Махамбет батырдың Баймағанбет сұлтанға айтқан сөзі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Филология факультеті

Қазақ әдебиеті және әдебиет теориясы кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Махамбет Өтемісұлының шығармаларындағы ұлттық идеяны оқыту жолдары

6B01701 - «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы

Орындаған: Есетова М.

(қолы)

Ғылыми жетекші: аға оқытушы Карбозов Е.

(атағы) (қолы)

Қорғауға жіберілді:

Хаттама № , « » 20___ ж.

Кафедра меңгерушісі: Темірболат А. Б.

(қолы және мөрі)

Норма бақылаушы:

(қолы)

Алматы, 2022 ж.

РЕФЕРАТ

Диплом жұмысының көлемі:

Мақсаты: Махамбет шығармаларын әдеби тұрғыдан зерттеп, ақын шығармаларындағы ұлттық идеяның көріністерін анықтап, бүгінгі Жаңа Қазақстанның талабына қарай саралау және оқыту жолдарын анықтау.

Объектісі: Махамбет Өтемісұлы шығармалары

Пәні:

Нәтижелері:

- Махамбет шығармаларының зерттелуі жайлы еңбектерге шолу жасалынды;

- Махамбеттану ғылымының қалыптасуын зерделенді;

- Ақын өлеңдеріндегі ұлттық рухтың көрінісі анықталды;

- Ақын поэзиясының көркемдік ерекшелігі көрсетілді;

- Махамбет өлеңдеріндегі ұлттық идеяны оқыту жолдарын әзірлеу.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

1 МАХАМБЕТТАНУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ . . . 5

1. 1 Махамбет шығармаларының зерттелуі . . . 5

1. 2 Дауылпаз ақын өлеңдерінің идеялық-көркемдік ерекшеліктері . . . 22

2 ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ - ҰЛТ ӘЛЕУЕТІНІҢ ҚОЗҒАУШЫ КҮШІ . . . 31

2. 1 Махамбет поэзиясындағы ұлттық идеяның көрінісі . . . 31

2. 2 Ақын шығармаларындағы ұлттық идеяны оқыту әдістемесі . . . 45

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 57

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . 59

Кіріспе

Диплом жұмысының өзектілігі. Тәуелсіздік - халқымыздың сан ғасырлар бойы аңсаған, жатса түсінен, тұрса есінен кетпеген асыл арманы. Алайда, тәуелсіздік бұлттан шыққан күндей жарқ ете қалмағаны ақиқат. Бұл қасиетті бостандық жолында талай арыстарымыз өзін құрбан етті.

Тәуелсіздік туралы толғанғанда алдымен елін, жерін қорғаған батыр бабалардың өшпес өнегесі ойға оралады. Халқының ұлт азаттығын аңсаған, тәуелсіздігін көксеген, әділет жолына жанын пида еткен тұлғалардың бірі әрі бірегейі - Махамбет Өтемісұлы.

Махамбет Өтемісұлы - қазақ халқының азаттығы, теңдігі жолында, ақ найзасымен, азаткер асқақ жырымен, қасық қаны қалғанша күрескен, тіпті сол жолда құрбан болған әрі батыр, әрі, ақын. Оның есімі - ерлік пен өрліктің, адамдық пен адалдықтың, биіктік пен білгірліктің тұтасқан бірлігіне айналған қастерлі есім.

Кеңес үкіметі кезінде Махамбет шығармашылығы қоғамның ықпалына қарай талданған болатын. Ержүрек ақынның жырларын бай-манап, хан-патшаға қарсылық ұғымы шеңберінде ғана бағалауға ұмтылды. Бірақ еліміз егемендігін алған соң, Махамбет жырларын қайта қарап, оның поэзиясының қадір-қасиетіне, құдіретіне мағыналы баға берілді. Қазіргі таңда дауылпаз, ақын туралы тарихи, әдеби зерттеулер том-том болып жарық көрді, деректі фильмдер де түсірілді. Алайда, ақиық ақын, ақберен батыр, күйші-сазгер Махамбет Өтемісұлы туралы ғылыми зерттеулер әлі де жалғаса беретіндігі сөзсіз.

Қазіргі таңда жаһандану дәуірінде еліміздің ұлттық идеясын қалыптастыру көкейкесті мәселелердің бірі болып табылады. Себебі өз дамуының белгілі бір жетістікті кезеңіне жеткен кез келген ел өзінің ұлттық идеясын қалыптастыруы қажет. Ұлттық идея, ұлт пен ұлттық бірегейліктің қалыптасуына тікелей әсер етеді. Ұлттық идея осы ұлттың өзі туралы, қоршаған әлем мен тарихи үдерістегі өзінің орны мен миссиясы туралы, өзінің тарихи өткені мен болашағы туралы барынша жалпы көзқарастарды аңғартады. Ол халықтың бар күш-жігері мен іс-әрекетін замана алға тартып отырған аса жауапты тарихи міндетті жүзеге асыруға жұмылдыруға септігін тигізетін, сол үшін әлеуметтің тұтастығын қамтамасыз ететін рухани күш, саяси платформа, ұлттық идеология немесе әлеуметтік бағдардағы парадигма.

Осы ретте диплом жұмысымыздың негізі нысаны - Махамбет шығармаларының мемлекетіміздің ұлттық идеясын қалыстастырудағы ықпалы ерекше. Өйткені Махамбет біздің ұлттық идеямыздың ең басты тарауларының бірі болып табылады. Махамбет өлеңдеріндегі басты идея, негізгі ұстаным - азаттық сарын, ұлттық рух. Оның рухты поэзиясы қанша уақыт өтсе де, өз маңызын жоймайды. Өйткені ұлттық идея - мәңгілік идея. Ол күн тәртібінен түспек емес. Ұлттық идея және азаттық бір нәрсенің екі жағы секілді. Бірінсіз бірі жоқ. Ақынның қай өлеңін алсаңыз да, ол патриот, жамбасы жерге, басы жастыққа тигенше халқын сүйген, халық мұңын жырлаған ақын екенін дәлелдейді.

Сол себепті де бұл дипломдық жұмыс Махамбет Өтемісұлы шығармаларындағы ұлттық идеяны бүгінгі заман талабына сай танып білуге және ақын поэзиясы арқылы жас ұрпақтың бойына ұлттық идеяны дарыту жолдарын анықтауға арналады.

Диплом жұмысының нысаны − Махамбет Өтемісұлы шығармалары

Диплом жұмысының мақсаты - Махамбет шығармаларын әдеби тұрғыдан зерттеп, ақын шығармаларындағы ұлттық идеяның көріністерін анықтап, бүгінгі Жаңа Қазақстанның талабына қарай саралау және оқыту жолдарын анықтау. Аталған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:

- Махамбет шығармаларының зерттелуі жайлы еңбектерге шолу;

- Махамбеттану ғылымының қалыптасуын зерделеу;

- Ақын өлеңдеріндегі ұлттық рухтың көрінісін анықтау;

- Ақын поэзиясының көркемдік ерекшелігін көрсету;

- Махамбет өлеңдеріндегі ұлттық идеяны оқыту жолдарын әзірлеу.

Бітіру жұмысын жазуда негізге алынған теориялық еңбектер: Зерттеу жұмысының теориялық негізі ретінде М. Әуезовтің «Әдебиет тарихы» еңбегі, Х. Досмұхамедұлының «Исатай-Махамбет», «Махамбет батыр» еңбектері, Қ. Жұмалиевтің «ХVIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті» еңбегі мен «Махамбет» атты монографиясы, «Егеулі найза» еңбегі, Ә. Кекілбаевтің «Шандоз» еңбегі, Ә. Сарайдың «Исатай мен Махамбет» атты тарихи зерттеуі, А. Шәріптің «Қазақ поэзиясы және ұлттық идея» еңбегі, О. Тұржанның «Махамбет өлеңдерінің поэтикасы» еңбегі және тағы да басқа ғалымдардың еңбектері, мақалалары қарастырылды.

Зерттеу әдісі: Салыстырмалы талдау, жүйелілік, жинақтау, тұжырым жасау әдістері пайдаланылды.

Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы екі үлкен тараудан, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

1 МАХАМБЕТТАНУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1. 1 Махамбет шығармаларының зерттелуі

Халқының азаттығы үшін алысып, елі үшін егескен ержүрек батыр, күрескер ақын - Махамбет Өтемісұлының қазақ әдебиетінде алатын орны ерекше. Рухы биік жырлары ақынның атадан туған аруақты ер екенін дәлелдей түседі. Тарихшы ғалым Тілекқабыл Боранғалиұлы өзінің «Ғасырдан тәбәрік» атты еңбегінде: «Қазақ жырының ой-санасы - Абай, ар-намысы - Махамбет. Абайдың ғибратымен, Махамбеттің жігерімен еңсе тіктеген әлеуетпіз. Бірі -рухани ұстазымыз, бірі - рухты ұранымыз», - деп, Махамбеттің өзгеше жан екенін сөз етті.

Махамбет - ғасырдан-ғасырға жалғаса беретін, уақыт өткен сайын қын түбінде жатпас алмас қылыштай жарқырай беретін тұғырлы тұлға. Оның шығармалары - бұқара өмірінің рухани-поэтикалық шежіресі, шаруалар қозғалысының шынайы бейнесі. Махамбеттің өлеңдері бостандық пен әділдікті, халық көсемдерінің батырлығын қалың халық бұқарасына паш ету мақсатында жазылды. Ақын өмірі мен шығармашылығын зерттеу жұмыстары Қазан төңкерісінен кейін қолға алынып, тыңғылықты жүргізіле бастады.

Елінің елдігі үшін халқының рухын асқақтата көтеріп, жол бастаған Исатай мен Махамбет сынды батырлардың есімдерін ең алғаш рет ардақ тұтып, сөзден ескерткіш орнатып, күллі қазаққа алғаш таныстырған - Халел Досмұхамедұлы болды. Жан-жақты ғұлама ғалым 1920 жылдардан бастап қазақ әдебиетіндегі Махамбет ақындық әлемінің ерекшелігі туралы әңгіме қозғап, шығармаларын талдауда поэтикалық бағытта алғаш тұшымды ойлар айтқан.

Халел Досмұхамедұлы Махамбет Өтемісұлының әдеби мұрасын жинақтап, 1925 жылы Ташкент қаласында «Исатай-Махамбет» атты кітап етіп шығарады. Кітаптың мазмұны: 1. Исатай қозғалысының қысқаша тарихы. 2. «Исатай-Махамбет» атты Ығылманның өлеңі. 3. Махамбет батырдың Баймағанбет сұлтанға айтқан сөзі. 4. Махамбет батырдың басқа сөздері [1, 27] .

Зерттеуші ғалым бұл кітабында дауылпаз ақынның өлеңдерінің туу тарихын баяндаған. Мәселен, Махамбеттің көпшілікке таныс туындыларының бірі «Ереуіл атқа ер салмай» туралы былай дейді: «1837 жылы жедді жұлдызының 12-сінен 13-не қараған түні Исатай мен Махамбет Жайықты жарып өткен соң, қасындағы қырық жолдасымен көштен адасып далаға қонады. Күн суық боран. Ертемен тұрса, батырлар қар астында тоңып қалған екен. Сол заманда Бөкейлік қазақтары едәуір тәрбиелі екен. Жұрттың көбі қыстыгүні ағаштан не тастан салған жылы үйге, күнде ішетін шайға үйреніп қалған екен. Етіктің орнына елдің бір қатары кебіс-мәсі киеді екен. Далада қоңып тоңып тұрған жігіттердің көбі жылы үйді, жұмсақ төсекті, қызыл шайды жоқтайды. Сонда Исатай айтыпты дейді: «Ай, жігіттер! Қазақ ел болам десе: құс төсек төсенбесін, шай ішпесін, қималы етік кимесін», - деп жұртына сәлем айтады. Сол уақытта Махамбет батыр Исатайдың сөзіне таңданарлық ғажап өлеңін айтып жауап береді. Сонда «Ереуіл атқа ер салмай» өлеңі пайда болған деседі», - деп нақты деректерге сүйеніп жазады [2] .

Ереулі атқа ер салмай,

Егеулі найза қолға алмай,

Еңку-еңку жер шалмай,

Қоңыр салқын төске алмай,

Құбыланы төрткүл оңға алмай

Тебінгі терге шірімей,

Терлігі майдай ерімей,

Алты малта ас болмай,

Өзіңнен туған жас бала

Сақалы шығып жат болмай,

Ат үстінде күн көрмей,

Ашаршылық, шөл көрмей,

Арып-ашып жол көрмей,

Өлеңді төсеп ет жемей,

Ер төсектен безінбей,

Ұлы түске ұрынбай,

Түн қатып жүріп, түс қашпай,

Тебінгіні теріс салмай,

Темірқазық жастанбай,

Қу толағай бастанбай,

Ерлердің ісі бітер ме [3, 55] ?!

Ал «Махамбет батырдың Баймағанбет сұлтанға айтқан сөзінің» шығу тарихы жан досы Исатайдың өлімінен соң болған. Исатай қаза тапқан соң, Махамбет қол жинай алмай, біраз әбігерге түседі. Бір жағынан патша үкіметінен де қашып жүреді. Сондай күндердің бірінде Байнақ деген кісі оны Баймағамбет ханның алдына алып барады. Хан батырға өлең айтып бер деп сұрайды, алайда ержүрек ақын айтпаймын десе де, хан сұрауын тоқтатпайды. Содан хан қоймаған соң, досы Исатайды жоқтап, өткір тілімен ханға қаратып өлеңін айтады. Ақынның бұл өлеңі хан қасындағыларға ұнамайды. Бірақ Баймағанмбет хан: «Бұлай айтпаса Маханбет батыр бол ма, батырдың сөзін көтермесем мен хан болам ба?» - деп жауап берген екен.

Кешегі Исатайдың барында,

Алақандай Нарында,

Басушы едім құлаштай.

Жәбір беріп, жала етсең,

Былғанған басым ықыласқа - ай.

Мен бір шарға ұстаған

Қара балта едім,

Шабуын таппай кетілдім,

Қайраса, тағы жетілдім,

Көрмес, келмес деп едім,

Өз еркімен бетімді - ай.

Есігіңнің алдына

Ұрмай-соқпай келтірген,

Арманың бар ма құдайға

Мынау Махамбет сынды жетімді - ай [3, 98] !!!

Халел Досмұхамедұлы «Махамбет батыр» атты шағын зерттеу еңбегінде батырдың шыққан тегін баяндай келіп, «Махамбеттің өзі әрі батыр, әрі жырау, әрі домбырашы, сондай-ақ өте қызулы, көпті қыздырып, көңілін аударып ертетін адамның түрі болғанын атып көрсетеді. Ол хан, сұлтандарға қарсы халық мұңын, оларға деген қарғысын өзінің өлең-жырлары арқылы батыл да ашық айта білген. Оның ерлік пен елдікке толы рухты өлеңдері Исатай бастаған көтерілістің «ұраны» болды. Мысалы Баймағамбетке айтқан сөзінде:

Өздеріңдей хандардың,

Қарны жуан билердің,

Атандай даусын ақыртып,

Луәзін көкке шақыртып,

Олжа қылсам деп едім [3, 102], - дейді.

Махамбет шығармашылығын Мұхтар Әуезов те өз еңбегінде қарастырды. Ол 1927 жылы жарық көрген «Әдебиет тарихы» атты еңбегінде ақын өлеңдеріне бірінші рет талдау жасады. Аталған еңбектің «Тарихи жырлар», «Зар заман ақындары» тарауларында Махамбет жайында жазылды. М. Әуезов Махамбеттің әдебиет тарихындағы орнын «Бұхарадан соңғы Зар заман ақындарының басы Махамбет» деп көрсетті. М. Әуезов 1933 жылғы Ә. Қоңыратбаев, М. Жолдасбековпен «Қазақ әдебиеті» оқулығында Махамбет Өтемісұлының өмірбаянынан, шығармашылық мұрасынан толымды мәлімет бере отырып, Махамбет поэзиясының көркемдік сипатын алғаш рет теориялық негізде кең қамтып қарастырады. «Махамбет бұрынғы, соңғы қазақ ақындарының ішіндегі ең бір күштісі деп саналуға тиіс. Бұның сөзі деген сөздің кесектік ірілігінен басқа молдығы да жеткілікті екен [4] - деп атап көрсетті.

«Бүкіл ХІХ ғасыр әдебиетінде қимыл мен күрес жырын Махамбеттей қып жырлаған ерекше ақын болған емес» деп пікір білдірген Мұхтар Әуезов Махамбеттің өлең үлгісіндегі өзгешелікті анық көрсетіп айту арқылы Махамбет поэзиясының теориялық негізделу мәселеріне қарай бұрылыс жасады. Кейінде әдебиеттану ғылымында, өлең сөздің теориясында құрылым жөнінен үнемі назарда болған Махамбеттің «Ереуіл атқа ер салмай» өлеңінің өзгешелігін көрсеткен М. Әуезов пікірі ХХ ғасыр басында айтылған. Қазақтың өлең өзгешелігін танудағы тың түйін. Өлең құрылымындағы дәстүрлі желілерді қарастыра отырып, М. Әуезов нақтылы теориялық негіздеме жасайды. Ғалым: «Ереуіл атқа ер салмай» Махамбеттің барлық өлеңдері сияқты ауызша айтылған, тыңдаушыға қолма-қол суырылып беріліп отырған өлең. Сол ретіне қарай, сапылдатып бір-ақ желдіртіп өткен бір шумақ өлең. Мағына жағынан ұзақ бір сөйлем есепті. Қатар жарысқан неше алуан ойдың байлауы «ерлердің ісі бітер ме?» деген аяққы жол. Ауызша айтылған желдірме болғандықтан ұйқасы кейде келіп, кейде келмейді» [5], - деп ақын өлеңдеріне талдау жасайды.

М. Әуезов Махамбеттің осы өлеңіне түсініктеме беруінде қазақ жырының оның ішінде ауызша жырдың арғы-бергідегі өзіндік сипаттарын саралайды. Мысалы:

Ереулі атқа ер салмай,

Егеулі найза қолға алмай,

Еңку-еңку жер шалмай [3, 55], - дегендегі ылғи келетін «е» дыбысы - ауызша өлеңнің бар нәрі боп кетеді. Бұл дауысты дыбыстан құрылған үндестік болғанда «ассонанс» деп аталады.

Ол бір жерінде қат-қабаттап кетіп, өзге бір жерінде шанжау-шанжау түсіп, тырағайлап отыратын ұйқас; сөз қыздырмаға айналған сайын аяқтағы ұйқас айнығыш; қазақтың ертеректегі ауызша жырында екпін-тасқын аяқтағы ұйқастан шықпайды; сөз-сөздің басында келетін дыбыстар күйімен, үндесетін орайынан шығады. Осылайша ауызша жырдың бірнеше ерекшелігін атап көрсетіп, Махамбет өлеңінде ілгерідегі ауызша жырдың, Бұхар үлгісінің өрнегі кездесетінін көрсетіп, ақын өлеңдерінің өзгешілігін тап асып айтады: «Махамбетте жалтартпа, тұспал сөз, ой көмбесі жоқ, нақты, тура сөз. Оның «Ереуіл атқа ер салмай» жыры екпінді, келте, кесек бір қимыл жыры. От шашқан, іші-тысы бірдей тұтас жыр. Бұл жыр - көтеріліске үндеген жыр» [5] .

М. Әуезов Махамбеттің «Арғымақтан туған қазанат», «Баймағамбетке айтқаны» өлеңдеріндегі ақын халін анық жеткізеді. Оның жеңілмейтін рухын өлеңінен таниды, танытады. «Жеңілдім деп бас ұру жоқ, кішіреймек емес» дейді. Сыртқы халі ғана жеңілушінің халі, осы бірнеше өлең төңірегінде М. Әуезов Махамбеттің ақындық рухын ақындық алымын, өлең жасаудағы әдіс-тәсіл, шеберлік сырларын тұтас таниды, тұтас көреді. Тұтас түйінмен тұжырымдайды. «…Бұрынғыша тізбек суреттерді (қоспақтың баласы, шабақ, қылқан, деген сияқтыларды) іштей байланыстырып, не қарсы қоюмен, не үйлестірумен байланыстырып отырып, алғашқы бірбеткей ереуіл-қарсылық шабуыл сарынымен бітіреді» [4] .

Махамбеттануды қалыптастыруға ұзақ жылдарын арнаған, ақын шығар- машылығын зерттеу мен жинауға ірі үлес қосқан, жүйелі талдаулар жүргізіп еңбектер жазған акдемик Қ. Жұмалиевті де ерекше айтамыз.

Қажым Жұмалиев Маханбет Өтемісұлының өміріне, халық көтерілісіне, шығармаларына, реализміне, романтизм элеметтеріне, Исатай образына, өлеңдердің көркемдік ерекшеліктеріне және жиналуы мен басылуына тоқталды.

Оның бұл саладағы жұмыстары ақын өлеңдерін жинап бастырудан басталған болатын. Махамбет өлеңдері бірінші рет 1925 жылы Ташкентте, екінші рет 1939 жылы Алматыда басылып шықты. Зерттеуші-ғалым Махамбет өлеңдерінің бұрынғы баспаларына кірген өлеңдері негізінде Гурьев облысының маңында сақталып, сол өлкеде туып, өскен ақындардың аузынан алынған өлеңдер екенін, Махамбеттің негізгі өлеңдерін жатқа білген Қаратоқай Мұрат ақын да, одан кейін Ығылман Шөреков жаттап алып, 1925 жылғы баспаға шыққан өлеңдер де, 1939 жылғы басылып шыққан өлеңдері де осы Ығылман ақыннан жазылып алынғанын көрсетеді [6, 169] .

Қажым Жұмалиев 1938 жылы Орда ауданында болып, бұрынғы хан орданың тұрған жері Жасқұстан бастап, Теректі, Баршақұм, Жаңқала, қысқасы, Махамбеттің туған жері мен өмір сүрген жерлерін, сондай-ақ көтерілістің болған жерлерін екі ай аралап, көптеген жаңа материалдар жинайды. Халық аузынан ақынның бұрын бізге белгісіз көптеген өлеңдерін жазып алады. Атап айтсақ, «Әй, Махамбет, жолдасым», «Мінгені Исатадың Ақтабаны-ай», «Исатай деген ағам бар», «Арқаның қызыл изені», «Мен құстан туған құмаймын», «Белгілі туған ер едім», «Арғымақ сені сақтадым», «Арғымақтың баласы», «Қарағай шаптым шандоздан», «Адыра қалған Нарынның», «Еңселігім екі елі», «Атадан туған ардақты ер» - не бары төрт жүз жол өлең [6, 171] .

Жаңадан жазылып алынған өлеңдердің негізгі мазмұны: хан-сұлтандар мен қара халықтың күресі, сол халық көтерілісін басқарған Исатай мен оның туының астында болған батыр ұлдардың мезгілсіз өлімін қайғы етіп, орындалмай қалған ұлы тілекті арман ету, қапыда өткен өмірді, әлде болса оптимистік романтикалық бағытта жыр ету, әлде болса күресті аңсау. Жаңадан табылған ақын өлеңдерінің жанры бұрынғы өлеңдерімен үндес. Яғни, саяси, үгіттік лирика. Сөз қолданыс, сөйлем құрылысы жақтары да дәлме-дәл келеді. Мысалы мына өлеңі «Ереуіл атқа ер салмайдың» түрінде құрылады:

Қақақулап шақырмай,

Қанды көбік түкірмей,

Бұзбай құлан пісірмей,

Мұз үстінде от жақпай [3, 67] .

Бұл өлеңнің кейбір жолдары дәл сол мағынада, бірақ басқа сөздермен, «Ереуіл атқа ер салмайдың» кейбір жолдарын қайталайды:

. . . Алғашқы алған арудың,

Ақша бетін солдырмай:

Ата менен ананы,

Қайғыменен қатырмай,

Әлпешті ұлың, жат болмай,

Шайған жалғыз малтаның

Сатқан да суы ат болмай. . [3, 67] .

Зерттеуші-ғалым Махамбеттің сөз образдарынан халық әдебиетінің, оның ішінде батырлық жырлардың өрнектерін көреді. Алайда, ақынның өзіне тәр бір ерекшелігі барын жоққа шығармайды. Оның әрбір образы әрі үздік көркем, әрі терең мазмұнды, логикасы күшті, көп сөздері афоризмге негізделген [7] .

Осылайша Маханбет Өтемісұлының өлеңдерін жинақтап, толықтыра отырып, 1948 жылы дауылпаз ақынның шығармашылығына арналған «Махамбет» атты монографиясын жариялайды. Бұл еңбегінде ақынның шығармашылығы жайында құнды пікірлер айтады.

Ғалым Махамбет шығармашылығын сол уақытта тарихи жағдаймен байланыстыра зерттеді. Сол үшін көтерілістің шығу тарихына байланысты ел аузынан және мұрағаттардан көптеп материалдар жинақтады. Жиналған деректер бойынша ақынның жан-жақты шығармашылық биографиясын жасады.

Махамбет ескі кертартпа қоғамның ортасында өсті. Оның дүние танушылық көзқарасына көтерілістің әсер еткені анық. Сол арқылы өмір шындығын көре білді. Мысалы, мына өлеңінде:

Арғымақтан туған қазанат

Шбауыл салса нанғысыз.

Қазанаттан туған қаз мойын

Күнінде көз көрінім жер шалғысыз . . .

Айырдан туған жампоз бар

Нарға жүгін салғысыз.

Аруанадан туған мая бар,

Асылын айуан десең нанғысыз.

Жақсыдантуған жаман бар,

Күндердің күні болған

Жарамды бір теріге алғысыз [3, 57], - дейді. Бұл үзіндіден ақынның өмір шындығын дұрыс тани алғандығын байқатады.

Махамбет, ең алдымен, халқын, отанын сүйген патриот ақын. Оның өлеңі - елін тереңнен сүюдің айқын үлгісі [6, 147] . Өзінің қара басын ғана ойламай, әрдайым қарапайым халықты ойлады. Халқы үшін өз жанын беруге де әзір болды. «Қара нар керек біздің бұл іске» деген өлеңінде:

Тоқтамай тартып шығарға

Қас үлектен туған қатепті

Қара нар керек біздің бұл іске.

Қабырғасын қаусатып,

Бір-біріндеп сөксе де

Қабағын шытпас ер керек

Біздің бүйткен бұл іске [3, 39], - дейді.

Ақынның қай өлеңін оқып қарасақ та, ол елін сүйген нағыз ұлтжанды азамат болғанын, жамбасы жерге, басы жастыққа тигенше халқын сүйген, халық мұңын жырлаған ақын екенін аңғара аламыз.

Қажым Жұмалиев Махамбет өлеңдерін талдау кезінде ақын туындыларындағы реализм, романтизм мәселелерін қозғайды. Махамбет «Ордадан кетерде ханға айтқан» сөзінде былай дейді:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.