ЭТИМОЛОГИЯНЫ МЕҢГЕРТУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕУШІЛІК ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 ЭТИМОЛОГИЯНЫҢ ҒЫЛЫМИ ЖӘНЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕУШІЛІК ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Этимологияның ғылыми негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Оқушылардың зерттеушілік дағдысын арттырудың педагогикалық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ЭТИМОЛОГИЯНЫ МЕҢГЕРТУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕУШІЛІК ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Этимологияны меңгертуде жаттығу жұмыстары мен талдау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Этимологияны меңгертуде оқушылардың зерттеушілік дағдысын қалыптастырудың эксперимент нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзeктiлiгi. Қазіргі кезеңдегі білім беру ісінің негізгі нысаны - жас ұрпақтың дағдыларын қалыптастырып қана қоймай, олардың бойындағы ақпартты өздері іздеп табатын, және талдай алатын, сондай-ақ ұтымды пайдалана білетін, қызмет жасауға қабілетті тұлғалық қасиеттерді қалыптастыру болып отыр. Білім беру реформасы табысының басты өлшемі - тиісті білім алған еліміздің кез келген азаматы әлемнің кез келген елінде қажетке жарайтын маман болатын деңгейге көтерілу болып табылады.
Әрбір оқушы табиғатынан таныс еместің барлығын білуге құмар және оқуға деген ынтасы зор екені белгілі, сол себепті де ол оқытудың бастауыш сатысында шығармашылыққа, таным мен белсенді әрекетке ұмтылады. Осы тұрғыдан алғанда зерттеу әрекетшілдігі қоршаған орта туралы оқушының танымын кеңейтудің ең басты тәсілдерінің бірі болып келеді. Соған сәйкес, мектеп оқушылары төмендегідей сипаттарға ие болуы тиіс:
Білуге құштар, өмірді белсенді және қызыға танушы;
Оқу біліктері негізін меңгерген, өзінің іс-әрекеттерін ұйымдастыра алатын қабілеттерге ие;
Мейірімді, сұхбаттасушыны тыңдап, ести алатын, өзінің ұстанымдарын негіздей алатын, өз пікірін білдіре алатын.
Жалпыға бірдей білім берудегі мектептегі оқытудың мемлекеттік білім стандарты да жеке тұлғаға бағытталған сапалы дамытушы моделін төмендегідегі сипаттармен көрсетеді:
Оқушының жеке тұлғасын, оның шығармашылық қабілеттерін, оқуға деген қызығушылықтарын дамыту, оқу ынтасы мен дағдысын қалыптастыру;
Рухани-адамгершілік және эстетикалық тәрбие;
Білім, білік және дағды жүйесін, әртүрлі әрекет түрлерін жүзеге асыру тәжірибелерін меңгеру;
Оқушылардың физиологиялықжәне психологиялық денсаулықтарын нығайту және сақтау;
Оқушының даралығын сақтау және қолдау.
Осы тұрғыда оқушылардың зерттеу дағдысын қалыптастыра оқыту өзекті мәселе болып табылады.
Білімнің негізгі нәтижесі оқушының әрекеттердің әмбебап тәсілдерімен қатар, оқылып жатқан пәндерге тән дамудың жаңа деңгейлерін меңгеру ретінде әрекеттік бағыттар негізінде қарастырылады. Бұл жаңа оқу стандарттарының тағы да ерекше жақтары. Оқу үдерісіндегі осы ерекшеліктерді жүзеге асыру негізінде оқыту талап етіледі. Осы тұрғыда этимологияны оқушыларға меңгерту олардың зерттеушілік дағдысы мен ізденісін, зерттеу жұмыстарына қызығушылығын арттырады. Қазақ тілінің сөздік кұрамында ерекше орын алатын ең көне, əрі байырғы, құнарлы да, жиі қолданылатын бай қазынаның көзін ашатын лексикологияның өзекті саласы - этимология [1, 27 б.]. Сөздердің этимологиясын оқыту арқылы оқушыға сөздердің шығу тегін, мағынасы, өзара байланыстылығы түсіндіріледі, өз бетінше зерттеу жүргізуге дағдыланады. Демек, сөздер этимологиясын білу, мәнін түсіну арқылы ойын дәл, жүйелі, анық жеткізуге үйренеді.
Зеpттеy жұмысының мaқсaт-мiндеттеpi. Жалпы білім беретін мектептердің оқыту үрдісінде этимологияны меңгерту арқылы оқушылардың зерттеушілік дағдысын арттырудың жолдарын теориялық тұрғыда негіздеп, оны түрлі деңгейдегі тапсырмалар арқылы жүзеге асырудың ұтымды әдістемесін ұсыну. Аталған мақсаттарға жету үшін мынандай міндеттер қойылды:
oo Қазақ тілі этимологиясының зерттеу аясын талдау,
oo оқушылардың зерттеушілік дағдысын арттыруға қатысты зерттеушілер еңбектеріндегі тұжырымдарды саралау;
oo оқушылардың зерттеушілік дағдысын арттырудың педагогикалық шарттарын белгілеу арқылы оның мазмұны, формасы мен әдіс-тәсілдерін айқындау;
oo оқушылардың этимология тақырыбын меңгеруге қызығушылығын арттыратын түрлі деңгейдегі тапсырмалар жүйесін дайындау;
oo оқушылардың зерттеушілік дағдысын арттыру тәсілдерін педагогикалық эксперимент арқылы сынақтан өткізу;
oo педагогикалық эксперимент нәтижесін өңдеу.
Зерттеу жұмысының нысаны. Оқушылардың этимологияны меңгеруі, зерттеушілік дағдысын қалыптастыру жолдарының жүйелі қарастырылмауы, деңгейлік тапсырмалар арқылы артырудың әдіс-тәсілдері айқындалмауы, педагогикалық эксперименттің жүргізілмеуі.
Зеpттеy жұмысының деpеккөздеpi. Жұмыстың ғылыми-теориялық негіздерін анықтауда Қайдар Ә., Әлімжанов Д., Маманов Ы., Жұмажанова Т., Ақшолақов Т., Қалиева С., Дүйсебаев С., Исабаев У., Жиенбаев С. [10], Оразбаева Ф., Қасым Б., Балтабаева Ж., Оразахынова Н., Рахметова Р., Әлқожаева Н., Төлешова Ұ. және т.б. ғалымдардың оқушылардың зерттеушілік дағдысын қалыптастыру әдістемесіне қатысты ой-пікірлері, Н.Хомский, Б.Кенжебеков, Д.Қаңлыбаева, К.Құдайбергенова, Р.Рахметова және т.б. т.б. ғалымдардың еңбектері негізге алынды.
Зеpттеy жұмысының әдiстеpі. Зерттеу жұмысында талдау, сараптау, жүйелеу, салыстыру, жинақтау, тәжірибеден өткізу, бақылау, қорытынды жасау әдістері қолданылды.
Зеpттеy жұмысының ғылыми жаңалығы.
- оқушылардың зерттеушілік дағдысын арттырудың педагогикалық шарттары мен мүмкіндіктері пайымдалды;
- оқушылардың зерттеушілік дағдысын арттырудың теориялық -әдіснамалық мәселелері талданды;
oo оқушыларға этимология тақырыбын түсіндіруде қолданылатын әдістер сарапталды;
oo этимологияны оқыту барысында оқушылардың зерттеушілік дағдысын дамытуға арналған түрлі жатығу жұмыстарының үлгілері ұсынылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Жоба нәтижелерін орта мектептерде Қазақ тілі, Қазақ әдебиеті пәндеріне және жалпы және арнаулы курстаға қосымша құрал ретінде пайдалануға болады.
Зеpттеy жұмысының құpылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады.
1 ЭТИМОЛОГИЯНЫҢ ҒЫЛЫМИ ЖӘНЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕУШІЛІК ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Этимологияның ғылыми негіздері
Этимологияның зерттеу нысанына, негізінен тілдегі жеке сөздер, сөз тіркестері, грамматикалық тұлғалар жатады. Этимологиялық зерттеу нысаны тек мағынасы ұмыт болуына, не күңгірттенуіне байланысты жеке-дара қолданылмайтын сөздер, тұлғалар ғана емес, сонымен қатар тілімізде дербес те жүйелі түрде қолданылатын жалпы лексика-грамматикалық мағынасы айқын сөздер мен сөз тұлғалары да бола береді.
Этимологиялық зерттеулер мақсаты мен нысанына қарай әр алуан тәсілдер мен принциптерге сүйенеді. Солардың ішінде жиі қолданылатындары: тарихи-салыстырма тәсілі, морфемдік-модельдік талдаулар, түбірін індете зерттеу [1, 15 б.]. Этимологиялық зерттеулер мен сөздіктер алдына қойған мақсатына байланысты бір тілге, не бір топтағы туыстас бірнеше тілдерге бағындырылуы мүмкін. Этимология-этимондар, яғни сөздің ақиқат мәні, мағынасы туралы ілім деп те атала береді.Сөз тарихы, мағынасы тіл тарихымен,сол тілді жасаушы, қолданушы халық тарихымен тығыз байланысты. Бұл жөнінде ұлы Маркс пен Энгельстің бір-біріне жазысқан хаттарында тілдің шығуы,тілді зерттеу әдістері, ағылшын, гот, литва, герман тілдерінің бірнеше сөздерін салыстырған этимологиялық зерттеулер көптеп кездеседі. Мәселен, Энгельстің айтуынша, халық тілдеріне ортақ әке, апа,ұл,қыз,аға,іні, нағашы-жиен т.б. - орынсыз айтылған атаулар емес, алыс, жақындық жөнінде, қандас бауырластықтың бірдейлігі, бірдей еместігі жөнінде іс жүзінде үстем болып отырған көзқарасты көрсеткендік [1, 32 б.].
Этимологиялық зерттеулер мақсаты мен нысанына қарай әр алуан тәсілдер мен принциптерге сүйенеді. Солардың ішінде жиі қолданылатындары: тарихи-салыстырма тәсілі, морфемдік-модельдік талдаулар, түбірін індете зерттеу, т.б. Этимологиялық зерттеулер мен сөздіктер алдына қойған мақсатына байланысты бір тілге, не бір топтағы туыстас бірнеше тілдерге бағындырылуы мүмкін. Этимологиялық зерттеулердің қай түрі болмасын, қандай тілге бағытталмасын ғылыми тұрғыдан үш түрлі, атап айтқанда, фонетикалық, морфологиялық және семантикалық принцип-критерийге сүйенуі шарт. Сөз төркінін дұрыс та дәл анықтаудың нәтижелі тәсілі болып саналатын бұл принцип-критерийлер жалпы түрде емес, нақтылы тілдердің өзіндік ерекшеліктері мен сол тілдердің қалыптасу, даму заңдылықтары негізінде қолданылады. Осы орайда синхронды және диахронды бағыттағы этимологиялық зерттеуге қойылатын тағы бір шарт - тарихи факторлармен санасу.
Этимологиялық принциптердің 4 түрі бар: Фонетикалық, морфологиялық, семантикалық және тарихи принцип [2]. Солардың бірі - Тарихи принцип - Этимологияның тарихи лексикологиямен, этнолингвистика және этнография, т.б. тоғысар бір туысы. Өйткені тіл абстракция емес, ол белгілі этностың туындысы, ал этнос белгілі бір геосаяси аумақта, тарихи кеңістікте жасап келген феномен. Оның болмысын анықтайтын өзіндік дүниетанымы, салт-дәстүрі, өмір тіршілігі, т.б. рухани-материалдық мәдениеті болады. Бұл аталған этимологиялық принцип-критерийлер өзара тығыз байланыста, қатыстырыла қолданылады.
Академик Ә.Қайдар "Түркі этимологиясы: өзекті мәселелер мен міндеттер" атты еңбегінде этимологиялық реконструкцияны зерттеудің барлық жағдайына арналған универсалды ғылыми-теориялық талдау әдістері мен кри - терийлердің болмайтындығын ескерте келіп, этимологияның фонетикалық, морфологиялық критерийлерімен қатар, семантикалық кри - терийлерді де белгілейді: 1) лексикалық бір - лік - тің бастапқы және кейінгі мағыналарының қайсысының негізгі, түпкі мағына екенін тап басып тану; 2) сөз мағынасында жалпыдан жекеге, бүтіннен бөлшекке немесе керісінше да - муының болатынын ескеру; 3) сөз тұлғасы - ның дыбыстық өзгеріске түсуі кезінде оның мағынасының өзгеретінін немесе сараланаты - нын естен шығармау; 4) гомогенді және гете - рогенді омонимдерді шатастырмау; 5) сөз мағы - насының өзгеруінде тілдік қана емес, бейтілдік факторлардың болатынын бағамдау; 6) кейбір сөздердің мағынасын салыстыруда олардың тарихи түбірлес екенін (сағақ, сақал, сағанақ, сағалдырық, саға, сағана, сағалау) ұмытпау қажеттігін айтады [3, 89 б.]. Ә.Қайдар қазақ тіл біліміндегі этимологияға арналған еңбектерді көне сөздердің, топоним, этноним, диалектілік, басқа тілден енген лексикалардың, түбір, бі - ріккен сөздердің, қос сөздердің этимологиясын зерттеуге арналған жұмыстар ретінде бағалайды. Бұл дегеніңіз, тілдік бірліктердің қазақ этимологиясында жеке-дара, дербес қарастырылып жатқанының көрінісі. Осы кемшілікті жою үшін ғалым төрт түрлі міндетті алға қояды: 1) қазақ тілі материалдары негізінде этимологиялық реконструкция жасаудың әдістемесі мен ұстанымдық мәселелерінің ғылыми-теориялық негіздемесін жасау; қазақ тіліндегі базалық лексиканың қыпшақтық немесе түркілік қалыпқа қатысын неғұрлым тереңірек талдау; 2) жалпы және жеке түркі тілдеріне тән түбірлер мен негіздерді айқындауға бағышталған салыстырмалы-тарихи зерттеулер жүргізу; 3) этимологиялық сөздіктерді құрастыруда "Қазақ тіліндегі этимологиялық зерттеулер тәжірибесі" тәрізді ғылыми негіздемелік еңбек жазу; 4) түркі тілдеріндегі этимологиясы айқын - далған лексика мен грам - матикалық фор - ма - лардың толық тізбесін жасап, этимология мә - се - лелеріне арналған ең - бектердің толық биб - лио - графиясын құрас - ты - ру [4, 66 б.]. Еңбекте сөз болған мәселелер, қойылған міндеттер күні бүгін де өз өзектілігін жойған жоқ.
Қазақ тіл біліміндегі этимологиялық ізденістердің тарихының бастауында Қ.Жұбанов, Н.Т.Сауранбаев, І.К.Кеңесбаев, С.А.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев т.б. ғалымдар тұрғаны белгілі. Қазақ этимологиясының қазіргі дəрежесі оның іштей түрлі салаларға жіктелуімен, мамандануымен сипатталады: көне лексика - І.Кеңесбаев, Ə.Қайдаров, Р.Сыздықова, А.Махмутов, С.Исаев, Е.Жанпейісов, Ғ.Əнесов; топонимия - Ə.Абдрахманов, Е.Қайшыбаев, Р.Қонқашпаев; этнонимия жəне этнотопонимика - Т.Жанұзақов, Ə.Абрахманов, Е.Керімбаев, Қ.Рысбергенова; диалектілік лексика - Ш.Сарыбаев, Ə.Нұрмағанбетов, О.Нақысбеков, С.Омарбеков, Ғ.Қалиев, М.Абаева; кірме лексика - Л.Рүстемов, Н.Қарашева, А.Құрышжанов; түбір лексика - Ə.Қайдар, М.Томанов, А.Ибатов, Е.Қажыбеков, Б.Сағындықұлы, Ж.Манкеева, А.Салқынбай; біріккен жəне қос сөздер - І.Кеңесбаев, А.Ысқақов, Ə.Қайдаров, Г.Жəркешова т.б.
Этимологиялық зерттеулердің нəр алар бастау-бұлағы, тарихы қазақ тіліне қатысты жазылған алғашқы зерттеу еңбектерден басталады. Революциядан бұрын жарық көрген еңбектердің ішіндегі ең құндыларының бірі - П.М.Мелиоранскийдің Краткая грамматика казах-киргизского языка деп аталатын екі бөлімді еңбегі. Бұл еңбектің құндылығы жөнінде Р.Ғ.Сыздықова былай деп жазады: Во всей литературе, относящейся к изучению казахского языка в дорреволюционный период, особо выделяются труд выдающегося ученого, тюрколога-лингвиста, профессора Петербургского университета Платона Михайловича Мелиоранского Краткая грамматика казахкиргизского языка в двух частях, изданная в 1894-1897 гг. Эту грамматику акад. А.Н.Кононов считает одним из трудов, вошедших в основной фонд исследований по тюркологии [5, 32]. Автор осы кітаптың бірінші бөлімінде (Фонетика и этимология31) қазақ тіліндегі бірнеше сөздің түптөркінін сөз қылады: Лингвистическое чутье позволило ученому сделать ряд тонких и точных наблюдений. Он отметил, например, обратное сингармонизму действие гласных в образованиях типа бүгін туғын тұрған, əкет алып кет, сөйтіп солай етіп, алам. Осы еңбектің Об иностранных словах в киргизском языке деген тараушасында қазақ тіліне енген араб, парсы, орыс сөздері туралы арнайы пікір айтып, дұрыс қорытындыға келеді [6, 55 б.].
Бір фактінің көптеген этимологиялық ізденістерге нысан болуы тəжірибеде жиі кездеседі. Əрине, бұл жағдайда ғылыми дəйектер мен ғылыми емес дəйектер араласып жатады. Осы жайттың нақты үлгісі - қазақ этнонимінің этимологиясына қатысты 100-ден аса нұсқалар. Оларды былайша топтастыруға болады: 1) қазақ - этноним, антропоним, топоним, мифтік түсінік, тотемдік белгі, географиялық, этникалық немесе əлеуметтік ұғым; 2) қазақ мынадай ұғымдарды білдіреді: кезбе, қаңғыбас, тексіз, қашқан құл, бассыз, қаруланған сарбаз, салтатты, жалдамалы жауынгер, елінен кеткен шекарашы, қарулы күзет, жеңіл қаруланған жауынгер, əскери күзет, қарақшы, батыл, берілген адал, бастаушы, ер мінезді, қызба, Кавказдағы тайпа, таулық, Хазардың бір түрі, орыс казактарының құарымандағы түркі тілді тайпалар, славяндардың батырының аты, түркітілді черкестер т.б. 3) Мағынасы əртүрлі түсіндірілетін қазақ сөзінің екі сыңары: 1) қазаз - а) тайпаның аты, ə) қаз, аққу; б) қос - орыс тіліндегі қашу мағынасындағы оморфтың етістіктен; д) қас - нағыз, таза, қоспасыз; е) қаз - биіктік, тау (Қазығұрт - ?); ж) қос - екі, пар т.б. 2) а) сақ - сақ тайпасының атауы; ə) сақ - садақ, жебе, б) оқ - тайпа, ру, халық; в) ақық - этнонимдер тудырушы аффикс қараңыз: печееч, урақ, қыпшақ т.б. г) ақ - белый жəне ауысу таза; д) оқ - оқ, жебе (қосоқ - тайпа таңы) жəне тіл [3, 186]. Мұндай пікірлер этнонимдер атауларының жалпы алғанда Он шақты нұсқасын құрайды. Өкінішке орай қазақ этнонимі əлі күнге дейін шын мəніндегі ғылыми түсініктемеге ие болған жоқ. Жалпы тіл білімінде Этимология - грек тілінің etymos - ақиқат жəне logos білім деген сөздерінің бірігуінен жасалған деп анықталады [4].
Тарихи лексикологияның арналы да арнаулы саласы ретінде жеке сөздердің, сөз тіркестерінің, грамматикалық тұлғалар мен морфемалардың, кейде тіптен сөйлем сияқты жайылыңқы болып келетін фразеологизмдер мен мақал-мəтелдердің де түп-төркіні мен шығу тегін, олардың даму жолдары мен қазіргі тілдердегі көрініс сабақтастығын анықтап, тарихын ғылыми тұрғыдан зерттейді. Этимология, əрине, тіл тарихы, тарихи грамматика сияқты пəндерді айырбастай алмайды. Ол пəндер тіл білімінің барлық соңғы жетістіктеріне сүйене отырып, тілдің жалпы даму заңдылықтарын сипаттаса, ал этимология көбінесе осы пəндердің жетістіктерін пайдалана отырып, жеке сөздер, жеке тұлғалар дамуын, тарихын əңгімелейді. Сонымен қатар, тіл білімінде бұл сөз тар мағынада сөздің шығу тегі, түп-төркіні дегенді де білдіреді. Бір сөзбен осылайша қорытып анықтама бергенімізбен, этимологиялық зерттеулер өзінің алдына қойған мақсаты мен міндетіне сай əртүрлі болып келеді. Сондықтан түркі тілдеріне, оның ішінде қазақ тіліне қатысты этимологиялық ізденістердің негізгі мақсатын біз былай деп белгіледік: а) түркі тілдерінің өте көне дəуіріне тəн ортақ түбірлерді анықтау; ə) түркі тілдерінің ішінде өз ара жақын топтарға ортақ лексикалық элементтердің сыр-сипатын ашу; б) əрбір тілдің, мəселен, қазақ тілінің сөздік қорындағы жалпы түркі тілдеріне, оның ішінде қыпшақ тобына жататын тілдерге ортақ, сондай-ақ тек қазақ тілінің өзіне ғана тəн əсіресе бір буынды түбірлер мен туынды түбірлердің табиғатын ашу; в) қазақ тіліне əр түрлі тарихи, мəдени, саяси, географиялық себептерге байланысты сырттан (араб, парсы, моңғол, қытай, орыс т.б. тілдерден) енген лексика-грамматикалық элементтерді анықтау, олардың дыбыстық тұлғалық жəне мағыналық өзгерітерін белгілеу; г) лексикалық элементтердің өз ара қатыстығы мен алшақтығы тілдің даму процесіне байланысты заңды құбылыс екенін дəлелдеу т.б. [3, 190 б.]
Этимологиялық зерттеулердің бірі сөздің ілкі, түпкі түбірін тауып, оған қосылған қосымшаларды анықтап, негізгі жəне туынды түбірлердің ара жігін ашып береді. Кейбір этимологиялық зерттеулер өз алдына тіліміздегі мағынасы күңгірттенген, тіл иесі сөйлеу үдерісінде ол сөзді қолданғанымен, мағынасын жете түсіне бермейтін сөздер тобын арнайы бөліп алып текереді. Бұндай сөздер көбіне-көп қос сөздердің, біріккен жəне кіріккен сөздердің, мақал-мəтелдер мен фразеологизмдердің құрамында көп кездеседі [7, 47 б.]. Өйткені, ғасырлар бойы ауыздан-ауызға көшіп, атадан балаға мирас болып қала беретін бұл сөздер құрамында ескінің көзі есептес көне сөздер, грамматикалық тұлғалар сақталып қалған, тіл иесі бұл сөз комбинацияларын жаттанды түрде, мағынасын тек ішкі интуициямен сезіп қана қолдана береді.
1.2 Оқушылардың зерттеушілік дағдысын қалыптастырудың педагогикалық шарттары
Жалпы ұлттық деңгейдегі жалпы орта білім берудің басты мақсаты - еліміздің әлеуметтік, экономикалық және саяси өміріне белсенді қатысуға дайын, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны дайындау. Бәсекеге қабілетті жеке тұлға деп өмірдің қай саласында болмасын еркін де нақты, жауапкершілікпен ойлайтын, әр түрлі жағдайларға бейімделе білетін, бойында шығармашылық қасиеттері қалыптасқан тұлғаны айтамыз.
Ғылымның жедел түрде дамуы, техникалық прогресс, қазіргі заман талабы кіші мектеп оқушыларының жан - жақты терең ойлау дағдыларын арттырып отыр. Сондықтан бәсекеге қабілетті шығармашыл тұлғаны қалыптастыру үшін зерттеу - ізденушілік жұмыстарды бастауыш сыныптан бастау қажет [8, 15 б.]. Білім берудің басты мақсатының бірі - құзыретті тұлғаны дамыту болса, күтілетін нәтиженің бірі - мәдениетттанымдық құзырет. Ол дегеніміз - жалпы адамзаттық мәдениет жетістіктері негізіндегі іс-әрекет тәжірибесін және қоғамдағы дәстүрлер мен жеке, отбасылық және әлеуметтік өмірдің мәдениет негіздерін, этномәдениеттік құбылыстарды игеруге мүмкіндік беретін ұлттық ерекшеліктерін тани білу. Адам мен қоғамның дамуындағы ғылымның рөлін түсіну. Өзінің халқының мәдениеті мен әлемнің мәдени көптүрлілігін түсіну.
Зерттеу мен зерттеушілік дағдылары ұғымына не кіреді екен? Өзінің Кіші мектеп оқушыларын зерттеу әдістеріне оқыту кітабында А.И.Савенков келесі анықтаманы береді: Зерттеу - бұл белгісіздікті іздеудің шығармашылық үдерісі [8, 46 б.]. Өз кезегінде зерттеушілік дағдыны жалпы жеке тұлғаны дамытуда қарау және көру, бақылау қабілеттерін дамыту шартары деп анықтауға болады.
Зерттеушілік дағдылар негізінде төмендегі көрсеткіштер жатады :
- оқушылардың танымдық білік пен дағдыларын дамыту;
- ақпараттық кеңістікте бағыт ала білу;
- өз білімін өздігінен құрай алу дағдысы;
- ғылымның әралуан саласындағы білімдерін кіріктіре алу дағдылары;
- сыни тұрғыдан ойлай білу дағдысы.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде, зерттеушілік дағдылардың келесі міндеттерін анықтауға болады:
- Білімділік: белгілі бір тақырыпты зерделеу барысында оқушылардың алған білімдерін белсендіру және өзекті ету; көрінеу мектеп бағдарламасы аясынан тыс материалдар кешенімен танысу.
- Дамытушылық: зерттелініп жатқан тақырып аясында ойлау дағдысын дамыту, талдау жасау, салыстыру, өзіндік қорытындылар жасай білу; материалды іріктей білу және жүйелеу; жүргізілген зерттеуді рәсімдеу барысында ақпараттық коммуникациялық технологияны қолдана білу; зерттеу қорытындыларын көпшілік алдына ұсыну.
- Тәрбиелік: өзгелердің қызығушылығын тудырып, қажетті болатын өнімді шығару [9, 25 б.]
Өз кезегінде бүкіл зерттеушілік дағдылар аталған міндеттерді жүзеге асыруға ықпал ететін бірнеше сатыларға бөлінеді:
1саты - Мәселенің өзектілігі. Мақсаты: Болашақ зерттеудің сұрақтары мен бағыттарын анықтау.
2 саты - Зерттеу саласын анықтау. Мақсаты: Біз жауабын алғымыз келетін негізгі сұрақтарды жинақтау.
3 саты - Зерттеу тақырыбын таңдау. Мақсаты: Зерттеу шекараларын белгілеу.
4 саты - Гипотезаны шығару. Мақсаты: гипотезаны немесе гипотезаларды жасау, соның ішінде орындалмайтындары да провокациялық түрлері де айтылуы қажет.
5 саты - Шешім бағыттарын анықтау және жүйелеу. Мақсаты: Зерттеу әдістерін таңдау.
6 саты - Зерттеуді жүргізудің бірізділігін анықтау.
7 саты - Ақпаратты жинақтау және өңдеу. Мақсаты: алынған білімдерді жазып қою.
8 саты - Алынған материалдарды жалпылау және талдау. Мақсаты: белгілі логикалық ережелер мен амалдарды қолдана отырып, алынған материалы құрылымдау.
9 саты - Есепті даярлау. Мақсаты: негізгі ұғымдарға анықтамалар беру, зерттеу нәтижелері бойынша хабарлама даярлау.
10 саты - Баяндама. Мақсаты: өз құрбылары мен ересектердің алдында көпшілікте оны қорғап шығу.
11 саты - Аяқталған жұмыстың нәтижелерін талқылау.
Зерттеушілік дағды деп - біз өзіндік таңдаумен, оқушыларға қолжетімді материалмен зерттеудің амалдары және әдістерін қолданумен шартталған зияткерлік және практикалық дағдыларды білеміз [10, 96 б.]
Зерттеушілікке оқыту - оқушының қоршаған ортасын өз бетінше танып білуге деген табиғи ынтасы негізінде құрылған тәсіл. Зерттеушілікке оқытудың негізгі мақсаты - оқушының өз бетімен шығармашылық жаңа іс - әрекет тәсілдерін игеруге дайындығы мен қабілет қалыптастыру. Оқушыны ізденушілікке баулу, оған зерттеу дағдысы мен білігін игерту бүгінгі білім беру саласының маңызды міндеті болып табылады.
Зерттеу түсінігі үлкен кеңес энциклопедиясында Жаңа білім алу процесі және танымдық әрекет түрлерінің бірі болып табылады делінген. Танымдық әрекет оқуы үшін қабылдаушылық және өзгертушілік сипатта болуы мүмкін. Оқушының танымдық өзгертушілік әрекеті зерттеушілік деп аталатын әдістің көмегімен жүзеге асырылады [11, 6 б.]. Соңғы жылдары зерттеушілік әрекеті мәселесіне жаңа термин ретінде - зерттеушілік әдебі термині еңгізілді. А.И.Савенков зерттеушілік әдебі - күрделі психикалық құбылыс, оған нақты анықтама берілмейді дейді. Ол өз еңбектерінің бірінде: Зерттеушілік әдебі - аспаптар іздестіру, белгісізден белгіліге қарай бағытталған әрекет, ал зерттеуге оқыту - зерттеушілік әдебі негізінде құрылған оқыту түрі деп түсіндіреді [12, 15 б.]
Ал біздің қолдануымызда зерттеушілік әдебіндегі басты ерекшелік - өзін - өзі тәрбиелеу, өзін - өзі дамыту арқылы қалыптасатын зерттеушілік белсенділігі. Сонымен қатар әр адам өзін қоршаған ортасымен қарым - қатынасы түрліше болуына байланысты, оның әдебі түрлі формада байқалады. Адамның зерттеушілік әдебі шығармашылықта байқалады. Ал, шығармашылық зерттеушілік әдебінің басты сипатын білдіреді. Зерттеушілік шығармашылық ізденіс адамға екі жақты көзқараста: бірінші, қандай да бір жаңа өнім алу жағынан, екіншісі, ізденіс үрдісінің мәні жағынан маңызды. Адам тек шығармашылығының нәтижесімен ғана емес, сонымен қатар шығармашылық-зерттеушілік үрдістің өзінен ләззат алуға қабілетті. Зерттеушілік әрекет пен зерттеушілік әдебі мағыналары мәндес болып табылады.
Зерттеу әдістерін таңдауға И.П.Павлов ерекше назар аударды: Жақсы әдіспен онша талантты емес адамның өзі көп жұмыс тындыра алады. Ал жаман әдіспен данышпан адамның өзі түк бітіре алмауы мүмкін деген [13, 44 б.]. Сонымен зерттеу әдістерін мынандай топтамада қарауға болады: теориялық әдістер - қарама-қайшылықтарды анықтау және шешу, проблема қою; болжам жасау және операция әдістері - талдау, сүзгілеу, салыстыру, абстракциялау және нақтылау; эмпирикалық әдістер: танымдық іс-әрекеттер зерттеу, мониторинг, бақылау, сұрақ қою, тестілеу. Зерттеуді өткізу уақыты екі кезеңнен тұрады: теориялық кезең - әдебиеттерді талдау және жүйелеу, түйсік аппаратын жетілдіру, зерттеудің теориялық бөлігінің логикалық құрылымын жасау және эмпирикалық кезең - тәжірибелік - эксперименттік жұмыс жүргізу. Оқушының әрекеті зерттеушілік әрекет болуы үшін зерттеудің проблемасы мен тақырыбың анықтап, нақты мақсаттар қоя білу керек. Оқушылар ғылыми зерттеудің әдістерін, формаларын, принциптерін үйренуі тиіс.
Педагогикалық зерттеу әдістері бұл - мұғалім жеке тұлғаны тәрбиелеу, оқыту, білім беру, дамыту, қалыптастыру кезінде солардың көмегіне жүгінетін әдіс - тәсілдер. Білімді жинақтаудың көптеген әдістері бар. Соның ішінде дәстүрлілерін атап өтейік (эмпирикалық) және жаңалары (эксперименталдық, теориялық) [14, 57 б.].
Дәстүрлі әдістер бұл - қазіргі педагогикаға ертеден педагогикалық ғылымның бастауы болған зерттеушілерден мұра болып келген әдістер. Ол кезінде Платон және Квинтилиан, Коменский және Песталоцци қолданған, қазірдің өзінде ғылымда пайдаланылып келе жатқан әдістер. Дәстүрлі әдістерге жататындар: бақылау жүргізу, озық тәжірибені, алғашқы ақпарат көздерін зерделеу, мектеп құжатына талдау жасау, оқушылар шығармашылығының өнімдерін, әңгімелерін зерттеу [14, 58 б.].
Бақылау жүргізу - зерттеудің педгогикалық практикадағы неғұрлым қолжетімді және кең тараған әдісі [14, 59 б.]. Ғылыми бақылау жүргізу ұғымында арнайы ұйымдастырылған нысанды қабылдай білу, үрдіс немесе жаратылыстың ұғымы жатыр. Ғылыми бақылау жүргізу күнделікті, тұрмыстықтан анағұрлым айырмашылығы бар. Оның басты айырмашылықтары:
1)міндеттері анықталады, нысандары айқындалады, бақылау жүргізудің схемасы жасалады;
2) нәтижелері міндетті түрде жазылып отырады;
3) алынған мәліметтер өңделеді, бұрын белгілі болған мәліметтермен салыстырылады және өзге әдістермен қайта тексеріледі. Неғұрлым тиімдірек болу үшін, бақылау жүргізу ұзақ, жүйелі, жан - жақты, объективті және қоғамдық болу керек.
Бақылау жүргізу әдісінің маңыздылығын, оның қолжетімділігін және кең таралғандығын айта отырып, сонмен бірге оның кемшіліктерін де атап өткен жөн, демек: ол педагогикалық жаратылыстардың ішкі жақтарын қамтамасыз ете алмайды, ол дегеніміз, ақпараттың толық объективтілігін қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан бақылау жүргізу көбінесе зерттеудің бастапқы кезеңдерінде өзге тәсілдермен үйлестіріле қолданылады.
Тәжірибені зерттеу - педагогикалық зерттеудің бұрыннан қолданыдып келе жатқан әдісі. Ол оқу - тәрбиесі жүйесіндегі тәрбиелеудің тарихи байланыстарын анықтауға, ортағын іріктеуге бағытталған танымдық ұйымдастырылған әдісті білдіреді. Оның көмегімен нақты мәселелерді шешу жолдары талданады, оларды жаңа тарихи жағдайларда қолданудың мақсаттылығы жайлы салмақталған қорытындылары шығарылады. Сондықтан аталған әдісті тарихи немесе мұрағатты деп те атайды, ол алғашқы ақпарат көздері әдістерімен тығыз байланыста. Көне жазба ескерткіштері, заң актілері, жобалар, циркулярлар, есептер, баяндамалар, қаулылар, съезд және конференция материалдары; оқу және тәрбие бағдарлмалары, жарғылар, кітаптар, сабақ кестелері тыңғылықты ғылыми талдауға жатады. Бір сөзбен айтқанда - жаратылуды, қандай да бір мәселенің бастауы мен динамикасын түсінуге көмек беретін материалдар. Шығармашыл еңбек ететін мұғалімдердің немесе жеке мұғалімдердің озық тәжірибесін зерделеу де орын алады. Педагогикада басты болып қалыптасқан көзқарасқа сыни тұрғыда қараған озық педагогикалық тәжірибе мысалдарын келтіруге болады, даусыз мәселе болып көрінетін сұрақтарды шешуге жаңаша көзқараста қарау. Еске түсірейікші, бастауыш сынып мұғалімі С.Н.Лысенкованың тапқан бірегей жаңалықтары мен педагогикалық ойы мектеп практикасын қалай дүрліктіріп еді [15, 15 б.].
Зерттеу әдістерін қолдану дегеніміз - мәселелі міндеттерді анықтау, шығарманың сыни талдауын жасау ұсынысы, тәжірибе жүргізу және т.б. Бұл әдіс тиімділігінің басты шарты - зерттеу кезеңдері мен сатыларындағы оқушының өздігінен жұмыс жасауы, ол келесі танымдық әрекеттерді орындаудан тұрады: деректер мен жаратылыстарға бақылау жасау мен зерделеу; гипотеза ұсыну; зерттеу жоспарын жасау және оны жүзеге асыру; зерттеу нәтижелерін жинақтау; алынған нәтижелерге бақылау жүргізу және тексеру, оның маңыздылығына баға беру.
Алғашқы зерттеу әрекетеріне оқушыларды оқыту сабақ арқылы жүзеге асыру әбден мүмкін, ол арнайы сабақтар мен зерттеушілік жобаларды қорғау.
Мұғалім үшін зерттеу әрекеттерінің дағдыларының қалыптасу деңгейін бағалау өте маңызды. Кез келген нәтиже оңды баға алуға лайық. Мыналарды бағалауға болады:
- оқу зерттеуі кезінде жұмыстың әртүрлі сатыларын орындауда өздігінен жұмыс жасай алу деңгейі;
- топтық жұмысқа араласу деңгейі және өзіне жеке берілген рөлді тура орындауы;
- пайдаланылған ақпаратты түсіну деңгейі;
- идеяның бірегейлігі;
- проблеманы түсіне білу және оны шешу тәсілі;
- зерттеу мақсатын құру;
- рефлексияны меңгеру;
- жұмыс барысындағы шығармашылық бағыт.
Ғылыми педагогикалық зерттеу оқу - тәрбие үрдісін айқындайтын мектеп құжаттарына талдау жасауды білдіреді. Ақпарат көздері - сынып журналдары, жиналыс және отырыстардың хаттамалары кітабы, сабақ кестесі, ішкі тәртіп ережелері, мұғалімдердің күнтізбелік және сабақ жоспарлары, сабақтардың стенограммалары және конспектілері және т.с.с. Олардың мазмұнында зерттеліп жатқан жаратылыстар арасындағы бір-біріне бағыныштылықтарының себеп - салдарларын анықтауға мүмкіндік беретін көптеген объективті мәліметтер бар. Құжаттарды зерттеу мысалы үшін денсаулық пен оқу үлгерімі, сабақ кестесінің құрылу сапасы мен оқушылардың оқу белсенділігі арасындағы байланысты анықтауға құнды статитикалық мәлімет береді [16, 31 б.].
Оқушы шығармашылығы өнімдерін зерттеу - оқу пәндері бойынша үй және сынып жұмыстарын, шығармаларын, рефераттарын, есептерін, эстетикалық және техникалық шығармашылық нәтижелерінің зерттелуі тәжірибелі зерттеушіге көп нәрсені айтып бере алады. Сонымен қатар қызығушылықты былайша айтқанда еркін уақыт өнімдері - хобби - қызығушылықтар тудырады. Оқушылардың жеке дара ерекшеліктері, олардың бейімділігі мен қызғушылықтары, іске және өзінің міндеттеріне деген көзқарасы, тырысушылықтары, тәртібі, әрекеттік күшері - осы әдістерді тиімді пайдалануға болатын тәрбиелік аспектілердің бір ғана көрсеткіштері. Ол өзгелері сияқты бақылау жүргізу мен әңгімелердің тиянақты жоспарлануын, дұрыс қолданылуын, үйлесімді болуын талап етеді.
Педагогикалық зерттеулердің дәстүрлі әдісіне әңгімелесу жатады. Оның көмегімен мұғалім өзінің оқушыларының сезімдерін және пиғылдарын, оқушыларының бағалары мен ұстанымдарын анықтайды. Бірақ әңгімелесу әркезде сенімді бола бермейтін күрделі үрдіс. Сондықтан да ол көбінесе өзге әдістерді бақылау жүргізу немесе қолдану барысында толық анықталмаған жағдайларда қажетті түсініктемелерді және нақтылауды алу үшін қолданылады. Әңгімелесудің неғұрлым сенімді нәтижесін алу үшін төмендегі көрсеткіштер қажеті:
:: сұхбаттасушының жеке тұлғасын және оның өмірде ойластырылған әңгімесінің тұрақты жоспарын ескере отырып құрылған әңгіме жоспарының болуы;
:: әртүрлі ракурстар мен байланыстарда зерттеушінің қызығушылығын тудырған сұрақтарды талқылау;
:: сұрақтардың ауыспалылығы, әңгімені сұхбаттасушыға жағымды болатын формасында құру;
:: Жағдайды қолдана білу, сұрақ қою мен жауап берудегі тапқырлығы. Әңгімелесу өнерін ұзақ және шыдамдылықпен үйрену керек [17, 85 б.].
Біздің заманымыз өміріміздің барлық салаларын қарқынды жетілдіре отырып үнемі өзгеріске ұшырап отырады, соның ішінде білім беру жүйесі де. Соған сәйкес, кіші мектеп түлегі төмендегідей сипаттарға ие болуы тиіс:
- білуге құштар, өмірді белсенді және қызыға танушы;
- оқу дағдылары негізін меңгерген, өзінің іс - әрекеттерін ұйымдастыра алатын қабілеттерге ие;
- мейірімді, сұхбаттасушыны тыңдап, ести алатын, өзінің ұстанымдарын негіздей алатын, өз пікірін білдіре алатын [18, 71 б.]
Жалпыға бірдей білім берудегі кіші мектептегі оқытудың мемлекеттік білім стандарты келесі мақсаттарды қамтамасыз ететін, жеке тұлғаға бағытталған жалпы көпшілік бастауыш сыныптардың жеке тұлғаға бағытталған сапалы дамытушы моделін анықтады.
- оқушының жеке тұлғасын, оның шығармашылық қабілеттерін, оқуға деген қызығушылықтарын дамыту, оқу ынтасы мен дағдысын қалыптастыру;
- рухани - адамгершілік және эстетикалық тәрбие;
- білім, білік және дағды жүйесін, әртүрлі әрекет түрлерін жүзеге асыру тәжірибелерін меңгеру;
- оқушылардың физиологиялық және психологиялық денсаулықтарын нығайту және сақтау;
- оқушының даралығын сақтау және қолдау.
Кіші мектепте жалпыға бірдей білім берудің ары қарай оқытудың нәтижелігін анықтауда меңгеру деңгейі неғұрлым әсер ететін жалпы білік пен дағдыны қалыптастырудың басымды бағытымен айқындалған. Білімнің негізгі нәтижесі оқушының әрекеттердің әмбебап тәсілдерімен қатар, оқылып жатқан пәндерге тән дамудың жаңа деңгейлерін меңгеру ретінде әрекеттік бағыттар негізінде қарастырылады. Оқу үрдісіндегі осынау ерекшеліктерді жүзеге асыру мұғалім мен оқушы арасында бірігіп жасаған әрекеттерді жоспарлау негізінде жаңа ұйымдастыруды талап етеді.
Жаңа стандарттың әмбебап оқу әрекеттері білім мен дағдының жинақталуына емес, жеке тұлғаның дамуына (оның когнитивті және эмоционалды адамгершілік ортасына) ықпал ету керек. Бұл дегеніміз - оқи білу, дүниені тану, ынтымақтаса білу, толерантты болу. Басқаша айтқанда, жаңа стандарттар аясында жасалған әмбебап оқу әрекеттері адамның басты қабілеттеріне жататын жалпы әрекеттерін құрайды [18].
Дүниетану пәні аясында кіші мектеп оқушыларының аталған сипаттамаларының дамуын қарастырып көрейік. Аталған оқу курсына стандарттар келесі талаптарды қояды:
- табиғат пен қоғамды зерделеудің қолжетімді тәсілдерін меңгеру (отбасылық мұрағаттардан, қоршаған адамдардан ашық ақпараттық кеңістіктен алынған ақпараттарға бақылау, жазба жүргізу, тәжірибе, салыстыру, саралау және т.б.);
- қоршаған ортадағы себеп - салдарлық байланыстарды анықтау және орнату қабілеттерін дамыту.
Жаңа стандарттарға сәйкес оқушылар зерттеушілік жұмыстың әралуан түрлерін меңгеруге тиісті. Мұғаліммен бірлесе отырып, оқушы жаңа жағдаяттарда нәтижелі әрекет етуге, өзінің жеке тәжірибесінен білім алуға, бұрын жинақталған білім мен дағдыларын өздігінен әрекет етуге үйренуі керек.
Оқыту дегеніміз - қайталаулардың немесе тәжірибенің нәтижесінде адамның мінез-құлқы мен жүріс-тұрыс ерекшелігінде орын алатын, ұзақ уақытқа созылатын өзгеріс [19, 62 б.].
Қазіргі оқыту теориясы ерте кезден бастау алады. Зерттеушілерді толғандырып отырған сұрақтар мен мәселелер енді ғана пайда болған жоқ, керісінше, адамдардың өздерін, басқаларды және өздері өмір сүретін әлемді түсінуге деген талпынысынан туындап отыр. Философиялық тұрғыдан оқытуды білімнің негізін, табиғатын, шегін және әдістерін қарастыратын эпистемологияға қатысты зерттеуге болады. Біз қалай біле бастаймыз? Жаңа нәрсені қалай үйренеміз? Білімнің көзі неде? Рационализм мен эмпиризмді білімнің пайда болуы мен оның қоршаған ортаға қатысы жайлы негізгі екі көзқарас ретінде қарастыруға болады. Бұл көзқарастар заманауи білім беру теорияларында кеңінен қолданылуда.
Оқыту теориясының пайда болуынан әдістеме ғылымының пайда болуына қарай ойыссақ. Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылым болып бірден қалыптасқан жоқ. Оның да өзінің тарихи даму жолдары бар. Қазақ халқының тарихында баланы ана тілінде оқыту және оқыту әдісіне көңіл бөлу ұлы ағартушы Ы. Алтынсариннен басталды десек, бүгінгі деңгейге жету жолында басқа да бірқатар ғалымдар бұған елеулі үлес қосты. Ұлы ұстаз қазақ балаларына ана тілін оқытудың жолын, принциптерін, қағидасын, маңызын, жолдарын көрсетіп, әдістеме ғылымының негізін салды, артына мол қалдырды.
Қазақ тілі әдістемесінің алғашқы негізін салушылардың бірі - Ғали Бегалиев болды. 1940 жылы Бастауыш мектептерде қазақ тілінің методикасы деген еңбегі баспадан шықты. 1920-1930 жылдар арасында қазақ өнері мен білімінің негізін салған абзал азаматтардың бірі - Құдайберген Қуанұлы Жұбанов еді. Ол - қазақ тіл білімінің негізін қалаған көрнекті ғалым, тұңғыш филолог, профессор. Қ.Жұбановтың еңбектеріне 1966 жылға дейін тыйым салынып келді. Тек қана 1966 жылы Қазақ тіліндегі зерттеулер деген еңбегі жарық көрді [20, 22 б.].
Қазақ тілін оқыту әдістемесі саласына айрықша көп еңбек сіңірген көрнекті ғалым - Шамғали Харесұлы Сарыбаев.
Мұғалім мектепте қазақ тілін оқыту барысында ұрпақ тәрбиелеу проблемаларын талдап-шешуге қатысады, қазақ тілі сабақтарында берілетін тәрбиенің жолдарын тіл құралдары арқылы іске асыруды жан-жақты қарастырады. Сонымен қатар мұғалім өзінің әрбір оқушысын, оның психикасын, материалды қабылдау және есінде сақтау дағдыларының дәрежесін білуге жағдай жасайды, оқушыларды жүйелі зерттейтін әдістермен қаруландырады Оқушының психологиясын білмей тұрып, қазақ тілі әдістемесі ұсынған әдістер мен тәсілдерді тиімді пайдалану мүмкін емес. Бұл әдістер мен тәсілдер оқушылардың жеке басының ерекшеліктерін, ойлау қабілетінің даму процесін, жалпы жетілуін есепке алмайынша, мақсатқа жете алмайды. Қазақ тілін оқытудың барысында мұғалім оқытудың формалары мен мазмұнын, міндеттерін шешуде, әдістемені анықтауда дидактикалық принциптерді басшылыққа алады. Принцип - латын сөзі основа первоначально-руководящая идея... қазақшасы - оқытуда басшылыққа алатын идея, қағида [21, 10 б.]. Қазақ тілін оқытудың барлық деңгейлерінде бағдар беретін негізгі жұмыс бағыты осы болып табылады.
Дамыта оқыту жүйесi ХVII ғасырдан бастау алған. Шет ел ғалымдары мен Ресей ойшыл педагогтарының солкездегi iрге тасын қалаған дамыта оқыту жүйесi әр кезеңде өз деңгейiнде дами отырып, бүгiнгi күнге дейiн жеттi. Я.А. Коменскийден бастау алған бұл оқытудың түрi өз тиiмдiлiгiмен жиі қолданылуда. И.Т. Песталоцци баланың ақыл-ойын, барлық қабiлет-қасиеттерiн дамытса, орыстың ұлы ағартушысы К.Д. Ушинский де өз дидактикалық еңбектерiнде дамыту мәселесiне ерекше тоқталып, арнайы әдiстеме жасады. Ал ендіДамыта оқыту деген сөздің мағынасына тоқталатын болсақ, бұл термин философиялық сөздіктерде: Дамыта оқыту - шынайы өмірдегі, болмыстағы дамудың заңдылықтарын негіз етіп алатын процесс. Даму - мәңгі, қажетті қозғалыс, уақыттағы өзгеріс. Кеңістіктегі орын ауыстырудың даму болатын себебі, онда уақыттағы өзгерістің түсірілген түрде сақталатындығында... қозғалыс әрқашан бір нәрсенің екіншісіне қарай қозғалуы (бағытталған), яғни басталуы мен аяқталуы бар әртүрлі заттардың, процестердің және басқалардың қозғалысы ретінде өмір сүреді... Органикалық емес жүйенің, жануарлар дүниесінің, қоғамның дамуы диалектиканың жалпы заңдарына бағынады. Даму спираль тәрізді, қарама-қайшылықтардың бірлігі мен күресінде, санның сапаға ауысуы түрінде және керісінше өрбиді деп айтылады [22]. Дамыта оқыту деген термин психология ғылымының қойнауында туып, баланың дамуын қарастырған (Ж. Пиаже), ойлаудың әртүрлі деңгейін, типтерін (Л.В. Выготский, А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн) және басқа да психиканың қызметін зерттеген (Б.Г. Ананьев, Г.С. Костюк, А.А. Люблинская, Н.А. Менчинская) және т.б. іс-әрекет ілімінің психологиясын жасаған (А.Н. Леонтьев, П.Я. Гальперин) еңбектерінде жан - жақты талданды. Нәтижеде дамыта оқыту мәселесіне арналған екі іргелі эксперимент жасалып, оның бірін Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов, ал екіншісін Л.В. Занков басқарады. Психологтар оқу процесіне оқушының іс-әрекетін енгізу керектігін, оның маңызын дәлелдеді. Дамыта оқыту арқылы оқушыға берілетін білім бұрынғыдай репродуктивтік жолмен емес, керісінше арнайы ұйымдастырылатын баланың жанжақты теориялық іс-әрекеті арқылы берілетін болды.
Қазіргі таңда мұғалімдер іс-тәжірибеде инновациялық технологияларды пайдалану арқылы жақсы нәтижелерге жетіп жүргені аян. Солардың бiрi - сын түрғысынан ойлау. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы әлемнiң түпкiр-түпкiрiнен жиылған бiлiм берушiлердiң бiрлескен еңбегi. Тәжiрибенi жүйеге келтiреген Джинни Л. Ситл, Кутис С. Меридит, Чарльз Тэмпл. Жобаның негiзi Ж.Пиаже, Л.С. Выготский теорияларын басшылыққа алады. Мақсаты - барлық жастағы оқушыларға кез келген мазмұнға сыни тұрғыдан қарап, екi ұйғарым бiр пiкiрдiң бiреуiн таңдауға саналы шешiм қабылдауға сабақтарда үйрету. Сын тұрғысынан ойлау - сынау емес, шыңдалған ойлау. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 ЭТИМОЛОГИЯНЫҢ ҒЫЛЫМИ ЖӘНЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕУШІЛІК ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Этимологияның ғылыми негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Оқушылардың зерттеушілік дағдысын арттырудың педагогикалық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ЭТИМОЛОГИЯНЫ МЕҢГЕРТУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕУШІЛІК ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Этимологияны меңгертуде жаттығу жұмыстары мен талдау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Этимологияны меңгертуде оқушылардың зерттеушілік дағдысын қалыптастырудың эксперимент нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзeктiлiгi. Қазіргі кезеңдегі білім беру ісінің негізгі нысаны - жас ұрпақтың дағдыларын қалыптастырып қана қоймай, олардың бойындағы ақпартты өздері іздеп табатын, және талдай алатын, сондай-ақ ұтымды пайдалана білетін, қызмет жасауға қабілетті тұлғалық қасиеттерді қалыптастыру болып отыр. Білім беру реформасы табысының басты өлшемі - тиісті білім алған еліміздің кез келген азаматы әлемнің кез келген елінде қажетке жарайтын маман болатын деңгейге көтерілу болып табылады.
Әрбір оқушы табиғатынан таныс еместің барлығын білуге құмар және оқуға деген ынтасы зор екені белгілі, сол себепті де ол оқытудың бастауыш сатысында шығармашылыққа, таным мен белсенді әрекетке ұмтылады. Осы тұрғыдан алғанда зерттеу әрекетшілдігі қоршаған орта туралы оқушының танымын кеңейтудің ең басты тәсілдерінің бірі болып келеді. Соған сәйкес, мектеп оқушылары төмендегідей сипаттарға ие болуы тиіс:
Білуге құштар, өмірді белсенді және қызыға танушы;
Оқу біліктері негізін меңгерген, өзінің іс-әрекеттерін ұйымдастыра алатын қабілеттерге ие;
Мейірімді, сұхбаттасушыны тыңдап, ести алатын, өзінің ұстанымдарын негіздей алатын, өз пікірін білдіре алатын.
Жалпыға бірдей білім берудегі мектептегі оқытудың мемлекеттік білім стандарты да жеке тұлғаға бағытталған сапалы дамытушы моделін төмендегідегі сипаттармен көрсетеді:
Оқушының жеке тұлғасын, оның шығармашылық қабілеттерін, оқуға деген қызығушылықтарын дамыту, оқу ынтасы мен дағдысын қалыптастыру;
Рухани-адамгершілік және эстетикалық тәрбие;
Білім, білік және дағды жүйесін, әртүрлі әрекет түрлерін жүзеге асыру тәжірибелерін меңгеру;
Оқушылардың физиологиялықжәне психологиялық денсаулықтарын нығайту және сақтау;
Оқушының даралығын сақтау және қолдау.
Осы тұрғыда оқушылардың зерттеу дағдысын қалыптастыра оқыту өзекті мәселе болып табылады.
Білімнің негізгі нәтижесі оқушының әрекеттердің әмбебап тәсілдерімен қатар, оқылып жатқан пәндерге тән дамудың жаңа деңгейлерін меңгеру ретінде әрекеттік бағыттар негізінде қарастырылады. Бұл жаңа оқу стандарттарының тағы да ерекше жақтары. Оқу үдерісіндегі осы ерекшеліктерді жүзеге асыру негізінде оқыту талап етіледі. Осы тұрғыда этимологияны оқушыларға меңгерту олардың зерттеушілік дағдысы мен ізденісін, зерттеу жұмыстарына қызығушылығын арттырады. Қазақ тілінің сөздік кұрамында ерекше орын алатын ең көне, əрі байырғы, құнарлы да, жиі қолданылатын бай қазынаның көзін ашатын лексикологияның өзекті саласы - этимология [1, 27 б.]. Сөздердің этимологиясын оқыту арқылы оқушыға сөздердің шығу тегін, мағынасы, өзара байланыстылығы түсіндіріледі, өз бетінше зерттеу жүргізуге дағдыланады. Демек, сөздер этимологиясын білу, мәнін түсіну арқылы ойын дәл, жүйелі, анық жеткізуге үйренеді.
Зеpттеy жұмысының мaқсaт-мiндеттеpi. Жалпы білім беретін мектептердің оқыту үрдісінде этимологияны меңгерту арқылы оқушылардың зерттеушілік дағдысын арттырудың жолдарын теориялық тұрғыда негіздеп, оны түрлі деңгейдегі тапсырмалар арқылы жүзеге асырудың ұтымды әдістемесін ұсыну. Аталған мақсаттарға жету үшін мынандай міндеттер қойылды:
oo Қазақ тілі этимологиясының зерттеу аясын талдау,
oo оқушылардың зерттеушілік дағдысын арттыруға қатысты зерттеушілер еңбектеріндегі тұжырымдарды саралау;
oo оқушылардың зерттеушілік дағдысын арттырудың педагогикалық шарттарын белгілеу арқылы оның мазмұны, формасы мен әдіс-тәсілдерін айқындау;
oo оқушылардың этимология тақырыбын меңгеруге қызығушылығын арттыратын түрлі деңгейдегі тапсырмалар жүйесін дайындау;
oo оқушылардың зерттеушілік дағдысын арттыру тәсілдерін педагогикалық эксперимент арқылы сынақтан өткізу;
oo педагогикалық эксперимент нәтижесін өңдеу.
Зерттеу жұмысының нысаны. Оқушылардың этимологияны меңгеруі, зерттеушілік дағдысын қалыптастыру жолдарының жүйелі қарастырылмауы, деңгейлік тапсырмалар арқылы артырудың әдіс-тәсілдері айқындалмауы, педагогикалық эксперименттің жүргізілмеуі.
Зеpттеy жұмысының деpеккөздеpi. Жұмыстың ғылыми-теориялық негіздерін анықтауда Қайдар Ә., Әлімжанов Д., Маманов Ы., Жұмажанова Т., Ақшолақов Т., Қалиева С., Дүйсебаев С., Исабаев У., Жиенбаев С. [10], Оразбаева Ф., Қасым Б., Балтабаева Ж., Оразахынова Н., Рахметова Р., Әлқожаева Н., Төлешова Ұ. және т.б. ғалымдардың оқушылардың зерттеушілік дағдысын қалыптастыру әдістемесіне қатысты ой-пікірлері, Н.Хомский, Б.Кенжебеков, Д.Қаңлыбаева, К.Құдайбергенова, Р.Рахметова және т.б. т.б. ғалымдардың еңбектері негізге алынды.
Зеpттеy жұмысының әдiстеpі. Зерттеу жұмысында талдау, сараптау, жүйелеу, салыстыру, жинақтау, тәжірибеден өткізу, бақылау, қорытынды жасау әдістері қолданылды.
Зеpттеy жұмысының ғылыми жаңалығы.
- оқушылардың зерттеушілік дағдысын арттырудың педагогикалық шарттары мен мүмкіндіктері пайымдалды;
- оқушылардың зерттеушілік дағдысын арттырудың теориялық -әдіснамалық мәселелері талданды;
oo оқушыларға этимология тақырыбын түсіндіруде қолданылатын әдістер сарапталды;
oo этимологияны оқыту барысында оқушылардың зерттеушілік дағдысын дамытуға арналған түрлі жатығу жұмыстарының үлгілері ұсынылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Жоба нәтижелерін орта мектептерде Қазақ тілі, Қазақ әдебиеті пәндеріне және жалпы және арнаулы курстаға қосымша құрал ретінде пайдалануға болады.
Зеpттеy жұмысының құpылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады.
1 ЭТИМОЛОГИЯНЫҢ ҒЫЛЫМИ ЖӘНЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕУШІЛІК ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Этимологияның ғылыми негіздері
Этимологияның зерттеу нысанына, негізінен тілдегі жеке сөздер, сөз тіркестері, грамматикалық тұлғалар жатады. Этимологиялық зерттеу нысаны тек мағынасы ұмыт болуына, не күңгірттенуіне байланысты жеке-дара қолданылмайтын сөздер, тұлғалар ғана емес, сонымен қатар тілімізде дербес те жүйелі түрде қолданылатын жалпы лексика-грамматикалық мағынасы айқын сөздер мен сөз тұлғалары да бола береді.
Этимологиялық зерттеулер мақсаты мен нысанына қарай әр алуан тәсілдер мен принциптерге сүйенеді. Солардың ішінде жиі қолданылатындары: тарихи-салыстырма тәсілі, морфемдік-модельдік талдаулар, түбірін індете зерттеу [1, 15 б.]. Этимологиялық зерттеулер мен сөздіктер алдына қойған мақсатына байланысты бір тілге, не бір топтағы туыстас бірнеше тілдерге бағындырылуы мүмкін. Этимология-этимондар, яғни сөздің ақиқат мәні, мағынасы туралы ілім деп те атала береді.Сөз тарихы, мағынасы тіл тарихымен,сол тілді жасаушы, қолданушы халық тарихымен тығыз байланысты. Бұл жөнінде ұлы Маркс пен Энгельстің бір-біріне жазысқан хаттарында тілдің шығуы,тілді зерттеу әдістері, ағылшын, гот, литва, герман тілдерінің бірнеше сөздерін салыстырған этимологиялық зерттеулер көптеп кездеседі. Мәселен, Энгельстің айтуынша, халық тілдеріне ортақ әке, апа,ұл,қыз,аға,іні, нағашы-жиен т.б. - орынсыз айтылған атаулар емес, алыс, жақындық жөнінде, қандас бауырластықтың бірдейлігі, бірдей еместігі жөнінде іс жүзінде үстем болып отырған көзқарасты көрсеткендік [1, 32 б.].
Этимологиялық зерттеулер мақсаты мен нысанына қарай әр алуан тәсілдер мен принциптерге сүйенеді. Солардың ішінде жиі қолданылатындары: тарихи-салыстырма тәсілі, морфемдік-модельдік талдаулар, түбірін індете зерттеу, т.б. Этимологиялық зерттеулер мен сөздіктер алдына қойған мақсатына байланысты бір тілге, не бір топтағы туыстас бірнеше тілдерге бағындырылуы мүмкін. Этимологиялық зерттеулердің қай түрі болмасын, қандай тілге бағытталмасын ғылыми тұрғыдан үш түрлі, атап айтқанда, фонетикалық, морфологиялық және семантикалық принцип-критерийге сүйенуі шарт. Сөз төркінін дұрыс та дәл анықтаудың нәтижелі тәсілі болып саналатын бұл принцип-критерийлер жалпы түрде емес, нақтылы тілдердің өзіндік ерекшеліктері мен сол тілдердің қалыптасу, даму заңдылықтары негізінде қолданылады. Осы орайда синхронды және диахронды бағыттағы этимологиялық зерттеуге қойылатын тағы бір шарт - тарихи факторлармен санасу.
Этимологиялық принциптердің 4 түрі бар: Фонетикалық, морфологиялық, семантикалық және тарихи принцип [2]. Солардың бірі - Тарихи принцип - Этимологияның тарихи лексикологиямен, этнолингвистика және этнография, т.б. тоғысар бір туысы. Өйткені тіл абстракция емес, ол белгілі этностың туындысы, ал этнос белгілі бір геосаяси аумақта, тарихи кеңістікте жасап келген феномен. Оның болмысын анықтайтын өзіндік дүниетанымы, салт-дәстүрі, өмір тіршілігі, т.б. рухани-материалдық мәдениеті болады. Бұл аталған этимологиялық принцип-критерийлер өзара тығыз байланыста, қатыстырыла қолданылады.
Академик Ә.Қайдар "Түркі этимологиясы: өзекті мәселелер мен міндеттер" атты еңбегінде этимологиялық реконструкцияны зерттеудің барлық жағдайына арналған универсалды ғылыми-теориялық талдау әдістері мен кри - терийлердің болмайтындығын ескерте келіп, этимологияның фонетикалық, морфологиялық критерийлерімен қатар, семантикалық кри - терийлерді де белгілейді: 1) лексикалық бір - лік - тің бастапқы және кейінгі мағыналарының қайсысының негізгі, түпкі мағына екенін тап басып тану; 2) сөз мағынасында жалпыдан жекеге, бүтіннен бөлшекке немесе керісінше да - муының болатынын ескеру; 3) сөз тұлғасы - ның дыбыстық өзгеріске түсуі кезінде оның мағынасының өзгеретінін немесе сараланаты - нын естен шығармау; 4) гомогенді және гете - рогенді омонимдерді шатастырмау; 5) сөз мағы - насының өзгеруінде тілдік қана емес, бейтілдік факторлардың болатынын бағамдау; 6) кейбір сөздердің мағынасын салыстыруда олардың тарихи түбірлес екенін (сағақ, сақал, сағанақ, сағалдырық, саға, сағана, сағалау) ұмытпау қажеттігін айтады [3, 89 б.]. Ә.Қайдар қазақ тіл біліміндегі этимологияға арналған еңбектерді көне сөздердің, топоним, этноним, диалектілік, басқа тілден енген лексикалардың, түбір, бі - ріккен сөздердің, қос сөздердің этимологиясын зерттеуге арналған жұмыстар ретінде бағалайды. Бұл дегеніңіз, тілдік бірліктердің қазақ этимологиясында жеке-дара, дербес қарастырылып жатқанының көрінісі. Осы кемшілікті жою үшін ғалым төрт түрлі міндетті алға қояды: 1) қазақ тілі материалдары негізінде этимологиялық реконструкция жасаудың әдістемесі мен ұстанымдық мәселелерінің ғылыми-теориялық негіздемесін жасау; қазақ тіліндегі базалық лексиканың қыпшақтық немесе түркілік қалыпқа қатысын неғұрлым тереңірек талдау; 2) жалпы және жеке түркі тілдеріне тән түбірлер мен негіздерді айқындауға бағышталған салыстырмалы-тарихи зерттеулер жүргізу; 3) этимологиялық сөздіктерді құрастыруда "Қазақ тіліндегі этимологиялық зерттеулер тәжірибесі" тәрізді ғылыми негіздемелік еңбек жазу; 4) түркі тілдеріндегі этимологиясы айқын - далған лексика мен грам - матикалық фор - ма - лардың толық тізбесін жасап, этимология мә - се - лелеріне арналған ең - бектердің толық биб - лио - графиясын құрас - ты - ру [4, 66 б.]. Еңбекте сөз болған мәселелер, қойылған міндеттер күні бүгін де өз өзектілігін жойған жоқ.
Қазақ тіл біліміндегі этимологиялық ізденістердің тарихының бастауында Қ.Жұбанов, Н.Т.Сауранбаев, І.К.Кеңесбаев, С.А.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев т.б. ғалымдар тұрғаны белгілі. Қазақ этимологиясының қазіргі дəрежесі оның іштей түрлі салаларға жіктелуімен, мамандануымен сипатталады: көне лексика - І.Кеңесбаев, Ə.Қайдаров, Р.Сыздықова, А.Махмутов, С.Исаев, Е.Жанпейісов, Ғ.Əнесов; топонимия - Ə.Абдрахманов, Е.Қайшыбаев, Р.Қонқашпаев; этнонимия жəне этнотопонимика - Т.Жанұзақов, Ə.Абрахманов, Е.Керімбаев, Қ.Рысбергенова; диалектілік лексика - Ш.Сарыбаев, Ə.Нұрмағанбетов, О.Нақысбеков, С.Омарбеков, Ғ.Қалиев, М.Абаева; кірме лексика - Л.Рүстемов, Н.Қарашева, А.Құрышжанов; түбір лексика - Ə.Қайдар, М.Томанов, А.Ибатов, Е.Қажыбеков, Б.Сағындықұлы, Ж.Манкеева, А.Салқынбай; біріккен жəне қос сөздер - І.Кеңесбаев, А.Ысқақов, Ə.Қайдаров, Г.Жəркешова т.б.
Этимологиялық зерттеулердің нəр алар бастау-бұлағы, тарихы қазақ тіліне қатысты жазылған алғашқы зерттеу еңбектерден басталады. Революциядан бұрын жарық көрген еңбектердің ішіндегі ең құндыларының бірі - П.М.Мелиоранскийдің Краткая грамматика казах-киргизского языка деп аталатын екі бөлімді еңбегі. Бұл еңбектің құндылығы жөнінде Р.Ғ.Сыздықова былай деп жазады: Во всей литературе, относящейся к изучению казахского языка в дорреволюционный период, особо выделяются труд выдающегося ученого, тюрколога-лингвиста, профессора Петербургского университета Платона Михайловича Мелиоранского Краткая грамматика казахкиргизского языка в двух частях, изданная в 1894-1897 гг. Эту грамматику акад. А.Н.Кононов считает одним из трудов, вошедших в основной фонд исследований по тюркологии [5, 32]. Автор осы кітаптың бірінші бөлімінде (Фонетика и этимология31) қазақ тіліндегі бірнеше сөздің түптөркінін сөз қылады: Лингвистическое чутье позволило ученому сделать ряд тонких и точных наблюдений. Он отметил, например, обратное сингармонизму действие гласных в образованиях типа бүгін туғын тұрған, əкет алып кет, сөйтіп солай етіп, алам. Осы еңбектің Об иностранных словах в киргизском языке деген тараушасында қазақ тіліне енген араб, парсы, орыс сөздері туралы арнайы пікір айтып, дұрыс қорытындыға келеді [6, 55 б.].
Бір фактінің көптеген этимологиялық ізденістерге нысан болуы тəжірибеде жиі кездеседі. Əрине, бұл жағдайда ғылыми дəйектер мен ғылыми емес дəйектер араласып жатады. Осы жайттың нақты үлгісі - қазақ этнонимінің этимологиясына қатысты 100-ден аса нұсқалар. Оларды былайша топтастыруға болады: 1) қазақ - этноним, антропоним, топоним, мифтік түсінік, тотемдік белгі, географиялық, этникалық немесе əлеуметтік ұғым; 2) қазақ мынадай ұғымдарды білдіреді: кезбе, қаңғыбас, тексіз, қашқан құл, бассыз, қаруланған сарбаз, салтатты, жалдамалы жауынгер, елінен кеткен шекарашы, қарулы күзет, жеңіл қаруланған жауынгер, əскери күзет, қарақшы, батыл, берілген адал, бастаушы, ер мінезді, қызба, Кавказдағы тайпа, таулық, Хазардың бір түрі, орыс казактарының құарымандағы түркі тілді тайпалар, славяндардың батырының аты, түркітілді черкестер т.б. 3) Мағынасы əртүрлі түсіндірілетін қазақ сөзінің екі сыңары: 1) қазаз - а) тайпаның аты, ə) қаз, аққу; б) қос - орыс тіліндегі қашу мағынасындағы оморфтың етістіктен; д) қас - нағыз, таза, қоспасыз; е) қаз - биіктік, тау (Қазығұрт - ?); ж) қос - екі, пар т.б. 2) а) сақ - сақ тайпасының атауы; ə) сақ - садақ, жебе, б) оқ - тайпа, ру, халық; в) ақық - этнонимдер тудырушы аффикс қараңыз: печееч, урақ, қыпшақ т.б. г) ақ - белый жəне ауысу таза; д) оқ - оқ, жебе (қосоқ - тайпа таңы) жəне тіл [3, 186]. Мұндай пікірлер этнонимдер атауларының жалпы алғанда Он шақты нұсқасын құрайды. Өкінішке орай қазақ этнонимі əлі күнге дейін шын мəніндегі ғылыми түсініктемеге ие болған жоқ. Жалпы тіл білімінде Этимология - грек тілінің etymos - ақиқат жəне logos білім деген сөздерінің бірігуінен жасалған деп анықталады [4].
Тарихи лексикологияның арналы да арнаулы саласы ретінде жеке сөздердің, сөз тіркестерінің, грамматикалық тұлғалар мен морфемалардың, кейде тіптен сөйлем сияқты жайылыңқы болып келетін фразеологизмдер мен мақал-мəтелдердің де түп-төркіні мен шығу тегін, олардың даму жолдары мен қазіргі тілдердегі көрініс сабақтастығын анықтап, тарихын ғылыми тұрғыдан зерттейді. Этимология, əрине, тіл тарихы, тарихи грамматика сияқты пəндерді айырбастай алмайды. Ол пəндер тіл білімінің барлық соңғы жетістіктеріне сүйене отырып, тілдің жалпы даму заңдылықтарын сипаттаса, ал этимология көбінесе осы пəндердің жетістіктерін пайдалана отырып, жеке сөздер, жеке тұлғалар дамуын, тарихын əңгімелейді. Сонымен қатар, тіл білімінде бұл сөз тар мағынада сөздің шығу тегі, түп-төркіні дегенді де білдіреді. Бір сөзбен осылайша қорытып анықтама бергенімізбен, этимологиялық зерттеулер өзінің алдына қойған мақсаты мен міндетіне сай əртүрлі болып келеді. Сондықтан түркі тілдеріне, оның ішінде қазақ тіліне қатысты этимологиялық ізденістердің негізгі мақсатын біз былай деп белгіледік: а) түркі тілдерінің өте көне дəуіріне тəн ортақ түбірлерді анықтау; ə) түркі тілдерінің ішінде өз ара жақын топтарға ортақ лексикалық элементтердің сыр-сипатын ашу; б) əрбір тілдің, мəселен, қазақ тілінің сөздік қорындағы жалпы түркі тілдеріне, оның ішінде қыпшақ тобына жататын тілдерге ортақ, сондай-ақ тек қазақ тілінің өзіне ғана тəн əсіресе бір буынды түбірлер мен туынды түбірлердің табиғатын ашу; в) қазақ тіліне əр түрлі тарихи, мəдени, саяси, географиялық себептерге байланысты сырттан (араб, парсы, моңғол, қытай, орыс т.б. тілдерден) енген лексика-грамматикалық элементтерді анықтау, олардың дыбыстық тұлғалық жəне мағыналық өзгерітерін белгілеу; г) лексикалық элементтердің өз ара қатыстығы мен алшақтығы тілдің даму процесіне байланысты заңды құбылыс екенін дəлелдеу т.б. [3, 190 б.]
Этимологиялық зерттеулердің бірі сөздің ілкі, түпкі түбірін тауып, оған қосылған қосымшаларды анықтап, негізгі жəне туынды түбірлердің ара жігін ашып береді. Кейбір этимологиялық зерттеулер өз алдына тіліміздегі мағынасы күңгірттенген, тіл иесі сөйлеу үдерісінде ол сөзді қолданғанымен, мағынасын жете түсіне бермейтін сөздер тобын арнайы бөліп алып текереді. Бұндай сөздер көбіне-көп қос сөздердің, біріккен жəне кіріккен сөздердің, мақал-мəтелдер мен фразеологизмдердің құрамында көп кездеседі [7, 47 б.]. Өйткені, ғасырлар бойы ауыздан-ауызға көшіп, атадан балаға мирас болып қала беретін бұл сөздер құрамында ескінің көзі есептес көне сөздер, грамматикалық тұлғалар сақталып қалған, тіл иесі бұл сөз комбинацияларын жаттанды түрде, мағынасын тек ішкі интуициямен сезіп қана қолдана береді.
1.2 Оқушылардың зерттеушілік дағдысын қалыптастырудың педагогикалық шарттары
Жалпы ұлттық деңгейдегі жалпы орта білім берудің басты мақсаты - еліміздің әлеуметтік, экономикалық және саяси өміріне белсенді қатысуға дайын, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны дайындау. Бәсекеге қабілетті жеке тұлға деп өмірдің қай саласында болмасын еркін де нақты, жауапкершілікпен ойлайтын, әр түрлі жағдайларға бейімделе білетін, бойында шығармашылық қасиеттері қалыптасқан тұлғаны айтамыз.
Ғылымның жедел түрде дамуы, техникалық прогресс, қазіргі заман талабы кіші мектеп оқушыларының жан - жақты терең ойлау дағдыларын арттырып отыр. Сондықтан бәсекеге қабілетті шығармашыл тұлғаны қалыптастыру үшін зерттеу - ізденушілік жұмыстарды бастауыш сыныптан бастау қажет [8, 15 б.]. Білім берудің басты мақсатының бірі - құзыретті тұлғаны дамыту болса, күтілетін нәтиженің бірі - мәдениетттанымдық құзырет. Ол дегеніміз - жалпы адамзаттық мәдениет жетістіктері негізіндегі іс-әрекет тәжірибесін және қоғамдағы дәстүрлер мен жеке, отбасылық және әлеуметтік өмірдің мәдениет негіздерін, этномәдениеттік құбылыстарды игеруге мүмкіндік беретін ұлттық ерекшеліктерін тани білу. Адам мен қоғамның дамуындағы ғылымның рөлін түсіну. Өзінің халқының мәдениеті мен әлемнің мәдени көптүрлілігін түсіну.
Зерттеу мен зерттеушілік дағдылары ұғымына не кіреді екен? Өзінің Кіші мектеп оқушыларын зерттеу әдістеріне оқыту кітабында А.И.Савенков келесі анықтаманы береді: Зерттеу - бұл белгісіздікті іздеудің шығармашылық үдерісі [8, 46 б.]. Өз кезегінде зерттеушілік дағдыны жалпы жеке тұлғаны дамытуда қарау және көру, бақылау қабілеттерін дамыту шартары деп анықтауға болады.
Зерттеушілік дағдылар негізінде төмендегі көрсеткіштер жатады :
- оқушылардың танымдық білік пен дағдыларын дамыту;
- ақпараттық кеңістікте бағыт ала білу;
- өз білімін өздігінен құрай алу дағдысы;
- ғылымның әралуан саласындағы білімдерін кіріктіре алу дағдылары;
- сыни тұрғыдан ойлай білу дағдысы.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде, зерттеушілік дағдылардың келесі міндеттерін анықтауға болады:
- Білімділік: белгілі бір тақырыпты зерделеу барысында оқушылардың алған білімдерін белсендіру және өзекті ету; көрінеу мектеп бағдарламасы аясынан тыс материалдар кешенімен танысу.
- Дамытушылық: зерттелініп жатқан тақырып аясында ойлау дағдысын дамыту, талдау жасау, салыстыру, өзіндік қорытындылар жасай білу; материалды іріктей білу және жүйелеу; жүргізілген зерттеуді рәсімдеу барысында ақпараттық коммуникациялық технологияны қолдана білу; зерттеу қорытындыларын көпшілік алдына ұсыну.
- Тәрбиелік: өзгелердің қызығушылығын тудырып, қажетті болатын өнімді шығару [9, 25 б.]
Өз кезегінде бүкіл зерттеушілік дағдылар аталған міндеттерді жүзеге асыруға ықпал ететін бірнеше сатыларға бөлінеді:
1саты - Мәселенің өзектілігі. Мақсаты: Болашақ зерттеудің сұрақтары мен бағыттарын анықтау.
2 саты - Зерттеу саласын анықтау. Мақсаты: Біз жауабын алғымыз келетін негізгі сұрақтарды жинақтау.
3 саты - Зерттеу тақырыбын таңдау. Мақсаты: Зерттеу шекараларын белгілеу.
4 саты - Гипотезаны шығару. Мақсаты: гипотезаны немесе гипотезаларды жасау, соның ішінде орындалмайтындары да провокациялық түрлері де айтылуы қажет.
5 саты - Шешім бағыттарын анықтау және жүйелеу. Мақсаты: Зерттеу әдістерін таңдау.
6 саты - Зерттеуді жүргізудің бірізділігін анықтау.
7 саты - Ақпаратты жинақтау және өңдеу. Мақсаты: алынған білімдерді жазып қою.
8 саты - Алынған материалдарды жалпылау және талдау. Мақсаты: белгілі логикалық ережелер мен амалдарды қолдана отырып, алынған материалы құрылымдау.
9 саты - Есепті даярлау. Мақсаты: негізгі ұғымдарға анықтамалар беру, зерттеу нәтижелері бойынша хабарлама даярлау.
10 саты - Баяндама. Мақсаты: өз құрбылары мен ересектердің алдында көпшілікте оны қорғап шығу.
11 саты - Аяқталған жұмыстың нәтижелерін талқылау.
Зерттеушілік дағды деп - біз өзіндік таңдаумен, оқушыларға қолжетімді материалмен зерттеудің амалдары және әдістерін қолданумен шартталған зияткерлік және практикалық дағдыларды білеміз [10, 96 б.]
Зерттеушілікке оқыту - оқушының қоршаған ортасын өз бетінше танып білуге деген табиғи ынтасы негізінде құрылған тәсіл. Зерттеушілікке оқытудың негізгі мақсаты - оқушының өз бетімен шығармашылық жаңа іс - әрекет тәсілдерін игеруге дайындығы мен қабілет қалыптастыру. Оқушыны ізденушілікке баулу, оған зерттеу дағдысы мен білігін игерту бүгінгі білім беру саласының маңызды міндеті болып табылады.
Зерттеу түсінігі үлкен кеңес энциклопедиясында Жаңа білім алу процесі және танымдық әрекет түрлерінің бірі болып табылады делінген. Танымдық әрекет оқуы үшін қабылдаушылық және өзгертушілік сипатта болуы мүмкін. Оқушының танымдық өзгертушілік әрекеті зерттеушілік деп аталатын әдістің көмегімен жүзеге асырылады [11, 6 б.]. Соңғы жылдары зерттеушілік әрекеті мәселесіне жаңа термин ретінде - зерттеушілік әдебі термині еңгізілді. А.И.Савенков зерттеушілік әдебі - күрделі психикалық құбылыс, оған нақты анықтама берілмейді дейді. Ол өз еңбектерінің бірінде: Зерттеушілік әдебі - аспаптар іздестіру, белгісізден белгіліге қарай бағытталған әрекет, ал зерттеуге оқыту - зерттеушілік әдебі негізінде құрылған оқыту түрі деп түсіндіреді [12, 15 б.]
Ал біздің қолдануымызда зерттеушілік әдебіндегі басты ерекшелік - өзін - өзі тәрбиелеу, өзін - өзі дамыту арқылы қалыптасатын зерттеушілік белсенділігі. Сонымен қатар әр адам өзін қоршаған ортасымен қарым - қатынасы түрліше болуына байланысты, оның әдебі түрлі формада байқалады. Адамның зерттеушілік әдебі шығармашылықта байқалады. Ал, шығармашылық зерттеушілік әдебінің басты сипатын білдіреді. Зерттеушілік шығармашылық ізденіс адамға екі жақты көзқараста: бірінші, қандай да бір жаңа өнім алу жағынан, екіншісі, ізденіс үрдісінің мәні жағынан маңызды. Адам тек шығармашылығының нәтижесімен ғана емес, сонымен қатар шығармашылық-зерттеушілік үрдістің өзінен ләззат алуға қабілетті. Зерттеушілік әрекет пен зерттеушілік әдебі мағыналары мәндес болып табылады.
Зерттеу әдістерін таңдауға И.П.Павлов ерекше назар аударды: Жақсы әдіспен онша талантты емес адамның өзі көп жұмыс тындыра алады. Ал жаман әдіспен данышпан адамның өзі түк бітіре алмауы мүмкін деген [13, 44 б.]. Сонымен зерттеу әдістерін мынандай топтамада қарауға болады: теориялық әдістер - қарама-қайшылықтарды анықтау және шешу, проблема қою; болжам жасау және операция әдістері - талдау, сүзгілеу, салыстыру, абстракциялау және нақтылау; эмпирикалық әдістер: танымдық іс-әрекеттер зерттеу, мониторинг, бақылау, сұрақ қою, тестілеу. Зерттеуді өткізу уақыты екі кезеңнен тұрады: теориялық кезең - әдебиеттерді талдау және жүйелеу, түйсік аппаратын жетілдіру, зерттеудің теориялық бөлігінің логикалық құрылымын жасау және эмпирикалық кезең - тәжірибелік - эксперименттік жұмыс жүргізу. Оқушының әрекеті зерттеушілік әрекет болуы үшін зерттеудің проблемасы мен тақырыбың анықтап, нақты мақсаттар қоя білу керек. Оқушылар ғылыми зерттеудің әдістерін, формаларын, принциптерін үйренуі тиіс.
Педагогикалық зерттеу әдістері бұл - мұғалім жеке тұлғаны тәрбиелеу, оқыту, білім беру, дамыту, қалыптастыру кезінде солардың көмегіне жүгінетін әдіс - тәсілдер. Білімді жинақтаудың көптеген әдістері бар. Соның ішінде дәстүрлілерін атап өтейік (эмпирикалық) және жаңалары (эксперименталдық, теориялық) [14, 57 б.].
Дәстүрлі әдістер бұл - қазіргі педагогикаға ертеден педагогикалық ғылымның бастауы болған зерттеушілерден мұра болып келген әдістер. Ол кезінде Платон және Квинтилиан, Коменский және Песталоцци қолданған, қазірдің өзінде ғылымда пайдаланылып келе жатқан әдістер. Дәстүрлі әдістерге жататындар: бақылау жүргізу, озық тәжірибені, алғашқы ақпарат көздерін зерделеу, мектеп құжатына талдау жасау, оқушылар шығармашылығының өнімдерін, әңгімелерін зерттеу [14, 58 б.].
Бақылау жүргізу - зерттеудің педгогикалық практикадағы неғұрлым қолжетімді және кең тараған әдісі [14, 59 б.]. Ғылыми бақылау жүргізу ұғымында арнайы ұйымдастырылған нысанды қабылдай білу, үрдіс немесе жаратылыстың ұғымы жатыр. Ғылыми бақылау жүргізу күнделікті, тұрмыстықтан анағұрлым айырмашылығы бар. Оның басты айырмашылықтары:
1)міндеттері анықталады, нысандары айқындалады, бақылау жүргізудің схемасы жасалады;
2) нәтижелері міндетті түрде жазылып отырады;
3) алынған мәліметтер өңделеді, бұрын белгілі болған мәліметтермен салыстырылады және өзге әдістермен қайта тексеріледі. Неғұрлым тиімдірек болу үшін, бақылау жүргізу ұзақ, жүйелі, жан - жақты, объективті және қоғамдық болу керек.
Бақылау жүргізу әдісінің маңыздылығын, оның қолжетімділігін және кең таралғандығын айта отырып, сонмен бірге оның кемшіліктерін де атап өткен жөн, демек: ол педагогикалық жаратылыстардың ішкі жақтарын қамтамасыз ете алмайды, ол дегеніміз, ақпараттың толық объективтілігін қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан бақылау жүргізу көбінесе зерттеудің бастапқы кезеңдерінде өзге тәсілдермен үйлестіріле қолданылады.
Тәжірибені зерттеу - педагогикалық зерттеудің бұрыннан қолданыдып келе жатқан әдісі. Ол оқу - тәрбиесі жүйесіндегі тәрбиелеудің тарихи байланыстарын анықтауға, ортағын іріктеуге бағытталған танымдық ұйымдастырылған әдісті білдіреді. Оның көмегімен нақты мәселелерді шешу жолдары талданады, оларды жаңа тарихи жағдайларда қолданудың мақсаттылығы жайлы салмақталған қорытындылары шығарылады. Сондықтан аталған әдісті тарихи немесе мұрағатты деп те атайды, ол алғашқы ақпарат көздері әдістерімен тығыз байланыста. Көне жазба ескерткіштері, заң актілері, жобалар, циркулярлар, есептер, баяндамалар, қаулылар, съезд және конференция материалдары; оқу және тәрбие бағдарлмалары, жарғылар, кітаптар, сабақ кестелері тыңғылықты ғылыми талдауға жатады. Бір сөзбен айтқанда - жаратылуды, қандай да бір мәселенің бастауы мен динамикасын түсінуге көмек беретін материалдар. Шығармашыл еңбек ететін мұғалімдердің немесе жеке мұғалімдердің озық тәжірибесін зерделеу де орын алады. Педагогикада басты болып қалыптасқан көзқарасқа сыни тұрғыда қараған озық педагогикалық тәжірибе мысалдарын келтіруге болады, даусыз мәселе болып көрінетін сұрақтарды шешуге жаңаша көзқараста қарау. Еске түсірейікші, бастауыш сынып мұғалімі С.Н.Лысенкованың тапқан бірегей жаңалықтары мен педагогикалық ойы мектеп практикасын қалай дүрліктіріп еді [15, 15 б.].
Зерттеу әдістерін қолдану дегеніміз - мәселелі міндеттерді анықтау, шығарманың сыни талдауын жасау ұсынысы, тәжірибе жүргізу және т.б. Бұл әдіс тиімділігінің басты шарты - зерттеу кезеңдері мен сатыларындағы оқушының өздігінен жұмыс жасауы, ол келесі танымдық әрекеттерді орындаудан тұрады: деректер мен жаратылыстарға бақылау жасау мен зерделеу; гипотеза ұсыну; зерттеу жоспарын жасау және оны жүзеге асыру; зерттеу нәтижелерін жинақтау; алынған нәтижелерге бақылау жүргізу және тексеру, оның маңыздылығына баға беру.
Алғашқы зерттеу әрекетеріне оқушыларды оқыту сабақ арқылы жүзеге асыру әбден мүмкін, ол арнайы сабақтар мен зерттеушілік жобаларды қорғау.
Мұғалім үшін зерттеу әрекеттерінің дағдыларының қалыптасу деңгейін бағалау өте маңызды. Кез келген нәтиже оңды баға алуға лайық. Мыналарды бағалауға болады:
- оқу зерттеуі кезінде жұмыстың әртүрлі сатыларын орындауда өздігінен жұмыс жасай алу деңгейі;
- топтық жұмысқа араласу деңгейі және өзіне жеке берілген рөлді тура орындауы;
- пайдаланылған ақпаратты түсіну деңгейі;
- идеяның бірегейлігі;
- проблеманы түсіне білу және оны шешу тәсілі;
- зерттеу мақсатын құру;
- рефлексияны меңгеру;
- жұмыс барысындағы шығармашылық бағыт.
Ғылыми педагогикалық зерттеу оқу - тәрбие үрдісін айқындайтын мектеп құжаттарына талдау жасауды білдіреді. Ақпарат көздері - сынып журналдары, жиналыс және отырыстардың хаттамалары кітабы, сабақ кестесі, ішкі тәртіп ережелері, мұғалімдердің күнтізбелік және сабақ жоспарлары, сабақтардың стенограммалары және конспектілері және т.с.с. Олардың мазмұнында зерттеліп жатқан жаратылыстар арасындағы бір-біріне бағыныштылықтарының себеп - салдарларын анықтауға мүмкіндік беретін көптеген объективті мәліметтер бар. Құжаттарды зерттеу мысалы үшін денсаулық пен оқу үлгерімі, сабақ кестесінің құрылу сапасы мен оқушылардың оқу белсенділігі арасындағы байланысты анықтауға құнды статитикалық мәлімет береді [16, 31 б.].
Оқушы шығармашылығы өнімдерін зерттеу - оқу пәндері бойынша үй және сынып жұмыстарын, шығармаларын, рефераттарын, есептерін, эстетикалық және техникалық шығармашылық нәтижелерінің зерттелуі тәжірибелі зерттеушіге көп нәрсені айтып бере алады. Сонымен қатар қызығушылықты былайша айтқанда еркін уақыт өнімдері - хобби - қызығушылықтар тудырады. Оқушылардың жеке дара ерекшеліктері, олардың бейімділігі мен қызғушылықтары, іске және өзінің міндеттеріне деген көзқарасы, тырысушылықтары, тәртібі, әрекеттік күшері - осы әдістерді тиімді пайдалануға болатын тәрбиелік аспектілердің бір ғана көрсеткіштері. Ол өзгелері сияқты бақылау жүргізу мен әңгімелердің тиянақты жоспарлануын, дұрыс қолданылуын, үйлесімді болуын талап етеді.
Педагогикалық зерттеулердің дәстүрлі әдісіне әңгімелесу жатады. Оның көмегімен мұғалім өзінің оқушыларының сезімдерін және пиғылдарын, оқушыларының бағалары мен ұстанымдарын анықтайды. Бірақ әңгімелесу әркезде сенімді бола бермейтін күрделі үрдіс. Сондықтан да ол көбінесе өзге әдістерді бақылау жүргізу немесе қолдану барысында толық анықталмаған жағдайларда қажетті түсініктемелерді және нақтылауды алу үшін қолданылады. Әңгімелесудің неғұрлым сенімді нәтижесін алу үшін төмендегі көрсеткіштер қажеті:
:: сұхбаттасушының жеке тұлғасын және оның өмірде ойластырылған әңгімесінің тұрақты жоспарын ескере отырып құрылған әңгіме жоспарының болуы;
:: әртүрлі ракурстар мен байланыстарда зерттеушінің қызығушылығын тудырған сұрақтарды талқылау;
:: сұрақтардың ауыспалылығы, әңгімені сұхбаттасушыға жағымды болатын формасында құру;
:: Жағдайды қолдана білу, сұрақ қою мен жауап берудегі тапқырлығы. Әңгімелесу өнерін ұзақ және шыдамдылықпен үйрену керек [17, 85 б.].
Біздің заманымыз өміріміздің барлық салаларын қарқынды жетілдіре отырып үнемі өзгеріске ұшырап отырады, соның ішінде білім беру жүйесі де. Соған сәйкес, кіші мектеп түлегі төмендегідей сипаттарға ие болуы тиіс:
- білуге құштар, өмірді белсенді және қызыға танушы;
- оқу дағдылары негізін меңгерген, өзінің іс - әрекеттерін ұйымдастыра алатын қабілеттерге ие;
- мейірімді, сұхбаттасушыны тыңдап, ести алатын, өзінің ұстанымдарын негіздей алатын, өз пікірін білдіре алатын [18, 71 б.]
Жалпыға бірдей білім берудегі кіші мектептегі оқытудың мемлекеттік білім стандарты келесі мақсаттарды қамтамасыз ететін, жеке тұлғаға бағытталған жалпы көпшілік бастауыш сыныптардың жеке тұлғаға бағытталған сапалы дамытушы моделін анықтады.
- оқушының жеке тұлғасын, оның шығармашылық қабілеттерін, оқуға деген қызығушылықтарын дамыту, оқу ынтасы мен дағдысын қалыптастыру;
- рухани - адамгершілік және эстетикалық тәрбие;
- білім, білік және дағды жүйесін, әртүрлі әрекет түрлерін жүзеге асыру тәжірибелерін меңгеру;
- оқушылардың физиологиялық және психологиялық денсаулықтарын нығайту және сақтау;
- оқушының даралығын сақтау және қолдау.
Кіші мектепте жалпыға бірдей білім берудің ары қарай оқытудың нәтижелігін анықтауда меңгеру деңгейі неғұрлым әсер ететін жалпы білік пен дағдыны қалыптастырудың басымды бағытымен айқындалған. Білімнің негізгі нәтижесі оқушының әрекеттердің әмбебап тәсілдерімен қатар, оқылып жатқан пәндерге тән дамудың жаңа деңгейлерін меңгеру ретінде әрекеттік бағыттар негізінде қарастырылады. Оқу үрдісіндегі осынау ерекшеліктерді жүзеге асыру мұғалім мен оқушы арасында бірігіп жасаған әрекеттерді жоспарлау негізінде жаңа ұйымдастыруды талап етеді.
Жаңа стандарттың әмбебап оқу әрекеттері білім мен дағдының жинақталуына емес, жеке тұлғаның дамуына (оның когнитивті және эмоционалды адамгершілік ортасына) ықпал ету керек. Бұл дегеніміз - оқи білу, дүниені тану, ынтымақтаса білу, толерантты болу. Басқаша айтқанда, жаңа стандарттар аясында жасалған әмбебап оқу әрекеттері адамның басты қабілеттеріне жататын жалпы әрекеттерін құрайды [18].
Дүниетану пәні аясында кіші мектеп оқушыларының аталған сипаттамаларының дамуын қарастырып көрейік. Аталған оқу курсына стандарттар келесі талаптарды қояды:
- табиғат пен қоғамды зерделеудің қолжетімді тәсілдерін меңгеру (отбасылық мұрағаттардан, қоршаған адамдардан ашық ақпараттық кеңістіктен алынған ақпараттарға бақылау, жазба жүргізу, тәжірибе, салыстыру, саралау және т.б.);
- қоршаған ортадағы себеп - салдарлық байланыстарды анықтау және орнату қабілеттерін дамыту.
Жаңа стандарттарға сәйкес оқушылар зерттеушілік жұмыстың әралуан түрлерін меңгеруге тиісті. Мұғаліммен бірлесе отырып, оқушы жаңа жағдаяттарда нәтижелі әрекет етуге, өзінің жеке тәжірибесінен білім алуға, бұрын жинақталған білім мен дағдыларын өздігінен әрекет етуге үйренуі керек.
Оқыту дегеніміз - қайталаулардың немесе тәжірибенің нәтижесінде адамның мінез-құлқы мен жүріс-тұрыс ерекшелігінде орын алатын, ұзақ уақытқа созылатын өзгеріс [19, 62 б.].
Қазіргі оқыту теориясы ерте кезден бастау алады. Зерттеушілерді толғандырып отырған сұрақтар мен мәселелер енді ғана пайда болған жоқ, керісінше, адамдардың өздерін, басқаларды және өздері өмір сүретін әлемді түсінуге деген талпынысынан туындап отыр. Философиялық тұрғыдан оқытуды білімнің негізін, табиғатын, шегін және әдістерін қарастыратын эпистемологияға қатысты зерттеуге болады. Біз қалай біле бастаймыз? Жаңа нәрсені қалай үйренеміз? Білімнің көзі неде? Рационализм мен эмпиризмді білімнің пайда болуы мен оның қоршаған ортаға қатысы жайлы негізгі екі көзқарас ретінде қарастыруға болады. Бұл көзқарастар заманауи білім беру теорияларында кеңінен қолданылуда.
Оқыту теориясының пайда болуынан әдістеме ғылымының пайда болуына қарай ойыссақ. Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылым болып бірден қалыптасқан жоқ. Оның да өзінің тарихи даму жолдары бар. Қазақ халқының тарихында баланы ана тілінде оқыту және оқыту әдісіне көңіл бөлу ұлы ағартушы Ы. Алтынсариннен басталды десек, бүгінгі деңгейге жету жолында басқа да бірқатар ғалымдар бұған елеулі үлес қосты. Ұлы ұстаз қазақ балаларына ана тілін оқытудың жолын, принциптерін, қағидасын, маңызын, жолдарын көрсетіп, әдістеме ғылымының негізін салды, артына мол қалдырды.
Қазақ тілі әдістемесінің алғашқы негізін салушылардың бірі - Ғали Бегалиев болды. 1940 жылы Бастауыш мектептерде қазақ тілінің методикасы деген еңбегі баспадан шықты. 1920-1930 жылдар арасында қазақ өнері мен білімінің негізін салған абзал азаматтардың бірі - Құдайберген Қуанұлы Жұбанов еді. Ол - қазақ тіл білімінің негізін қалаған көрнекті ғалым, тұңғыш филолог, профессор. Қ.Жұбановтың еңбектеріне 1966 жылға дейін тыйым салынып келді. Тек қана 1966 жылы Қазақ тіліндегі зерттеулер деген еңбегі жарық көрді [20, 22 б.].
Қазақ тілін оқыту әдістемесі саласына айрықша көп еңбек сіңірген көрнекті ғалым - Шамғали Харесұлы Сарыбаев.
Мұғалім мектепте қазақ тілін оқыту барысында ұрпақ тәрбиелеу проблемаларын талдап-шешуге қатысады, қазақ тілі сабақтарында берілетін тәрбиенің жолдарын тіл құралдары арқылы іске асыруды жан-жақты қарастырады. Сонымен қатар мұғалім өзінің әрбір оқушысын, оның психикасын, материалды қабылдау және есінде сақтау дағдыларының дәрежесін білуге жағдай жасайды, оқушыларды жүйелі зерттейтін әдістермен қаруландырады Оқушының психологиясын білмей тұрып, қазақ тілі әдістемесі ұсынған әдістер мен тәсілдерді тиімді пайдалану мүмкін емес. Бұл әдістер мен тәсілдер оқушылардың жеке басының ерекшеліктерін, ойлау қабілетінің даму процесін, жалпы жетілуін есепке алмайынша, мақсатқа жете алмайды. Қазақ тілін оқытудың барысында мұғалім оқытудың формалары мен мазмұнын, міндеттерін шешуде, әдістемені анықтауда дидактикалық принциптерді басшылыққа алады. Принцип - латын сөзі основа первоначально-руководящая идея... қазақшасы - оқытуда басшылыққа алатын идея, қағида [21, 10 б.]. Қазақ тілін оқытудың барлық деңгейлерінде бағдар беретін негізгі жұмыс бағыты осы болып табылады.
Дамыта оқыту жүйесi ХVII ғасырдан бастау алған. Шет ел ғалымдары мен Ресей ойшыл педагогтарының солкездегi iрге тасын қалаған дамыта оқыту жүйесi әр кезеңде өз деңгейiнде дами отырып, бүгiнгi күнге дейiн жеттi. Я.А. Коменскийден бастау алған бұл оқытудың түрi өз тиiмдiлiгiмен жиі қолданылуда. И.Т. Песталоцци баланың ақыл-ойын, барлық қабiлет-қасиеттерiн дамытса, орыстың ұлы ағартушысы К.Д. Ушинский де өз дидактикалық еңбектерiнде дамыту мәселесiне ерекше тоқталып, арнайы әдiстеме жасады. Ал ендіДамыта оқыту деген сөздің мағынасына тоқталатын болсақ, бұл термин философиялық сөздіктерде: Дамыта оқыту - шынайы өмірдегі, болмыстағы дамудың заңдылықтарын негіз етіп алатын процесс. Даму - мәңгі, қажетті қозғалыс, уақыттағы өзгеріс. Кеңістіктегі орын ауыстырудың даму болатын себебі, онда уақыттағы өзгерістің түсірілген түрде сақталатындығында... қозғалыс әрқашан бір нәрсенің екіншісіне қарай қозғалуы (бағытталған), яғни басталуы мен аяқталуы бар әртүрлі заттардың, процестердің және басқалардың қозғалысы ретінде өмір сүреді... Органикалық емес жүйенің, жануарлар дүниесінің, қоғамның дамуы диалектиканың жалпы заңдарына бағынады. Даму спираль тәрізді, қарама-қайшылықтардың бірлігі мен күресінде, санның сапаға ауысуы түрінде және керісінше өрбиді деп айтылады [22]. Дамыта оқыту деген термин психология ғылымының қойнауында туып, баланың дамуын қарастырған (Ж. Пиаже), ойлаудың әртүрлі деңгейін, типтерін (Л.В. Выготский, А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн) және басқа да психиканың қызметін зерттеген (Б.Г. Ананьев, Г.С. Костюк, А.А. Люблинская, Н.А. Менчинская) және т.б. іс-әрекет ілімінің психологиясын жасаған (А.Н. Леонтьев, П.Я. Гальперин) еңбектерінде жан - жақты талданды. Нәтижеде дамыта оқыту мәселесіне арналған екі іргелі эксперимент жасалып, оның бірін Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов, ал екіншісін Л.В. Занков басқарады. Психологтар оқу процесіне оқушының іс-әрекетін енгізу керектігін, оның маңызын дәлелдеді. Дамыта оқыту арқылы оқушыға берілетін білім бұрынғыдай репродуктивтік жолмен емес, керісінше арнайы ұйымдастырылатын баланың жанжақты теориялық іс-әрекеті арқылы берілетін болды.
Қазіргі таңда мұғалімдер іс-тәжірибеде инновациялық технологияларды пайдалану арқылы жақсы нәтижелерге жетіп жүргені аян. Солардың бiрi - сын түрғысынан ойлау. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы әлемнiң түпкiр-түпкiрiнен жиылған бiлiм берушiлердiң бiрлескен еңбегi. Тәжiрибенi жүйеге келтiреген Джинни Л. Ситл, Кутис С. Меридит, Чарльз Тэмпл. Жобаның негiзi Ж.Пиаже, Л.С. Выготский теорияларын басшылыққа алады. Мақсаты - барлық жастағы оқушыларға кез келген мазмұнға сыни тұрғыдан қарап, екi ұйғарым бiр пiкiрдiң бiреуiн таңдауға саналы шешiм қабылдауға сабақтарда үйрету. Сын тұрғысынан ойлау - сынау емес, шыңдалған ойлау. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz