Сөз мәдениетін, кәсіби тілдік шеберлігін дамыту;
Оқушылардың туған елге, жерге деген сүйіспеншіліктерін арттырып, құрметтеуге баулу.
Оқушының пәнге деген сүйіспеншілігін артырып, туған өлкенің тарихын құрметтей білуге тәрбиелеу;
Тарихтағы құндылықтар
Дегенмен, бұл мәселені педагогика ғылымы тұрғысынан қазіргі талапқа сай шешу үшін ұлттық құндылықтарды сипаттайтын тарихи материалдарын орта буында қалай пайдалану керек дегенді ғылыми-педагогикалық аспектіде қарастырудың маңызы ерекше. Себебі оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеуге қажетті материалдар негізінен орта мектептің 5 - 9 сыныптарында өтілетін пәндерде шоғырланған.
Жоғарыдағы ғылыми еңбектерде ауызша тарихи материалдары әр қырынан зерттелгенімен, біздің жұмысымызда ауызша тарихи материалдары негізінде кіріктірілген бағдарлама бойынша жалпы білім беретін негізгі мектеп оқушыларын елжандылыққа тәрбиелеудің ғылыми-әдістемелік жолдары тұңғыш рет қарастырылып отыр. Оқушы жастарға жаңа әлеуметтік даму жағдайында тарих материалдары арқылы ұлттық құндылықтарды жан-жақты терең танып білуіне тәрбиелеу мәселесінде белгілі қарама-қайшылықтың бар екенін ескере келіп, зерттеу тақырыбымызды Тарих сабағында ұлттық құндылықтар арқылы негізгі мектептің оқушыларын жан-жақты дамыған, ата-баба дәстүрін терең танып білетін тұлға тәрбиелеу деп алып, зерттеу мақсаты: тарих материалдарындағы ұлттық құндылықтарды ғылыми-педагогикалық негіздерінде айқындап, оны орта мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде тиімді пайдалану арқылы оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеу.
Зерттеу нысаны: негізгі мектептегі оқу- тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: тарих сабағында ұлттық құндылықтарды пайдалану арқылы оқушыларды жан-жақты терең танып білуіне тәрбиелеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егерде тарих сабағында ұлттық құндылықтар мектептің оқу-тәрбие үрдісіне пайдаланудың ғылыми-әдістемелік кешені жасалып, оны оқу-тәрбие жүйесіне тиімді пайдаланса, онда оқушы - жастардың өзін-өзі тәрбиелеуге деген ынтасы артып елжандылық сезімі оянатын болады. Өйткені тарихтағы ұлттық құндылықтар оқушылардың жан-жақты терең танып білуіне, ата дәстүріне сезімінің арта түсуіне мүмкіндік туғызатын білімдік те, тәлімдік те дерек көзі болып табылады.
Тұжырым бөлімі
I. Тарих сабағындағы ұлттық құндылық - бесаспа зергері
Қазақтың қолы тәуелсіздікке жеткелі дәстүрлі тарихпен әуестенушілер көк майса көкті көмкерген бәйшешектей кең өріс жайады. Кеңестік тоталитарлық жүйе тұсындағы ауызынан- ауыздығы алынбаған, тежеулі өмір кешкен қазақ тарихшылары ойланып - толғанып өздеріне - өздері келіп өзіндік мүмкіндіктерін танытқанша әдебиетпен өнерге жақын қазақ зиялылыары тарихымыздың кейбір маңызды бағыттарында айтарлықтай аршынды қадам жасап үлгереді.
II. Ұлттық құндылықтар бүгінгі қазақ үшін қадірі хақында.
Қазіргі қазақ қоғамында адамдар арасында байырғы дәстүрлі қарым - қатынас іздерің жойылып бара жатқан кезеңінде оқырман қолына тиген Ақселну Сейдімбетовтың - Қазақтың ауызша тарихы атты кітабы ұлттың құндылықтарымызды сақтауға бағытталған аса зерулі еңбек.
III. Шешендік сөздер.
Қазақ фольколарында жасалынып мақал-мәтел, жұмбақ , жаңылпаштар түрінде айтылатын ғибаратқа толы нақыл үлгілерін шешендік сөздер деп айтылады.
IV. Шежіре және Еуразиялық kөшпелілер тарихы. Тарих сабағындағы ұлттық құндылықтарды- зерттеу методлогиясы мен тәпсілеу мәселесі.
ҚАЗАҚ ШЕЖІРЕСІ - тарих ғылымындағы халқымыздың шығу тегін, таралуын баяндайтын тармағы. Шежіре қазақ, түрікмен, қырғыз, моңғол және т.б. халықтар арасында ауызша сақталған. Бұл халықтардың көне тарихы жөнінде айтылатын мағлұматтар "шежіре", "тайра", "тарих", "сееджер" т.б. болып әр түрлі айтылғанымен "сақтау" деген мағынаны, ал семит-араб тілдерінде "ағаштың бұтағы" деген ұғымды білдіреді. Яғни, арабтар шежірені ата санаумен тікелей байланыстырса, түркілер көнені есте сақтау - тарихты айтумен, тарихпен бір деп түсіндіреді.
Күнтізбелік жоспар (34 сағат)
№
Тақырыптың аты
Сағат саны
Формасы
I. Тарих сабағындағы ұлттық құндылықтың бесаспа зергері
1
Кіріспе. Ауызша тарих қазақ қоғамына зертеудің тиімді тәсілі.
1
ой қозғау,сұрақ-жауап
2
Ауызша тарихтың бесаспа зергері
1
баяндау,сұрақ-жауап
3
Қазақтың тәуелсіздігін алу
1
картамен жұмыс, қимасын жасау
4
Ұлттық ою-өрнектерінің тұлға тәрбиелеудегі ролі
1
лекция,баяндау
5
Танымдық, ұлттық ойын элементтерін тарих пәнінде пайдаланудың маңызы
1
Ой толғау
ІІ . Ұлттық құндылықтар бүгінгі қазақ үшін қадірі хақында
6
Қазақтың ауызша тарихының бүгінгі қазақ үшін қадірлі
2
шығармашылық ізденісі
7
Ауызша тарихтың артықшылықтары
1
ой толғау
8
Ақселеу және ауызша тарих ақауы
2
зерттеу
9
Қазақ тарихи ауызша деректерін жүйелу және талдаудың кейбір мәселелері
1
баяндау
10
Қазақ халқының тарихи жады және ауызша тарихи дәстүрі
1
мазмұндау,ой толғау
11
Ұлт тарихын зерттеу ауызша тарихи деректерін пайдалану: методологиялық мәселелер
2
Сұрақ- жауап
12
Қазақ эпостары - тарихи дерек ретінде
1
зерттеу
13
Қазақтың ауызша дәстүрлі: ұғымы және тәпілеу мәселелері
1
баяндау
III. Шешендік сөздер
14
Қазақ тарихиндағы би- шешендер мұрасы
1
сұрақ-жауап
15
Қазақ халқының шешендік өнері
1
зерттеу,сұрақ-жауап
16
Шешендік сөздер
1
талдау,түсінік беру
17
Сөз тапқанға қола жоқ
1
мазмұндау
18
Қазақтың шешендік өнері
1
таныстыру
19
Шешендік сөздерге тән ерекшеліктері
1
ой толғау
20
Шешендік және сөз мәдениеті тарауынан қайталау, қорытындылау
1
мазмұндау
ІV. Шежіре және Еуразиялық kөшпелілер тарихы. Тарих сабағындағы ұлттық құндылықтарды- зерттеу методлогиясы мен тәпсілеу мәселесі.
21
Қазақ шежірелерінің қалыптасу кезеңі
1
әңгімелеу,баяндау
22
Ауызша дәстүрдегі, шежіредегі түсіндіру құрылымдары және естелік айту
1
саяхат сабақ
23
Қазақ шежіресінің деректері мен материалдары жөнінде
1
баяндау
24
Қазақ шежірелері туралы
1
Баяндау,сұрақ-жауап
25
Қазақ шежірелері - тарихи деректер ретінде
1
Саяхат сабақ
26
Диссертоциялық хронология шеңбері
1
Әңгімелеу,баяндау
27
Шежіренің қазіргі маңызы
1
Зерттеу,сұрақ-жауап
28
Қазақ хандығына шежіре неге керек болды
1
мазмұндау
29
Есім хан реформасынан кейінгі қалыптасқан шежіре
1
Баяндау,сұрақ-жауап
30
Алаштан басталған шежіре
1
Саяхат сабақ
31
Білімді тиянақтау Қорытынды, тест сабақ
1
сұрақ-жауап
Барлығы
34
Оқушылардың оқу жетістіктерін бағалау жүйесі
Қандай да бір мәселені шешуде оқушылардың қалай ойлайтындығын, олардың ой-өрісін біліп отырудың маңызы зор. Өйткені бұл - оқушылардың қаншалықты пайымды білетіндігін, олардың оқылған материалды қаншалықты жақсы меңгергендігін анықтауға мүмкіндік береді.
Оқушы білімін бағалауда мұғалімге көп талап қойылады. Оқушылардың жауап беру мүмкіндігі мен өз бетінше іздену дағдысын ескере баға беру тиімді. Олардың білімін жеке тапсырмалар беру арқылы да анықтауға болады.
Оқушының қабілетін, қабылдау және меңгеру деңгейіне қарай оқушылардың теориалық-практикалық білімін сараптау деңгейінде мынандай диагностика арқылы көрсетуге болады:
1. Өз бетінше жұмыс істеу қабілеті.
2. Үй тапсырмасын орындау дәрежесі .
3. Жаңа тақырыпты меңгеру қабілеті.
4. Логикалық ойлау қабілеті
5. Қосымша сұрақтар қою белсенділігі.
Бұл барлық оқушының білім сапасын арттыруға септігін тигізіп, тақырыптың қай бөліміне олардың назарына баса аударуды анықтауға мүмкіндік береді.
№ 1 сабақ
Мерзімі:
Сабақтың тақырыбы: Кіріспе. Ауызша тарих қазақ қоғамына зертеудің тиімді тәсілі.
Сабақтың мақсаты: Оқушыларға ауызша тарих қазақ қоғамына терттеудің тиімді тәсілімен таныстыру.Оқушылардың шығармашылық жұмысқа баулу, сөйлеу мәнерін дамыту.Халқымыздың өткен тарихын білуге, халық мұрасын құрметтеуге тәрбиелеу.
Сабақтың әдіс-тәсілдері: ой қозғау, сұрақ-жауап.
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі
ІІ. Жаңа сабақ
Ауызша тарих дәстүрі қазіргі заманда тек қана тарих ғылымының емес сонымен қатар әлеуметтану,саясаттану сияқты қоғамды зерттейтін ғылымдар әдіснамасының құрамды бөлігіне айналды.Қазіргі заманда әлемнің белді университеттері мен зерттеу институттарындағы Oral history орталықтары осының айғағы болса керек. Осы зерттеу тәсілінің бастауларына назар аударсақ XIX ғасыр ортасындағы белгілі француз тарихшысы Сорбонна университетінің профессоры Жюль Мишле, өзінің Француз революциясының тарихы, атты еңбегіне кірісер алдында мен үшін жазба құжаттар көптеген деректердің біреуі ғана деп айтқан болатын. Мен ауызша дәстүр дегенде, бөлек адамдардың пікірлерінен қалыптасатын ұлттық дәстүрді айтамын дей келе: бәрінің айтқаны мен қайталағаны - шаруалар да, қала тұрғындары да, қарттар да, әйелдер де, тіпті балалар да; ауылдағы тавернаға кіргенде не естідіңіз; жолда бос жүрген саяхатшыны кездестіріп, олармен жаңбыр туралы, жыл мезгілі туралы, содан кейін азық-түлік бағасы туралы, император заманы туралы, төңкеріс туралы әңгіме бастап жинауға болады - деп түсініктеме беріп кеткен. Ал Ян Вансин Ауызша дәстүр: тарихи әдіснама зерттеулері (1965) деп аталатын өзінің классикалық еңбегінде африкалық ауызша дәстүрде есте сақталатын зердені бес категорияға бөледі: біріншіден, бұл формулалар: жаттау тұжырымдары, рәсімдер, ұрандар мен атаулар. Екіншіден, географиялық атаулар. Үшінші: ресми және бейресми поэзия - тарихи, діни немесе жеке. Төртінші категория - тарихи, дидактикалық, көркемдік немесе жеке әңгімелерден құралады. Және, ең соңында, бесінші - құқықтық және басқа да түсініктемелер. Көріп отырғанымыздай шет ел ғалымдары ауызша тарихи дәстүрдің әдіснамалық және деректік маңызын дәл анықтап жазып кеткен .
Тәуелсіздік кезеңінде осы бағытта іргелі зерттеулер жүргізген қазақ этнологиясына байланысты, кең ауқымды, өзекті мәселелерді қозғаған Ақселеу Сейдімбектің Қазақтың ауызша тарихы еңбегін айтпасқа болмайды. В.П.Юдин далалық ауызша тарихнама деген ұғымды пайдаланған болса, ал осы негізде А.Сейдімбек те шежірелік деректерді зерттеу барысында өзінің шежіре ішіндік зерттеу бағыттарын далалық ауызша тарихнама аясына сыйдырады. Ақаң Қазақтың ауызша тарихы атты зерттеу еңбегінде жаңа тұжырымдарға барып қазақ шежірешілдігін (шежіресін), шын мәнінде, Қазақтың ауызша тарихы деп атауға болады деген тың қорытындыға келеді. Автордың бұл жерде этнология ғылымындағы жаңа пікірді ұсынып отырғанын аңғармау мүмкін емес. Шындығында да, қазақ шежіресі тарихи айналымға адами тұлғаларды нақты енгізетіндіктен және бүкіл шежірелік хикаялар нақты тарихи тұлғалардың ұрпақ жалғастығын бейнелейтіндіктен және мұның өзі әрқашан да ауызша тарих айту жолымен жүзеге асырылатындықтан, мұндай аталмыш ұсынысқа келісуге болады.
Ұлттық тарих айту дәстүрінің негізгі қасиеті қазақтың ұлттық ділі мен рухын қалыптастырды. Мұны Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Тарих толқынында атты еңбегінде терең пайымдаған: ...Сонымен бірге ұлттық сананың кейбір ерекшеліктері де қазақ болмысының құпиясы мен өміршең күштерін нұрландыра алады. Қазақтардың рухани әлемі негізінен ауызекі поэзия дәстүрінің ықпалымен қалыптасып отырған. Қазіргінің талай елін қайран қалдыратын осынау байтақ кеңістікті кернеген поэзиялық әлем тек қана сұлулық пен сезімнің шеңберінде шектелмеген. Ол жаңашылдықтың жалынын лаулата да білген. Содан да болар, қазақтың поэзиялық шығармаларында мейлінше терең танымдық қасиеттер бар. Сондықтан да қазақтың дәстүрлі поэзиясы ұдайы философиямен шендесіп жатыр. Қазақ даласында поэзия тек ақын-жыраулардың ғана еншісі болып қоймаған, ол қазақ мәдениетінің барлық тамырына нәр берген. Қазақты этномәдени тұтастық ретінде танып-түсіну үшін халықтың ауызекі сөзінің құдіреті айрықша мәнді .
ІІІ. Жаңа сабақты бекіту.
1. Ауызша тарих дәстүрі қазіргі заманда тек қана тарих ғылымының емес сонымен қандай зерттейтін ғылымдар әдіснамасының құрамды бөлігіне айналды?
2. Ақселеу Сейдімбектің қандай еңбегін айтпасқа болмайды?
IV. Қорытындылау
№ 2 сабақ
Мерзімі:
Сабақтың тақырыбы: Ауызша тарихтың бесаспа зергері
Сабақтың мақсаты: Ауызша тарихтың бесаспа зергері туралы баяндап мағлұмат беру. Деректермен жұмыс кезінде логикалық ойлауды, есте сақтау қабілетін жетілдіру және деректерді салыстыра отырып,қорытынды шығаруға үйрету. Өткен тарихқа құрметпен қарауға тәрбиелеу.
Сабақтың әдіс-тәсілдері: баяндау,сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі
ІІ. Жаңа сабақ
Қазақтың қолы тәуелсіздікке жеткелі дәстүрлі тарихпен әуестенушілер көкмайса көктемде көкті көмкерген бәйшешектей кең өріс жайды. Кеңестік тоталитарлық жүйе тұсында аузынан ауыздығы алынбай, тежеулі өмір кешкен қазақ тарихшылары ойланып-толғанып, өздеріне-өздері келіп, өзіндік мүмкіндіктерін танытқанша әдебиет пен өнерге жақын қазақ зиялылары дәстүрлі тарихымыздың кейбір маңызды бағыттарында айтарлықтай аршынды қадамдар жасап үлгерді. Солардың арасында кескін-келбеті, өзіндік дара болмысы қазақ сал-серілерінің еңселі тұлғасын еріксіз еске түсіретін Ақселеу Сейдімбек қазақтың этникалық болмысының білгірі ретінде тұлғалана түсті.
Бұрындары да өзінің әртүрлі прозалық шығармаларында, Күмбір-күмбір күмбездер тәрізді тарихи танымдық очерктер шоғырында, тамыры терең тылсым тарихтан бастау алатын қазақ дәстүр-салтының сан қырлы қатпарларын нәзік сезімталдықпен қозғап, толғана жазған ғылыми мақалаларында, ата-бабаның бесаспап өнерінен бастау алған ғажайып күй саздарының таңғажайып сырларын тербете зерттеген монографияларында және тағы да басқа әртүрлі мәдени тағылымның аса маңызды мәселелерін қозғап, оларға тың деректер мен тұжырымдар қосып, сонымен бірге өзінің осы бағыттардағы қызықты да, тың да, жаңашыл пікірлері мен тұжырымдарын әрқашан оқырманға ұсынып дағдыланған жазушы тәуелсіздік тұсында біржолата этнографиялық зерттеулерге бет бұрып, осы бағытта елге жақсы танымал, дарынды білгір ғалымның деңгейіне көтеріліп үлгерді. Бұрындары Ақаңның жазғандарын қалың қазақ ортасында өзіндік тәлім-тәрбие алған, ұлттың қанықты рухына мейлінше суарылған, тарихи танымды қызыға насихаттаушы талантты журналшының өзіндік әуесқойлығы ретінде қабылдап, жаратушының өзі ғылыми-зерттеуге бейім етіп жаратқан оның ерекше қасиеттерін аңғара қоймаған тарихшы-этнографтардың өздері де Ақаңның осы бағыттағы іргелі зерттеулерінен кейін оны өзіндік ғылыми кескін-келбеті, өзіндік бедерлі ғылыми соқпағы бар этнолог-тарихшы ретінде қабылдай бастады. Осы айтылғандардың нақты көрінісінің және жарқын үлгісінің бірі - қазір қолымызға ұстап отырған Қазақтың ауызша тарихы атты зерттеу еңбек. Бұл кітап өзінің ішкі құрылымы, жазылу стилі және көтерген мәселелері, сондай-ақ ғылыми бағыттары жөнінен өзінен бұрынғы этнографиялық мазмұнда жарық көрген зерттеулердің ешбіріне ұқсамайды. Зерттеу іргелі-іргелі бес тараудан тұрады. Оның алғашқы тарауы Шежіре және тарих өзіндік тың да, жаңа көзқарастарға толы. Онда елтану мектебі, тарихнама, этнология және ру-тайпа жүйесі, түркі ру-тайпалары және тарихи кезеңдер, қазақ шежіресіндегі уақыт табы және тағы басқа маңызды мәселелер нақтылана зерттелген. Егер Ақселеу Сейдімбекке дейінгі этнографтар, мысалы, дәлірек айтар болсақ, В.П.Юдин далалық ауызша тарихнама деген ұғымды пайдаланған болса, ал осы негізде А.Сейдімбек те шежірелік деректерді зерттеу барысында өзінің шежіре ішіндік зерттеу бағыттарын осы ДАТ-тың (далалық ауызша тарихнаманың) аясына сыйдырған болса, енді біз пікір айтып отырған еңбекте автор жаңа тұжырымдарға барып қазақ шежірешілдігін (шежіресін), шын мәнінде, Қазақтың ауызша тарихы (ҚАТ) деп атауға болады деген тың қорытындыға келеді. Автордың бұл жерде этнология ғылымындағы мүлде тың, жаңа пікірді ұсынып отырғанын аңғармау мүмкін емес. Шындығында да, қазақ шежіресі тарихи айналымға адами тұлғаларды нақты енгізетіндіктен және бүкіл шежірелік хикаялар нақты тарихи тұлғалардың ұрпақ жалғастығын бейнелейтіндіктен және мұның өзі әрқашан да ауызша тарих айту жолымен жүзеге асырылатындықтан, мұндай жаңа ұсынысқа, негізінен, келісуге болады. Әрине, ауызша тарихқа тек қана қазақ шежірешілдігі ғана жатады десек, тар өрісті пікір айтар едік.
Тамыры тереңнен бастау алатын, ежелгі тарихи тұлғаны бүгінгі күнге көркемдеп те, айшықтап жеткізген әртүрлі аңыз-әңгімелер мен қиссалар, жыршыларымыз таңды таңға ұрып жырлайтын тарихи дастандарымыз бен тарихи жырларымыз, мысалы, Мұрын жырау жырлаған Қырымның қырық батыры ауызша тарихтың адам таңданарлықтай ғажайып үлгісі емес пе?! Белгілі тарихшы-археолог Егоровтың Историческая география Золотой Орды деп аталатын іргелі зерттеу еңбегінде Қырымдағы Қырық ер қаласына байланысты қазба жұмысының қорытындыларын нақтылап айтқаны бізге белгілі. Қырық ер қаласын Шайбанның әскерінің қандай қиыншылықпен басып алғанын әйгілі ортағасырлық Шайбани-нама атты деректен де айқын аңғарған болатынбыз. Осыларды бір ауыз сөзбен қорытар болсақ, Мұрын жырау ауызша жырлаған тарихи ахуалдың шынайы тарихқа сәйкестігі назар аудартады. Ондағы айтылатын Шора Нәрікұлының өзінің ерліктері және бабаларының өмір тарихы орыс деректеріндегі жылнамалық мәліметтерге толық сәйкес келеді. Мұның бәрін айтып отырғанымыз, А.Сейдімбек әңгімелеп отырған қазақтың ауызша тарихы (ҚАТ) бүгінде қағазға түскен жазба тарихымызды жаңа деректермен толықтыратын және тарихтағы адам тұлғасының айшықты орнын айқындай және нақтылай түсетін, әсіресе, ежелгі және ортағасырлық тарихымыз үшін аса қажет. Осы тұрғыдан алғанда зерттеушінің қазақтың шежірешілдік зердесінде адам - тарихтың ең басты тұлғасы, ал адам сапасы - тарихтың қозғаушы күші деген қорытындысы, шынында да, бүгінгі тарихымыз үшін аса өзекті және маңызды. Мұны қазіргі кезеңде бізден гөрі ресейлік ғалымдар айқынырақ түсінгендей. Өйткені олар коммунистік жүйенің омақаса құлағанын жедел ескеріп, бұрын тарих ғылымында қалыптасқан тарих - таптар күресі деген принциптің орнына тарих - адам қызметі деген жаңа ұстанымды орнықтырып үлгерді. Мұндай жаңа методологиялық ұстанымның маңыздылығын жақсы түсінген А.Сейдімбек бұл мәселеде де өзінің хабардар екенін зерттеу еңбегінде айта кетуді ұмытпаған. Алдын ала айтарымыз, ғалымның қазақтың шежірешілдігін ауызша тарихтың аса маңызды көрінісі ретінде сипаттаған көптеген ұнамды пікірлерімен келісуге тура келеді. Өйткені шын мәнінде, автор қазақ шежірешілдігінің қыры мен сырын жақсы меңгерген, өзі де - осы салада нақты зерттеулерді көптеп өмірге келтірген дарынды зерттеуші. Ұзақ жылдар бойы зерттеу жұмысында шежірелік деректерді жан-жақты талдап, жүйелеп, жинақтап, осы саланың ыстығы мен суығына төзіп, әбден академиялық дәстүр аясында іздене жүріп қалыптасқан шежіретанушы ғалым осы - А.Сейдімбек.
ІІІ. Жаңа сабақты бекіту.
1. Ауызша тарихтың бесаспа зергерілері дегенді қалай түсінесіндер?
2. Ауызша тарих бесаспап зергерлеріне нелер жатады?
IV. Қорытындылау
№3 сабақ
Мерзімі:
Сабақтың тақырыбы: Қазақтың тәуелсіздігін алу
Сабақтың мақсаты: Оқушыларға Қазақтың тәуелсіздігін алу және ауызша тарихтың дәстүрлі құндылықтары туралы түсінік беру. Қосымша материалдарды пайдалана отырып, оқушыларды өзіндік жұмыс істеуге тәрбиелеу. Оқушыларға адамгершілік, имандылық тәрбие беру.
Сабақтың әдіс-тәсілдері: баяндама , сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі
ІІ. Жаңа сабақ
Ақселеу Сейдімбектің Қазақтың ауызша тарихының, оның ішінде шежірелік дәстүрдің тарихнамасының мәселелерін жан-жақты талдауымен де негізінен алғанда, толық келісуге болады. Оның әйгілі тұлғаларымыздың өмірлік дерегі туралы шежірелік баяндарды әлем халықтарының тарихында кездесе бермейтін бірегей рухани феномен ретінде бағалауы шежірелік түзілім тарихын терең білетін маманның көзқарасы түрінде қарастырылуы қажет. Еңбектері Алтын Орда тұсынан бері қарай шежірелік сипатта жазылған ортағасырлық авторлардың, соның ішінде мұсылмандық тарихи әдебиет өкілдерінің, шынында да, Қазақ тарихы үшін аса құнды деректік мәліметтер беретінін қазіргі тарихымыз айқын аңғарып отыр.
Ақаңның Этнология және ру-тайпалық жүйе тақырыбы бойынша теориялық және методологиялық мәселелерді тереңдете қозғағанын да осы еңбектен байқап отырмыз. Мұнда зерттеушінің негізгі ғалымдардың, оның ішінде өзіміздегілер ғана емес, ресейлік және шетелдік авторлар да бар, еңбектерін шолып шығуының өзі осы мәселеден дерек іздестірген зерттеушілерге айтарлықтай көп көмек көрсететінін айта кеткен жөн.
Осы біз әңгімелеп отырған қазақ этногенезінің күрделі мәселелерін көшпелі дәстүрлі өмір салтымен байланыстыра қарастырған кітаптағы тартымды да қызықты пікірлердің этникалық тарихқа тың да жаңа көзқарастарды алып келетінін осы бағыттағы зерттеулермен айналысып жүрген кез келген ізденуші айқын аңғарады.
Ақаңның Қазақ хандығы тұсында етек-жеңі жинақталған қазақ шежіресінің бүге-шігесін ғана емес, қазақты құраған ежелгі түркі ру-тайпаларының тарихи тамырларынан да және олар бастан кешкен күрделі тарихи кезеңдердің өзіндік ерекшеліктерінен де айтарлықтай хабардарлығынан біз пікір айтып отырған еңбекпен танысқан оқырман бірден аңғарады. Онда қазақ ру-тайпаларының түркілік тек-тамырлары нақты көрсетіліп, олардың басынан өткен байырғы заманнан бері қарайғы кезеңдер жікке бөлініп талданған. Осы орайда зерттеушінің түркі дүниесінің тарихын терең этникалық тамырларын жаңа, тың қорытындылармен белсенді түрде толықтырған әлемге танымал татар ғалымы М.З.Закиевтің Происхождение тюрков и татар деп аталатын әйгілі еңбегіне сүйене отырып, өзіндік топшылауларға келгенін байқаймыз.
Түркілер тарихына әрқашан жанашыр болған М.З.Закиев тәрізді әйгілі ғалымның түркі тарихын бірнеше этникалық кезеңдерден өткізетінін жақсы білеміз. Бұл пікірлер нақты да ғылыми тұжырымдар мен шынайы шындық іздеген ғалымдарды жаңа тарихи белестерге шақырады. Бізді қуантатыны - Ақаңның осындай түркі дүниесі құрметтеген белгілі білгір ғалыммен пікірлес болуы дер едік. Осы негізде Ақаң түркі ру-тайпаларының тарихын төрт кезеңге бөлетінін айта кеткен жөн. Бірінші кезең - байырғы заманнан басталып, Түркі қағанатына дейін қалыптасқан ру-тайпалар тарихын қамтиды. Екінші кезең - Түркі қағанатынан басталатын Шыңғыс хан шапқыншылығына дейін созылатын кезеңде қалыптасқан ру-тайпалардың өткенін бағамдайды. Үшінші кезең - Шыңғыс хан шапқыншылығынан бастап Алтын Орданың ыдырауына дейін созылатын түркі ру-тайпаларының әлеуметтік-этникалық тұрғыдан едәуір өзгерістерге ұшыраған, Ақаңның сөзімен айтқанда, түркі тектес халықтардың жеке-жеке ұлт болып ұйысу алдындағы тарихи толғақты кезеңі болып табылады. Төртінші, соңғы кезең - Алтын Орда ыдырағаннан кейінгі ру-тайпаларының төл этнонимдерін орнықтырған жаңа топтарының қалыптасу кезеңі ретінде көрініс береді. Мұнда қыпшақ тобы, қыпшақ-ноғай тобы, қыпшақ-қырғыз тобы, оғыз тобы, қарлық тобы, шуаш тобы, сақа тобы тәрізді тілдік-этникалық тұрғыда жаңадан қалыптаса бастаған түркі тектес халықтардың одақтары ғылыми тұрғыдан тұжырымды да, нақты сипатталған.
Сонымен бірге мақал-мәтелдерді зерттеуге арналған тараушада да Ақаң халықтың рухани мұраларынан жан-жақты хабардар екенін айқын аңғартқан. Бұл тараушада жүзге кірмейтін рулар, өзге ел-жұрттар жайында, үш жүздің ру-тайпалары туралы мақал-мәтелдер топтастырылған. Олардың ішінде қазақ этнологиясынан нақты мәлімет беретін мақал-мәтелдер аз емес. Зерттеушінің қазақ ру-тайпаларының ұрандарын, олардағы ен-таңбаларымен байланыстыра қарастыруы да Ақаңның халықтық білімнен терең сусындағандығын айқындай түседі. Тегінде, зерттеушілер арасында ен-таңба деген атауды Ақаң алғаш рет арнайы айналымға қосып отырған ғалым болса керек. Осындайда қазақ арасына кеңінен танымал бұл мәселе осы кезге дейін тарихымызда елеусіз қалып келгенін айта кеткеніміз жөн деп ойлаймыз.
Зерттеуді аяқтайтын Қазақ болмысы атты соңғы бесінші тарау этнографиялық түйіннен және тұжырымнан тұрады. Мұнда қазақ халқына тән кейбір түсініктер нақты екшеленген. Қазақтың дәстүр-салтын ұмытып бара жатқан қазіргі ұрпаққа ғана емес, қазақ этнографиясын зерттеумен айналысатын мамандарға да бұл тараудың жаңа идеялар мен стратегиялық ой-толғамдар берері анық.
Қорыта келгенде, Ақселеу Сейдімбек өзінің Қазақтың ауызша тарихы атты еңбегінде шежірелік деректерді пайымдаудың жаңа халықтық этнографиялық үлгілерін ұсына алған. Мұнда автор, шынында да, көрнекті этнолог Ж.Артықбаев айтқандай, тақырыпқа тікелей немесе жанама кіретін ондаған-жүздеген мәселелерді кітапқа артып алған.
ІІІ. Жаңа сабақты бекіту.
1. Ақаң түркі ру-тайпаларының тарихын қанша кезеңге бөлетінін айтаты?
IV. Қорытындылау
№4 сабақ
Мерзімі:
Сабақтың тақырыбы: Ұлттық ою-өрнектерінің тұлға тәрбиелеудегі ролі
Сабақтың мақсаты: Шәкірттерге қолөнер арқылы жан - жақты эстетикалық тәрбие беру, оларды баулу, адамзат қоғамында бұрын - соңды жасалған мәдени
мұраны жүйелі меңгеруге мүмкіндік беру. Жалпы әлемдік рухани
игіліктерді бағалай білуге тәрбиелеу.
Сабақтың әдіс-тәсілдері: Баяндама, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі
ІІ. Жаңа сабақ
Ұлттық мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа аманаттау Мәдени мұра бағдарламасының басты мақсаты деп, Елбасымыз Н. Назарбаев өзінің ұлттық мәдениетімізді дамыту жолындағы үндеуінде көрсеткен. Халықтың көркем қолөнерін одан әрі дамыту қоғамдық ұйымдардың, шығармашылық одақтардың, министрліктер мен ведомостволардың назарын баса аудару қажеттігі айрықша атап көрсетілді.
Жоғарыда аталған қаулыларда, сонымен қатар елде көркем қолөнерін одан әрі дамыту мақсатында қолөнер саласы қызметкерлерінің көпшілікке арналған тұрмыстық тұтыну бұйымдарының көркемдік дәрежесін арттыруға барлық жерде бірдей үнемі атсалыса бермейтіні сирек кездесетін көркем шығармалар жасау кеміп, жергілікті жерлерде халықтың қолөнері кәсіпорындарын ұйымдастырудың мінсіз жүйесі жасалмағаны: көп ретте халықтың қолөнеріндегі негізгі тұлға ретінде суретшілердің, халық шеберлерінің ролі жете бағаланбайтыны, халық шеберлерінің мұқтажына тиісінше көңіл бөлмейтіні ескертілген болатын. Республикамызда бұл салада осы уақытқа дейінгі атқарылып келген алуан түрлі жұмыстарды еске ала отырып, оны жоғарыда аталған маңызды құжаттарды қойылған міндеттер дәрежесінде жақсарта түсу кезек күттірмейтін мәселе екені мәлім.
Қазіргі қоғамымызда рухани бай, терең білімді сәндік қолданбалы өнерінің туындыларын, әсіресе, көнеден келе жатқан асыл қазыналарды бағалап, зерттей білетін, оны ары қарай жалғастыра отырып, әлем мәдениеті деңгейіне көтеретін, халық мұрасын дамытатын, танымдық белсенділігі жоғары жас ұрпақты тәрбиелеп шығаруға тиіспіз. Негізінде қолөнері көне заманан бері халық тұтынып келе жатқан ұлттық мүліктер мен заттарға таяқша салып оюлап қарапайым әшекейлеуден бастап, қазіргі дәуірдегі айналаны қоршаған табиғат құбылысын ағашқа, сүйек, керамика мен түсті металға, жасау жиһаздарға бейнелейтін сюжетті өрнектермен әшекейлеуге дейінгі жоғары дамыған кезіне келіп жетті.Тарихи жазба ескерткіштер мен архиологиялық қазба деректерге қарағанда Қазақстан жерінде қолөнер кәсібі бұдан екі жарым мың жыл бұрын, әрбір дәуірде өзінің өшпес ізін қалдырып, талай тайпалардың творчествосы арқылы қалыптасып, мәдени мұраға айналған.
Қазақстан және көрші мемлекеттерде қазір зерттеулер жүргізіле бастауы халқымыздың тарихы мен этнографиясына айтулы үлес қосары сөзсіз. Сонау сақ дәуіріндегі мәдени мұралар мен кейбір материалдарыдың, байлықтың қалдықтарынан қазақ халқы ертедегі сақтардың бірден - бір мұрагері екендігі көрінеді. Бұл туралы Грек, Рим саяхатшыларының еңбектерінде, парсы, араб жылнамаларында да айтылған. Тіпті бертіндегі белгілі зерттеуші С.В.Руденко сияқты бірқатар орыс ғалымдары сақтардың мұрагері. Қазақ халқы екенін дәлелдеп те берді. Тарих ғалымдарының кандидаты Кемел Ақышев ашқан, Іле бойынан табылған алтын киімді адам мен Мир Қыдырбаев тапқан Тасмола қазынасын туған жеріміздің топырағында болған ата - бабаларымыздың қолөнер мәдениетін көрсететін теңдесі жоқ жаңалық. Ғалымдарымыз арнайы экспедиция кезінде аралап жүріп Жетісу аймағынан бастап Сыр елі, Маңғыстау атырабы мен Торғай, Қорғалжын өңірі, орталық Қазақстан, Қарақалпақ АР мен туысқан Өзбекстан территориясында тұратын қазақтардың тіліндегі кәсіби сөздерге (киіз үй және оның жасау жиһаздарына, зергерлік, өрмек, алаша, кілем, ши тоқу, сырмақ сыру, етікшілік, тігіншілік, ою - өрнек, тас қашап, үй салу, ағаш шеберлігі өнеріне) байланысты көптеген материалдар жиналды.
Өнерді құрметтеген халық, шеберлерді де ізгі ілтипатпен елдің құрметті адамдары қатарын қосқан. Әдебиет пен өнер мәселесінде азаматтық көзқарасты, суреткер интелегенция жөніндегі сергек ықыласты, оның шығармашылық ізденісіне көмек көрсетуді принциптілікпен ұйымдастырып отырды. Қандай да болсын шығармашылық қоғамдық мәнін бағалаудың басты өлшемі, әлбетте, оның идеялық бағыты болып келді және солай болып қала береді.
Әрине қолөнердің халық қажетін өтейтін тамаша үлгілері көп. Солардың табылмай, танылмай жатқан тоқу, алуан түрлі кілем, бау, басқұр, алаша, қоржын, аяққап тоқу мен текемет басып, сырмақ сыру, түс киіз жасау сияқты өнері кең тараған.
Міне осындай мәдени мұраны көне деп қарамай, оны байырғы байлығымыз деп бағалап, халықмыздың тұрмысы қажетін өтеуге тиімді пайдалануымыз керек.
Қазақ халқының мәдени асыл қазынасының бір саласы және ұлттық келбетін айқындап бейнелейтін өнер түрі ою - өрнек. Қазақтың ұлттық ою - өрнегінің бірнеше ондаған ғасырлық тарихы бар, атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып, үнемі қолданыста болып, дамып келе жатқан өнер түрі.
Ою - өрнек өте ежелгі өнер. Оның ұзақ та қызық тарихы бар. Бұдан бір - екі жүз жыл бұрынырақ адамдар табиғатқа қазіргіден гөрі мүлдем өзгеше қараған болатын. Табиғат олардың анасы еді, ол адамдарды асырайтын, киіндіретін, емдейтін, сонымен бірге, құрметтеп күтпегені үшін жазалап та ала алатын. Ай мен Күн, теңіз бен шөл, жел мен жартас, жануарлар мен өсімдіктер ойлай біледі, сезеді, сөйлей алады және адамға көмек бере алады немесе одан кек қайтара алады дегенге пенделер сенетін.
Қазақтың ою - өрнек деген қос сөзі біріге келіп, латынша орнамент деген ұғымды білдіреді. Ою белгілі бір затты ою (тас, темір ағаш, сүйек, былғары, тері, қағаз, мата). Ойылған, кесілген, қиылған оюды екінші бір затқа кіріктіріп, жымдастырып, желімдеп, жапсырып әшекейлейді, әсемдейді, түрлендіреді.
Оюшы шебер іскерлігмен қатар аталып, құрметтелетін, өнерде өзіндік орны бар адам. Ою - өрнек халықтық мұра. Кез келген халықтың дәстүрлі өнері сол халықтың ғасырлар бойы бастап келген өмір салтының, нанымы түсінігінің, арман - аңсарының жарқын айғағы. Қазақтың қолөнері, оның ішінде ою - өрнегі өзінің төлтума бітім қасиетімен, көркемдік мән мағынасы мен шын мәнінде халқымыздың уақыт тезінен өткен асыл қазынасы. Соңғы кезде рухани өміріміздегі өзгерістерге байланысты жас ұрпақты ұлттық дәстүр негізінде тәрбиелеуге бет бұра бастағанымыз белгілі
Адам өзінің күнделікті өмірінде көріп, қолданып жүрген заттардың жай ған заттар емес, әдемі, көз қуантарлық күнделікті тұрмыс - тіршілігінде ыңғайлы екенін байқайды. Қазақ халқының көне дәуірден ұрпақтан - ұрпаққа, әкеден балаға сабақтасып, өзіндік тарихымен, әдет ғұрпымен танытқан мұрасы - қолөнер.
Қолөнердің халықтық әлеуметтік, салт - тұрмысында алатын орны қаншалықты биік, жоғары екеніне сене алсақ оның ішінде қолөнерді нақышына келтіріп, әдемілік, әсемдік дүниенің ауқымын кеңейткен ол ою - өрнек.
Халқымыздың ою - өрнегі кең даланы мекендеген көшпелі талай тайпалар өнерінің әсерімен замандар бойы қалыптасып, белгілі бір жүйеге келген ою - өрнек үлгілері. Алғашқы ою - өрнек үлгілері алғашқы андронов мәдениеті мен байырғы сақ, ғұн, үйсін өнері мұраларынан геометриялық, зооморфтық (жан - жануарлардың табиғи және фантастикалық бейнелері), қиял ғажайып ою - өрнектер (аспан, жер символы) ретінде көрінеді. Олар негізінен мал шаруашылық, аңшылық, әдет - ғұрып, үй жабдықтары мен сән - салтанат бұйымдарын, батырлар қару жарағын әсемдеуге қолданылған. Ұнамды жасалып биязы көркемделген өнердің көне мұралары (алтын тәжілер, ағаштан, қыштан, теріден өңделіп жасалған ыдыстар, түкті кілемдер мен кестелі заттар т.б.) біздің заманымыздан бұрынғы УІІІ - І ғасырларда ою - өрнек өнерінің ерекше дамығынын көрсетеді. У-УІІ ғасырларда зергерлік өнері мен кілем тоқу өнерінің жан - жақты дамуына байланысты ою - өрнек өрнегі де өркендей түскен. Ертеден келе жатқан ескерткіштерде қошқар мүйіз, түйе табан оюлары басым қолданылса, У ғасырдан бастап қырық мүйіз, шытырман, таңдай, құман басу т.б. күрделі ою - өрнектер мен толыққан. Ою - өрнектер заттардың көлемі мен формасына, ерекшелігіне, жұмсалатын мақсаттарына қарай ойластырылып жасалады. Кілемдер алғаш ру үлгілеріне (керей үлгі, ою - өрнек түріне тақыр кілем, түкті кілем т.б.) қарай алатын болған. Қазақтың сән және қосалқы өнері туындылары орта ғасырларда (УІІ-ХУІІғ.) көлемі жағынан тұрпатты, шеңбер мен ромба пішініне келтіріліп айқын ою - өрнектермен (ішінара құс пен маймыл бейнелі) көркемделсе, ХУІІІ - ХІХ ғасырларда ұлттық дәстүр жетекші орын ала бастайды. Үй жиһаздарында көбінесе ашық түсті, айшықты жайылмалы (текеметтерде), ақ - қаралы графикалық (сырмақтарда), қызыл мен қара түске құрылған (тұс киіздерде), алқызыл құлпырмалы (түкті кілемдерде), геометриялық ұласымды, текшелі (алаша, басқұр, тақыр және арабы кілемдерде), конструкциясы, аралас (кебеже, сандық, жүкаяқтарда) ою - өрнектер қолданылады. Кестелеу зерлеу, тоқыма әдістері арқылы жасалатын тұтыну заттары мен киім - кешек өрнектері басқа ою - өрнектерге қарағанда нәзік, ұтымды әрі көркем жасалуымен ерекшеленеді. Ел арасында тұрмыстық ою - өрнектермен қатар ертеден келе жатқан өнердің бір түрі - архат ою - өрнек.
Ғимараттарда (Тараз моншасы т.б.) ою - өрнекпен әсемдеу УІ ғасырдан қолданыла бастады. Кейінен салынған Отырар, Сауран, Сығанақ қалаларында да ою - өрнектер өзінің ұлттық қолтаңбасын айқын байқатты. Мысалы, Тараз моншасындағы кереге өрнек Айша бибі күмбезінде геометриялық ырғақпен байи түскен. Ахмет Яссауи ескерткіштерінде жергілікті халықтың ою - өрнек үлгілері басым қолданылған. ХІХ - ХХ ғасырларда бояулы өрнектермен безендірілген күмбездер, мазарлар, оюлап қашалған құлпытастар көптеп тұрғызылған кезде де қазақтың ұлттық ою - өрнектерінің барлық түрлері көне дәуірден келе жатқан бастапқы нұсқасын сақтап қалған.
Қазақтың ұлттық оюларының қазіргі түрлері композициялық жағынан нақты әрі мейлінше жетілдірілген (шаршы ою), Аралас өрнек түрлері де жиі кездеседі. Арнайы жоғары білім алған жастар творчествосынан (текемет, кілемдерде) ою - өрнекті белгілі бір мазмұнға құру байқалады.
Ою - өренек адам баласының ақыл - ойларының толып - толқуымен, жүрегінің лүпілінен, өзінің айнала қоршаған ортадан туған образдар. Гүлдің, жапырақтың, жан - жануардың бейнелері нақты сол шын қалпында берілмей, көшірілмей, образдар арқылы ою - өрнекке айналып, қолдану аясына ерекше мәнермен, үндестікпен, әуенмен жеткен. Бұл - халық білімінің, шеберлігінің өсіп, ою - өрнек өнеріне қосқан үлесі, тапқырлығы.
Қазақ қолөнерін жоғары бағалап, талдау жасап, оның ішінде ою - өрнекті топтастырып бір жүйеге келтірген этнограф, тарихшы, әдебиетші, өнертанушы ғалымдарымыз Ш. Уәлиханов, Ә. Марғұлан, Х. Арғынбаев, С. Қасыманов, М. Мұханов, О. Жәнібеков, Т.Бисенов. Оюлар әр шикізаттың физикалық қасиетіне , пайдаланатын өнер бұйымының қолдану аясына байланысты рельефті, барельефті болып шешіліп, жазықтықта қалай қолданса, кеңістікте де солай орын алады.
Ою - өрнектің классификациялық негізгі мәнері төрт топқа бөлінеді.
Ауыздықта үш ерінді, деп бұйырды жаратқан.
Өлшем, ырғақ, рең - осы, сұлулықты таратқан.
Ою - өрнек (латынша орнамент - әсемдеу, сәндеу) - геометриялық және бейнелеу элементтері жүйелі ырғақпен қайталанып отыратын, әрі үйлесімділікке құрылған өрнек - нақыштар. (Қазақ энциклопед. А.627.б.)
Ата - бабаларымыз малдың ерекше қасиеттеріне бағалап, ән - жырға, күйге қосқан. Күн көрісі төрт түлік мал болған көшпелі қазақтың мал жүнінен, қыл қыбырынан иіріп киіз үй жасауларын, киімдерін тоқығаны, ал сүйегінен,мүйізінен және терісінен илеп, күнделікті тұрмысқа қажетті заттарын дайындағаны, осы асыл бұйымдарға қиыннан қиыстырып алуан түрлі шытырман ою - өрнектерді түсіріп отырғаны тарихтан мәлім.
Осыдан туындайтын қазақ әйелдерінің тоқу өнері де қаншама тарихи оқиғалар болуына қарамастан, ұрпақтан - ұрпаққа мирас болып қала берді. Ұласып келе жатқан ою - өрнектерден сол кезеңнің кескін - келбеті елестейді, халықтың салты, әдет - ғұрпы, тіршіліг, дүниеге көзқарасы, тіпті көңіл - күй сезімі айқын көрініп тұрады. Сол үшін де туысқан түркімен халқы Жайшы алдыма кілеміңді көрейін мен жүрегіңді деп бекер айтпайды. Мысалы қазақ халқының ежелгі әдет - ғұрпы, салты бойынша бөтен жерге,алыс ауылға ұзатылған қыз баланың белгілі бір уақыттан кейін төркін жағына сәлемдеме жіберуі тиіс болған. Осы салт бойынша тұрмысқа шыққан қыздың үйіне жіберген сәлемдемесінде алақандай ақ жарғаққа көгершін мен гүл бейнесі кестеленсе немесе құсмұрын, құстұмсық ою - өрнекті түскиіз, басқұр, жүзік сияқты зат келсе, ата - анасы баласының барған жерінде басы бостандықта, құстай ерікті, жағдайы жақсы екенін ұғынатын болған.
Сондай - ақ ою - өрнек элементтері арқылы халықтың арман - мүддесі, дүниетанымы берілетінін мынадан көруге болады. Пазырықтан табылған сақ дәуіріндегі кілем үлгісінде Ел, Байлық, Қорғаныс ұғымдары шартты түрде Таңба, Марал, Салт атты сарбаз бейнесі ретінде берілген, Мұндағы символды ұғымның мегзері - елді, ел мұрасын сақтау. Сондай - ақ, УІ - УІІ ғасырларда қалыптасқан Қорған өрнекті кілем үлгісінде қала, өзен, күмбез, су, қорған бейнеленген. Бұл кілемдегі шартты түсініктің тұспалы кіндік кесті мекеніңді айла - тәсіліңмен қорғай біл.
Демек, ою - өрнектер көркемдік, сәндік үшін қолданылғанымен, шартты бейнелер арқылы шындық елесін туындатып, халықтың өмірге деген талыпыныстарын танытады. Мәселен, найзағайдың жарқылдауы, күннің күркіреу, қардың, жаңбырдың не себептен болатынын түсінбеген ертедегі қазақ халқы күнді, айды,жұлдызды, аспанды,т.с.с керемет күні деп біліп, сол күштерге сыйынған.Ай, күн, жұлдыз тәрізді белгілер сол керемет күштерге табынудан қалаған. Компастың, сағаттың қолданылмайтын кезінде қазақтар бағыты, уақыты күннің, айдың, жұлдыздың қозғалысына қарай болжап білген. Жыл мезгілдері табиғаттан болатын тосын құбылыстарды да алдын ала шамалаған. Ай тууы, Күннің тұтылуы, Ай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих сабағындағы ұлттық құндылықтар
(авторлық бағдарлама)
Талдықорған қаласы
2021 жыл
Мазмұны
1.
Түсінік хат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3-5 бет
2.
Тақырыптық күнтізбелік жоспар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
6-7 бет
3.
Сабақ жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8-78 бет
4.
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
79 бет
Түсінік хат
Жалпақ жұртыңды, иісі алашыңды құрметтеу
алдымен өзің тұрған өлкенің тарихын,
табиғатын танудан, адамдарын ардақтаудан басталады
Н.Ә.Назарбаев
Қазіргі заман талабына сай маман даярлау мен болашақ маман иелерін оқыту бүгінгі таңдағы басты мақсаттар мен міндеттердің бірі екендігі белгілі. Білім берудің тиімді түрлеріне қол жеткізу үшін оқыту үрдесін жүйелі түрде жоспарлау, қолдану, бағалау қажет. Бұл оқушылар мен мұғалімнің жүйелі де жоспарлы іс-әрекетінің нәтижелерінің бір көрінісі. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін Тарих сабағындағы ұлттық құндылықтар курсына арналған бағдарламада көптеген шарттары қарастырылған. Қазақстан Републикасының Білім туралы Заңының 8-бабында білім беру жүйесінің басым міндеттері - азаматтылық пен елжандылыққа, өз Отаны - Қазақстан Республикасына деген сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға және қоғамға қарсы кез-келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу - деп айтылған.
Бүгінгі таңда егеменді Қазақстанда өмір сүріп жатқан жас ұрпақтың бойындағы ерлік пен елдік қасиеттің рухани негізі салт-дәстүрінен, ұлттық мәдени мұраларынан, ел мен жер байлығын қорғап қалған Күлтегін, Тоны көк, Қабыланды, Ер Көкше, Ер Қосай, Едіге, Қарасай, Қабанбай, Наурызбай, Бөгенбай, Сұраншы, Саурық батырлардың ерлік істеріне бастау алады. Сонымен қатар, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан мәдени-рухани мұралар, тастағы жазбалардағы өсиет, өнеге, нақыл сөздер жас ұрпақтың бойында отансүйгіштік , ерлік сезімді ұялатып, олардың туған жерге, өскен елге, ұлт мәдениетіне деген сүйіспеншілік қалыптастыруға игі ықпал етеді.
Ұлттық тарихымыздың белгісіне айналған шешендік сөздер, шежіресінен сыр тартып, салт-дәстүрден, халықтың өмір-тұрмысынан дерек беретін қайнар көзі. Атауларға негіз болған белгілердің барлығын да ұлтымыздың, ата-бабаларымыздың да танымы жатыр деп айта аламыз. Жер - судың атауы-тарихтың хаты деген халық атауында терең мазмұны, сындарлы салмақ жатыр.
Сонымен қатар Тарих сабағындағы ұлттық құндылықтар - анағұрлым маңызды оқиғалардың, кездесулердің, шежірелердің, пайымдаулар мен естеліктердің, қилы тағдырлары мен өмір кезеңдері, жылнамасы жасауға қажетті көп жасап, көпті көрген дана қарттардың ауызба-ауыз әңгімелерін жинап, тіренуге арналған жоба.
Қолданбалы курсты өту барысында пән аралық байланыстар ұдайы болып отыр. Қазақ әдебиеті, жаратылыстану, Қазақстан географиясы, Қазақстан тарихы пәндеріндегі білімдеріне сүйенеді.
Барлығы 34 сағат (1 жыл) 5, 6 сыныптарға арналған.
Бағдарламаның мақсаты: Оқушаларға ауызша тарихамызды зерттей отырып, Оның проблемаларын шешеу жолдарына бағыттай отырып, олардың белсенділігін, іздемпаздық қабілетін қалыптастыру, шығармашылық дағдыларын дамыту.
Міндеттері:
Оқушыларды тарих, география пәнінен алған білімдерін дамыта отырып, ғылыми-зерттеу жұмысына жұмылдыру, оқушының дарындылығын, шығармашылығын арттыру;
Оқушыларды ұлттық тарихымен, шежіресімен толықтай таныстыру;
Оқушылардың жас ерекшелігіне, білімді қабылдаудағы психологиялық-педагогикалық ерекшеліктеріне сүйене отырып, білім жүйесін күрделендіре түсу;
Оқушыларды өз өлкелерінен шыққан өнер адамдарымен, тарихи ескерткіштерімен, Ұлы Отан соғысына қатысқан ардагерлерімен, ардақты аналарымен және ауданның өркендеуіне үлес қосқан азаматтарымен таныстыру;
Сөз мәдениетін, кәсіби тілдік шеберлігін дамыту;
Оқушылардың туған елге, жерге деген сүйіспеншіліктерін арттырып, құрметтеуге баулу.
Оқушының пәнге деген сүйіспеншілігін артырып, туған өлкенің тарихын құрметтей білуге тәрбиелеу;
Тарихтағы құндылықтар
Дегенмен, бұл мәселені педагогика ғылымы тұрғысынан қазіргі талапқа сай шешу үшін ұлттық құндылықтарды сипаттайтын тарихи материалдарын орта буында қалай пайдалану керек дегенді ғылыми-педагогикалық аспектіде қарастырудың маңызы ерекше. Себебі оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеуге қажетті материалдар негізінен орта мектептің 5 - 9 сыныптарында өтілетін пәндерде шоғырланған.
Жоғарыдағы ғылыми еңбектерде ауызша тарихи материалдары әр қырынан зерттелгенімен, біздің жұмысымызда ауызша тарихи материалдары негізінде кіріктірілген бағдарлама бойынша жалпы білім беретін негізгі мектеп оқушыларын елжандылыққа тәрбиелеудің ғылыми-әдістемелік жолдары тұңғыш рет қарастырылып отыр. Оқушы жастарға жаңа әлеуметтік даму жағдайында тарих материалдары арқылы ұлттық құндылықтарды жан-жақты терең танып білуіне тәрбиелеу мәселесінде белгілі қарама-қайшылықтың бар екенін ескере келіп, зерттеу тақырыбымызды Тарих сабағында ұлттық құндылықтар арқылы негізгі мектептің оқушыларын жан-жақты дамыған, ата-баба дәстүрін терең танып білетін тұлға тәрбиелеу деп алып, зерттеу мақсаты: тарих материалдарындағы ұлттық құндылықтарды ғылыми-педагогикалық негіздерінде айқындап, оны орта мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде тиімді пайдалану арқылы оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеу.
Зерттеу нысаны: негізгі мектептегі оқу- тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: тарих сабағында ұлттық құндылықтарды пайдалану арқылы оқушыларды жан-жақты терең танып білуіне тәрбиелеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егерде тарих сабағында ұлттық құндылықтар мектептің оқу-тәрбие үрдісіне пайдаланудың ғылыми-әдістемелік кешені жасалып, оны оқу-тәрбие жүйесіне тиімді пайдаланса, онда оқушы - жастардың өзін-өзі тәрбиелеуге деген ынтасы артып елжандылық сезімі оянатын болады. Өйткені тарихтағы ұлттық құндылықтар оқушылардың жан-жақты терең танып білуіне, ата дәстүріне сезімінің арта түсуіне мүмкіндік туғызатын білімдік те, тәлімдік те дерек көзі болып табылады.
Тұжырым бөлімі
I. Тарих сабағындағы ұлттық құндылық - бесаспа зергері
Қазақтың қолы тәуелсіздікке жеткелі дәстүрлі тарихпен әуестенушілер көк майса көкті көмкерген бәйшешектей кең өріс жайады. Кеңестік тоталитарлық жүйе тұсындағы ауызынан- ауыздығы алынбаған, тежеулі өмір кешкен қазақ тарихшылары ойланып - толғанып өздеріне - өздері келіп өзіндік мүмкіндіктерін танытқанша әдебиетпен өнерге жақын қазақ зиялылыары тарихымыздың кейбір маңызды бағыттарында айтарлықтай аршынды қадам жасап үлгереді.
II. Ұлттық құндылықтар бүгінгі қазақ үшін қадірі хақында.
Қазіргі қазақ қоғамында адамдар арасында байырғы дәстүрлі қарым - қатынас іздерің жойылып бара жатқан кезеңінде оқырман қолына тиген Ақселну Сейдімбетовтың - Қазақтың ауызша тарихы атты кітабы ұлттың құндылықтарымызды сақтауға бағытталған аса зерулі еңбек.
III. Шешендік сөздер.
Қазақ фольколарында жасалынып мақал-мәтел, жұмбақ , жаңылпаштар түрінде айтылатын ғибаратқа толы нақыл үлгілерін шешендік сөздер деп айтылады.
IV. Шежіре және Еуразиялық kөшпелілер тарихы. Тарих сабағындағы ұлттық құндылықтарды- зерттеу методлогиясы мен тәпсілеу мәселесі.
ҚАЗАҚ ШЕЖІРЕСІ - тарих ғылымындағы халқымыздың шығу тегін, таралуын баяндайтын тармағы. Шежіре қазақ, түрікмен, қырғыз, моңғол және т.б. халықтар арасында ауызша сақталған. Бұл халықтардың көне тарихы жөнінде айтылатын мағлұматтар "шежіре", "тайра", "тарих", "сееджер" т.б. болып әр түрлі айтылғанымен "сақтау" деген мағынаны, ал семит-араб тілдерінде "ағаштың бұтағы" деген ұғымды білдіреді. Яғни, арабтар шежірені ата санаумен тікелей байланыстырса, түркілер көнені есте сақтау - тарихты айтумен, тарихпен бір деп түсіндіреді.
Күнтізбелік жоспар (34 сағат)
№
Тақырыптың аты
Сағат саны
Формасы
I. Тарих сабағындағы ұлттық құндылықтың бесаспа зергері
1
Кіріспе. Ауызша тарих қазақ қоғамына зертеудің тиімді тәсілі.
1
ой қозғау,сұрақ-жауап
2
Ауызша тарихтың бесаспа зергері
1
баяндау,сұрақ-жауап
3
Қазақтың тәуелсіздігін алу
1
картамен жұмыс, қимасын жасау
4
Ұлттық ою-өрнектерінің тұлға тәрбиелеудегі ролі
1
лекция,баяндау
5
Танымдық, ұлттық ойын элементтерін тарих пәнінде пайдаланудың маңызы
1
Ой толғау
ІІ . Ұлттық құндылықтар бүгінгі қазақ үшін қадірі хақында
6
Қазақтың ауызша тарихының бүгінгі қазақ үшін қадірлі
2
шығармашылық ізденісі
7
Ауызша тарихтың артықшылықтары
1
ой толғау
8
Ақселеу және ауызша тарих ақауы
2
зерттеу
9
Қазақ тарихи ауызша деректерін жүйелу және талдаудың кейбір мәселелері
1
баяндау
10
Қазақ халқының тарихи жады және ауызша тарихи дәстүрі
1
мазмұндау,ой толғау
11
Ұлт тарихын зерттеу ауызша тарихи деректерін пайдалану: методологиялық мәселелер
2
Сұрақ- жауап
12
Қазақ эпостары - тарихи дерек ретінде
1
зерттеу
13
Қазақтың ауызша дәстүрлі: ұғымы және тәпілеу мәселелері
1
баяндау
III. Шешендік сөздер
14
Қазақ тарихиндағы би- шешендер мұрасы
1
сұрақ-жауап
15
Қазақ халқының шешендік өнері
1
зерттеу,сұрақ-жауап
16
Шешендік сөздер
1
талдау,түсінік беру
17
Сөз тапқанға қола жоқ
1
мазмұндау
18
Қазақтың шешендік өнері
1
таныстыру
19
Шешендік сөздерге тән ерекшеліктері
1
ой толғау
20
Шешендік және сөз мәдениеті тарауынан қайталау, қорытындылау
1
мазмұндау
ІV. Шежіре және Еуразиялық kөшпелілер тарихы. Тарих сабағындағы ұлттық құндылықтарды- зерттеу методлогиясы мен тәпсілеу мәселесі.
21
Қазақ шежірелерінің қалыптасу кезеңі
1
әңгімелеу,баяндау
22
Ауызша дәстүрдегі, шежіредегі түсіндіру құрылымдары және естелік айту
1
саяхат сабақ
23
Қазақ шежіресінің деректері мен материалдары жөнінде
1
баяндау
24
Қазақ шежірелері туралы
1
Баяндау,сұрақ-жауап
25
Қазақ шежірелері - тарихи деректер ретінде
1
Саяхат сабақ
26
Диссертоциялық хронология шеңбері
1
Әңгімелеу,баяндау
27
Шежіренің қазіргі маңызы
1
Зерттеу,сұрақ-жауап
28
Қазақ хандығына шежіре неге керек болды
1
мазмұндау
29
Есім хан реформасынан кейінгі қалыптасқан шежіре
1
Баяндау,сұрақ-жауап
30
Алаштан басталған шежіре
1
Саяхат сабақ
31
Білімді тиянақтау Қорытынды, тест сабақ
1
сұрақ-жауап
Барлығы
34
Оқушылардың оқу жетістіктерін бағалау жүйесі
Қандай да бір мәселені шешуде оқушылардың қалай ойлайтындығын, олардың ой-өрісін біліп отырудың маңызы зор. Өйткені бұл - оқушылардың қаншалықты пайымды білетіндігін, олардың оқылған материалды қаншалықты жақсы меңгергендігін анықтауға мүмкіндік береді.
Оқушы білімін бағалауда мұғалімге көп талап қойылады. Оқушылардың жауап беру мүмкіндігі мен өз бетінше іздену дағдысын ескере баға беру тиімді. Олардың білімін жеке тапсырмалар беру арқылы да анықтауға болады.
Оқушының қабілетін, қабылдау және меңгеру деңгейіне қарай оқушылардың теориалық-практикалық білімін сараптау деңгейінде мынандай диагностика арқылы көрсетуге болады:
1. Өз бетінше жұмыс істеу қабілеті.
2. Үй тапсырмасын орындау дәрежесі .
3. Жаңа тақырыпты меңгеру қабілеті.
4. Логикалық ойлау қабілеті
5. Қосымша сұрақтар қою белсенділігі.
Бұл барлық оқушының білім сапасын арттыруға септігін тигізіп, тақырыптың қай бөліміне олардың назарына баса аударуды анықтауға мүмкіндік береді.
№ 1 сабақ
Мерзімі:
Сабақтың тақырыбы: Кіріспе. Ауызша тарих қазақ қоғамына зертеудің тиімді тәсілі.
Сабақтың мақсаты: Оқушыларға ауызша тарих қазақ қоғамына терттеудің тиімді тәсілімен таныстыру.Оқушылардың шығармашылық жұмысқа баулу, сөйлеу мәнерін дамыту.Халқымыздың өткен тарихын білуге, халық мұрасын құрметтеуге тәрбиелеу.
Сабақтың әдіс-тәсілдері: ой қозғау, сұрақ-жауап.
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі
ІІ. Жаңа сабақ
Ауызша тарих дәстүрі қазіргі заманда тек қана тарих ғылымының емес сонымен қатар әлеуметтану,саясаттану сияқты қоғамды зерттейтін ғылымдар әдіснамасының құрамды бөлігіне айналды.Қазіргі заманда әлемнің белді университеттері мен зерттеу институттарындағы Oral history орталықтары осының айғағы болса керек. Осы зерттеу тәсілінің бастауларына назар аударсақ XIX ғасыр ортасындағы белгілі француз тарихшысы Сорбонна университетінің профессоры Жюль Мишле, өзінің Француз революциясының тарихы, атты еңбегіне кірісер алдында мен үшін жазба құжаттар көптеген деректердің біреуі ғана деп айтқан болатын. Мен ауызша дәстүр дегенде, бөлек адамдардың пікірлерінен қалыптасатын ұлттық дәстүрді айтамын дей келе: бәрінің айтқаны мен қайталағаны - шаруалар да, қала тұрғындары да, қарттар да, әйелдер де, тіпті балалар да; ауылдағы тавернаға кіргенде не естідіңіз; жолда бос жүрген саяхатшыны кездестіріп, олармен жаңбыр туралы, жыл мезгілі туралы, содан кейін азық-түлік бағасы туралы, император заманы туралы, төңкеріс туралы әңгіме бастап жинауға болады - деп түсініктеме беріп кеткен. Ал Ян Вансин Ауызша дәстүр: тарихи әдіснама зерттеулері (1965) деп аталатын өзінің классикалық еңбегінде африкалық ауызша дәстүрде есте сақталатын зердені бес категорияға бөледі: біріншіден, бұл формулалар: жаттау тұжырымдары, рәсімдер, ұрандар мен атаулар. Екіншіден, географиялық атаулар. Үшінші: ресми және бейресми поэзия - тарихи, діни немесе жеке. Төртінші категория - тарихи, дидактикалық, көркемдік немесе жеке әңгімелерден құралады. Және, ең соңында, бесінші - құқықтық және басқа да түсініктемелер. Көріп отырғанымыздай шет ел ғалымдары ауызша тарихи дәстүрдің әдіснамалық және деректік маңызын дәл анықтап жазып кеткен .
Тәуелсіздік кезеңінде осы бағытта іргелі зерттеулер жүргізген қазақ этнологиясына байланысты, кең ауқымды, өзекті мәселелерді қозғаған Ақселеу Сейдімбектің Қазақтың ауызша тарихы еңбегін айтпасқа болмайды. В.П.Юдин далалық ауызша тарихнама деген ұғымды пайдаланған болса, ал осы негізде А.Сейдімбек те шежірелік деректерді зерттеу барысында өзінің шежіре ішіндік зерттеу бағыттарын далалық ауызша тарихнама аясына сыйдырады. Ақаң Қазақтың ауызша тарихы атты зерттеу еңбегінде жаңа тұжырымдарға барып қазақ шежірешілдігін (шежіресін), шын мәнінде, Қазақтың ауызша тарихы деп атауға болады деген тың қорытындыға келеді. Автордың бұл жерде этнология ғылымындағы жаңа пікірді ұсынып отырғанын аңғармау мүмкін емес. Шындығында да, қазақ шежіресі тарихи айналымға адами тұлғаларды нақты енгізетіндіктен және бүкіл шежірелік хикаялар нақты тарихи тұлғалардың ұрпақ жалғастығын бейнелейтіндіктен және мұның өзі әрқашан да ауызша тарих айту жолымен жүзеге асырылатындықтан, мұндай аталмыш ұсынысқа келісуге болады.
Ұлттық тарих айту дәстүрінің негізгі қасиеті қазақтың ұлттық ділі мен рухын қалыптастырды. Мұны Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Тарих толқынында атты еңбегінде терең пайымдаған: ...Сонымен бірге ұлттық сананың кейбір ерекшеліктері де қазақ болмысының құпиясы мен өміршең күштерін нұрландыра алады. Қазақтардың рухани әлемі негізінен ауызекі поэзия дәстүрінің ықпалымен қалыптасып отырған. Қазіргінің талай елін қайран қалдыратын осынау байтақ кеңістікті кернеген поэзиялық әлем тек қана сұлулық пен сезімнің шеңберінде шектелмеген. Ол жаңашылдықтың жалынын лаулата да білген. Содан да болар, қазақтың поэзиялық шығармаларында мейлінше терең танымдық қасиеттер бар. Сондықтан да қазақтың дәстүрлі поэзиясы ұдайы философиямен шендесіп жатыр. Қазақ даласында поэзия тек ақын-жыраулардың ғана еншісі болып қоймаған, ол қазақ мәдениетінің барлық тамырына нәр берген. Қазақты этномәдени тұтастық ретінде танып-түсіну үшін халықтың ауызекі сөзінің құдіреті айрықша мәнді .
ІІІ. Жаңа сабақты бекіту.
1. Ауызша тарих дәстүрі қазіргі заманда тек қана тарих ғылымының емес сонымен қандай зерттейтін ғылымдар әдіснамасының құрамды бөлігіне айналды?
2. Ақселеу Сейдімбектің қандай еңбегін айтпасқа болмайды?
IV. Қорытындылау
№ 2 сабақ
Мерзімі:
Сабақтың тақырыбы: Ауызша тарихтың бесаспа зергері
Сабақтың мақсаты: Ауызша тарихтың бесаспа зергері туралы баяндап мағлұмат беру. Деректермен жұмыс кезінде логикалық ойлауды, есте сақтау қабілетін жетілдіру және деректерді салыстыра отырып,қорытынды шығаруға үйрету. Өткен тарихқа құрметпен қарауға тәрбиелеу.
Сабақтың әдіс-тәсілдері: баяндау,сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі
ІІ. Жаңа сабақ
Қазақтың қолы тәуелсіздікке жеткелі дәстүрлі тарихпен әуестенушілер көкмайса көктемде көкті көмкерген бәйшешектей кең өріс жайды. Кеңестік тоталитарлық жүйе тұсында аузынан ауыздығы алынбай, тежеулі өмір кешкен қазақ тарихшылары ойланып-толғанып, өздеріне-өздері келіп, өзіндік мүмкіндіктерін танытқанша әдебиет пен өнерге жақын қазақ зиялылары дәстүрлі тарихымыздың кейбір маңызды бағыттарында айтарлықтай аршынды қадамдар жасап үлгерді. Солардың арасында кескін-келбеті, өзіндік дара болмысы қазақ сал-серілерінің еңселі тұлғасын еріксіз еске түсіретін Ақселеу Сейдімбек қазақтың этникалық болмысының білгірі ретінде тұлғалана түсті.
Бұрындары да өзінің әртүрлі прозалық шығармаларында, Күмбір-күмбір күмбездер тәрізді тарихи танымдық очерктер шоғырында, тамыры терең тылсым тарихтан бастау алатын қазақ дәстүр-салтының сан қырлы қатпарларын нәзік сезімталдықпен қозғап, толғана жазған ғылыми мақалаларында, ата-бабаның бесаспап өнерінен бастау алған ғажайып күй саздарының таңғажайып сырларын тербете зерттеген монографияларында және тағы да басқа әртүрлі мәдени тағылымның аса маңызды мәселелерін қозғап, оларға тың деректер мен тұжырымдар қосып, сонымен бірге өзінің осы бағыттардағы қызықты да, тың да, жаңашыл пікірлері мен тұжырымдарын әрқашан оқырманға ұсынып дағдыланған жазушы тәуелсіздік тұсында біржолата этнографиялық зерттеулерге бет бұрып, осы бағытта елге жақсы танымал, дарынды білгір ғалымның деңгейіне көтеріліп үлгерді. Бұрындары Ақаңның жазғандарын қалың қазақ ортасында өзіндік тәлім-тәрбие алған, ұлттың қанықты рухына мейлінше суарылған, тарихи танымды қызыға насихаттаушы талантты журналшының өзіндік әуесқойлығы ретінде қабылдап, жаратушының өзі ғылыми-зерттеуге бейім етіп жаратқан оның ерекше қасиеттерін аңғара қоймаған тарихшы-этнографтардың өздері де Ақаңның осы бағыттағы іргелі зерттеулерінен кейін оны өзіндік ғылыми кескін-келбеті, өзіндік бедерлі ғылыми соқпағы бар этнолог-тарихшы ретінде қабылдай бастады. Осы айтылғандардың нақты көрінісінің және жарқын үлгісінің бірі - қазір қолымызға ұстап отырған Қазақтың ауызша тарихы атты зерттеу еңбек. Бұл кітап өзінің ішкі құрылымы, жазылу стилі және көтерген мәселелері, сондай-ақ ғылыми бағыттары жөнінен өзінен бұрынғы этнографиялық мазмұнда жарық көрген зерттеулердің ешбіріне ұқсамайды. Зерттеу іргелі-іргелі бес тараудан тұрады. Оның алғашқы тарауы Шежіре және тарих өзіндік тың да, жаңа көзқарастарға толы. Онда елтану мектебі, тарихнама, этнология және ру-тайпа жүйесі, түркі ру-тайпалары және тарихи кезеңдер, қазақ шежіресіндегі уақыт табы және тағы басқа маңызды мәселелер нақтылана зерттелген. Егер Ақселеу Сейдімбекке дейінгі этнографтар, мысалы, дәлірек айтар болсақ, В.П.Юдин далалық ауызша тарихнама деген ұғымды пайдаланған болса, ал осы негізде А.Сейдімбек те шежірелік деректерді зерттеу барысында өзінің шежіре ішіндік зерттеу бағыттарын осы ДАТ-тың (далалық ауызша тарихнаманың) аясына сыйдырған болса, енді біз пікір айтып отырған еңбекте автор жаңа тұжырымдарға барып қазақ шежірешілдігін (шежіресін), шын мәнінде, Қазақтың ауызша тарихы (ҚАТ) деп атауға болады деген тың қорытындыға келеді. Автордың бұл жерде этнология ғылымындағы мүлде тың, жаңа пікірді ұсынып отырғанын аңғармау мүмкін емес. Шындығында да, қазақ шежіресі тарихи айналымға адами тұлғаларды нақты енгізетіндіктен және бүкіл шежірелік хикаялар нақты тарихи тұлғалардың ұрпақ жалғастығын бейнелейтіндіктен және мұның өзі әрқашан да ауызша тарих айту жолымен жүзеге асырылатындықтан, мұндай жаңа ұсынысқа, негізінен, келісуге болады. Әрине, ауызша тарихқа тек қана қазақ шежірешілдігі ғана жатады десек, тар өрісті пікір айтар едік.
Тамыры тереңнен бастау алатын, ежелгі тарихи тұлғаны бүгінгі күнге көркемдеп те, айшықтап жеткізген әртүрлі аңыз-әңгімелер мен қиссалар, жыршыларымыз таңды таңға ұрып жырлайтын тарихи дастандарымыз бен тарихи жырларымыз, мысалы, Мұрын жырау жырлаған Қырымның қырық батыры ауызша тарихтың адам таңданарлықтай ғажайып үлгісі емес пе?! Белгілі тарихшы-археолог Егоровтың Историческая география Золотой Орды деп аталатын іргелі зерттеу еңбегінде Қырымдағы Қырық ер қаласына байланысты қазба жұмысының қорытындыларын нақтылап айтқаны бізге белгілі. Қырық ер қаласын Шайбанның әскерінің қандай қиыншылықпен басып алғанын әйгілі ортағасырлық Шайбани-нама атты деректен де айқын аңғарған болатынбыз. Осыларды бір ауыз сөзбен қорытар болсақ, Мұрын жырау ауызша жырлаған тарихи ахуалдың шынайы тарихқа сәйкестігі назар аудартады. Ондағы айтылатын Шора Нәрікұлының өзінің ерліктері және бабаларының өмір тарихы орыс деректеріндегі жылнамалық мәліметтерге толық сәйкес келеді. Мұның бәрін айтып отырғанымыз, А.Сейдімбек әңгімелеп отырған қазақтың ауызша тарихы (ҚАТ) бүгінде қағазға түскен жазба тарихымызды жаңа деректермен толықтыратын және тарихтағы адам тұлғасының айшықты орнын айқындай және нақтылай түсетін, әсіресе, ежелгі және ортағасырлық тарихымыз үшін аса қажет. Осы тұрғыдан алғанда зерттеушінің қазақтың шежірешілдік зердесінде адам - тарихтың ең басты тұлғасы, ал адам сапасы - тарихтың қозғаушы күші деген қорытындысы, шынында да, бүгінгі тарихымыз үшін аса өзекті және маңызды. Мұны қазіргі кезеңде бізден гөрі ресейлік ғалымдар айқынырақ түсінгендей. Өйткені олар коммунистік жүйенің омақаса құлағанын жедел ескеріп, бұрын тарих ғылымында қалыптасқан тарих - таптар күресі деген принциптің орнына тарих - адам қызметі деген жаңа ұстанымды орнықтырып үлгерді. Мұндай жаңа методологиялық ұстанымның маңыздылығын жақсы түсінген А.Сейдімбек бұл мәселеде де өзінің хабардар екенін зерттеу еңбегінде айта кетуді ұмытпаған. Алдын ала айтарымыз, ғалымның қазақтың шежірешілдігін ауызша тарихтың аса маңызды көрінісі ретінде сипаттаған көптеген ұнамды пікірлерімен келісуге тура келеді. Өйткені шын мәнінде, автор қазақ шежірешілдігінің қыры мен сырын жақсы меңгерген, өзі де - осы салада нақты зерттеулерді көптеп өмірге келтірген дарынды зерттеуші. Ұзақ жылдар бойы зерттеу жұмысында шежірелік деректерді жан-жақты талдап, жүйелеп, жинақтап, осы саланың ыстығы мен суығына төзіп, әбден академиялық дәстүр аясында іздене жүріп қалыптасқан шежіретанушы ғалым осы - А.Сейдімбек.
ІІІ. Жаңа сабақты бекіту.
1. Ауызша тарихтың бесаспа зергерілері дегенді қалай түсінесіндер?
2. Ауызша тарих бесаспап зергерлеріне нелер жатады?
IV. Қорытындылау
№3 сабақ
Мерзімі:
Сабақтың тақырыбы: Қазақтың тәуелсіздігін алу
Сабақтың мақсаты: Оқушыларға Қазақтың тәуелсіздігін алу және ауызша тарихтың дәстүрлі құндылықтары туралы түсінік беру. Қосымша материалдарды пайдалана отырып, оқушыларды өзіндік жұмыс істеуге тәрбиелеу. Оқушыларға адамгершілік, имандылық тәрбие беру.
Сабақтың әдіс-тәсілдері: баяндама , сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі
ІІ. Жаңа сабақ
Ақселеу Сейдімбектің Қазақтың ауызша тарихының, оның ішінде шежірелік дәстүрдің тарихнамасының мәселелерін жан-жақты талдауымен де негізінен алғанда, толық келісуге болады. Оның әйгілі тұлғаларымыздың өмірлік дерегі туралы шежірелік баяндарды әлем халықтарының тарихында кездесе бермейтін бірегей рухани феномен ретінде бағалауы шежірелік түзілім тарихын терең білетін маманның көзқарасы түрінде қарастырылуы қажет. Еңбектері Алтын Орда тұсынан бері қарай шежірелік сипатта жазылған ортағасырлық авторлардың, соның ішінде мұсылмандық тарихи әдебиет өкілдерінің, шынында да, Қазақ тарихы үшін аса құнды деректік мәліметтер беретінін қазіргі тарихымыз айқын аңғарып отыр.
Ақаңның Этнология және ру-тайпалық жүйе тақырыбы бойынша теориялық және методологиялық мәселелерді тереңдете қозғағанын да осы еңбектен байқап отырмыз. Мұнда зерттеушінің негізгі ғалымдардың, оның ішінде өзіміздегілер ғана емес, ресейлік және шетелдік авторлар да бар, еңбектерін шолып шығуының өзі осы мәселеден дерек іздестірген зерттеушілерге айтарлықтай көп көмек көрсететінін айта кеткен жөн.
Осы біз әңгімелеп отырған қазақ этногенезінің күрделі мәселелерін көшпелі дәстүрлі өмір салтымен байланыстыра қарастырған кітаптағы тартымды да қызықты пікірлердің этникалық тарихқа тың да жаңа көзқарастарды алып келетінін осы бағыттағы зерттеулермен айналысып жүрген кез келген ізденуші айқын аңғарады.
Ақаңның Қазақ хандығы тұсында етек-жеңі жинақталған қазақ шежіресінің бүге-шігесін ғана емес, қазақты құраған ежелгі түркі ру-тайпаларының тарихи тамырларынан да және олар бастан кешкен күрделі тарихи кезеңдердің өзіндік ерекшеліктерінен де айтарлықтай хабардарлығынан біз пікір айтып отырған еңбекпен танысқан оқырман бірден аңғарады. Онда қазақ ру-тайпаларының түркілік тек-тамырлары нақты көрсетіліп, олардың басынан өткен байырғы заманнан бері қарайғы кезеңдер жікке бөлініп талданған. Осы орайда зерттеушінің түркі дүниесінің тарихын терең этникалық тамырларын жаңа, тың қорытындылармен белсенді түрде толықтырған әлемге танымал татар ғалымы М.З.Закиевтің Происхождение тюрков и татар деп аталатын әйгілі еңбегіне сүйене отырып, өзіндік топшылауларға келгенін байқаймыз.
Түркілер тарихына әрқашан жанашыр болған М.З.Закиев тәрізді әйгілі ғалымның түркі тарихын бірнеше этникалық кезеңдерден өткізетінін жақсы білеміз. Бұл пікірлер нақты да ғылыми тұжырымдар мен шынайы шындық іздеген ғалымдарды жаңа тарихи белестерге шақырады. Бізді қуантатыны - Ақаңның осындай түркі дүниесі құрметтеген белгілі білгір ғалыммен пікірлес болуы дер едік. Осы негізде Ақаң түркі ру-тайпаларының тарихын төрт кезеңге бөлетінін айта кеткен жөн. Бірінші кезең - байырғы заманнан басталып, Түркі қағанатына дейін қалыптасқан ру-тайпалар тарихын қамтиды. Екінші кезең - Түркі қағанатынан басталатын Шыңғыс хан шапқыншылығына дейін созылатын кезеңде қалыптасқан ру-тайпалардың өткенін бағамдайды. Үшінші кезең - Шыңғыс хан шапқыншылығынан бастап Алтын Орданың ыдырауына дейін созылатын түркі ру-тайпаларының әлеуметтік-этникалық тұрғыдан едәуір өзгерістерге ұшыраған, Ақаңның сөзімен айтқанда, түркі тектес халықтардың жеке-жеке ұлт болып ұйысу алдындағы тарихи толғақты кезеңі болып табылады. Төртінші, соңғы кезең - Алтын Орда ыдырағаннан кейінгі ру-тайпаларының төл этнонимдерін орнықтырған жаңа топтарының қалыптасу кезеңі ретінде көрініс береді. Мұнда қыпшақ тобы, қыпшақ-ноғай тобы, қыпшақ-қырғыз тобы, оғыз тобы, қарлық тобы, шуаш тобы, сақа тобы тәрізді тілдік-этникалық тұрғыда жаңадан қалыптаса бастаған түркі тектес халықтардың одақтары ғылыми тұрғыдан тұжырымды да, нақты сипатталған.
Сонымен бірге мақал-мәтелдерді зерттеуге арналған тараушада да Ақаң халықтың рухани мұраларынан жан-жақты хабардар екенін айқын аңғартқан. Бұл тараушада жүзге кірмейтін рулар, өзге ел-жұрттар жайында, үш жүздің ру-тайпалары туралы мақал-мәтелдер топтастырылған. Олардың ішінде қазақ этнологиясынан нақты мәлімет беретін мақал-мәтелдер аз емес. Зерттеушінің қазақ ру-тайпаларының ұрандарын, олардағы ен-таңбаларымен байланыстыра қарастыруы да Ақаңның халықтық білімнен терең сусындағандығын айқындай түседі. Тегінде, зерттеушілер арасында ен-таңба деген атауды Ақаң алғаш рет арнайы айналымға қосып отырған ғалым болса керек. Осындайда қазақ арасына кеңінен танымал бұл мәселе осы кезге дейін тарихымызда елеусіз қалып келгенін айта кеткеніміз жөн деп ойлаймыз.
Зерттеуді аяқтайтын Қазақ болмысы атты соңғы бесінші тарау этнографиялық түйіннен және тұжырымнан тұрады. Мұнда қазақ халқына тән кейбір түсініктер нақты екшеленген. Қазақтың дәстүр-салтын ұмытып бара жатқан қазіргі ұрпаққа ғана емес, қазақ этнографиясын зерттеумен айналысатын мамандарға да бұл тараудың жаңа идеялар мен стратегиялық ой-толғамдар берері анық.
Қорыта келгенде, Ақселеу Сейдімбек өзінің Қазақтың ауызша тарихы атты еңбегінде шежірелік деректерді пайымдаудың жаңа халықтық этнографиялық үлгілерін ұсына алған. Мұнда автор, шынында да, көрнекті этнолог Ж.Артықбаев айтқандай, тақырыпқа тікелей немесе жанама кіретін ондаған-жүздеген мәселелерді кітапқа артып алған.
ІІІ. Жаңа сабақты бекіту.
1. Ақаң түркі ру-тайпаларының тарихын қанша кезеңге бөлетінін айтаты?
IV. Қорытындылау
№4 сабақ
Мерзімі:
Сабақтың тақырыбы: Ұлттық ою-өрнектерінің тұлға тәрбиелеудегі ролі
Сабақтың мақсаты: Шәкірттерге қолөнер арқылы жан - жақты эстетикалық тәрбие беру, оларды баулу, адамзат қоғамында бұрын - соңды жасалған мәдени
мұраны жүйелі меңгеруге мүмкіндік беру. Жалпы әлемдік рухани
игіліктерді бағалай білуге тәрбиелеу.
Сабақтың әдіс-тәсілдері: Баяндама, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі
ІІ. Жаңа сабақ
Ұлттық мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа аманаттау Мәдени мұра бағдарламасының басты мақсаты деп, Елбасымыз Н. Назарбаев өзінің ұлттық мәдениетімізді дамыту жолындағы үндеуінде көрсеткен. Халықтың көркем қолөнерін одан әрі дамыту қоғамдық ұйымдардың, шығармашылық одақтардың, министрліктер мен ведомостволардың назарын баса аудару қажеттігі айрықша атап көрсетілді.
Жоғарыда аталған қаулыларда, сонымен қатар елде көркем қолөнерін одан әрі дамыту мақсатында қолөнер саласы қызметкерлерінің көпшілікке арналған тұрмыстық тұтыну бұйымдарының көркемдік дәрежесін арттыруға барлық жерде бірдей үнемі атсалыса бермейтіні сирек кездесетін көркем шығармалар жасау кеміп, жергілікті жерлерде халықтың қолөнері кәсіпорындарын ұйымдастырудың мінсіз жүйесі жасалмағаны: көп ретте халықтың қолөнеріндегі негізгі тұлға ретінде суретшілердің, халық шеберлерінің ролі жете бағаланбайтыны, халық шеберлерінің мұқтажына тиісінше көңіл бөлмейтіні ескертілген болатын. Республикамызда бұл салада осы уақытқа дейінгі атқарылып келген алуан түрлі жұмыстарды еске ала отырып, оны жоғарыда аталған маңызды құжаттарды қойылған міндеттер дәрежесінде жақсарта түсу кезек күттірмейтін мәселе екені мәлім.
Қазіргі қоғамымызда рухани бай, терең білімді сәндік қолданбалы өнерінің туындыларын, әсіресе, көнеден келе жатқан асыл қазыналарды бағалап, зерттей білетін, оны ары қарай жалғастыра отырып, әлем мәдениеті деңгейіне көтеретін, халық мұрасын дамытатын, танымдық белсенділігі жоғары жас ұрпақты тәрбиелеп шығаруға тиіспіз. Негізінде қолөнері көне заманан бері халық тұтынып келе жатқан ұлттық мүліктер мен заттарға таяқша салып оюлап қарапайым әшекейлеуден бастап, қазіргі дәуірдегі айналаны қоршаған табиғат құбылысын ағашқа, сүйек, керамика мен түсті металға, жасау жиһаздарға бейнелейтін сюжетті өрнектермен әшекейлеуге дейінгі жоғары дамыған кезіне келіп жетті.Тарихи жазба ескерткіштер мен архиологиялық қазба деректерге қарағанда Қазақстан жерінде қолөнер кәсібі бұдан екі жарым мың жыл бұрын, әрбір дәуірде өзінің өшпес ізін қалдырып, талай тайпалардың творчествосы арқылы қалыптасып, мәдени мұраға айналған.
Қазақстан және көрші мемлекеттерде қазір зерттеулер жүргізіле бастауы халқымыздың тарихы мен этнографиясына айтулы үлес қосары сөзсіз. Сонау сақ дәуіріндегі мәдени мұралар мен кейбір материалдарыдың, байлықтың қалдықтарынан қазақ халқы ертедегі сақтардың бірден - бір мұрагері екендігі көрінеді. Бұл туралы Грек, Рим саяхатшыларының еңбектерінде, парсы, араб жылнамаларында да айтылған. Тіпті бертіндегі белгілі зерттеуші С.В.Руденко сияқты бірқатар орыс ғалымдары сақтардың мұрагері. Қазақ халқы екенін дәлелдеп те берді. Тарих ғалымдарының кандидаты Кемел Ақышев ашқан, Іле бойынан табылған алтын киімді адам мен Мир Қыдырбаев тапқан Тасмола қазынасын туған жеріміздің топырағында болған ата - бабаларымыздың қолөнер мәдениетін көрсететін теңдесі жоқ жаңалық. Ғалымдарымыз арнайы экспедиция кезінде аралап жүріп Жетісу аймағынан бастап Сыр елі, Маңғыстау атырабы мен Торғай, Қорғалжын өңірі, орталық Қазақстан, Қарақалпақ АР мен туысқан Өзбекстан территориясында тұратын қазақтардың тіліндегі кәсіби сөздерге (киіз үй және оның жасау жиһаздарына, зергерлік, өрмек, алаша, кілем, ши тоқу, сырмақ сыру, етікшілік, тігіншілік, ою - өрнек, тас қашап, үй салу, ағаш шеберлігі өнеріне) байланысты көптеген материалдар жиналды.
Өнерді құрметтеген халық, шеберлерді де ізгі ілтипатпен елдің құрметті адамдары қатарын қосқан. Әдебиет пен өнер мәселесінде азаматтық көзқарасты, суреткер интелегенция жөніндегі сергек ықыласты, оның шығармашылық ізденісіне көмек көрсетуді принциптілікпен ұйымдастырып отырды. Қандай да болсын шығармашылық қоғамдық мәнін бағалаудың басты өлшемі, әлбетте, оның идеялық бағыты болып келді және солай болып қала береді.
Әрине қолөнердің халық қажетін өтейтін тамаша үлгілері көп. Солардың табылмай, танылмай жатқан тоқу, алуан түрлі кілем, бау, басқұр, алаша, қоржын, аяққап тоқу мен текемет басып, сырмақ сыру, түс киіз жасау сияқты өнері кең тараған.
Міне осындай мәдени мұраны көне деп қарамай, оны байырғы байлығымыз деп бағалап, халықмыздың тұрмысы қажетін өтеуге тиімді пайдалануымыз керек.
Қазақ халқының мәдени асыл қазынасының бір саласы және ұлттық келбетін айқындап бейнелейтін өнер түрі ою - өрнек. Қазақтың ұлттық ою - өрнегінің бірнеше ондаған ғасырлық тарихы бар, атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып, үнемі қолданыста болып, дамып келе жатқан өнер түрі.
Ою - өрнек өте ежелгі өнер. Оның ұзақ та қызық тарихы бар. Бұдан бір - екі жүз жыл бұрынырақ адамдар табиғатқа қазіргіден гөрі мүлдем өзгеше қараған болатын. Табиғат олардың анасы еді, ол адамдарды асырайтын, киіндіретін, емдейтін, сонымен бірге, құрметтеп күтпегені үшін жазалап та ала алатын. Ай мен Күн, теңіз бен шөл, жел мен жартас, жануарлар мен өсімдіктер ойлай біледі, сезеді, сөйлей алады және адамға көмек бере алады немесе одан кек қайтара алады дегенге пенделер сенетін.
Қазақтың ою - өрнек деген қос сөзі біріге келіп, латынша орнамент деген ұғымды білдіреді. Ою белгілі бір затты ою (тас, темір ағаш, сүйек, былғары, тері, қағаз, мата). Ойылған, кесілген, қиылған оюды екінші бір затқа кіріктіріп, жымдастырып, желімдеп, жапсырып әшекейлейді, әсемдейді, түрлендіреді.
Оюшы шебер іскерлігмен қатар аталып, құрметтелетін, өнерде өзіндік орны бар адам. Ою - өрнек халықтық мұра. Кез келген халықтың дәстүрлі өнері сол халықтың ғасырлар бойы бастап келген өмір салтының, нанымы түсінігінің, арман - аңсарының жарқын айғағы. Қазақтың қолөнері, оның ішінде ою - өрнегі өзінің төлтума бітім қасиетімен, көркемдік мән мағынасы мен шын мәнінде халқымыздың уақыт тезінен өткен асыл қазынасы. Соңғы кезде рухани өміріміздегі өзгерістерге байланысты жас ұрпақты ұлттық дәстүр негізінде тәрбиелеуге бет бұра бастағанымыз белгілі
Адам өзінің күнделікті өмірінде көріп, қолданып жүрген заттардың жай ған заттар емес, әдемі, көз қуантарлық күнделікті тұрмыс - тіршілігінде ыңғайлы екенін байқайды. Қазақ халқының көне дәуірден ұрпақтан - ұрпаққа, әкеден балаға сабақтасып, өзіндік тарихымен, әдет ғұрпымен танытқан мұрасы - қолөнер.
Қолөнердің халықтық әлеуметтік, салт - тұрмысында алатын орны қаншалықты биік, жоғары екеніне сене алсақ оның ішінде қолөнерді нақышына келтіріп, әдемілік, әсемдік дүниенің ауқымын кеңейткен ол ою - өрнек.
Халқымыздың ою - өрнегі кең даланы мекендеген көшпелі талай тайпалар өнерінің әсерімен замандар бойы қалыптасып, белгілі бір жүйеге келген ою - өрнек үлгілері. Алғашқы ою - өрнек үлгілері алғашқы андронов мәдениеті мен байырғы сақ, ғұн, үйсін өнері мұраларынан геометриялық, зооморфтық (жан - жануарлардың табиғи және фантастикалық бейнелері), қиял ғажайып ою - өрнектер (аспан, жер символы) ретінде көрінеді. Олар негізінен мал шаруашылық, аңшылық, әдет - ғұрып, үй жабдықтары мен сән - салтанат бұйымдарын, батырлар қару жарағын әсемдеуге қолданылған. Ұнамды жасалып биязы көркемделген өнердің көне мұралары (алтын тәжілер, ағаштан, қыштан, теріден өңделіп жасалған ыдыстар, түкті кілемдер мен кестелі заттар т.б.) біздің заманымыздан бұрынғы УІІІ - І ғасырларда ою - өрнек өнерінің ерекше дамығынын көрсетеді. У-УІІ ғасырларда зергерлік өнері мен кілем тоқу өнерінің жан - жақты дамуына байланысты ою - өрнек өрнегі де өркендей түскен. Ертеден келе жатқан ескерткіштерде қошқар мүйіз, түйе табан оюлары басым қолданылса, У ғасырдан бастап қырық мүйіз, шытырман, таңдай, құман басу т.б. күрделі ою - өрнектер мен толыққан. Ою - өрнектер заттардың көлемі мен формасына, ерекшелігіне, жұмсалатын мақсаттарына қарай ойластырылып жасалады. Кілемдер алғаш ру үлгілеріне (керей үлгі, ою - өрнек түріне тақыр кілем, түкті кілем т.б.) қарай алатын болған. Қазақтың сән және қосалқы өнері туындылары орта ғасырларда (УІІ-ХУІІғ.) көлемі жағынан тұрпатты, шеңбер мен ромба пішініне келтіріліп айқын ою - өрнектермен (ішінара құс пен маймыл бейнелі) көркемделсе, ХУІІІ - ХІХ ғасырларда ұлттық дәстүр жетекші орын ала бастайды. Үй жиһаздарында көбінесе ашық түсті, айшықты жайылмалы (текеметтерде), ақ - қаралы графикалық (сырмақтарда), қызыл мен қара түске құрылған (тұс киіздерде), алқызыл құлпырмалы (түкті кілемдерде), геометриялық ұласымды, текшелі (алаша, басқұр, тақыр және арабы кілемдерде), конструкциясы, аралас (кебеже, сандық, жүкаяқтарда) ою - өрнектер қолданылады. Кестелеу зерлеу, тоқыма әдістері арқылы жасалатын тұтыну заттары мен киім - кешек өрнектері басқа ою - өрнектерге қарағанда нәзік, ұтымды әрі көркем жасалуымен ерекшеленеді. Ел арасында тұрмыстық ою - өрнектермен қатар ертеден келе жатқан өнердің бір түрі - архат ою - өрнек.
Ғимараттарда (Тараз моншасы т.б.) ою - өрнекпен әсемдеу УІ ғасырдан қолданыла бастады. Кейінен салынған Отырар, Сауран, Сығанақ қалаларында да ою - өрнектер өзінің ұлттық қолтаңбасын айқын байқатты. Мысалы, Тараз моншасындағы кереге өрнек Айша бибі күмбезінде геометриялық ырғақпен байи түскен. Ахмет Яссауи ескерткіштерінде жергілікті халықтың ою - өрнек үлгілері басым қолданылған. ХІХ - ХХ ғасырларда бояулы өрнектермен безендірілген күмбездер, мазарлар, оюлап қашалған құлпытастар көптеп тұрғызылған кезде де қазақтың ұлттық ою - өрнектерінің барлық түрлері көне дәуірден келе жатқан бастапқы нұсқасын сақтап қалған.
Қазақтың ұлттық оюларының қазіргі түрлері композициялық жағынан нақты әрі мейлінше жетілдірілген (шаршы ою), Аралас өрнек түрлері де жиі кездеседі. Арнайы жоғары білім алған жастар творчествосынан (текемет, кілемдерде) ою - өрнекті белгілі бір мазмұнға құру байқалады.
Ою - өренек адам баласының ақыл - ойларының толып - толқуымен, жүрегінің лүпілінен, өзінің айнала қоршаған ортадан туған образдар. Гүлдің, жапырақтың, жан - жануардың бейнелері нақты сол шын қалпында берілмей, көшірілмей, образдар арқылы ою - өрнекке айналып, қолдану аясына ерекше мәнермен, үндестікпен, әуенмен жеткен. Бұл - халық білімінің, шеберлігінің өсіп, ою - өрнек өнеріне қосқан үлесі, тапқырлығы.
Қазақ қолөнерін жоғары бағалап, талдау жасап, оның ішінде ою - өрнекті топтастырып бір жүйеге келтірген этнограф, тарихшы, әдебиетші, өнертанушы ғалымдарымыз Ш. Уәлиханов, Ә. Марғұлан, Х. Арғынбаев, С. Қасыманов, М. Мұханов, О. Жәнібеков, Т.Бисенов. Оюлар әр шикізаттың физикалық қасиетіне , пайдаланатын өнер бұйымының қолдану аясына байланысты рельефті, барельефті болып шешіліп, жазықтықта қалай қолданса, кеңістікте де солай орын алады.
Ою - өрнектің классификациялық негізгі мәнері төрт топқа бөлінеді.
Ауыздықта үш ерінді, деп бұйырды жаратқан.
Өлшем, ырғақ, рең - осы, сұлулықты таратқан.
Ою - өрнек (латынша орнамент - әсемдеу, сәндеу) - геометриялық және бейнелеу элементтері жүйелі ырғақпен қайталанып отыратын, әрі үйлесімділікке құрылған өрнек - нақыштар. (Қазақ энциклопед. А.627.б.)
Ата - бабаларымыз малдың ерекше қасиеттеріне бағалап, ән - жырға, күйге қосқан. Күн көрісі төрт түлік мал болған көшпелі қазақтың мал жүнінен, қыл қыбырынан иіріп киіз үй жасауларын, киімдерін тоқығаны, ал сүйегінен,мүйізінен және терісінен илеп, күнделікті тұрмысқа қажетті заттарын дайындағаны, осы асыл бұйымдарға қиыннан қиыстырып алуан түрлі шытырман ою - өрнектерді түсіріп отырғаны тарихтан мәлім.
Осыдан туындайтын қазақ әйелдерінің тоқу өнері де қаншама тарихи оқиғалар болуына қарамастан, ұрпақтан - ұрпаққа мирас болып қала берді. Ұласып келе жатқан ою - өрнектерден сол кезеңнің кескін - келбеті елестейді, халықтың салты, әдет - ғұрпы, тіршіліг, дүниеге көзқарасы, тіпті көңіл - күй сезімі айқын көрініп тұрады. Сол үшін де туысқан түркімен халқы Жайшы алдыма кілеміңді көрейін мен жүрегіңді деп бекер айтпайды. Мысалы қазақ халқының ежелгі әдет - ғұрпы, салты бойынша бөтен жерге,алыс ауылға ұзатылған қыз баланың белгілі бір уақыттан кейін төркін жағына сәлемдеме жіберуі тиіс болған. Осы салт бойынша тұрмысқа шыққан қыздың үйіне жіберген сәлемдемесінде алақандай ақ жарғаққа көгершін мен гүл бейнесі кестеленсе немесе құсмұрын, құстұмсық ою - өрнекті түскиіз, басқұр, жүзік сияқты зат келсе, ата - анасы баласының барған жерінде басы бостандықта, құстай ерікті, жағдайы жақсы екенін ұғынатын болған.
Сондай - ақ ою - өрнек элементтері арқылы халықтың арман - мүддесі, дүниетанымы берілетінін мынадан көруге болады. Пазырықтан табылған сақ дәуіріндегі кілем үлгісінде Ел, Байлық, Қорғаныс ұғымдары шартты түрде Таңба, Марал, Салт атты сарбаз бейнесі ретінде берілген, Мұндағы символды ұғымның мегзері - елді, ел мұрасын сақтау. Сондай - ақ, УІ - УІІ ғасырларда қалыптасқан Қорған өрнекті кілем үлгісінде қала, өзен, күмбез, су, қорған бейнеленген. Бұл кілемдегі шартты түсініктің тұспалы кіндік кесті мекеніңді айла - тәсіліңмен қорғай біл.
Демек, ою - өрнектер көркемдік, сәндік үшін қолданылғанымен, шартты бейнелер арқылы шындық елесін туындатып, халықтың өмірге деген талыпыныстарын танытады. Мәселен, найзағайдың жарқылдауы, күннің күркіреу, қардың, жаңбырдың не себептен болатынын түсінбеген ертедегі қазақ халқы күнді, айды,жұлдызды, аспанды,т.с.с керемет күні деп біліп, сол күштерге сыйынған.Ай, күн, жұлдыз тәрізді белгілер сол керемет күштерге табынудан қалаған. Компастың, сағаттың қолданылмайтын кезінде қазақтар бағыты, уақыты күннің, айдың, жұлдыздың қозғалысына қарай болжап білген. Жыл мезгілдері табиғаттан болатын тосын құбылыстарды да алдын ала шамалаған. Ай тууы, Күннің тұтылуы, Ай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz