Қазақ әдебиеті және интермәтін түрлері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология және әлем тілдері факультеті
Қазақ әдебиеті және әдебиет теориясы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мұхтар Мағауин прозасындағы интермәтін және реминисценция
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Орындаған:_________________________ ____________ Мұханова А.Е
(қолы)
Ғылыми жетекші:
филология ғылымдарының кандидаты, доцент _______ Абдикулова Р.М
(атағы) (қолы)
Қорғауға жіберілді:
Хаттама № , _________ 20___ ж.
Кафедра меңгерушісі:_______________________ __________
(қолы және мөрі)
Нормабақылау: _________________________________ Бисенбаев П.К
(қолы)
Алматы, 2021
МАЗМҰНЫ
ТҮЙІН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
КІРІСПЕ 9
1. ИНТЕРМӘТІН ТЕОРИЯСЫ 12
1.1 Интермәтін және реминисценция теориясының шығу негіздері 12
1.2 Қазақ әдебиеті және интермәтін түрлері 25
2. ИНТЕРМӘТІН МЕН РЕМИНИСЦЕНЦИЯНЫҢ КӨРКЕМДІК ҚЫЗМЕТІ 31
2.1 Шақан - Шері романындағы интермәтіндік құбылыстардың поэтикалық мәні 31
2.2 Қыпшақ аруы хикаятындағы реминисценция ерекшеліктері 36
2.3 Қуыршақ, Ер Тарғын әңгімелеріндегі интертекстуалдық байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
ҚОРЫТЫНДЫ 48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 53
ТҮЙІН
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: М.Мағауин прозасындағы интермәтін және реминисценция
Дипломдық жұмыстың көлемі: 54 бет, 4 сурет.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Диплoмдық жұмыстың нeгiзгi мaқсaты мен міндеттері интермәтін теориясын жан-жақты кеңінен байыптау; әдебиеттанудағы интертекстуальдық бағыттың маңызды тұжырымдарын пайымдау; қазақ, орыс, шетел ғалымдарының интермәтін жөніндегі тұжырым, ой-пікірлерін жүйелей қарастыру; ежелгі қазақ әдебиетіндегі ауыз әдебиеті үлгілері мен интермәтін, интермәтіндік байланыстардың ұқсастықтары мен ерекшеліктерін байыптау, постмодернизм әдебиетіндегі интертекстуальдық байланыстардың ерекше сипаттарын айқындау; қазақ көркем әдебиетіндегі интермәтін қызметінің зерттелу мәселесін қарастыру; М.Мағауинның Шақан Шері, романындағы Қыпшақ аруы хикаятындағы, Қуыршақ, Ер Тарғын әңгімелеріндегі интермәтіннің, реминисценцияның көркемдік қызметін жан-жақты жүйелі талдау; интермәтін ерекшеліктерін жазушының дүниетанымдық және стильдік құбылыстарымен тұтастықта қарастыру; М.Мағауин интермәтіндерінің көркемдік ерекшеліктерін және жазушы қолтаңбасына тән даралық сипаттарын айқындау; жазушы шығармашылығындағы олардың қолданылу жиілігі мен жүйелігін анықтау, интермәтін құбылысының М.Мағауин шығармаларындағы көркемдік қызметін айқындау, практикалық маңызын айқындау болып табылады.
Тірек сөздер: интермәтін, реминисценция, мәтін, автор, көркем шығарма, проза, роман, мәтінаралық байланыс, диалог, монолог, стиль, әдебиет теориясы, жанр, идея, тарих, тақырып, сюжет және т.б.
Диплом жұмысының тeopиялық-әдiснамалық нeгiздepi:
Р.Барт, М.Бахтин, Ю.Кристева, Ж.Женнет, Ю.И.Лотман, Н.А.Фатеева, В.Хализев, А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Н.Келімбетов, Ш. Елеукенов, Р.М.Абдикулова т.б. ғалым-зерттеушілердің еңбектері мен зерттеулері.
Жұмыста қолданылған әдістер: Тақырыпты зерттеу барысында сипаттау, салыстыру, талдау, модельдеу әдістерін пайдаландық.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, бес тараушадан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
РЕФЕРАТ
Тема дипломной работы: Интертекст и реминисценция в прозе М. Магауина
Объем работы: 54 страниц, 4 рисунка
Цели и задачи работы: всестороннее широкое осмысление теории интертекстуального направления в литературоведении; последовательное рассмотрение высказываний, высказываний казахских, русских, зарубежных ученых по интертекстуальному подходу; выявление особенностей и сходства интертекстуальных связей, интертекстуальных связей в древней казахской литературе; рассмотрение проблем изучения интертекстуальной деятельности в казахской художественной литературе; Системный анализ художественной деятельности интертекста, реминисценции в романе М. Магауина Шақан Шері, в повести Қыпшақ аруы, в рассказах Қуыршақ, Ер Тарғын ; рассмотрение особенностей интертекста в целостности с мировоззренческими и стилевыми явлениями писателя; выявление художественных особенностей интертекста М. Магауина и характерных черт личности писателя; определение частоты и системности их применения в творчестве писателя, определение художественной деятельности, определение практической значимости феномена интертекста в произведениях М. Магауина.
Ключевые слова: интертекст, реминисценция, текст, автор, художественное произведение, проза, роман, межтекстовая связь, диалог, монолог, стиль, теория литературы, жанр, идея, история, тема, сюжет и.т.д
Теоретико-методологические основы дипломной работы:
Труды и исследования ученых-исследователей Р. Барта, М. Бахтина, Ю. Кристевой, Ж. Женнета, Ю. И. Лотмана, Н.А.Фатеевой, В. Хализева, А. Байтурсынова, М. Ауэзова, Н.Келимбетова, Ш. Елеукенова, Р. М. Абдикуловой и др.
Методы, использованные в работе: при изучении темы мы использовали методы описания, сравнения, анализа, моделирования.
Структура исследовательской работы: дипломная работа состоит из введения, двух частей, пяти глав, заключения и списка использованной литературы.
ABSTRACT
Theme of the Diploma Work: Intertext and reminiscence in the prose of M. Magauin
The Size of Work: 54 pages, 4 figures
The Purpose and Research Problem: comprehensive and broad understanding of the theory of intertextual direction in literary studies; consistent consideration of statements, statements of Kazakh, Russian, and foreign scientists on the intertextual approach; identification of features and similarities of intertextual connections, intertextual connections in ancient Kazakh literature; consideration of the problems of studying intertextual activity in Kazakh fiction; System analysis of intertext artistic activity, reminiscences in M. Magauin's novel "Shakan Sheri", in the story "Kypshak aruy", in the stories "Kuyrshak", "Er Targyn" ; consideration of intertext features in their entirety with the writer's ideological and stylistic phenomena; identification of the artistic features of M. Magauin's intertext and the characteristic features of the writer's personality; determination of the frequency and consistency of their application in the writer's work, determination of artistic activity, determination of the practical significance of the phenomenon intertexta in the works of M. Magauin.
Keywords: intertext, reminiscence, text, author, fiction, prose, novel, intertext connection, dialogue, monologue, style, literary theory, genre, idea, history, theme, plot, etc.
Theoretical and methodological foundations of the thesis:
Works and research of scientists-researchers R. Bart, M. Bakhtin, Yu.Kristeva, zh.Zhennet, Yu.I.Lotman, N. A. Fateeva, V. Khalizev, A. Baitursynov, M. Auezov, N. Kelimbetov, Sh.Eleukenov, R. M. Abdikulova and others.
Methods used in the work: when studying the topic, we used methods of description, comparison, analysis, and modeling.
The structure of the research work: the thesis consists of an introduction, two parts, five chapters, a conclusion and a list of references.
АНЫҚТАМАЛАР
Интермәтін - бaсқа мәтіндермен байланысы түрлі маркерлер арқылы көрініп тұратын, уақыты жағынан кейін түзілген көркем шығарма және оған цитация қағидатымен кіргізілген лексика - семантикалық бірлік; интертекстуaлды немесе келтірінді элемент - көркем туындының семантикасын түзуге, түрлі aссоциация тудыруға ықпал ететін, басқа мәтіндермен байланысы имплицитті, эксплицитті түрде әр қилы тілдік деңгейде вербалданған бөгде мәтін немесе прецедентті құбылыс фрагменті; интертестуалдылық немесе интертекстуалды бaйланыстар - мәтінаралық байланыстардың жалпы атaуы; претекст немесе прецедентті құбылыс - уақыты жағынaн бұрын түзілген көпке белгілі эталон деп есептелетін мәтін немесе құбылыс.
Цитата - лaтын тілінде келтіремін, шақырамын ұғымын білдіреді, яғни түпнұсқадан сөзбе сөз aлынған үзінді. Автордың ойын беделді пікірлермен тиянaқтау үшін, біреудің пікіріне сын aйту үшін, өз сөзін айшықтау үшін, ойын дәлелдеу үшін, құнды дерек ретінде пайдалану үшін қолданылады. Дәйек сөз, негізінен, бaспасөз материалдарында, ғылым еңбектерде, кітаптар мен әр түрлі қолжазбaларда, баяндамалар мен сөйлеген сөздерде келтіріледі. Дәйек сөздер ғылым еңбектерде пaйдаланғанда, сол еңбекте айтылатын оймен логикалық тұрғыдан қабысып, жарасым табуы тиіс. Айтылмақ ойды одaн әрі дамытып, жаңа деректермен толықтырып тұру керек. Сонда ғaна ол өз міндетін атқарады. Әдетте, зерттеу еңбектерінде, көбінесе әдебиет, мәдениет, өнер, ғылым қайраткерлері пікірлерінен дәйек сөздер aлынып отырады. Мұның өзі үлкен талғаммен, орынды алынса, еңбектің сaпасын арттыруға есебін тигізеді.
Реминисценция ұғымы латын тілінен aударғанда естелік, есімдегі, еске түсіру деген сөз болып шығады. Реминисценция - тарихи-табиғи шығармашылық категория. Яғни, өткен, бүгінгі өнер иелерінің шығармашылық бaйланысының бір көрінісі. Егерде, кейбір обрaздар, сөз орамы, тіркес, бірдей сөздер мен сөйлемдер, жолдар ауысып, үндесіп жатса, ол ешқандай да көшіру немесе ұрлыққа жатпайды. Оны шығармашылық тілде реминисценция дейді. Шығармашылық психология, уақыттың тыныс-тіршілігі, алуaн көріністер мен лептердің біртектілігі, тарихи-табиғи оқиғалар бірлігі ақын - дар - дың, жазушылардың бір-бірін қайталауына ерік-еркінен тыс әкеліп соқтырады.
Нарратив. Нарратив ұғымы лaтын тілінен аударғанда әңгімелеу тілі деген мағынаны береді, яғни əңгіме, оқиғаларды баяндау. Көбінесе, əңгімелеу жəне сюжет деген сөздердің орнына қолданылады. Əдебиеттануға кіріспеде нарратив термині екі түрлі түсінікте қарастырылaды. Біріншісі əңгімелеудің классикалық теориясындa пайда болған. Бұл термин неміс теориясындa нарратология емес, əңгімелеу теориясы деп аталған. Шығарманы бaяндауда мəтінмен тығыз байланысты адам -- əңгімелеуші болып саналады. Классикалық теорияда əңгімелеудің негізгі белгісі -- aвтор мен əңгімелеуші арасындағы байланыс. Əңгімелеудің маңызы наррaтордың əңгімені дұрыс қабылдап, оны оқырманға жеткізуінде жатыр. Нaрратордың қатысуымен əңгімелеудің ерекшелігі анықталады. Нaрратив туралы екінші түсінік құрылымдық нарратологияда қалыптасты. Осы тұжырымдaма бойынша, əңгімелеуде коммуникацияның құрылымдық белгісі ғана емес, сонымен қатар айтылып жатқан əңгіменің құрылымдық белгісі де шешуші рөл атқарады. Құрылымдық талдaу бойынша нарратология аумағына шығарманың барлық түрі кіреді. Яғни, наррaтив аумағына роман, повесть, əңгіме ғана емес, сонымен қатар пьеса, балет, мүсін өнері, сурет өнері, кинофильм жатады. Керісінше, наррaтив қамтитын аумаққа мыналар кірмейді: əлеуметтік ортаның бейнеленуі, аяқталмаған оқиға, салынып жатқан сурет, өткенді қайталау.
Фабула дегеніміз -- оқиғaлардың реттілігі, оқиғалардың шын мəнінде болғандығы.
Сюжет дегеніміз -- оқиғaлар туралы мəтінде айтылғандардың бəрі, яғни, оқиғаны оқырманның қалай білгендігі.
Тұспал (аллюзия) (фр. аllusion - тұспал, ишара деген мағынаны береді) - aвтордың жалпыға белгілі әдеби немесе тарихи дерекке, сондай-ақ белгілі көркем шығармаға әдейі ишара жасап, тұспалдайтын көркемдік тәсіл.
Гипертекст (гипермәтін) (ағылш. hypertext) - компьютерлік технологияларды енгізумен пaйда болған мәтіннің түрі немесе мәтінді ұйымдастырудың әдісі. Г. бір мәтінді оқып отырғaн оқырманға, экраннан екінші мәтінмен (көбінесе бастапқы мәтінде кездесетін қандай да бір ұғым, яки терминнің мәнін ашатын, түсіндіретін) танысуға және содан кейін негізгі мәтінді оқуды қайта жалғастыруға мүмкіндік береді. Мәтіндер арaсындағы байланыс еренсілтемелер (гиперсілтемелер), сілтемелер арқылы жүзеге асады.
Интертекстуалдылық (Intertextualite, intertextuality) - 1967 жылы постструктурализм теоретигі, француз зерттеушісі Юлия Кристева енгізген постмодернизмнің "aвтордың өлімі" (Р.Барт) аталған тұжырымдамасымен байланысты, яғни жеке, белгілі бір автордың жасаған мәтінінің айқын және жасырын дәйексөздер, реминисценциялар, аллюзиялар, мәдени және әдеби байланыстар, сілтемелер арқылы таралып кетуі. Осылaйша жекелеген мәтіндер үнемі диалогқа түсіп, бір-біріне сілтеме жасайды және бұл мәтіндердің бaрлығы өз кезегінде мәдениетпен, тарихпен, шындықпен қарым-қатынасқа түсетін, әрі өзі де мәтін саналатын жалпы мәтіннің бір бөлігін құрайды. Осының нәтижесінде "өзімнің-өзгенің" сөзі қaрым-қатынасы бұзылып, кез келген мәтін аз-кем танымал алдыңғы мәтіндерге жауап ретінде бағаланады. Интертекст призмaсынан қарағанда, әлем өзіне дейін айтылып қойған, тек оларды басқаша қиыстырып, араластыруға ғана болатын үлкен мәтін (intertext) ретінде қарaстырылады.
Симулякр - (франц.simulacre, лат. Simulacrum - бейне, ұқсастық) - шындықтың орнын бaсатын жалған нәрсе, болмаған шындықтың бейнесі, ақиқатқа жуық ұқсастық.
Парадигма (гр. PIαράδειγμα, - мысaл, үлгі деген мағынаны береді) - зерттелетін мәселені шешу үшін үлгі ретінде алынған теория; теориялық көзқарастардың, методологиялық принциптердің, әдістемелік қабылдаудың және эмпиризмдік нәтижелердің бірігу жүйесі; ғылымның белгілі бір дaму кезеңінде ғылыми қауымдастықпен қабылданған және болжамдарды ғылыми ұғыну үшін, ғылыми таным процесінде туатын міндеттерді шешу үшін үлгі, модель, стандарт ретінде пайдаланылатын теориялық және әдістемелік ережелер жиыны.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл жұмыста интермәтін және реминисценция құбылысы қазақ әдебиетінің көрнекті жазушысы М.Мағауин шығармаларының негізінде талданады. Сонымен қатар қазақ, орыс, шетел ғалымдарының интермәтін жөніндегі тұжырым, ой-пікірлері жүйелей қарастырылады. Ежелгі қазақ әдебиетіндегі ауыз әдебиеті үлгілері мен интермәтін, интермәтіндік байланыстардың ұқсастықтары мен ерекшеліктерін байыптау жұмыстары жүргізіледі. Постмодернизм әдебиетіндегі интертекстуальдық байланыстардың ерекше сипаттарын айқындала отырып, қазақ көркем әдебиетіндегі интермәтін қызметінің зерттелу мәселесі қарастылады. М.Мағауинның Шақан Шері, романындағы Қыпшақ аруы хикаятындағы, Қуыршақ, Ер Тарғын әңгімелеріндегі интермәтіннің, реминисценцияның көркемдік қызметін жан-жақты жүйелі талданады. Интермәтін ерекшеліктерін жазушының дүниетанымдық және стильдік құбылыстарымен тұтастықта қарастыра отырып, М.Мағауин интермәтіндерінің көркемдік ерекшеліктерін және жазушы қолтаңбасына тән даралық сипаттары айқындалады. Жазушы шығармашылығындағы олардың қолданылу жиілігі мен жүйелігін анықтау, интермәтін құбылысының М.Мағауин шығармаларындағы көркемдік қызметін айқындау, практикалық маңызын айқындау зерттеу жұмысының негізі болып табылады.
Әдеби термин ретінде қалыптасқан интермәтін және реминисценция ұғымының шыққан тегі мен мәнін анықтауға, талдап саралауға бағытталған сан түрлі ғылыми еңбектердің көптігінің өзі, оның әлемдік мәдениеттің басты бағыттарының бірі болып табылатындығының айғағы болса керек. Интертекстуальдық теориясының бастауы М.Б. Ямпольский, И.В. Арнольд, М.М. Бахтин сияқты тағы басқа шетел ғалымдарының еңбектерінде жатқанымен, оның іздерін қазақ әдебиеттануының бастапқы кезеңдерінде еңбектерде де кездестіруге болады.
Ұлттың қамын жеп, ұлттық рухты ең бірінші орынға қойып жүрген бүгінгі жазушыларымыздың бірі - Мұхтар Мағауин. Жазушының Аласапыраннан бастап соңғы шыққан тарихи деректі хикаясы Шыңғыс ханға дейін ұлт мүддесі үшін қызмет етіп келе жатқанын көруге болады. Оның шығармаларында руханият мәселесі аз қарастырылмайды. Халықты кемелдендіру жолында жүрген жазушының руханиятты аттап кетпесі айтпаса да белгілі. Көзбен көрген оқиғаларын, үлкендерден естіген естеліктерін ескіртіп алмас үшін қағаз бетіне түсіріп, халықтың рухани әлеміне, ұлттың рухани байлығына айрықша үлес қосып жүргенін білеміз. Бар білгені мен көргенін мұра ретінде жазып қалдырсам деген мақсатты алға қойған. Бұл жазушы туралы Ғ.Мүсіреповтің: Мұхтар Мағауин ана тіліміздің байлығын, оралымды, астарлы, әрі от-жалынды, әрі нәзік те биязы бояу-сырларын алғашқы адымдарынан бастап-ақ көрсетеді. Тіліміздің оралымдығын тереңдетуге қосқан үлесі де аз емес, - деген тұжырымды пікірі ұлт намысының айнасы деуге лайық М.Мағауинге берілген шынайы анықтама болып табылады. Мұхтар Мағауиннің қазақ көркем әдебиетіндегі көрнекті тұлға екені белгілі. Оның шығармаларының барлығында дерлік осы бағыттың поэтикасына тән әдістерді қолданады.
Әдебиет теориясы саласындағы көптеген зерттеушілер мен мамандар бұл тұжырыммен келіседі. Әрине, ұзақ уақыт нәтижесінде мәтін әртүрлі әсерге ұшырайды: әр жұмыс алдыңғы мәтіндерге өзіндік реакция болып табылады, сонымен бірге претекстердің элементтерін алады. Осылайша, кез-келген мәтінді басқа мәтіндермен көп өлшемді байланысы бар интертекст ретінде қарастыруға болады.
Кез келген жазушы өзінің жазу стилімен, жанрымен, қозғайтын тақырыбымен, идеясымен өз оқырманын табады. Ал жазушы шынайы халық жағдайын ойлап жазса, онда оның оқырманы - сол тілде сөйлейтін және оқитын барлық халық. Мұндай жазушы халықтың жазушысына айналары сөзсіз құбылыс. М.Мағауинді де халық жазушысы деп сеніммен айта аламыз. Оның шығармаларындағы кейіпкерлерінің ойы, сөзі, іс-әрекеті қазақтың типтік бейнесін көрсетеді. Яғни әр кезеңдегі белгілі бір мәселелерге орай орын алған оқиға барысындағы қазақтың ішкі толғанысы, жан айқайы, сол ойының сыртқа берілуі, бәрі де қазақ қоғамының айнасы секілді. Сырттан бақылаушы ретінде өз ойымен оқырманға бағдар көрсетеді әрі адамдардың өзіне бағытталған іс-әрекетке қалай жауап қайтаратынын, халықтың санасы қандай деңгейде қабылдайтынын көрсете отырып әр кейіпкері арқылы сан түрлі образдарды жасап шығарған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әдебиеттану мен лингвистикадағы интермәтінділік күрделі және екіұшты мәселе болып табылады. Қазақ прозасында М.Мағауин шығармаларын кейде модернистік, кейде постмодернистік бағыт өкілдері етіп қарастыру кеңінен тараған. Оған басты себеп, біріншіден, автордың тәжірибеге бейімдігі десек, екіншіден екі бағытқа ортақ белгілердің шығармалардың бойынан табылып жатуы осы пікірлердің өрістеуіне мұрындық болып табылады. Дегенмен біз бұл жазушы шығармаларында модернизмнің белгілері жоқ деп үзілді-кесілді қарсылық таныта алмаймыз, себебі кей тұстарда аталмыш жазушылар шығармаларынан модернизмнің де нышанын байқай аламыз. Бұл әлемдік әдебиет сыны тәжірибесінде жиі кездесетін құбылыс. Көрнекті жазушы М.Мағауиннің прозасы әдебиеттану ғылымында кең ауқымда қарастырылып келе жатқаны белгілі. Солай бола тұрғанмен, М. Мағауин прозасын интертекстуалдық бағытта зерттеу, оның шығармаларындағы интертекстуалдық байланыстардың және реминисценцияның көркемдік қызметін айқындау диплом жұмысының өзектілігі болып табылады.
Зерттеу нысаны. М. Мағауиннің Шақан - Шері (1993) романы, Қыпшақ аруы (2003) хикаяты, Ер Тарғын, Қуыршақ әңгімелері болып табылады.
Зерттеу пәні - мәтіндегі интертекстуалды байланыстар және олардың функциялары.
Зерттеу жұмысының мақсаты. М. Мағауиннің Шақан - Шері романы мен Қыпшақ аруы хикаятындағы интермәтіндік құбылыстардың поэтикалық мәнін айқындау, Ер Тарғын, Қуыршақ әңгімелеріндегі интертекстуалды байланыстар мен реминисценцияның ерекшеліктерін анықтау жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады.
Жұмыстың міндеттері:
1. Әдебиеттанудағы интертекстуалдылық және реминисценция ұғымдары туралы тұжырымдарды саралау және оны зерттеумен байланысты проблемалар шеңберін құру;
2. Қазақ әдебиеттануындағы интертекстуалдылық теориясының қалыптасуы мен дамуын зерделеу және қазақ әдебиетіндегі интермәтіндердің шығу негіздерін байыптау;
3. Интертекстуалды қатынастардың типологиясын пайымдау;
4. Шақан - Шері романындағы интермәтіндік құбылыстардың поэтикалық мәнін айқындау;
5. Қыпшақ аруы хикаятындағы реминисценцияны, интертекстуалдық байланыстарды анықтау және сипаттау.
6. Қуыршақ, Ер Тарғын әңгімелеріндегі интертекстуалдық байланыстар.
1 ИНТЕРМӘТІН ТЕОРИЯСЫ
1.1 Интермәтін және реминисценция теориясының шығу негіздері
Қарастырылып отырған мәтінаралық байланыс тәсілі әдебиеттің ежелгі тәсілі екендігін білеміз. Мәтінаралық байланыс тек классикалық, модернистік және постмодернистік әдебиетке тән құбылыс емес, оның шығу төркіні тым әріде. Әдебиеттің тууымен қатар дамып келе жатқан мәтінаралық байланыс тәсілінің әр әдеби кезеңде өзіндік сипаты мен қызметі болған.
Қазіргі таңдағы әлемдік әдебиеттануда мәтінге әдеби талдау жасауда жиі қолданылатын интертекстуалдылық теориясын 1967 жылы француз зерттеушісі, постструктурализм теоретигі Юлия Кристева енгізген. Р. Барттың бұл құбылысқа берген әйгілі анықтамасы: Каждый текст является интертекстом, другие тексты присутствуют в нем на различных уровнях посредством узнаваемых элементов из текстов предшествующей и актуальной культуры. Каждый текст представляет собой новую ткань, сотканную из старых цитат. Обрывки культурных кодов, формул, ритмических структур, фрагменты социальных идиом и т.д. - все они поглощены текстом и перемешаны в нем, поскольку всегда до текста и вокруг него существует язык [1, с. 418].
Бұл терминді алғаш рет Ю.Кристева М.Бахтиннің полифониялық роман тұжырымдамасын талдау кезінде енгізгенімен, уақыт өте келе ол мәтін жайлы ғылымның басты ұғымына айналды. Ю.Кристева Бахтин, слово, диалог, роман атты еңбегінде: Кез келген мәтін дәйексөздер мозайкасы сияқты құрылады, кез келген мәтін қандай да бір басқа мәтіннің енгізілуінен және өзгеруінен тұратын өнім. Осылайша субъектаралық (диалогтық байланыс немесе тұлғааралық қатынас) ұғымының орнына интертекстуалдылық ұғымы келген (Любой текст строится как мозаика цитаций, любой текст есть продукт впитывания и трансформации какого-нибудь другого текста. Тем самым на место понятия интерсубъективности (то есть диалогического контакта или межличностного общения) встает понятие интертекстуальности...) [2, с. 128-129], - деп интертекстуалдылық теориясының табиғатын түсіндіреді. Оның белгілі бір тексттің өзін қоршаған семиотикалық ортамен байланысын түсіндіретін интермәтін және интермәтінділік құбылысы туралы теориясы жаңа бағытта жазылған көркем мәтіндерді, соның ішінде көп жағдайда постмодерндік мәтіндерді түсінуге септігін тигізіп, аталған мәтіндерді талдауда тиімді тәсілге айналды. Бұған дейін әдебиеттануда әдеби байланыстар, салғастырмалы, салыстырмалы зерттеу әдістері бар болғанымен,құрақ көрпе тәсілімен жазылған постмодернистік мәтінді зерттеуде классикалық зерттеу әдістерінің жарамды бола қоймағаны анық. Сондықтан интертекст постмодернистік мәтінтанудың негізгі терминдерінің бірі ретінде қалыптанды.
Бұл теорияға сүйенсек, әрбір мәтін өзіне дейінгі және өзімен қатар тұрған мәтіндермен диалогқа келеді. Зерттеуші Х.Г. Гадамердің: сөз өзіне дейінгі айтылған сөзге және енді айтылатын сөзге сілтеме жасайды, осылай болған жағдай да ғана сөз өзінің шын мағынасына енеді, - деген сөзі осы тұжырымды растайды. Постмодернизмде мәтіннің артында тұрған таңбалық фонмен матаса байланысқа түсуі - мағына тудырудың басты шарты болып табылады. Оның интермәтін туралы пікірін қысқаша былай беруге болады:
1. Интермәтінділік әр шығармадан, текстен алынған цитаталардың жиынтығы емес, алайда ол түрлі дәйексөзді сөздердің тоғысу кеңістігі. Ал
цитаталы сөз дегеніміз - басқа шығармалардан алынған нақты деректер,
абзацтар немесе пассаждар емес, бірақ мүмкіндігінше барлық дискурстар,
өйткені мәдениет солардан құралады және кез келген жазушы өз еркінен тыс сол атмосфераға тәуелді болады.
2. Интермәтіндердің тууы оқу - жазуға байланысты.
3. Интермәтіндік құрылым басқа бір құрылымға қатысты пайда болады, яғни мәтін цитаталар мозаикасы сияқты құрылады, әр мәтін - басқа мәтіндерді өзіне сіңіріп алу және оларды трансформациялау [3]. Осы пікірлерге қатысты әдебиеттануда интермәтінділікті логика- семантикалық тұрғыдан түсіндіру қалыптасқан [5]. Ал кейбір ғалымдар интертекстуалдылықты мәтіндердің контаминациясы және бір мәтінде одан
бөлек екінші бір мәтіннің сөзін құпиялап беретін анаграмма ретінде қабылдайды.
Сондай-ақ интермәтінділік әдебиеттанудағы жалпы орындар, тұрақты формулалар ұғымдарымен де байланыстырылады. Бұл орайда көрнекті қазақ филологі, білгір аудармашы С. Талжановтың ғылыми пайымдауын айта кету қажет. Ол шумерлердің Гильгамеш (б.д.д. кезең), оғыздардың Кітаби- дәдәм Қорқыт (ІХ ғ.) және ежелгі германдардың Фауст (ХІ ғ.) дастандарын, соның негізінде жазылған В. Гетенің Фауст (ХІХ ғ.) трагедиясындағы ортақ ұғым, Гомер поэмасы мен қазақ ертегісі Сұр мергендегі басты кейіпкерлер ұқсастығы т.б. туралы айта отырып: ...ұқсас нәрселердің бәрі де сол әрбір елде, өз заманына сай туа бермек. Өмір бар жерде толғану бар. Бәрін бірдей аудармаға тели салу теріс болар. Ұқсастың бәрі аударма емес сияқты деген пікір ұсынады [6, 71]. Осымен үндес пікір шығыс шығармалары арқылы қазақ әдеби үдерісіне енген нәзира дәстүріне де қатысты пайда болып отырғанын айта кетуге болады. Нәзира, нәзирагөйлік туралы М. Әуезовтің [7], Ө. Күмісбаевтің [8], А. Қыраубаеваның [9], Н. Келімбетовтің [10] пікірлерін жинақтасақ, бұл дәстүрде жазылған шығармаларда ортақ сюжет, кейіпкерлер болғанмен, әр автор оларды өзінше, дербес мәтін туындатуға пайдаланып, ал ол мәтіндер өз кезегінде оқырманға да өзінше түсінуге, қабылдауға, интерпретациялауға тырысқан. Қазақ әдебиетінде нәзира дәстүрінде жазылған мұндай шығармалар бертінге дейін не аударма, не еліктеу деп танылып келгенін айта келіп, Н. Келімбетов нәзира дәстүрінің ішкі табиғатын бүгінгі күн тұрғысынан жан-жақты зерттеу қажет деп білетінін [10, 208] айтады.
Біздіңше, зерттеуші айтып отырған ішкі табиғат сюжет, кейіпкер ортақтығынан басқа бұл мәтіндердің семантикалық байланыстарын, модальділігін қамтамасыз ететін мағыналық ұйытқы сөздерді, олардың синонимиясы мен антонимиясын, түрлі деңгейдегі цитацияны да қарастыруды қажет етеді. Бұл айтылғандардан интермәтінділік мағынасының кең екені және ол автор тұрғысынан түсіндірілетіні көрінеді. Интермәтінділіктің бұл түрін В.В. Лукин [11, 120] максималистік деп бағаласа, интертекстуалдылық құбылысын неміс тіліндегі газеттер материалында зерттеген К. Костыгина интертекстуалдылықтың радикалдық концепциясы деп атайды [12]. Американдық ғалым М. Риффатер, оның ізімен И.В. Арнольд интертекстуалдылықты оқырманның қабылдауымен байланыстырады, яғни көркем шығарманы оқып отырған адам оны өзі бұрын оқыған шығарманың оқиғасымен, композициясымен, контексімен, семантикасымен байланыстыра алуы деп пайымдайды. Тар мағынасында интертекстуалдылық мәтін ішіндегі мәтін деп те түсіндіріледі. Бұл қолданыс ғылыми айналымға Тарту университетінің профессоры Ю.М. Лотманның семиотикаға байланысты еңбектері арқылы енді. Ю.М. Лотманның пікірін лингвистер арасынан өзіндік ойларымен толықтырған белгілі стилист ғалым И.В. Арнольд болып табылады. Олардың көзқарастары бойынша мәтін ішіндегі мәтін қаламгердің өз шығармасына бөгде мәтін элементтерін енгізуі арқылы сөйлеу субъектісін өзгертіп, оның семантикасын толықтыруға, байытуға мүмкіндік беретін лингвокомпозициялық құрал. Енгізген бөгде мәтін элементтерінің көлемі, нақтылығы, дәлдігі, функционалдық типі, жанры әр түрлі болып келеді. Мәтін ішіндегі мәтіндердің белгілерін Ю.М. Лотман былайша келтіреді:
1) включение в текст участка, закодированного тем же самым, но удвоенным кодом (роман в романе, мотив зеркала и тема двойника);
2) коллаж вещей и знаков вещей (документальные врезки, сон героя);
3) композиционная рамка;
4) введение в текст текстов в фрагментарном виде (цитаты, отсылки, эпиграфы и другие);
5) двойное или многократное кодирование всего текста сплошь [13].
Айта кету керек, бұл ғалым өз еңбектерінде осы құбылыс туралы өте көп және жиі жазса да, интертекстуалдылық терминін мүлде пайдаланбайды. Аталған белгілер көркем мәтіндердің бәрінде барлығы бірдей кездесе бермейді және алғашқы кезде ондай келтірінді құрылымдарды қолдану автор үшін жағымсыз болып көрінді. Мұндай сөзқолданыстар қаламгерлер шеберлігінің жеткіліксіздігіне дәлел, тіпті плагиат деп те саналғандықтан, олар өздері қолданған түрлі цитаталарды бүркемелегісі келді. Бірақ келтірінді құрылымдарды келтіру арқылы автор сан қилы мақсатты көздейтініне және түрлі жаңа ғылыми болжамдар пайда болуына байланысты ол пікірлер тез ұмытылып кетті.
Қазақ көркем әдебиетінде мұндай белгілері бар мәтіндер өткен ғасырдың 60-жылдарынан бері жиі кезіге бастады. Мысалы, М.Мағауиннің Көк мұнар романы мен Т. Әбдіковтің Парасат майданы повесіне бірінші және екінші белгілер тән болса, Ә. Нұршайықтың Махаббат, қызық мол жылдар романында цитаталық атауынан бастап, түрлі поэзиялық мәтіндерден келтірілген үзінділер, кейіпкер хаттары, күнделіктері, түстері сияқты келтірінді (интертекстуалды) элементтердің бірнеше түрі, яғни ғалым көрсеткен соңғы белгілердің бәрі жолығады.
Ал Р.Барт: Әрбір мәтіннің басқа мәтінмен арақатынасы интермәтін, алайда интертекстуалдылықты мәтіннің қандай да бір шығу тегі бар деп түсінбеу қажет. Әр дереккөзді және ықпалды іздеу шығарманың бөлшектенуі туралы аңызға сай келеді, мәтін болса анонимді, байқалмайтын тырнақшасыз, оқылған мәтіндерден жинақталады (Всякий текст есть интертекст по отношению к какому-то другому тексту, но эту интертекстуальность не следует понимать так, что у текста есть какое-то происхождение; всякие поиски источников и влияний соответствуют мифу о филиации произведения, текст же образуется из анонимных неуловимых и вместе с тем уже читаных цитат - цитат без кавычек) [1, с. 418], - деп пайымдайды. Яғни Р.Барт пен Ю.Кристеваның тұжырымдары бойынша мәтіннің түп-негізін, шыққан тегін іздеу қажетсіз нәрсе, өйткені Адам атаның Жаратушының бұйрығымен үйренген жаңа ұғымынан өзгелердің барлығы да шығу тегін ұмытқан есепсіз мәтіндердің астасуынан тұрады. Кез келген мәтін міндетті түрде басқа мәтіндермен байланыста болады. Сондықтан да, постмодернистік ойлау стилін дәйексөзбен ойлау, ал постмодернистік мәтіндерді дәйексөзді әдебиет деп атауды жөн көреді.
Аталған ғалымдар әрбір мәтінді өзіне дейінгі мәтіннің жаңғырығы сай келеді дей келе, мәтін жаңа, дербес мағынаға ие болуы мүмкін емес деген пікірге келеді, сондай-ақ әлем - мәтін деген ұғымды қабылдап, интермәтіннің сол мәтіндер жиынтығынан басқа мәтін құрастырады деп тұжырымдайды. Автор бейсаналы түрде ендіріп, тырнақшасыз берілген мәтіндердің түбірін анықтау мүмкіндігі жоқ деген ортақ пікірге келген постструктуралистердің ұстанымын интермәтінділік ұғымына қатысты еңбектер жазған зерттеушілердің барлығы дерлік қуаттай бермейді. Нарратологияның негізін қалаушылардың бірі, әйгілі француз әдебиеттанушысы Ж.Женеттің пайымдауларында әрбір мәтін - палимпсест болып табылады. Яғни әрбір мәтін өзінен бұрын жазылған мәтіннің үстінен жазылып, алдыңғысы кейінгісімен мағыналық қатынаста болады. Ж.Женнет өзінің Фигуры: Работы по поэтике деген еңбегінде ежелгі теріге жазу технологиясы сияқты, әрбір жаңа мәтін ескі мәтіннің үстінен жазылатындығын және сол қат-қабат көне мәтіндердің семантикалық жағынан жаңа мәтінге әлдеқайда ықпалы зор болатындығын жеткізеді. Және мәтінаралық байланыс типтерін бес түрге жіктейді:
1) интермәтінділік - бір мәтінде екі немесе одан да көп мәтіннің кездесуі (аллюзия, дәйексөз, плагиат т.б.);
2) парамәтінділік - мәтіннің өзінің тақырыбымен, қорытындысымен, эпиграфымен т.б. байланысты болуы;
3) метамәтінділік - өзіне дейінгі мәтінге түсінік беру немесе сынау арқылы сілтеме беру;
4) гипермәтінділік - бір мәтінмен екіншісін әжуалау, келемеждеу;
5) архимәтінділік - мәтіндердің бір-бірімен жанрлық байланысы болуы [14, с. 339-340].
Ғалым интермәтінділікті негізгі бес түрге жіктеп, олардың әрқайсысын өз ішінде кіші топтарға жіктей отырып мәтінаралық дискурстардың аражігін ажыратып көрсеткен.
У.Бройх, М.Пфистер, Б.Шульте-Мидделих сияқты зерттеушілер өздерінің Интертекстуалдылық: формалары мен қызметі деген ұжымдық еңбегінде, сонымен қатар Натали Пьеге-Гро Интертекстуалдылық теориясына кіріспе сияқты еңбегінде постструктуралистердің интермәтінділікті жазушының жазу барысындағы бейсаналы, тіпті оның еркі мен тілегінен тыс процесс деген пайымдауларына қарсы шығып, оны жазушылардың саналы түрде жүзеге асыратын әдеби тәсілі деп санайды.
У.Бройх, М.Пфистер, Б.Шульте-Мидделих интермәтінділікті: тақырыптар мен сюжеттерді өзіне меншіктеу немесе өңдеп қолдану, анық немесе жасырын дәйексөз пайдалану, аударма, плагиат, тұспал (аллюзия), парафраза, еліктеу, пародия, сахналау, экранға түсіру, эпиграф үшін пайдалану т.б. деген түрлерге бөліп қарастырады.
Өзінің тұжырымында аударма, экрандау, сахналау мәселелеріне тоқталмаса да, Натали Пьеге-Гроның интермәтінділікті жіктеу тәсілі осыған ұқсас болып келеді.
Өз кезегімізде постструктуралистер ұсынған мәтін келесі бір мәтінге бейсаналы түрде енеді деген тұжырымды жоққа шығармасақ та, оны интермәтінділікке негізделіп жасалған кез келген постмодернистік мәтінге жасалатын талдаудың талаптарына жауап бермейді деп есептейміз. Көркем шығарма жазуға дайындық барысында автор бұрын-соңды оқыған-білген латентті білім қорынан жадының беткі қабаттарына қалқып шыққан деректерден, мәдени кодтардан басқа да сан түрлі жаңа дерек көздері мен жаңадан жинаған мәліметтерін пайдаланатыны анық. Қаламгер бұл материалдарды сана елегінен өткізіп, өз мақсатына қарай басқа мәнмәтінде тырнақшасыз және авторын көрсетпей пайдалануы авторды іздеудің қажеті жоқ дегенді білдірмейді. Постмодернистік мәтін бір жағынан жалпыхалықтық оқылымға бағытталған жарнамалық тақырыптарды ұсынатынымен, эрудициясы мығым, мәтіннен бөлек білімі біршама мол оқырман автор қолданған әдістерді (белгілі бір автордың белгілі шығармасына жасаған ирония, тұспал (аллюзия), пародия т.б.) дәл тани алуы арқылы мәтіннің жасырын қабаттарына бойлай түседі.
Сонымен, интермәтіннің арнайы тәсіл ретіндегі негізгі ерекшелігі мен басты мәні автордың саналы түрде басқа шығармаларға мағыналық сілтеме жасауы, басқа да мәтіндерден дәйексөздер қолдану, тұспал (аллюзия), пародия, плагиат, реминисценция т.б. тәсілдер арқылы іске асуында болып табылады. Әдебиеттегі көркем шығарма мәтіндерінің басқа бір шығармаларда пайдаланылуын ғана емес, кез келген өнер (сурет, музыка, кино, театр т.б.) туындысындағы осындай құбылысты интермәтін деп атаймыз. Сонымен қатар бір өнер түрінің басқа өнер туындысынан мәтіндерді қолдануы да интермәтін немесе интермедиалдылық деп аталады.
Мәтінді талдауға өзгеше тыныс бергенімен интермәтінділік теориясы тарихи тұрғыдан жаңадан пайда болды деп айта алмаймыз. Интермәтін термині кірігіп кеткенімен интермәтіннің шығу тегі ежелгі әдебиеттен басталады. Ежелгі ойшылдардың ой-тұжырымдарына мән берсек, интермәтіннің теория ретінде ұзақ ғасырлық қалыптасуының тарихын білеміз. Б.д.д. грек философы Платонның Софист трактатына негіз болған эстетиканың негізгі қағидаттарының бірі болып табылатын мимесис өнердің, оның ішінде поэзияның табиғатқа еліктеуден пайда болатындығы жайы туралы айтса, оның шәкірті Аристотель өзінің Поэтикасында: Эпическая и трагическая поэзия, а также комедия и поэзия дифирамбическая, большая часть авлетики и кифаристики - все это, вообще говоря, искусства подражательные; различаются они друг от друга в трех отношениях: или тем, в чем совершается подражание, или тем, чему подражают, или тем, как подражают, - что не всегда одинаково. Подобно тому, как некоторые подражают многим вещам, при их воспроизведении, в красках и формах, одни - благодаря мастерству, другие - по навыку, а иные - благодаря природному дару, так и во всех только что упомянутых искусствах [15, с. 40], - деп ұстазының еліктеу (мимесис) табиғаты жөніндегі тұжырымын одан ары дамыта түсіп, әдебиет пен басқа да өнер жанрларының еліктеуден туындайды деген ойларын жалғастыра келе, олардың шығармада сол қалпында, өзгеріссіз көрініс таппайтынын, автордың шығармашылық шеберлігі мен дарынының көрігінен қайнап шығып жаңаша мазмұн мен формаға, өзгеше сипатқа енетіндігін айтады. Қайта өрлеу дәуірінің философтары тек қана табиғатқа емес, сондай-ақ табиғатқа әсем еліктей алған өнер иесіне де еліктеу керек деген пікір келтіреді. Әдебиеттің балаң шағында айтылған тұжырым болса да, интермәтіннің негізгі мәнін түсіндіруге арналған құнды еңбек, әрі ХХ ғасырдың екінші жартысындағы ғалым-семиотик Ю.Кристева зерттеулеріндегі интермәтін теориясының негізгі тұжырымдарымен сай келеді.
Ал ХVІ-ХVІІ ғасырлардың өзінде-ақ, әдеби туындыға еліктеу не үшін керек, кімге, қандай авторларға еліктеу қажет, автордың дәйексөзді қолданудағы артықшылығы мен кемшілігі, жаңа туынды жасаудағы дәйексөздің рөлі мен автордың қаламгерлік қуаты туралы француз философтары Жоашен Дю Белле Француз тілін қорғау мен дәріптеу (Защита и прославление французского языка. 1549) Мишель Монтень Тәжірибелер: Кітаптар туралы (Опыты П.Х.: О книгах. 1592) Жан де Лафонтен Юэге арнау (Послание к Юэ 1687) деген еңбектерінде осындай пайымдаулармен бөліседі. Мәселен, Жоашен Дю Белле Француз тілін қорғау мен дәріптеу деген трактатында: ...пусть наш подражатель прежде всего посмотрит на тех, кому он хочет подражать, и на то, чему он у них сможет подражать и что достойно подражания... Прежде всего надо, чтобы он составил себе понятие о собственных силах и испытал, какой груз смогут нести его плечи, чтобы он старательно исследовал свои наклонности и принялся за подражание тому, к кому, по его мнению, он сможет приблизиться на самое короткое расстояние... [16, с. 255-256], - дей отырып, еліктеушінің өзінің жазушылық қарымын барлап, өзі еліктегісі келетін шығарманы зерттеп алуды ұсынады. Сондай-ақ шығармашылық үндестік болмаса, ондай еліктеудің сәтсіз аяқталатындығын ескертеді.
Жоашен Дю Белленің трактатынан түп негізі еліктеуден туындайтын интермәтіндік дәйексөз пайдалануда автор беделінің маңыздылығын көреміз. Сондай-ақ еңбекте жалпылама айтылып кеткен автор беделі мен мәтіннің маңызы еліктеуге лайық болуы қажет деген ойын бүгінгі күнгі көзқарас тұрғысынан қарасақ, автордың оқырманмен орнатуы тиіс диалогы үшін мәтін бірнеше шарттардың талабына сай келуі қажет. Мысалы, мәтіннің маңыздылығын арттыра түсу және оқырманның түпнұсқа мәтінді қиыншылықсыз ажыратып, дәйексөз қолданылған мәтінмен салыстыра отырып, ой қорытуы үшін қолданылатын дереккөздің шарттары мынадай болуы қажет:
1) белгілі мәтін;
2) белгілі есім;
3) белгілі мәлімдеме;
4) белгілі ситуация.
Олай болмаған жағдайда, мәтіннің толыққанды түсінілуі мүмкін болмай, автордың интермәтінді қолданудағы мақсаты жүзеге аспай қалуы әбден ықтимал. Жоашен Дю Белле еңбегінде осы мәселені жеке-жеке жүйелеп талдамағанымен, интермәтінді қолдануда негізгі алғышартты дәл көрсетіп айта білген.
ХІХ ғасырда интермәтін туралы зерттеулер күрделене түседі. Виктор Гюго Одалар мен балладалар атты еңбегінің алғысөзінде (Оды и баллады 1826) авторлардың өзінен бұрынғы авторлардың шығармаларына еліктеуден бойын аулақ ұстағаны жөн дей отырып, еліктеу қаламгердің шығармашылық қуатын өшіреді деген пікірді ұстанады. Тек жазушының өз шығармашылығына тірек етері табиғат пен шындық болуы қажет, ал зерттеу алаңы етіп Інжіл мен Гомер шығармашылығын алған жағдайда, ол оны кемелділікке жетелейді деп тұжырымдайды [17, с. 40-42]. В.Гюгоның пікірі өзі өмір кешкен замандағы бой алған жағымсыз тенденцияның зиянды жақтарын тұспалдап көрсеткенімен, интермәтіннің аясын тым тарылтып жіберген. Ол еліктеудің тек саналы түрде жүзеге асатын түріне тоқталып, интермәтіннің адам санасының ырқынан тыс жазушының алған білімі, өмір сүрген мәдени ортасы т.б. қорытыла келе жаңа мәтінге негіз болатындығы жайындағы ерекшеліктеріне мән бере қоймаған.
ХХ ғасырда француз ойшылы, постструктуралист Р.Барт және тағы басқа постстуктурализм өкілдері мәтіннің қат-қабаттылығын (палимсест) интермәтіннің басты ерекшеліктері деп біліп, кез келген мәтінді интермәтін деп санайды. Сонымен қатар, көне немесе қазіргі заманауи мәдениеттен еніп, жазушының санасы арқылы сүзгіден өткен жасырын дәйексөздер, аллюзиялар, парафразалар, еліктеуден туындаған басқа да мәтіндердің іздері мен фрагменттері қандай да бір пішінде автордың еркінен тыс мәтінге еніп кетеді деп сенеді. Интермәтінге құрақ көрпе деген ат берген зерттеушінің теориялық еңбектерінде мәтіндегі интермәтінді кей жағдайда дәл анықтай алсақ, кейде оны анықтау мүмкін емес деген пікірге келеді. Оны жазушының бойына жинаған барлық ақпаратының өзі тудырғалы отырған мәтінге бейсаналы түрде ақтаруымен түсіндіреді [18]. Р.Барттың интермәтін жайындағы теориясы автордың өлімі атты теориясымен байланыса келе, ХХ ғасырдың екінші жартысында постмодернистік мәтіндерді талдаудағы басты құрал болып табылады.
Жалпы әлемдік әдебиет әдеби байланыстардан тысқары өмір сүре алмайды. Сол әлемдік әдебиеттің бір бөлігі ретінде ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан қазақтың әдебиеті де түрлі мәдениеттер мен әдебиеттер тоғысын бастан кешіргені белгілі. Жоғарыда айтылған пікірімізге қайта оралатын болсақ, интермәтін табиғаты қазақ әдебиетіне де орныққан. Осы орайда А.Байтұрсыновтың: Қазақ әдебиетінің діндар дәуірі де халық әдебиетін дамытып, күшейтуден туған дәуірлер емес, басқа жұрттардың әдебиетінің әсерінен туған дәуірлер. Діндар дәуір әдебиетімізге араб, парсы әдебиетінен үлгі алып, соларды еліктегеннен пайда болған. Ділмар дәуір орыс әдебиетінен өнеге көріп, үлгі алып, соны еліктеуден пайда болып отыр. Мұндай бір жұрт екінші жұрттан әдебиет жүзінде үлгі алу жалғыз бізде ғана болған іс емес, барша жұрттың басында болған іс. Осы күнгі әдебиеттің түп үлгісі грек жұртынан алынған... [4, б. 144] деген пікірінен қазақ сөз өнерінің дамуындағы әдеби және мәтінаралық байланыстардың рөлін пайымдасақ болады. Қазақ әдебиетінің ХХ ғасырдағы өкілі, әдебиет зерттеушісі, ғалым М.О. Әуезов интермәтін құбылысына жеке- дара көлемді зерттеу еңбегін арнап жазбаса да, Қазақ халқының эпосы мен фольклоры атты мақаласында эпостық мұралардың туып, қалыптасуы туралы ойларының жалпы интермәтін теориясымен байланысып жатқандығын көруге болады. Халық арасында әлдебір батырдың қоштасуы және соны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология және әлем тілдері факультеті
Қазақ әдебиеті және әдебиет теориясы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мұхтар Мағауин прозасындағы интермәтін және реминисценция
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Орындаған:_________________________ ____________ Мұханова А.Е
(қолы)
Ғылыми жетекші:
филология ғылымдарының кандидаты, доцент _______ Абдикулова Р.М
(атағы) (қолы)
Қорғауға жіберілді:
Хаттама № , _________ 20___ ж.
Кафедра меңгерушісі:_______________________ __________
(қолы және мөрі)
Нормабақылау: _________________________________ Бисенбаев П.К
(қолы)
Алматы, 2021
МАЗМҰНЫ
ТҮЙІН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
КІРІСПЕ 9
1. ИНТЕРМӘТІН ТЕОРИЯСЫ 12
1.1 Интермәтін және реминисценция теориясының шығу негіздері 12
1.2 Қазақ әдебиеті және интермәтін түрлері 25
2. ИНТЕРМӘТІН МЕН РЕМИНИСЦЕНЦИЯНЫҢ КӨРКЕМДІК ҚЫЗМЕТІ 31
2.1 Шақан - Шері романындағы интермәтіндік құбылыстардың поэтикалық мәні 31
2.2 Қыпшақ аруы хикаятындағы реминисценция ерекшеліктері 36
2.3 Қуыршақ, Ер Тарғын әңгімелеріндегі интертекстуалдық байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
ҚОРЫТЫНДЫ 48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 53
ТҮЙІН
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: М.Мағауин прозасындағы интермәтін және реминисценция
Дипломдық жұмыстың көлемі: 54 бет, 4 сурет.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Диплoмдық жұмыстың нeгiзгi мaқсaты мен міндеттері интермәтін теориясын жан-жақты кеңінен байыптау; әдебиеттанудағы интертекстуальдық бағыттың маңызды тұжырымдарын пайымдау; қазақ, орыс, шетел ғалымдарының интермәтін жөніндегі тұжырым, ой-пікірлерін жүйелей қарастыру; ежелгі қазақ әдебиетіндегі ауыз әдебиеті үлгілері мен интермәтін, интермәтіндік байланыстардың ұқсастықтары мен ерекшеліктерін байыптау, постмодернизм әдебиетіндегі интертекстуальдық байланыстардың ерекше сипаттарын айқындау; қазақ көркем әдебиетіндегі интермәтін қызметінің зерттелу мәселесін қарастыру; М.Мағауинның Шақан Шері, романындағы Қыпшақ аруы хикаятындағы, Қуыршақ, Ер Тарғын әңгімелеріндегі интермәтіннің, реминисценцияның көркемдік қызметін жан-жақты жүйелі талдау; интермәтін ерекшеліктерін жазушының дүниетанымдық және стильдік құбылыстарымен тұтастықта қарастыру; М.Мағауин интермәтіндерінің көркемдік ерекшеліктерін және жазушы қолтаңбасына тән даралық сипаттарын айқындау; жазушы шығармашылығындағы олардың қолданылу жиілігі мен жүйелігін анықтау, интермәтін құбылысының М.Мағауин шығармаларындағы көркемдік қызметін айқындау, практикалық маңызын айқындау болып табылады.
Тірек сөздер: интермәтін, реминисценция, мәтін, автор, көркем шығарма, проза, роман, мәтінаралық байланыс, диалог, монолог, стиль, әдебиет теориясы, жанр, идея, тарих, тақырып, сюжет және т.б.
Диплом жұмысының тeopиялық-әдiснамалық нeгiздepi:
Р.Барт, М.Бахтин, Ю.Кристева, Ж.Женнет, Ю.И.Лотман, Н.А.Фатеева, В.Хализев, А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Н.Келімбетов, Ш. Елеукенов, Р.М.Абдикулова т.б. ғалым-зерттеушілердің еңбектері мен зерттеулері.
Жұмыста қолданылған әдістер: Тақырыпты зерттеу барысында сипаттау, салыстыру, талдау, модельдеу әдістерін пайдаландық.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, бес тараушадан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
РЕФЕРАТ
Тема дипломной работы: Интертекст и реминисценция в прозе М. Магауина
Объем работы: 54 страниц, 4 рисунка
Цели и задачи работы: всестороннее широкое осмысление теории интертекстуального направления в литературоведении; последовательное рассмотрение высказываний, высказываний казахских, русских, зарубежных ученых по интертекстуальному подходу; выявление особенностей и сходства интертекстуальных связей, интертекстуальных связей в древней казахской литературе; рассмотрение проблем изучения интертекстуальной деятельности в казахской художественной литературе; Системный анализ художественной деятельности интертекста, реминисценции в романе М. Магауина Шақан Шері, в повести Қыпшақ аруы, в рассказах Қуыршақ, Ер Тарғын ; рассмотрение особенностей интертекста в целостности с мировоззренческими и стилевыми явлениями писателя; выявление художественных особенностей интертекста М. Магауина и характерных черт личности писателя; определение частоты и системности их применения в творчестве писателя, определение художественной деятельности, определение практической значимости феномена интертекста в произведениях М. Магауина.
Ключевые слова: интертекст, реминисценция, текст, автор, художественное произведение, проза, роман, межтекстовая связь, диалог, монолог, стиль, теория литературы, жанр, идея, история, тема, сюжет и.т.д
Теоретико-методологические основы дипломной работы:
Труды и исследования ученых-исследователей Р. Барта, М. Бахтина, Ю. Кристевой, Ж. Женнета, Ю. И. Лотмана, Н.А.Фатеевой, В. Хализева, А. Байтурсынова, М. Ауэзова, Н.Келимбетова, Ш. Елеукенова, Р. М. Абдикуловой и др.
Методы, использованные в работе: при изучении темы мы использовали методы описания, сравнения, анализа, моделирования.
Структура исследовательской работы: дипломная работа состоит из введения, двух частей, пяти глав, заключения и списка использованной литературы.
ABSTRACT
Theme of the Diploma Work: Intertext and reminiscence in the prose of M. Magauin
The Size of Work: 54 pages, 4 figures
The Purpose and Research Problem: comprehensive and broad understanding of the theory of intertextual direction in literary studies; consistent consideration of statements, statements of Kazakh, Russian, and foreign scientists on the intertextual approach; identification of features and similarities of intertextual connections, intertextual connections in ancient Kazakh literature; consideration of the problems of studying intertextual activity in Kazakh fiction; System analysis of intertext artistic activity, reminiscences in M. Magauin's novel "Shakan Sheri", in the story "Kypshak aruy", in the stories "Kuyrshak", "Er Targyn" ; consideration of intertext features in their entirety with the writer's ideological and stylistic phenomena; identification of the artistic features of M. Magauin's intertext and the characteristic features of the writer's personality; determination of the frequency and consistency of their application in the writer's work, determination of artistic activity, determination of the practical significance of the phenomenon intertexta in the works of M. Magauin.
Keywords: intertext, reminiscence, text, author, fiction, prose, novel, intertext connection, dialogue, monologue, style, literary theory, genre, idea, history, theme, plot, etc.
Theoretical and methodological foundations of the thesis:
Works and research of scientists-researchers R. Bart, M. Bakhtin, Yu.Kristeva, zh.Zhennet, Yu.I.Lotman, N. A. Fateeva, V. Khalizev, A. Baitursynov, M. Auezov, N. Kelimbetov, Sh.Eleukenov, R. M. Abdikulova and others.
Methods used in the work: when studying the topic, we used methods of description, comparison, analysis, and modeling.
The structure of the research work: the thesis consists of an introduction, two parts, five chapters, a conclusion and a list of references.
АНЫҚТАМАЛАР
Интермәтін - бaсқа мәтіндермен байланысы түрлі маркерлер арқылы көрініп тұратын, уақыты жағынан кейін түзілген көркем шығарма және оған цитация қағидатымен кіргізілген лексика - семантикалық бірлік; интертекстуaлды немесе келтірінді элемент - көркем туындының семантикасын түзуге, түрлі aссоциация тудыруға ықпал ететін, басқа мәтіндермен байланысы имплицитті, эксплицитті түрде әр қилы тілдік деңгейде вербалданған бөгде мәтін немесе прецедентті құбылыс фрагменті; интертестуалдылық немесе интертекстуалды бaйланыстар - мәтінаралық байланыстардың жалпы атaуы; претекст немесе прецедентті құбылыс - уақыты жағынaн бұрын түзілген көпке белгілі эталон деп есептелетін мәтін немесе құбылыс.
Цитата - лaтын тілінде келтіремін, шақырамын ұғымын білдіреді, яғни түпнұсқадан сөзбе сөз aлынған үзінді. Автордың ойын беделді пікірлермен тиянaқтау үшін, біреудің пікіріне сын aйту үшін, өз сөзін айшықтау үшін, ойын дәлелдеу үшін, құнды дерек ретінде пайдалану үшін қолданылады. Дәйек сөз, негізінен, бaспасөз материалдарында, ғылым еңбектерде, кітаптар мен әр түрлі қолжазбaларда, баяндамалар мен сөйлеген сөздерде келтіріледі. Дәйек сөздер ғылым еңбектерде пaйдаланғанда, сол еңбекте айтылатын оймен логикалық тұрғыдан қабысып, жарасым табуы тиіс. Айтылмақ ойды одaн әрі дамытып, жаңа деректермен толықтырып тұру керек. Сонда ғaна ол өз міндетін атқарады. Әдетте, зерттеу еңбектерінде, көбінесе әдебиет, мәдениет, өнер, ғылым қайраткерлері пікірлерінен дәйек сөздер aлынып отырады. Мұның өзі үлкен талғаммен, орынды алынса, еңбектің сaпасын арттыруға есебін тигізеді.
Реминисценция ұғымы латын тілінен aударғанда естелік, есімдегі, еске түсіру деген сөз болып шығады. Реминисценция - тарихи-табиғи шығармашылық категория. Яғни, өткен, бүгінгі өнер иелерінің шығармашылық бaйланысының бір көрінісі. Егерде, кейбір обрaздар, сөз орамы, тіркес, бірдей сөздер мен сөйлемдер, жолдар ауысып, үндесіп жатса, ол ешқандай да көшіру немесе ұрлыққа жатпайды. Оны шығармашылық тілде реминисценция дейді. Шығармашылық психология, уақыттың тыныс-тіршілігі, алуaн көріністер мен лептердің біртектілігі, тарихи-табиғи оқиғалар бірлігі ақын - дар - дың, жазушылардың бір-бірін қайталауына ерік-еркінен тыс әкеліп соқтырады.
Нарратив. Нарратив ұғымы лaтын тілінен аударғанда әңгімелеу тілі деген мағынаны береді, яғни əңгіме, оқиғаларды баяндау. Көбінесе, əңгімелеу жəне сюжет деген сөздердің орнына қолданылады. Əдебиеттануға кіріспеде нарратив термині екі түрлі түсінікте қарастырылaды. Біріншісі əңгімелеудің классикалық теориясындa пайда болған. Бұл термин неміс теориясындa нарратология емес, əңгімелеу теориясы деп аталған. Шығарманы бaяндауда мəтінмен тығыз байланысты адам -- əңгімелеуші болып саналады. Классикалық теорияда əңгімелеудің негізгі белгісі -- aвтор мен əңгімелеуші арасындағы байланыс. Əңгімелеудің маңызы наррaтордың əңгімені дұрыс қабылдап, оны оқырманға жеткізуінде жатыр. Нaрратордың қатысуымен əңгімелеудің ерекшелігі анықталады. Нaрратив туралы екінші түсінік құрылымдық нарратологияда қалыптасты. Осы тұжырымдaма бойынша, əңгімелеуде коммуникацияның құрылымдық белгісі ғана емес, сонымен қатар айтылып жатқан əңгіменің құрылымдық белгісі де шешуші рөл атқарады. Құрылымдық талдaу бойынша нарратология аумағына шығарманың барлық түрі кіреді. Яғни, наррaтив аумағына роман, повесть, əңгіме ғана емес, сонымен қатар пьеса, балет, мүсін өнері, сурет өнері, кинофильм жатады. Керісінше, наррaтив қамтитын аумаққа мыналар кірмейді: əлеуметтік ортаның бейнеленуі, аяқталмаған оқиға, салынып жатқан сурет, өткенді қайталау.
Фабула дегеніміз -- оқиғaлардың реттілігі, оқиғалардың шын мəнінде болғандығы.
Сюжет дегеніміз -- оқиғaлар туралы мəтінде айтылғандардың бəрі, яғни, оқиғаны оқырманның қалай білгендігі.
Тұспал (аллюзия) (фр. аllusion - тұспал, ишара деген мағынаны береді) - aвтордың жалпыға белгілі әдеби немесе тарихи дерекке, сондай-ақ белгілі көркем шығармаға әдейі ишара жасап, тұспалдайтын көркемдік тәсіл.
Гипертекст (гипермәтін) (ағылш. hypertext) - компьютерлік технологияларды енгізумен пaйда болған мәтіннің түрі немесе мәтінді ұйымдастырудың әдісі. Г. бір мәтінді оқып отырғaн оқырманға, экраннан екінші мәтінмен (көбінесе бастапқы мәтінде кездесетін қандай да бір ұғым, яки терминнің мәнін ашатын, түсіндіретін) танысуға және содан кейін негізгі мәтінді оқуды қайта жалғастыруға мүмкіндік береді. Мәтіндер арaсындағы байланыс еренсілтемелер (гиперсілтемелер), сілтемелер арқылы жүзеге асады.
Интертекстуалдылық (Intertextualite, intertextuality) - 1967 жылы постструктурализм теоретигі, француз зерттеушісі Юлия Кристева енгізген постмодернизмнің "aвтордың өлімі" (Р.Барт) аталған тұжырымдамасымен байланысты, яғни жеке, белгілі бір автордың жасаған мәтінінің айқын және жасырын дәйексөздер, реминисценциялар, аллюзиялар, мәдени және әдеби байланыстар, сілтемелер арқылы таралып кетуі. Осылaйша жекелеген мәтіндер үнемі диалогқа түсіп, бір-біріне сілтеме жасайды және бұл мәтіндердің бaрлығы өз кезегінде мәдениетпен, тарихпен, шындықпен қарым-қатынасқа түсетін, әрі өзі де мәтін саналатын жалпы мәтіннің бір бөлігін құрайды. Осының нәтижесінде "өзімнің-өзгенің" сөзі қaрым-қатынасы бұзылып, кез келген мәтін аз-кем танымал алдыңғы мәтіндерге жауап ретінде бағаланады. Интертекст призмaсынан қарағанда, әлем өзіне дейін айтылып қойған, тек оларды басқаша қиыстырып, араластыруға ғана болатын үлкен мәтін (intertext) ретінде қарaстырылады.
Симулякр - (франц.simulacre, лат. Simulacrum - бейне, ұқсастық) - шындықтың орнын бaсатын жалған нәрсе, болмаған шындықтың бейнесі, ақиқатқа жуық ұқсастық.
Парадигма (гр. PIαράδειγμα, - мысaл, үлгі деген мағынаны береді) - зерттелетін мәселені шешу үшін үлгі ретінде алынған теория; теориялық көзқарастардың, методологиялық принциптердің, әдістемелік қабылдаудың және эмпиризмдік нәтижелердің бірігу жүйесі; ғылымның белгілі бір дaму кезеңінде ғылыми қауымдастықпен қабылданған және болжамдарды ғылыми ұғыну үшін, ғылыми таным процесінде туатын міндеттерді шешу үшін үлгі, модель, стандарт ретінде пайдаланылатын теориялық және әдістемелік ережелер жиыны.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл жұмыста интермәтін және реминисценция құбылысы қазақ әдебиетінің көрнекті жазушысы М.Мағауин шығармаларының негізінде талданады. Сонымен қатар қазақ, орыс, шетел ғалымдарының интермәтін жөніндегі тұжырым, ой-пікірлері жүйелей қарастырылады. Ежелгі қазақ әдебиетіндегі ауыз әдебиеті үлгілері мен интермәтін, интермәтіндік байланыстардың ұқсастықтары мен ерекшеліктерін байыптау жұмыстары жүргізіледі. Постмодернизм әдебиетіндегі интертекстуальдық байланыстардың ерекше сипаттарын айқындала отырып, қазақ көркем әдебиетіндегі интермәтін қызметінің зерттелу мәселесі қарастылады. М.Мағауинның Шақан Шері, романындағы Қыпшақ аруы хикаятындағы, Қуыршақ, Ер Тарғын әңгімелеріндегі интермәтіннің, реминисценцияның көркемдік қызметін жан-жақты жүйелі талданады. Интермәтін ерекшеліктерін жазушының дүниетанымдық және стильдік құбылыстарымен тұтастықта қарастыра отырып, М.Мағауин интермәтіндерінің көркемдік ерекшеліктерін және жазушы қолтаңбасына тән даралық сипаттары айқындалады. Жазушы шығармашылығындағы олардың қолданылу жиілігі мен жүйелігін анықтау, интермәтін құбылысының М.Мағауин шығармаларындағы көркемдік қызметін айқындау, практикалық маңызын айқындау зерттеу жұмысының негізі болып табылады.
Әдеби термин ретінде қалыптасқан интермәтін және реминисценция ұғымының шыққан тегі мен мәнін анықтауға, талдап саралауға бағытталған сан түрлі ғылыми еңбектердің көптігінің өзі, оның әлемдік мәдениеттің басты бағыттарының бірі болып табылатындығының айғағы болса керек. Интертекстуальдық теориясының бастауы М.Б. Ямпольский, И.В. Арнольд, М.М. Бахтин сияқты тағы басқа шетел ғалымдарының еңбектерінде жатқанымен, оның іздерін қазақ әдебиеттануының бастапқы кезеңдерінде еңбектерде де кездестіруге болады.
Ұлттың қамын жеп, ұлттық рухты ең бірінші орынға қойып жүрген бүгінгі жазушыларымыздың бірі - Мұхтар Мағауин. Жазушының Аласапыраннан бастап соңғы шыққан тарихи деректі хикаясы Шыңғыс ханға дейін ұлт мүддесі үшін қызмет етіп келе жатқанын көруге болады. Оның шығармаларында руханият мәселесі аз қарастырылмайды. Халықты кемелдендіру жолында жүрген жазушының руханиятты аттап кетпесі айтпаса да белгілі. Көзбен көрген оқиғаларын, үлкендерден естіген естеліктерін ескіртіп алмас үшін қағаз бетіне түсіріп, халықтың рухани әлеміне, ұлттың рухани байлығына айрықша үлес қосып жүргенін білеміз. Бар білгені мен көргенін мұра ретінде жазып қалдырсам деген мақсатты алға қойған. Бұл жазушы туралы Ғ.Мүсіреповтің: Мұхтар Мағауин ана тіліміздің байлығын, оралымды, астарлы, әрі от-жалынды, әрі нәзік те биязы бояу-сырларын алғашқы адымдарынан бастап-ақ көрсетеді. Тіліміздің оралымдығын тереңдетуге қосқан үлесі де аз емес, - деген тұжырымды пікірі ұлт намысының айнасы деуге лайық М.Мағауинге берілген шынайы анықтама болып табылады. Мұхтар Мағауиннің қазақ көркем әдебиетіндегі көрнекті тұлға екені белгілі. Оның шығармаларының барлығында дерлік осы бағыттың поэтикасына тән әдістерді қолданады.
Әдебиет теориясы саласындағы көптеген зерттеушілер мен мамандар бұл тұжырыммен келіседі. Әрине, ұзақ уақыт нәтижесінде мәтін әртүрлі әсерге ұшырайды: әр жұмыс алдыңғы мәтіндерге өзіндік реакция болып табылады, сонымен бірге претекстердің элементтерін алады. Осылайша, кез-келген мәтінді басқа мәтіндермен көп өлшемді байланысы бар интертекст ретінде қарастыруға болады.
Кез келген жазушы өзінің жазу стилімен, жанрымен, қозғайтын тақырыбымен, идеясымен өз оқырманын табады. Ал жазушы шынайы халық жағдайын ойлап жазса, онда оның оқырманы - сол тілде сөйлейтін және оқитын барлық халық. Мұндай жазушы халықтың жазушысына айналары сөзсіз құбылыс. М.Мағауинді де халық жазушысы деп сеніммен айта аламыз. Оның шығармаларындағы кейіпкерлерінің ойы, сөзі, іс-әрекеті қазақтың типтік бейнесін көрсетеді. Яғни әр кезеңдегі белгілі бір мәселелерге орай орын алған оқиға барысындағы қазақтың ішкі толғанысы, жан айқайы, сол ойының сыртқа берілуі, бәрі де қазақ қоғамының айнасы секілді. Сырттан бақылаушы ретінде өз ойымен оқырманға бағдар көрсетеді әрі адамдардың өзіне бағытталған іс-әрекетке қалай жауап қайтаратынын, халықтың санасы қандай деңгейде қабылдайтынын көрсете отырып әр кейіпкері арқылы сан түрлі образдарды жасап шығарған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әдебиеттану мен лингвистикадағы интермәтінділік күрделі және екіұшты мәселе болып табылады. Қазақ прозасында М.Мағауин шығармаларын кейде модернистік, кейде постмодернистік бағыт өкілдері етіп қарастыру кеңінен тараған. Оған басты себеп, біріншіден, автордың тәжірибеге бейімдігі десек, екіншіден екі бағытқа ортақ белгілердің шығармалардың бойынан табылып жатуы осы пікірлердің өрістеуіне мұрындық болып табылады. Дегенмен біз бұл жазушы шығармаларында модернизмнің белгілері жоқ деп үзілді-кесілді қарсылық таныта алмаймыз, себебі кей тұстарда аталмыш жазушылар шығармаларынан модернизмнің де нышанын байқай аламыз. Бұл әлемдік әдебиет сыны тәжірибесінде жиі кездесетін құбылыс. Көрнекті жазушы М.Мағауиннің прозасы әдебиеттану ғылымында кең ауқымда қарастырылып келе жатқаны белгілі. Солай бола тұрғанмен, М. Мағауин прозасын интертекстуалдық бағытта зерттеу, оның шығармаларындағы интертекстуалдық байланыстардың және реминисценцияның көркемдік қызметін айқындау диплом жұмысының өзектілігі болып табылады.
Зерттеу нысаны. М. Мағауиннің Шақан - Шері (1993) романы, Қыпшақ аруы (2003) хикаяты, Ер Тарғын, Қуыршақ әңгімелері болып табылады.
Зерттеу пәні - мәтіндегі интертекстуалды байланыстар және олардың функциялары.
Зерттеу жұмысының мақсаты. М. Мағауиннің Шақан - Шері романы мен Қыпшақ аруы хикаятындағы интермәтіндік құбылыстардың поэтикалық мәнін айқындау, Ер Тарғын, Қуыршақ әңгімелеріндегі интертекстуалды байланыстар мен реминисценцияның ерекшеліктерін анықтау жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады.
Жұмыстың міндеттері:
1. Әдебиеттанудағы интертекстуалдылық және реминисценция ұғымдары туралы тұжырымдарды саралау және оны зерттеумен байланысты проблемалар шеңберін құру;
2. Қазақ әдебиеттануындағы интертекстуалдылық теориясының қалыптасуы мен дамуын зерделеу және қазақ әдебиетіндегі интермәтіндердің шығу негіздерін байыптау;
3. Интертекстуалды қатынастардың типологиясын пайымдау;
4. Шақан - Шері романындағы интермәтіндік құбылыстардың поэтикалық мәнін айқындау;
5. Қыпшақ аруы хикаятындағы реминисценцияны, интертекстуалдық байланыстарды анықтау және сипаттау.
6. Қуыршақ, Ер Тарғын әңгімелеріндегі интертекстуалдық байланыстар.
1 ИНТЕРМӘТІН ТЕОРИЯСЫ
1.1 Интермәтін және реминисценция теориясының шығу негіздері
Қарастырылып отырған мәтінаралық байланыс тәсілі әдебиеттің ежелгі тәсілі екендігін білеміз. Мәтінаралық байланыс тек классикалық, модернистік және постмодернистік әдебиетке тән құбылыс емес, оның шығу төркіні тым әріде. Әдебиеттің тууымен қатар дамып келе жатқан мәтінаралық байланыс тәсілінің әр әдеби кезеңде өзіндік сипаты мен қызметі болған.
Қазіргі таңдағы әлемдік әдебиеттануда мәтінге әдеби талдау жасауда жиі қолданылатын интертекстуалдылық теориясын 1967 жылы француз зерттеушісі, постструктурализм теоретигі Юлия Кристева енгізген. Р. Барттың бұл құбылысқа берген әйгілі анықтамасы: Каждый текст является интертекстом, другие тексты присутствуют в нем на различных уровнях посредством узнаваемых элементов из текстов предшествующей и актуальной культуры. Каждый текст представляет собой новую ткань, сотканную из старых цитат. Обрывки культурных кодов, формул, ритмических структур, фрагменты социальных идиом и т.д. - все они поглощены текстом и перемешаны в нем, поскольку всегда до текста и вокруг него существует язык [1, с. 418].
Бұл терминді алғаш рет Ю.Кристева М.Бахтиннің полифониялық роман тұжырымдамасын талдау кезінде енгізгенімен, уақыт өте келе ол мәтін жайлы ғылымның басты ұғымына айналды. Ю.Кристева Бахтин, слово, диалог, роман атты еңбегінде: Кез келген мәтін дәйексөздер мозайкасы сияқты құрылады, кез келген мәтін қандай да бір басқа мәтіннің енгізілуінен және өзгеруінен тұратын өнім. Осылайша субъектаралық (диалогтық байланыс немесе тұлғааралық қатынас) ұғымының орнына интертекстуалдылық ұғымы келген (Любой текст строится как мозаика цитаций, любой текст есть продукт впитывания и трансформации какого-нибудь другого текста. Тем самым на место понятия интерсубъективности (то есть диалогического контакта или межличностного общения) встает понятие интертекстуальности...) [2, с. 128-129], - деп интертекстуалдылық теориясының табиғатын түсіндіреді. Оның белгілі бір тексттің өзін қоршаған семиотикалық ортамен байланысын түсіндіретін интермәтін және интермәтінділік құбылысы туралы теориясы жаңа бағытта жазылған көркем мәтіндерді, соның ішінде көп жағдайда постмодерндік мәтіндерді түсінуге септігін тигізіп, аталған мәтіндерді талдауда тиімді тәсілге айналды. Бұған дейін әдебиеттануда әдеби байланыстар, салғастырмалы, салыстырмалы зерттеу әдістері бар болғанымен,құрақ көрпе тәсілімен жазылған постмодернистік мәтінді зерттеуде классикалық зерттеу әдістерінің жарамды бола қоймағаны анық. Сондықтан интертекст постмодернистік мәтінтанудың негізгі терминдерінің бірі ретінде қалыптанды.
Бұл теорияға сүйенсек, әрбір мәтін өзіне дейінгі және өзімен қатар тұрған мәтіндермен диалогқа келеді. Зерттеуші Х.Г. Гадамердің: сөз өзіне дейінгі айтылған сөзге және енді айтылатын сөзге сілтеме жасайды, осылай болған жағдай да ғана сөз өзінің шын мағынасына енеді, - деген сөзі осы тұжырымды растайды. Постмодернизмде мәтіннің артында тұрған таңбалық фонмен матаса байланысқа түсуі - мағына тудырудың басты шарты болып табылады. Оның интермәтін туралы пікірін қысқаша былай беруге болады:
1. Интермәтінділік әр шығармадан, текстен алынған цитаталардың жиынтығы емес, алайда ол түрлі дәйексөзді сөздердің тоғысу кеңістігі. Ал
цитаталы сөз дегеніміз - басқа шығармалардан алынған нақты деректер,
абзацтар немесе пассаждар емес, бірақ мүмкіндігінше барлық дискурстар,
өйткені мәдениет солардан құралады және кез келген жазушы өз еркінен тыс сол атмосфераға тәуелді болады.
2. Интермәтіндердің тууы оқу - жазуға байланысты.
3. Интермәтіндік құрылым басқа бір құрылымға қатысты пайда болады, яғни мәтін цитаталар мозаикасы сияқты құрылады, әр мәтін - басқа мәтіндерді өзіне сіңіріп алу және оларды трансформациялау [3]. Осы пікірлерге қатысты әдебиеттануда интермәтінділікті логика- семантикалық тұрғыдан түсіндіру қалыптасқан [5]. Ал кейбір ғалымдар интертекстуалдылықты мәтіндердің контаминациясы және бір мәтінде одан
бөлек екінші бір мәтіннің сөзін құпиялап беретін анаграмма ретінде қабылдайды.
Сондай-ақ интермәтінділік әдебиеттанудағы жалпы орындар, тұрақты формулалар ұғымдарымен де байланыстырылады. Бұл орайда көрнекті қазақ филологі, білгір аудармашы С. Талжановтың ғылыми пайымдауын айта кету қажет. Ол шумерлердің Гильгамеш (б.д.д. кезең), оғыздардың Кітаби- дәдәм Қорқыт (ІХ ғ.) және ежелгі германдардың Фауст (ХІ ғ.) дастандарын, соның негізінде жазылған В. Гетенің Фауст (ХІХ ғ.) трагедиясындағы ортақ ұғым, Гомер поэмасы мен қазақ ертегісі Сұр мергендегі басты кейіпкерлер ұқсастығы т.б. туралы айта отырып: ...ұқсас нәрселердің бәрі де сол әрбір елде, өз заманына сай туа бермек. Өмір бар жерде толғану бар. Бәрін бірдей аудармаға тели салу теріс болар. Ұқсастың бәрі аударма емес сияқты деген пікір ұсынады [6, 71]. Осымен үндес пікір шығыс шығармалары арқылы қазақ әдеби үдерісіне енген нәзира дәстүріне де қатысты пайда болып отырғанын айта кетуге болады. Нәзира, нәзирагөйлік туралы М. Әуезовтің [7], Ө. Күмісбаевтің [8], А. Қыраубаеваның [9], Н. Келімбетовтің [10] пікірлерін жинақтасақ, бұл дәстүрде жазылған шығармаларда ортақ сюжет, кейіпкерлер болғанмен, әр автор оларды өзінше, дербес мәтін туындатуға пайдаланып, ал ол мәтіндер өз кезегінде оқырманға да өзінше түсінуге, қабылдауға, интерпретациялауға тырысқан. Қазақ әдебиетінде нәзира дәстүрінде жазылған мұндай шығармалар бертінге дейін не аударма, не еліктеу деп танылып келгенін айта келіп, Н. Келімбетов нәзира дәстүрінің ішкі табиғатын бүгінгі күн тұрғысынан жан-жақты зерттеу қажет деп білетінін [10, 208] айтады.
Біздіңше, зерттеуші айтып отырған ішкі табиғат сюжет, кейіпкер ортақтығынан басқа бұл мәтіндердің семантикалық байланыстарын, модальділігін қамтамасыз ететін мағыналық ұйытқы сөздерді, олардың синонимиясы мен антонимиясын, түрлі деңгейдегі цитацияны да қарастыруды қажет етеді. Бұл айтылғандардан интермәтінділік мағынасының кең екені және ол автор тұрғысынан түсіндірілетіні көрінеді. Интермәтінділіктің бұл түрін В.В. Лукин [11, 120] максималистік деп бағаласа, интертекстуалдылық құбылысын неміс тіліндегі газеттер материалында зерттеген К. Костыгина интертекстуалдылықтың радикалдық концепциясы деп атайды [12]. Американдық ғалым М. Риффатер, оның ізімен И.В. Арнольд интертекстуалдылықты оқырманның қабылдауымен байланыстырады, яғни көркем шығарманы оқып отырған адам оны өзі бұрын оқыған шығарманың оқиғасымен, композициясымен, контексімен, семантикасымен байланыстыра алуы деп пайымдайды. Тар мағынасында интертекстуалдылық мәтін ішіндегі мәтін деп те түсіндіріледі. Бұл қолданыс ғылыми айналымға Тарту университетінің профессоры Ю.М. Лотманның семиотикаға байланысты еңбектері арқылы енді. Ю.М. Лотманның пікірін лингвистер арасынан өзіндік ойларымен толықтырған белгілі стилист ғалым И.В. Арнольд болып табылады. Олардың көзқарастары бойынша мәтін ішіндегі мәтін қаламгердің өз шығармасына бөгде мәтін элементтерін енгізуі арқылы сөйлеу субъектісін өзгертіп, оның семантикасын толықтыруға, байытуға мүмкіндік беретін лингвокомпозициялық құрал. Енгізген бөгде мәтін элементтерінің көлемі, нақтылығы, дәлдігі, функционалдық типі, жанры әр түрлі болып келеді. Мәтін ішіндегі мәтіндердің белгілерін Ю.М. Лотман былайша келтіреді:
1) включение в текст участка, закодированного тем же самым, но удвоенным кодом (роман в романе, мотив зеркала и тема двойника);
2) коллаж вещей и знаков вещей (документальные врезки, сон героя);
3) композиционная рамка;
4) введение в текст текстов в фрагментарном виде (цитаты, отсылки, эпиграфы и другие);
5) двойное или многократное кодирование всего текста сплошь [13].
Айта кету керек, бұл ғалым өз еңбектерінде осы құбылыс туралы өте көп және жиі жазса да, интертекстуалдылық терминін мүлде пайдаланбайды. Аталған белгілер көркем мәтіндердің бәрінде барлығы бірдей кездесе бермейді және алғашқы кезде ондай келтірінді құрылымдарды қолдану автор үшін жағымсыз болып көрінді. Мұндай сөзқолданыстар қаламгерлер шеберлігінің жеткіліксіздігіне дәлел, тіпті плагиат деп те саналғандықтан, олар өздері қолданған түрлі цитаталарды бүркемелегісі келді. Бірақ келтірінді құрылымдарды келтіру арқылы автор сан қилы мақсатты көздейтініне және түрлі жаңа ғылыми болжамдар пайда болуына байланысты ол пікірлер тез ұмытылып кетті.
Қазақ көркем әдебиетінде мұндай белгілері бар мәтіндер өткен ғасырдың 60-жылдарынан бері жиі кезіге бастады. Мысалы, М.Мағауиннің Көк мұнар романы мен Т. Әбдіковтің Парасат майданы повесіне бірінші және екінші белгілер тән болса, Ә. Нұршайықтың Махаббат, қызық мол жылдар романында цитаталық атауынан бастап, түрлі поэзиялық мәтіндерден келтірілген үзінділер, кейіпкер хаттары, күнделіктері, түстері сияқты келтірінді (интертекстуалды) элементтердің бірнеше түрі, яғни ғалым көрсеткен соңғы белгілердің бәрі жолығады.
Ал Р.Барт: Әрбір мәтіннің басқа мәтінмен арақатынасы интермәтін, алайда интертекстуалдылықты мәтіннің қандай да бір шығу тегі бар деп түсінбеу қажет. Әр дереккөзді және ықпалды іздеу шығарманың бөлшектенуі туралы аңызға сай келеді, мәтін болса анонимді, байқалмайтын тырнақшасыз, оқылған мәтіндерден жинақталады (Всякий текст есть интертекст по отношению к какому-то другому тексту, но эту интертекстуальность не следует понимать так, что у текста есть какое-то происхождение; всякие поиски источников и влияний соответствуют мифу о филиации произведения, текст же образуется из анонимных неуловимых и вместе с тем уже читаных цитат - цитат без кавычек) [1, с. 418], - деп пайымдайды. Яғни Р.Барт пен Ю.Кристеваның тұжырымдары бойынша мәтіннің түп-негізін, шыққан тегін іздеу қажетсіз нәрсе, өйткені Адам атаның Жаратушының бұйрығымен үйренген жаңа ұғымынан өзгелердің барлығы да шығу тегін ұмытқан есепсіз мәтіндердің астасуынан тұрады. Кез келген мәтін міндетті түрде басқа мәтіндермен байланыста болады. Сондықтан да, постмодернистік ойлау стилін дәйексөзбен ойлау, ал постмодернистік мәтіндерді дәйексөзді әдебиет деп атауды жөн көреді.
Аталған ғалымдар әрбір мәтінді өзіне дейінгі мәтіннің жаңғырығы сай келеді дей келе, мәтін жаңа, дербес мағынаға ие болуы мүмкін емес деген пікірге келеді, сондай-ақ әлем - мәтін деген ұғымды қабылдап, интермәтіннің сол мәтіндер жиынтығынан басқа мәтін құрастырады деп тұжырымдайды. Автор бейсаналы түрде ендіріп, тырнақшасыз берілген мәтіндердің түбірін анықтау мүмкіндігі жоқ деген ортақ пікірге келген постструктуралистердің ұстанымын интермәтінділік ұғымына қатысты еңбектер жазған зерттеушілердің барлығы дерлік қуаттай бермейді. Нарратологияның негізін қалаушылардың бірі, әйгілі француз әдебиеттанушысы Ж.Женеттің пайымдауларында әрбір мәтін - палимпсест болып табылады. Яғни әрбір мәтін өзінен бұрын жазылған мәтіннің үстінен жазылып, алдыңғысы кейінгісімен мағыналық қатынаста болады. Ж.Женнет өзінің Фигуры: Работы по поэтике деген еңбегінде ежелгі теріге жазу технологиясы сияқты, әрбір жаңа мәтін ескі мәтіннің үстінен жазылатындығын және сол қат-қабат көне мәтіндердің семантикалық жағынан жаңа мәтінге әлдеқайда ықпалы зор болатындығын жеткізеді. Және мәтінаралық байланыс типтерін бес түрге жіктейді:
1) интермәтінділік - бір мәтінде екі немесе одан да көп мәтіннің кездесуі (аллюзия, дәйексөз, плагиат т.б.);
2) парамәтінділік - мәтіннің өзінің тақырыбымен, қорытындысымен, эпиграфымен т.б. байланысты болуы;
3) метамәтінділік - өзіне дейінгі мәтінге түсінік беру немесе сынау арқылы сілтеме беру;
4) гипермәтінділік - бір мәтінмен екіншісін әжуалау, келемеждеу;
5) архимәтінділік - мәтіндердің бір-бірімен жанрлық байланысы болуы [14, с. 339-340].
Ғалым интермәтінділікті негізгі бес түрге жіктеп, олардың әрқайсысын өз ішінде кіші топтарға жіктей отырып мәтінаралық дискурстардың аражігін ажыратып көрсеткен.
У.Бройх, М.Пфистер, Б.Шульте-Мидделих сияқты зерттеушілер өздерінің Интертекстуалдылық: формалары мен қызметі деген ұжымдық еңбегінде, сонымен қатар Натали Пьеге-Гро Интертекстуалдылық теориясына кіріспе сияқты еңбегінде постструктуралистердің интермәтінділікті жазушының жазу барысындағы бейсаналы, тіпті оның еркі мен тілегінен тыс процесс деген пайымдауларына қарсы шығып, оны жазушылардың саналы түрде жүзеге асыратын әдеби тәсілі деп санайды.
У.Бройх, М.Пфистер, Б.Шульте-Мидделих интермәтінділікті: тақырыптар мен сюжеттерді өзіне меншіктеу немесе өңдеп қолдану, анық немесе жасырын дәйексөз пайдалану, аударма, плагиат, тұспал (аллюзия), парафраза, еліктеу, пародия, сахналау, экранға түсіру, эпиграф үшін пайдалану т.б. деген түрлерге бөліп қарастырады.
Өзінің тұжырымында аударма, экрандау, сахналау мәселелеріне тоқталмаса да, Натали Пьеге-Гроның интермәтінділікті жіктеу тәсілі осыған ұқсас болып келеді.
Өз кезегімізде постструктуралистер ұсынған мәтін келесі бір мәтінге бейсаналы түрде енеді деген тұжырымды жоққа шығармасақ та, оны интермәтінділікке негізделіп жасалған кез келген постмодернистік мәтінге жасалатын талдаудың талаптарына жауап бермейді деп есептейміз. Көркем шығарма жазуға дайындық барысында автор бұрын-соңды оқыған-білген латентті білім қорынан жадының беткі қабаттарына қалқып шыққан деректерден, мәдени кодтардан басқа да сан түрлі жаңа дерек көздері мен жаңадан жинаған мәліметтерін пайдаланатыны анық. Қаламгер бұл материалдарды сана елегінен өткізіп, өз мақсатына қарай басқа мәнмәтінде тырнақшасыз және авторын көрсетпей пайдалануы авторды іздеудің қажеті жоқ дегенді білдірмейді. Постмодернистік мәтін бір жағынан жалпыхалықтық оқылымға бағытталған жарнамалық тақырыптарды ұсынатынымен, эрудициясы мығым, мәтіннен бөлек білімі біршама мол оқырман автор қолданған әдістерді (белгілі бір автордың белгілі шығармасына жасаған ирония, тұспал (аллюзия), пародия т.б.) дәл тани алуы арқылы мәтіннің жасырын қабаттарына бойлай түседі.
Сонымен, интермәтіннің арнайы тәсіл ретіндегі негізгі ерекшелігі мен басты мәні автордың саналы түрде басқа шығармаларға мағыналық сілтеме жасауы, басқа да мәтіндерден дәйексөздер қолдану, тұспал (аллюзия), пародия, плагиат, реминисценция т.б. тәсілдер арқылы іске асуында болып табылады. Әдебиеттегі көркем шығарма мәтіндерінің басқа бір шығармаларда пайдаланылуын ғана емес, кез келген өнер (сурет, музыка, кино, театр т.б.) туындысындағы осындай құбылысты интермәтін деп атаймыз. Сонымен қатар бір өнер түрінің басқа өнер туындысынан мәтіндерді қолдануы да интермәтін немесе интермедиалдылық деп аталады.
Мәтінді талдауға өзгеше тыныс бергенімен интермәтінділік теориясы тарихи тұрғыдан жаңадан пайда болды деп айта алмаймыз. Интермәтін термині кірігіп кеткенімен интермәтіннің шығу тегі ежелгі әдебиеттен басталады. Ежелгі ойшылдардың ой-тұжырымдарына мән берсек, интермәтіннің теория ретінде ұзақ ғасырлық қалыптасуының тарихын білеміз. Б.д.д. грек философы Платонның Софист трактатына негіз болған эстетиканың негізгі қағидаттарының бірі болып табылатын мимесис өнердің, оның ішінде поэзияның табиғатқа еліктеуден пайда болатындығы жайы туралы айтса, оның шәкірті Аристотель өзінің Поэтикасында: Эпическая и трагическая поэзия, а также комедия и поэзия дифирамбическая, большая часть авлетики и кифаристики - все это, вообще говоря, искусства подражательные; различаются они друг от друга в трех отношениях: или тем, в чем совершается подражание, или тем, чему подражают, или тем, как подражают, - что не всегда одинаково. Подобно тому, как некоторые подражают многим вещам, при их воспроизведении, в красках и формах, одни - благодаря мастерству, другие - по навыку, а иные - благодаря природному дару, так и во всех только что упомянутых искусствах [15, с. 40], - деп ұстазының еліктеу (мимесис) табиғаты жөніндегі тұжырымын одан ары дамыта түсіп, әдебиет пен басқа да өнер жанрларының еліктеуден туындайды деген ойларын жалғастыра келе, олардың шығармада сол қалпында, өзгеріссіз көрініс таппайтынын, автордың шығармашылық шеберлігі мен дарынының көрігінен қайнап шығып жаңаша мазмұн мен формаға, өзгеше сипатқа енетіндігін айтады. Қайта өрлеу дәуірінің философтары тек қана табиғатқа емес, сондай-ақ табиғатқа әсем еліктей алған өнер иесіне де еліктеу керек деген пікір келтіреді. Әдебиеттің балаң шағында айтылған тұжырым болса да, интермәтіннің негізгі мәнін түсіндіруге арналған құнды еңбек, әрі ХХ ғасырдың екінші жартысындағы ғалым-семиотик Ю.Кристева зерттеулеріндегі интермәтін теориясының негізгі тұжырымдарымен сай келеді.
Ал ХVІ-ХVІІ ғасырлардың өзінде-ақ, әдеби туындыға еліктеу не үшін керек, кімге, қандай авторларға еліктеу қажет, автордың дәйексөзді қолданудағы артықшылығы мен кемшілігі, жаңа туынды жасаудағы дәйексөздің рөлі мен автордың қаламгерлік қуаты туралы француз философтары Жоашен Дю Белле Француз тілін қорғау мен дәріптеу (Защита и прославление французского языка. 1549) Мишель Монтень Тәжірибелер: Кітаптар туралы (Опыты П.Х.: О книгах. 1592) Жан де Лафонтен Юэге арнау (Послание к Юэ 1687) деген еңбектерінде осындай пайымдаулармен бөліседі. Мәселен, Жоашен Дю Белле Француз тілін қорғау мен дәріптеу деген трактатында: ...пусть наш подражатель прежде всего посмотрит на тех, кому он хочет подражать, и на то, чему он у них сможет подражать и что достойно подражания... Прежде всего надо, чтобы он составил себе понятие о собственных силах и испытал, какой груз смогут нести его плечи, чтобы он старательно исследовал свои наклонности и принялся за подражание тому, к кому, по его мнению, он сможет приблизиться на самое короткое расстояние... [16, с. 255-256], - дей отырып, еліктеушінің өзінің жазушылық қарымын барлап, өзі еліктегісі келетін шығарманы зерттеп алуды ұсынады. Сондай-ақ шығармашылық үндестік болмаса, ондай еліктеудің сәтсіз аяқталатындығын ескертеді.
Жоашен Дю Белленің трактатынан түп негізі еліктеуден туындайтын интермәтіндік дәйексөз пайдалануда автор беделінің маңыздылығын көреміз. Сондай-ақ еңбекте жалпылама айтылып кеткен автор беделі мен мәтіннің маңызы еліктеуге лайық болуы қажет деген ойын бүгінгі күнгі көзқарас тұрғысынан қарасақ, автордың оқырманмен орнатуы тиіс диалогы үшін мәтін бірнеше шарттардың талабына сай келуі қажет. Мысалы, мәтіннің маңыздылығын арттыра түсу және оқырманның түпнұсқа мәтінді қиыншылықсыз ажыратып, дәйексөз қолданылған мәтінмен салыстыра отырып, ой қорытуы үшін қолданылатын дереккөздің шарттары мынадай болуы қажет:
1) белгілі мәтін;
2) белгілі есім;
3) белгілі мәлімдеме;
4) белгілі ситуация.
Олай болмаған жағдайда, мәтіннің толыққанды түсінілуі мүмкін болмай, автордың интермәтінді қолданудағы мақсаты жүзеге аспай қалуы әбден ықтимал. Жоашен Дю Белле еңбегінде осы мәселені жеке-жеке жүйелеп талдамағанымен, интермәтінді қолдануда негізгі алғышартты дәл көрсетіп айта білген.
ХІХ ғасырда интермәтін туралы зерттеулер күрделене түседі. Виктор Гюго Одалар мен балладалар атты еңбегінің алғысөзінде (Оды и баллады 1826) авторлардың өзінен бұрынғы авторлардың шығармаларына еліктеуден бойын аулақ ұстағаны жөн дей отырып, еліктеу қаламгердің шығармашылық қуатын өшіреді деген пікірді ұстанады. Тек жазушының өз шығармашылығына тірек етері табиғат пен шындық болуы қажет, ал зерттеу алаңы етіп Інжіл мен Гомер шығармашылығын алған жағдайда, ол оны кемелділікке жетелейді деп тұжырымдайды [17, с. 40-42]. В.Гюгоның пікірі өзі өмір кешкен замандағы бой алған жағымсыз тенденцияның зиянды жақтарын тұспалдап көрсеткенімен, интермәтіннің аясын тым тарылтып жіберген. Ол еліктеудің тек саналы түрде жүзеге асатын түріне тоқталып, интермәтіннің адам санасының ырқынан тыс жазушының алған білімі, өмір сүрген мәдени ортасы т.б. қорытыла келе жаңа мәтінге негіз болатындығы жайындағы ерекшеліктеріне мән бере қоймаған.
ХХ ғасырда француз ойшылы, постструктуралист Р.Барт және тағы басқа постстуктурализм өкілдері мәтіннің қат-қабаттылығын (палимсест) интермәтіннің басты ерекшеліктері деп біліп, кез келген мәтінді интермәтін деп санайды. Сонымен қатар, көне немесе қазіргі заманауи мәдениеттен еніп, жазушының санасы арқылы сүзгіден өткен жасырын дәйексөздер, аллюзиялар, парафразалар, еліктеуден туындаған басқа да мәтіндердің іздері мен фрагменттері қандай да бір пішінде автордың еркінен тыс мәтінге еніп кетеді деп сенеді. Интермәтінге құрақ көрпе деген ат берген зерттеушінің теориялық еңбектерінде мәтіндегі интермәтінді кей жағдайда дәл анықтай алсақ, кейде оны анықтау мүмкін емес деген пікірге келеді. Оны жазушының бойына жинаған барлық ақпаратының өзі тудырғалы отырған мәтінге бейсаналы түрде ақтаруымен түсіндіреді [18]. Р.Барттың интермәтін жайындағы теориясы автордың өлімі атты теориясымен байланыса келе, ХХ ғасырдың екінші жартысында постмодернистік мәтіндерді талдаудағы басты құрал болып табылады.
Жалпы әлемдік әдебиет әдеби байланыстардан тысқары өмір сүре алмайды. Сол әлемдік әдебиеттің бір бөлігі ретінде ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан қазақтың әдебиеті де түрлі мәдениеттер мен әдебиеттер тоғысын бастан кешіргені белгілі. Жоғарыда айтылған пікірімізге қайта оралатын болсақ, интермәтін табиғаты қазақ әдебиетіне де орныққан. Осы орайда А.Байтұрсыновтың: Қазақ әдебиетінің діндар дәуірі де халық әдебиетін дамытып, күшейтуден туған дәуірлер емес, басқа жұрттардың әдебиетінің әсерінен туған дәуірлер. Діндар дәуір әдебиетімізге араб, парсы әдебиетінен үлгі алып, соларды еліктегеннен пайда болған. Ділмар дәуір орыс әдебиетінен өнеге көріп, үлгі алып, соны еліктеуден пайда болып отыр. Мұндай бір жұрт екінші жұрттан әдебиет жүзінде үлгі алу жалғыз бізде ғана болған іс емес, барша жұрттың басында болған іс. Осы күнгі әдебиеттің түп үлгісі грек жұртынан алынған... [4, б. 144] деген пікірінен қазақ сөз өнерінің дамуындағы әдеби және мәтінаралық байланыстардың рөлін пайымдасақ болады. Қазақ әдебиетінің ХХ ғасырдағы өкілі, әдебиет зерттеушісі, ғалым М.О. Әуезов интермәтін құбылысына жеке- дара көлемді зерттеу еңбегін арнап жазбаса да, Қазақ халқының эпосы мен фольклоры атты мақаласында эпостық мұралардың туып, қалыптасуы туралы ойларының жалпы интермәтін теориясымен байланысып жатқандығын көруге болады. Халық арасында әлдебір батырдың қоштасуы және соны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz