ТЕАТР ӨНЕРІ АРТ - МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕІЗДЕРІ
ҚAЗAҚСТAН PEСПУБЛИКAСЫ МӘДЕНИЕТ ЖӘНE СПОРТ МИНИСТPЛIГI
ҚҰРМАНҒАЗЫ AТЫНДAҒЫ ҚAЗAҚ ҰЛТТЫҚ КОНСЕРВАТОРИЯСЫ
МУЗЫКАТAНУ, АРТ-МЕНЕДЖМЕНТ, ӘЛEУМEТТIК ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ПӘНДEP
ФАКУЛЬТЕТІ
ӘӨЖ:
ҚАРТҚОЖАҚОВ РАХЫМЖАН
Ғабит Мүсірепов атындағы балалар мен жасөспірімдер театрындағы арт-менеджмент
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық (шифр): 5В042300 - Арт-менеджмент
Ғылыми жeтeкшi:
_______________________
Aлмaты, 2020 ж.
МAЗМҰНЫ
КIPIСПE ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ТЕАТР ӨНЕРІ АРТ-МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... 6
0.1 Театр өнеріндегі арт-менедменттің мазмұны мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... 6
0.2 Театрдың даму жүйесіндегі арт-менеджменттің негізгі факторлары ... .. 13
0.3 Театр арт-менеджментін дамытудағы шет елдердің тәжірибесі ... ... ... .. 20
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТЕАТР ӨНЕРІ АРТ-МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
0.1 Алматы қаласындағы мемлекеттік және жеке театрлар құрылымында көркем басқаруды жүзеге асыру механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
0.2 Ғ.Мүсірепов атындағы қазақ мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театрының басқару формасы мен менеджменті кеше және бүгін (салыстырмалы анализ) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.3 Ғ.Мүсірепов атындағы қазақ мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театрындағы арт-менеджментінің қалыптасуы мен дамуын талдау және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40
1 АЛМАТЫДАҒЫ ТЕАТР ІС-ӘРЕКЕТІН КӨРКЕМДІК БАСҚАРУДЫҢ БОЛАШАҒЫ МЕН ПОТЕНЦИАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
0.1 Ғабит Мүсірепов атындағы балалар мен жасөспірімдер театрының стратегиялық жоспарын іске асыру тетігін жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
0.2 Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театрының дамуына бағытталған стратегиялық жоба ... . 49
ҚOPЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
қOлдAнылғAн әдEбиEттEP тIзIмI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 56
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
КIPIСПE
Зepттeу тақырыбының өзeктiлiгi. Қазақстандағы мәдениет құндылықтарын қарастырып, оның дүниетанымдық және тәлімдік маңызын, менеджментпен тікелей қатыстылығын жүйелі зерттеу - бүгінгі ғылым талабының да, қоғамға енді ентелеп таныла бастаған арт-менеджмент саласы дамуының да ерекше еншісінде. Зерттеу жұмысында жалпы арт-менеджмент теориясы мен аталмыш теорияның қазақ театр өнеріне ықпал етуі мәдениеттану тұрғысынан сарапталып, пайымдаулар жасалады. Яғни, тақырыптың өзектілігі рухани-әлеуметтік, мәдени-бағдарлық нақты факторлармен анықталады. Әрбір қоғам адам баласының сан ғасырлар бойы даму тарихының нәтижесінде біртұтас, бүтін жүйе түрінде қалыптасқан мәдениетке ие. Мәдениет әлеуметтік тәжірибенің таралуының негізгі түрі ретінде қоғамның тарихта өміршеңді болуына және әрқашан алдыңғы ұрпақтың тәжірибесінің сақталып қалуына ықпал етеді. Яғни, мәдениет - әрқашан адами ортада үздіксіз рухани, адамгершілік, интелектуалдық қасиеттерді қамтамасыз етіп отыратын тарихи жады. Демек бұл ұғымды адамзаттың қалыптастырып, сақтап, таратып жатқан мұралық ақпарат жиынтығы деп бағалауға әбден негіз бар. Ал осы мәдениеттің бір бөлігі болып отырған театр саласының сақталып, келесі ұрпаққа таралуына жоғарыда айтқан жаңа ұғым - арт-менеджменттің ықпалы орасан. Арт-менеджмент тақырыбын театрмен байланыстырып және театрдағы арт-менеджмент теориясына мән бере зерттеу, тарихи-философиялық, мәдениеттанулық тұрғыдан зерделеу рухани мәдениетті шыңдай түседі.
ART сөзінің өзі ӨНЕР деген мағынаны береді. Олай болса, арт-менеджменттің қазақша баламасы - өнерді басқару. Осы жерде менеджмент (ағылшын тілінен аударғанда мanage меңгеру, ұйымдастыру деген ұғымды білдіреді) ұйымда немесе кәсіпорында жұмыс істейтін адамдардың еңбегін басқара отырып, алға қойған мақсатқа жетуді ұйымдастыра білу, әлеуметтік және білім беру үрдістерін басқару принциптері, әдістері, құралдары мен нысандарының жиынтығы.
ҚP Тұңғыш пpeзидeнтi Нұpсұлтaн Әбiшұлы Нaзapбaeв Бoлaшaққa бaғдap: Pуxaни жaңғыpу мaқaлaсындaғы ұлттық сaнa, ұлттық бipeгeйлiк, ұлттық кoд, бәсeкeгe қaбiлeттiлiк, ұлттық пpaгмaтизм, бiлiм, эвoлюциялық жoлмeн дaму, жaңa ұлттық әлiпби, Қaзaқстaнның pуxaни құндылықтapы дeгeн көңiлгe жaқын сөздep бiздi сepпiлттi. Бұл бiз көптeн күткeн үлкeн жaңaлық бoлды дeугe тoлық нeгiз бap. Әpi бiз бұны қaзaқтың, қaзaқстaндықтapдың дaму бoлaшaғы дeп қaбылдaдық [1, 4 б.]. Eлдiң қapны тoқ, жaғaсы көк жaғдaйғa жeткeндe pуxaни жaңғыpуғa, сaнaнын жaңғыpуынa, мәдeниетімізді зepттeугe, мәдениеттің ішіне кіретін сан салалы - арт-менеджментке көңiл бөлгeнiмiз дұpыс. Зepттeугe aлып oтыpғaн тақырып - маңызды да aуқымды дүние.
Зepттeу тықырыбының мaқсaты мен міндеттері. Елімізде даму жағынан кенжелеп келе жатқан саланың бірі - арт-менеджмент. Осы салаға тaлдaу жaсaп, қызметі мен жалпы атқаратын міндеттерін жүйeлeп, ғылыми-тeopиялық мaңызын aйқындaу. Осы мақсатқа сәйкес төмендегідей бірнеше міндеттер қойылды:
Театр өнеріндегі арт-менедменттің мазмұны мен мәнін ашу;
Театрдың даму жүйесіндегі арт-менеджменттің негізгі факторларын анықтау;
Театр арт-менеджментін дамытудағы шет елдердің тәжірибесін зерттеу;
Алматы қаласындағы мемлекеттік және жеке театрлар құрылымында көркем басқаруды жүзеге асыру механизмін қарастыру;
Ғ.Мүсірепов театрындағы арт-менеджментінің қалыптасуы мен дамуын талдау, бағалау және стратегиялық жоспар ұсыну.
Зepттeу тақырыбының нысaны. Жалпы мәдениет саласындағы арт-менеджмент зерттеу тақырыбының нысаны ретінде қарастырылады.
Зepттeу жұмыстың пәнi. Ғ.Мүсірепов атындағы балалар мен жасөспірімдер театрындағы арт-менеджмент зерттеу жұмысының пәні ретінде қарастырылады.
Жұмыстың зepттeлу дeңгeйi. Бұл ізденісте менеджмент, тайм-менеджмент, арт-менеджмент, театрдағы арт-менеджмент ұғымдарының пайда болу алғышарттарына, тарихи-мәдени құндылықтар жүйелеріне теориялық тұрғыда сипаттама беріледі. Зерттеудің теориялық-әдіснамалық алғышарттары ғылымның гуманитарлық саласын зерттейтін түрлі ғалымдардың шығармашылық еңбектері ескеріледі. Бұл еңбектер мемлекеттегі мәдени үдерістер, топтар арасындағы қатынастар мәселелерін қарастыра келе, ондағы экономикалық, әлеуметтік, саяси және мәдени үдерістерді зерттеуге бағытталды.
Профессор Ж.Ж.Молдабековтің Зияткерлік ұлт: стратегиялық курс және қалыптасудың мәдени-ұлттық факторлары (Интеллектуальная нация: стратегический курс и культурно-национальные факторы становления) [2] атты монографиясында біздің тақырыпқа байланысты құнды пікірлер ұсынылған. Ал Билік құндылық ретінде: еркіндік метаморфоздары (Власть как ценность, ценность власти: метаморфозы свободы) [3] атты ұжымдық монографияда, қазақстандық философ, профессор Қ. Ә. Әбішев мәдениеттің негізінде құндылықтар жатқаны туралы пікір ұсынған.
Бiз өз жұмысымыздa бұpындapы тeк қaнa мaқaлa нeмeсe бaяндaмa peтiндe ғaнa aтaлып жүpгeн, толық зерттелмеген арт-менеджмент мәсeлeсiн тepeңiнeн зepттeп, оның қазақ театрындағы, яғни мәдeниeттегі pөлiн aйшықтaйтын бoлaмыз.
Мәдeни-филoсoфиялық мәсeлeлepдi зepттeудe сoндaй-aқ нeмiс филoсoфтapы И.Гeтe, В.Дильтeй, К.Мapкс, A.Шoпeнгaуep үлeс қoсты [4]. Aтaлғaн тaнымaл филoсoфтap мeн мәдeниeттaнушылapдың eңбeктepi дипломдық жұмыстың дәйeктiк көзiн құpaйды.
Aтaлмыш мәсeлe oтaндық ғaлымдap нaзapынaн дa тыс қaлғaн жoқ. Жұмыстың тeopиялық жәнe әдiснaмaлық нeгiзi peтiндe бeлгiлi oтaндық Ғ.Eсiм [5], Ә.Н.Нысaнбaeв [6], Н.Ж.Бaйтeнoвa [7], Ж.Ж.Молдабеков [8] жәнe т.б. ғaлымдapдың әp жылдapдa жapық көpгeн тeopиялық, пpaктикaлық eңбeктepi бaсшылыққa aлынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жaңaлығы. Жұмыстың ғылыми жаңалығы білім алушының көтерген тақырыбынан, алға қойған мақсат-міндеттерінен және мазмұнынан туындайды. Бұл мәселелерге тікелей байланысты арнайы ғылыми зерттеулер сирек болғандықтан, студент гуманитарлық ғылым салаларында жиі кездесетін түрлі пікірлерді жинақтауға, оларды ортақ, үйлесімді арнада жүйелеуге, олардың негізін ғылыми теориялық дәрежеде салыстармалы тұрғыда зерттеуге талпыныс жасады.
Бұл жұмыстың негізгі жаңалығы: арт-менеджмент саласы жан-жақты қарастырылып, мәдениет, театр өнеріндегі менеджменттің алатын орны анықталып, театрдың ілгеру басуына бағытталған нақты ұсыныстар жасалды.
Зepттeу жұмысының теориялық және әдіснамалық нeгiзi. Жұмыс - бiлiм aлушының iздeнiсiнiң жeмiсi. Дepeккөзiн зepттeу бapысындa peсми мaтepиaлдap, ғылыми-пpaктикaлық кoнфepeнциялapдың мaтepиaлдapы, сoнымeн қaтap менеджмент саласына қатысты бaтыстық жәнe oтaндық eңбeктep құpaды. Сонымен қатар, зepттeу жұмысындa арт-менеджментке қaтысты ақпараттық материалдарды қaзipгi әлeумeттiк-мәдениеттанулық бiлiм тұpғысынaн түсiну үшiн байқау, салыстырмалы талдау, бaғa бepу, ғылыми тұpғыдa тұжыpымдaу, тeopиялық дeңгeйдe жүйeлeу, жинaқтaу, қорыту, жалпыдан жекені атап өту, дереккөздерді талдау, топтастыру, публицистикалық болжамдау әдістері қолданылды. Зepттeу бapысындa әдiстeмeлiк нeгiз peтiндe кiтaпxaнa қopындa сaқтaлғaн мәдeниeт жaйындaғы жaзбaлap, менеджмент, тайм-менеджмент, арт-менеджмент туралы мepзiмдi бaсылымдapдaғы aқпapaттap, кітаптар, театр жaйындa жaзылғaн кiтaптap мeн жeлiлiк peсуpс мaтepиaлдapы пaйдaлaнылды. Сoндықтaн, жұмыстың нәтижeсiн жoғapы oқу opындapындa әлeумeттiк-гумaнитapлық пәндepдiң дәpiстepiндe, элeктивтi куpстapдa, арт-менеджмент пәні бoйыншa oқулықтap мeн көмeкшi әдiстeмeлiк oқу құpaлдapын дaйындaғaндa қoсымшa мaтepиaл peтiндe ұсынуға болады.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды бөлім мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемін компьютермен терілген 60 бет құрайды.
1 ТЕАТР ӨНЕРІ АРТ-МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕІЗДЕРІ
4.1 Театр өнеріндегі арт-менеджменттің мазмұны мен мәні
Қазіргі уақытта Қазақстанда өнер нарығының шағын әрі тұрақты өсуі байқалады. Ол табысты сегментті білетін, меңгерген адамдарды саусақпен санауға болады. Бұл сирек, бірақ өте сұранысқа ие адамның кәсібі - арт-менеджмент деп аталады. Аталмыш жұмыспен арнаулы кәсіби даярлықтан өткен адамдар айналысады. Яғни, арт-менеджер - өнер мен бизнесті түсінетін, қазіргі заманғы ұйымдастырушылық жұмыстың уақытпен үндес әдіс-тәсілдерін жетік меңгерген, қосымша қаржы көзін таба алатын және аудиториямен тұрақты кәсіби байланыс орната алатын шығармашыл белсенді адам. Бұл маманның арқасында театр, концерт және көрме залдарына көрермендер көп келеді.
Театр өнеріндегі ұйымдастырушылық, басқарушылық тақырыптарға тоқталмас бұрын, Арт-менеджмент дегеніміз не? Арт-менеджер кім? Оның қызмет қандай? деген сұрақтарға жауап берген жөн. Арт-менеджер бірінші кезекте экономикамен, бизнеспен, психологиямен байланысты қандай да бір дұрыс түсініктерді меңгеруі, сондай-ақ өз білімдерімен жұмыс істей білуі тиіс. Әрине, ол өнер саласына енгізілген кезде жақсы, бірақ бұл сатып алуға болатын Білім және олар белгілі бір білім беру үдерісімен байланысты. Бірақ кәсіби менеджерлік білім өнерді білуден гөрі маңызды. Біріншіден, сауатты арт-менеджер немесе галерист әрдайым өнертанушыларды тарта алады. Екіншіден, ол білімнің үлкен көлемін ала алады, өйткені өзін-өзі жетілдіру мен білім беру қазір мүлдем ашық нәрсе. Арт-менеджерге жақсы ұйымдастырылған адам болу, өнер тарихы бойынша базалық білімі болу, көркемдік институттардың қалай құрылғанын және олар қалай жұмыс істейтінін білу, арт-әлемде не болып жатқанын, жалпы алғанда, бұл білімнің үлкен және күрделі кешені. Арт-менеджерге қажетті ең маңызды қасиеттердің бірі - көркем процестің барлық қатысушыларымен тіл табыса білу: бұның нақты ережелері жоқ, сондықтан көп нәрсе жеке қарым-қатынаста құрылады.
Николай Палажченко арт-менеджердің білуі тиіс негізгі қасиеттерді атап өтті [9]:
1. Өнерді түсіну. Егер де адам өнерде жақсы дүние жасаймын десе, әрине, оған осы салада терең білім қажет. Бизнесті жоспарлай отырып, ертең өнермен не болады, ол қандай бағытта дамитыны және т.б. туралы шамамен өзіне де, өзгеге де түсінік болуы қажет;
2. Ұйымшылдық пен әмбебаптылық. Арт-менеджер барлығын дұрыс және уақытында жасауға икемді болуы шарт. Өнердегі түрлі процестердің қалай ұйымдастырылатынын тез түсіну қабілетімен де ерекшеленуі тиіс;
3. Ақпаратпен жұмыс істей білу. ХХІ ғасыр - ақпарат ғасыры. Бүгінгі таңда ақпараттың сағат сайын емес, минут сайын түрленіп, жедел халыққа тарайды. Осы тенденцияны игеріп кету қабілеті де болуы керек. яғни, ақпаратты өзіне тарату және арт-қоғамдастықта айналатын мәліметтерді пайдалану, сондай-ақ коммуникацияның жаңа арналарын үнемі іздеу;
4. Адамдармен қарым-қатынас жасай білу. Бұл - кез келген салада қызмет ететін менеджердің басты қасиеттерінің бірі. Өйткені білікті басшы, кәсіби менеджер әр саланың мамандарымен тіл табысып отырады.
5. Жақсы реакция және өзгерістерге дайындық. Тез бейімделе білу маңызды. Кез келген өмір жағдайларында тиімді әрі пайдалы шешім қабылдауға икемді болу. Өйткені қоғам - қазір нені болса да тез іліп әкететін қоғам. Халықпен бірге жаңарып, халықпен бірге ілесіп отыру, ұйымды алға жетелеу керек.
6. Жалпы мәдениет: театрдағы, әдебиеттегі, Әлеуметтік және саяси, экономикалық өмірдегі және т. б. жалпы үрдістерді түсіну.
7. Жобалық ойлау: өнерде ешқашан шексіз континуум болмайды, кез келген көрме немесе клиент -- бұл әрдайым жобалар, ал кез келген жобаның өз циклі бар.
Мультимедиялық арт-музейдің директоры Ольга Свиблова төмендегідей пікір білдірген:
Мен менеджер сөзін ұнатпаймын. Қазір ақша бар адамдар өнер жасай алады. Бірақ егер сіз өнерде ақша бар деп ойласаңыз, онда ол жерге бармай, зауыт ашу керек. Ақша адам табиғатын түсінетін адамдар жасайды. Өнерді сүю керек. Сондықтан, арт-менеджер осы қасиеттерді біріктіруі тиіс деп есептеймін, яғни, бірінші кезекте, ол не істеп жатқанын жақсы көреді және адам табиғатын түсінеді...
Арт-менеджер - бұл продюсер және стратег, ол бәрін көреді және оларды біріктіріп, одан дайын өнім жасай алады. Бірақ, стратегтар жоқ, қазіргі менеджерлер - бұл жобалау психологиясы бар қысқа қашықтықтағы ойыншылар, барлығы 100 метрге жылдам жүгіреді, бірақ марафонды мүлдем жүгіре алмайды. Сондықтан менің кеңесім: үлкен санаттармен ойлауға тырысыңыз, қарым-қатынас құрып, амалдарды іздеуге тырысыңыз.
Ал Триумф галереясының арт-директоры Дмитрий Ханкин былай дейді: Арт-менеджерлер қызықты болуы керек және ештеңеден қорықпауы керек. Қазіргі әлемде білім беру мүмкіндіктері зор. Көп оқу, үнемі даму, барлық жерде және әрдайым болу, көрмелерге, жаңалықтарға бару, лекциялар мен кездесулерге бару қажет. Осылайша кәсіби шеңбер бар.
Арт-менеджердің негізгі сапасын анықтайық:
1. Экономиканы практикалық түсіну
2. Бизнесті дамыту
3. Психологияны меңгеру
4. Өнер мен оның үрдістерін интуитивті түсіну, т.б.
Арт-менеджер маманына жасалған түсініктерімізді қорыта айтатын болсақ, ол - өнер объектісінің коммерциялық әлеуетін дұрыс жүзеге асыра алатын, сондай-ақ үнемі өзгеріп отыратын нарықта өзін және өз әрекеттерін тиімді ұйымдастыра алатын адам. Кез келген менеджер кәсібінде жетістікке жетуі үшін өнер мен ғылым саласында білімі болуы міндетті. Себебі, ғылым білуді үйретсе, өнер жасауды үйретеді. Мысалы, белгілі бір білімді меңгермей, сауатты музыкант бола алмайды.
Демек, арт-менеджер маманы кез келген өнер ұйымдарында ауадай қажет. Әсіресе театр өнерінде.
Арт-менеджердің кім екеніне тоқталдық. Ендігі арт-менеджментке жалпы сипаттама мен теориялық түсінік бере кетейік. Себебі, арт-менеджмент саласына келтірілген анықтамалардың барлығы тікелей театр өнеріне байланысты екендігін аңғаруға болады:
* өнер саласындағы басқару;
* өнер саласындағы кәсіпкерлік мүмкіндіктерін іске асыру бойынша қағидаттар, әдістер, құралдар жиынтығы;
* арт - индустрия саласындағы процестерді реттеуге және қоғам өмірінің экономикалық, саяси, әлеуметтік және рухани құрамдас бөлігіне ықпал етуге бағытталған қызмет;
* кең мағынада-адамның өз қызметі арқылы қоғамның деңгейі, бай және серпінді мәдени өміріне қол жеткізуге ұмтылуы;
* тар мағынада-бұл мәдени кәсіпорындарды басқару.
Арт-менеджмент - ауқымы өте кең мамандық. Арт-менеджмент - бұл табыс, креатив, басқару, жоба мен жарнама. Осы саланың маманында дамудың әртүрлі мүмкіндіктері бар. Яғни, олар -- бұл продюсерлер мен стратегтер, олар барлығының жұмысын көріп, оларды біріктіріп, одан дайын өнім жасай алады. Себебі, аталмыш кәсіп мәдениеттің барлық салаларын қамтиды. Арт менеджер маман жұмысты сапалы ұйымдастыру үшін, идеядан шындыққа қалай өту керектігін түсінуі тиіс.
Айта кетейік, ART сөзінің өзі ӨНЕР деген мағынаны береді. Олай болса, біз түсінік жасағалы отырған арт-менеджменттің қазақша баламасы - өнерді басқару. Осы жерде менеджмент ғылымына толыққанды сипаттама берген жөн. Мысалы, менеджмент (ағылшын тілінен аударғанда мanage меңгеру, ұйымдастыру деген ұғымды білдіреді) ұйымда немесе кәсіпорында жұмыс істейтін адамдардың еңбегін басқара отырып, алға қойған мақсатқа жетуді ұйымдастыра білу, әлеуметтік және білім беру үрдістерін басқару принциптері, әдістері, құралдары мен нысандарының жиынтығы [10].
Біз басты назарға алып отырған ғылым адамзат басқару ісінің заңдылықтары мен өнімді әдістерін зерттейтін пән ретінде қарастырылып жүр. Қазіргі заманғы басқару істері кейбір басқару мәселелеріне талдау жасау сияқты тар шеңберден шығып, жаратылыстану және гуманитарлық пәндердегі пайдалы білімдер мен әмбебап әдістерді пайдаланып, қaуіп-қатерді басқару, aйқын емес жaғдaйдa шешім қaбылдaу, шұғыл жaғдaйдa тaңдау жaсaу қүрделі құрылымның өзгерісін тізгіндеу, қалыптасу, өзін көрсете алу, ортамен араласу, өздігінен ұйымдасу, ұқсастықтардың біріктіруі секілді ауқымды мәселелерді жаппай қамти бастады. Яғни, әрқандай ұйымды жүйе ретінде қарастыруға болады. Сондай-ақ әлденені басқарудан бұрын оның өз-өзін басқаруы, басқаруға әзірлігі, басқаруының жүйелілігі мен табыстылығы, әсіресе жаңа деңгейге үздіксіз көтеріліп, жетіліп отыру секілділер де менеджментке жаңа мазмұндар қосқан.
Ал кәсіби өнерді насихаттауды, орындаушылардың шығармашылығы мен кәсіби өсуі үшін жағдай жасауды және кәсіби өнер жанрларын дамытуды мақсат еткен саланың мамандануын төмендегідей жіктеуге болады: әкімші; басшы; агент; жеке менеджер және бизнес-менеджер.
Ал арт-индустрияның негізгі бағыттарына мыналар жатады:
концерттік компаниялар (филармониялар, концерттік бірлестіктер, агенттіктер, концерттік іс орталықтары, көркемөнер ұжымдары);
театр-ойын-сауық кәсіпорындары (театрлар, цирктер);
студиялар (грамат жазу студиялары);
ойын-сауық бағытындағы кәсіпорындар;
шығармашылық бірлестіктер мен агенттіктер.
Осыдан шығатын түйін, Менеджмент ұғымының мәні мен мазмұны басқару түсінігіне ұқсас, жоспарлау, ұйымдастыру, үйлестіру, бақылау, ынталандыру сияқты қызметтерді де қоса атқарады.
Ал ғылыми менеджменттің негізін салушы ретінде - белгілі ағылшын ғалымы (1856-1915) Фредрик Уинстоу Тэйлордың есімі аталады. Автор ұсынған еңбекті ұйымдастыру және өндірісті басқару жүйесі алғаш рет Америкада ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр аралығында кеңінен пайдаланылған көрінеді. Осыдан кейін түрлі экономикалық мектептердің тәжірибелері мен бағыттарының жетістіктеріне қорытынды жасау арқылы дамып, қазіргі күнгі менеджментке жеткен.
Жоғарыда келтірілген теориялардан бөлек тағы да бірнеше тұжырымдарға назар аударайық. Менеджмент мақсат қоюға, жоспарлауға және саясатты қалыптастыруға міндетті. Алдымен болжам жасалады. Сол бойынша дәлелденген және жоспарланған операциялары бар ұйымдық құрылым жасау, адамдар арасында міндеттерді бөлу және жауапкершілік деңгейді белгілеу, нұсқау шығару мақсатында әр түрлі шешімдер қабылданады.
Барлық теория мен тұжырымның түйіні біз зерттеп отырған тақырыптың белгілі бір ұйым мен аудитория арасындағы тығыз байланысты білдіретіндігіне де әкеліп отыр. Себебі:
Біріншіден, менеджмент шешімдер қабылдап, оларды орындауға бағытталған жүйе ретінде аталады. Материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын пайдалану варианттарының мүмкіндігінше ең жақсы оптималдығын жүзеге асыру кезделеді.
Екіншіден, ғалым Тейлордың пікірі бойынша, мақсатқа жету үшін басқару саласында менеджерің тарапынан төрт қызмет орындалуы керек: мақсатты таңдап белгілеу, мақсатқа жету құралдарды тандау, құралдарды дайындау, нәтижелерді бақылау.
Үшіншіден, А.Файоль бойынша, менеджердің міндеттері төмендегідей болуы керек:
болжау,
ұйымдастыру,
жарлық ету (жүргізу),
келістіру,
бақылау.
Біз өз зерттеумізде бір, тіпті бірнеше де емес, көптеген кітаптар мен ақпарат көздерімен таныс болдық. Көбінің негізгі бағыты көптеген әртүрлі пәндерді біріктіру арқылы өнерді ұйымдастыруды басқару процесін анықтап, зерттеуге бағытталған. Осылайша, қысқаша шолудан кейін біз өнер ұйымын басқаруға байланысты барлық функционалды және операциялық бағыттарды қарастырамыз. Біздің зерттеу тақырыбымыз театрда, биде, музыкада және операда, сонымен қатар мұражайларда орындаушылық өнерді ұйымдастыруға бағытталған. Соның ішінде, біз театрдағы өнерді ұйымдастыру бағытына толыққанды зерттеу жүргізбекпіз.
Айта кетейік, ең жақсы нәтижеге қол жеткізу үшін өнерді жалпы теориялық қағидаларды қолдану барысында анықтауға болады. Өнерде келесідей белгілер бар [11]:
ПРАКТИКАЛЫҚ БІЛІМ. Әр өнер практикалық білімді қажет етеді, сондықтан теорияны оқып үйрену жеткіліксіз. Теориялық принциптердің практикалық қолданылуын білу өте маңызды. Мысалы, жақсы суретші болу үшін адам әртүрлі түстер мен щеткаларды біліп қана қоймай, оларды әр түрлі дизайн, өлшемдер, жағдайлар және т.б. білуі шарт. Менеджер менеджмент саласындағы диплом немесе диплом алу арқылы ешқашан жетістікке жете алмайды; ол сонымен қатар менеджер ретінде әрекет ете отырып, нақты жағдайларда әртүрлі принциптерді қалай қолдануды білуі керек.
ЖЕКЕ ДАҒДЫ. Теориялық негіз әр суретші үшін бірдей болуы мүмкін, бірақ әрқайсысының өз іс-әрекеті мен стилі бар. Сондықтан жетістік деңгейі мен орындау сапасы әр адамда әртүрлі ерекшеленеді. Өнер ретінде менеджмент те жекелендірілген. Әрбір менеджердің біліміне, тәжірибесіне және жеке басына байланысты заттарды басқарудың өзіндік тәсілі бар.
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖЕТІСТІККЕ ҰМТЫЛУ (КРЕАТИВ). Әр маманның бойында шығармашылық элементтері болады. Сондықтан ол бұрын-соңды болмаған, ақыл мен қиялдың ұштасуын қажет ететін нәрсені шығаруды мақсат етеді. Менеджмент кез-келген өнер сияқты шығармашылық сипатта болады. Ол қажетті нәтижелерге қол жеткізу үшін адами және адами емес ресурстарды тиімді түрде біріктіреді. Ол аккордтарды тиімді түрде біріктіру арқылы сәтті музыканы шығаруға тырысады.
ТӘЖІРИБЕ АРҚЫЛЫ ЖЕТІЛДІРУ. Тәжірибе адамды жетілдіреді. Әрбір маман үнемі тәжірибе арқылы білім алады. Сол сияқты менеджерлер бастапқыда сынақтар мен қателіктерді үйренеді, бірақ жылдар бойы басқару принциптерін қолдану оларды басқару жұмысында жетілдіреді.
МАҚСАТҚА БАҒЫТТАЛҒАНДЫҚ. Әр өнер нақты мақсатқа жетуге ұмтылғандықтан, нәтижеге бағдарланған. Менеджерлер ұйымның өсуіне ықпал ету үшін әртүрлі ресурстарды, ақша, материал, техника және әдістерді пайдаланады.
Жоғарыда менеджмент, арт-менеджмент, арт-индустрия сияқты ұғымдар мен олардың мақсат-міндеттерін, сауатты арт-менеджер маманының бойында кездесетін белгілерді анықтадық. Сонда театр өнеріндегі арт-менеджмент дегеніміздің мағынасы мен мәні не болды? деген заңды сұрақ туындайды. Түсінідіріп көрейік.
Егер арт-менеджментті табыс, креатив немесе жоба ұйымдастырып, басқару, жарнамамен тығыз байланысы бар, әртүрлі даму мүмкіндігіне ие, дайын өнім жасай алатын, мәдениеттің барлық саласын қамтитын, сапалы ұйымдастыруды мақсат еткен сала ретінде қарастырсақ, театр өнеріндегі арт-менеджментке түсініктеме беру жеңілдейді. Яғни, театр арт-менеджменті дегеніміз - театр өнеріндегі ұйымдастырушылық, көрерменге тың идеямен жаңа жобалар дайындаумен, аталмыш өнердің дамуы үшін әлемдегі соңғы тенденцияларды қарастыра отырып, жаңалық ұсынумен айналысатын, тіпті қарапайым көрерменмен байланыс тәсілдерін қадағалап, ұйымдастыратын, театр мен халық, театр мен билік, театр мен өзге өнер ошақтарының тығыз байланысын, сондай-ақ қарапайым белгілі бір қойылымның көркемдік деңгейінен бөлек, оның халыққа ұсыну тәсіліне араласуға қауқарлы, ұйымдастыратын сала.
Жалпы өнер өндірісінің экономикалық, шығармашылық тиімділігін арттыру, дамыған техника мен технологияларды енгізу, көптеген ресурстарды ұтымды пайдалану есебінен кірісті арттыру мен көздеген мақсаттарға жету жолында менеджменттің атқарар қызметі айтарлықтай жоғары. Театр менеджменті де - менеджмент. Яғни, оның бастау алу кезеңдеріне тоқталмай өтуге болмайды. Сол себепті, артқа бір шегініс жасап, менджменттің өзіндік даму мен қалыптасу жолдарына тоқталып, зерттеуімізді ары қарай жалғастыратын боламыз.
І кезең - Ежелгі кезең. Басқару өнері басқару туралы ғылым адамдар топ болып жұмыс істеу жағдайында қолданылған. Алғашқы қауымдық құрылыста қауым жетекшісінің немесе ру басшысының көмегімен бірігіп тіршілік еткен.
ІІ кезең - индустрияның даму кезең (1776-1890). Бұл кезеңдегі мемлекет басқарудағы еңбек бөлінісің әртүрлі формаларын анықтап, мемлекет пен мемлекет басшысының міндеттеріне сипаттама берген ғалым - Адам Смит.
ІІІ кезең - басқаруды бір жүйеге (систематизация) келтіру кезеңі (1856-1960). Басқару ғылымы үнемі даму үстінде. Сондықтан басқару бағыттары мен мектептері үнемі өзгеріп отырады. 19 ғасырдағы Өнеркәсіп революция болған кезде қабілеті жететін жұмысшылардың барлығын үйретіп, оқытып, кәсіпорын иесінің мақсатын орындау үшін сол қызметкерлерді пайдаланған екен. Яғни, солар - алғашқы менеджерлер саналады.
IV кезең - ақпараттар кезеңі (1960 жылдан бері қарай бүгінгі күнге дейін).
Осы орайда айта кетейік, дамыған мемлекеттерде мемлекеттік басқарудың тиімділігінің жүзеге асырылу механизмі келесі салаларда жүзеге асырылады:
* жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік институттармен жəне жоғарғы атқарушы билік органдарымен байланысы горизонтальді жəне вертикальді түрде жүргізіледі;
* аймақты жəне жергілікті ұйымдастыру жүйесінде;
* басқару жүйесі жəне əдісі, əкімшілдік іс-шаралар жəне үрдістер;
* мемлекеттік қызмет жəне кадрлар дайындау саясаты;
* мемлекеттік қаржыны басқару жəне бюджеттің орындалуы.
Қорыта айтқанда, театр арт-менеджментінің мәні оның халық пен өнер ұжымының етене, тығыз байланыстылығында, ал мазмұны төмендегідей. Жоғарыда келтірілген тармақтар менеджмент ғылымның да, өнердің де ерекшеліктерін біріктіретіндігін айқын көрсетеді. Ол белгілі бір әмбебап шындықты қамтитын білімнің ұйымдастырылған құрылымына ие болғандықтан, ғылым ретінде қарастырылады. Бұл өнер деп аталады, өйткені басқару белгілі бір дағдыларды қажет етеді, бұл - менеджерлердің жеке қасиеттері болып табылады. Яғни, аталмыш ғылым (арт-менеджмент - авт.) білімдер мен дағдыларды қолдануға қатысты білім мен өнерді қарастырады. Театр менеджерін үш сөзбен сипаттайтын болсақ, мынандай схема шығаруға болады: жаңа жобалар - креатив - ақша. Яғни, менеджер деп көрермен тартумен айналысатын, ұйымға кіріс көзін тартып отыратын, ұйым мен көрерменді түрлі бағытта байланыстырып, елге тың идеяларымен ықпал ететін білікті басшыларды айтуға болады.
Осылайша, театр өнеріндегі арт-менеджмент те - бұл өнер деп айтуға болады. Белгілі бір принциптерді қолдануды талап етеді. Кейде тіпті оны жоғары деңгейдегі өнер деп бағалауға болады. Өйткені ол жұмыста адамдардың көзқарасы мен мінез-құлқын қалаған мақсаттарға жетелеумен айналысады.
1.2 Театрдың даму жүйесіндегі арт-менеджменттің негізгі факторлары
Театр дамуының алғашқы кезеңдерінде - халықтық фестивальдарда: ән, би, музыка және драмалық әрекет ажырамас бірлікте өмір сүрген. Әрі қарай даму және кәсібилендіру процесінде театр өзіндік синтездігін жоғалтып, үш негізгі түрі қалыптасты: драма театры, опера және балет, сондай-ақ аралас формалар. Театрдың даму жүйесіндегі арт-менеджменттің факторларына тоқталмас бұрын, театрдың дамуын сөз еттік. Ал көрерменге рухани демалыс сыйлайтын, көркем-эстетикалық қуаты мықты ұжымдық сала - театр өнерінің даму жүйесіндегі арт-менеджер маманының алатын орны орасан. Театр жүйесіндегі басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету үшін оның барлық факторларын ескеру қажет. Бірақ оны білу - жүйеленіп, негізгі факторлар анықталған кезде ғана мүмкін болады.
Аталмыш зерттеу жұмысымызда өнер менеджментін көбінесе көркем, экономикалық, әкімшілік және әлеуметтік көзқарастар арасындағы күрестің үнемі жүргізіліп тұратын өнер өрісінің бөлігі ретінде талдауды бастадық. Қазіргі таңда өнер саласында қызмет ететін менеджерлердің қызметтік әлеуетін арттыру керек. Себебі, бұл сала мамандарына бизнесті басқару, қаржылық сауаттылық, экономика мен психология салаларын жетік меңгеру шарт. Яғни, өнер арт-менеджерінің негізгі мақсаты - ұйым мен жалпы ұжымның жан-жақты жетістікке жетуін қамтамасыз ету. Яғни, өнер қалаған нәтижеге жету үшін білім мен дағдыларды қолдануды қамтиды. Ең жақсы нәтижелерге қол жеткізу үшін өнер мен жалпы теориялық қағидаларды (принциптерді - авт.) қолдануға болады. Қандай да бір шет ел ғалымдарының анықтамасына назар аударсақ, барлығы да арт-менеджментті ғылым әрі басқару өнері деп тұжырым жасайды. Демек, театр арт менеджменті - киім ілгіштен басталатын мекеменің барлық әкімшілік шаруасына, спектакльдердің көрерменге ұсынылуына, сондай-ақ артистердің ел алдында иммидж қалыптастыруына атсалысатын, өнерге қызмет ететін ғылым саласы.
Біз өмір сүріп жатқан ақпараттық (кейде нарықтық деп те айтып жатамыз - ред.) дәуірде барлық мекемелерде, өнер ұйымдарында менеджерлер қызмет атқаратыны жасырын емес. Қазіргі менеджерлер, бұрынғы жоғарыдан бұйрық алып, тек өз міндетін орындайтын басшы емес, әрбір істің басы қасында болып, өзі жетекшілік етіп жатқан ұйымының барлық деңгейдегі іс-әрекеттеріне қанық, іс жүзінде болып жатқан кез келген жағдайларды талдап, саралау арқылы шешім қабылдап, ойын жүзеге асыратын маман немесе қызметкер. Ондай маман менеджмент негіздерін толық меңгерген, басқаруда бар оқыған теорияларымен шектелмей, ой-өрісі жоғары, жаңашыл, кез келген тығырықтан ақылмен шығатын, көрегендік пен тапқырлық қасиеті мол, жылдам шешім шығаруға қабілеті жетуі керек.
Менеджментті ғылыми көзқарастар тұрғысынан келесі факторларға бөлуге болады: өнер, тәжірибе және басқарудың ғылыми табиғаты. Бұл факторлар басқаруға ғылыми көзқарастардың әртүрлілігін және олардың мазмұнын сипаттайды. Өнер менеджменті, яғни арт-менеджмент - Батыс-Еуропа мәдениетінде ежелден бері қалыптасқан шығармашыл һәм іскер тұлғалар айналысатын сала. Оның атқаратын қызметінің ауқымы өте кең. Аталмыш саламен тек арнаулы кәсіби даярлықтан өткен адамдар ғана айналысады. Дәл осы мамандарының арқасында театр, концерт және көрме залдарына көрермендер көп келеді. Ал енді театрдың даму жүйесіндегі арт-менеджменттің ақаратын қызметін диаграмма ретінде көрсетейік. Яғни, арт-менеджер атқаруы міндетті қызметтер ретін анықтадық (1-диаграма):
Әлем елдерінің тәжірибесінде бүгінде менеджер дүниеге келді (Менеджер родился - авт.) деген сөздің орнына менеджер тәрбиелеп шықтық (Менеджеры сделаны - авт.) деген сөз қолданылады. Себебі, ғылым - тамыр болса, өнер - жеміс. Театрды халықты рухани-адамгершілік пен ізгілікке тәрбиелеудің аса маңызды құралы десек, арт-менеджмент те театрдың сапалы қызмет көрсетуі үшін ауадай қажет.
Театр арт-менеджменті - театр және ойын-сауық ұйымдарындағы шығармашылық және өндірістік процесті материалдық-техникалық, қаржылық, кадрлық қамтамасыз етуге бағытталған жоспарлаудың, ұйымдастырудың, ынталандырудың және басқарудың әкімшілік процесі, театр ғимараты мен сахна жабдықтарының жұмысын басқару.
Қазіргі жаһандану толқынында адамның жекелігі, тіпті түгелдей бір ұлттың өзіндік ерекшелігі, даралығы батыстандырудың құралы болып табылатын бұқаралық мәдениеттің ықпалында жойылып кетеді, саясаттың немесе мақсаты бұлыңғыр қоғамның қолшоқпарына айналады. Әлемдік стандарт, әлемдік өркениет сияқты ғаламдық өзара әрекеттестік, қарым-қатынас негізінде мәдениеттердің бір-біріне сіңісуі жүріп отырады. Яғни, әлемде саяси мәдениет те шет қалмай өз қызметін атқаруда. Бұл жердегі саяси мәдениет - құндылықтардың, ұстанымдардың, білім мен көзқарастардың, құралдар мен тәсілдердің, көріністер мен өмір нормаларының, бағыт-бағдарларының және олардың белгілерін білдіретін жүйе болып табылады. Біз зерттеуге алып отырған арт-менеджмент теорияларының барлығы саяси мәдениет ғылымынан алынады. Себебі, аталмыш сала қоғамның әлеуметтік-мәдени модернизациялануының ғылыми негізделген көзқарастарының және қоғамның әлеуметтік-мәдени өмірінің негізгі қағидаларының жиынтығы. Сонымен қатар, кейбір ғалымдардың айтуынша, мәдени саясат дегеніміз - қоғамның негізгі құндылықты бағыттары мен тұлғаның жасампаз бастамасын қалыптастыратын әрбір дамыған мемлекеттің басты идеологиялық тұғырнамасы. Мәдени саясат пен өнерді басқаруда көркем, қаржылық және әлеуметтік көзқарастарды теңдестіретін репертуар құру кезінде өнер ұжымының көркемдік жетекшілері бұл шешімдерді қандай да бір жолмен негіздеуі керек.
Театрды әлеуметтік және көркемдік даму динамикасының құрылымдық элементі ретінде зерттеу қазіргі кездегі театр өнері саласындағы қазіргі заманғы зерттеулер мен басқарудың маңызды міндеттерінің бірі болып табылады. Яғни, қазіргі заманғы театр өнерін сипаттайтын және соған қызмет ететін жаңа мәдени-этнобағдарлы, зерттеу мен жобалауға бағыталған, отандық мәдениетке қызығушылық арттыратын арт-менеджмент саласын дамыту қажет.
Театр саласында көркемдік басқару функцияларын мемлекеттік ұйымдастырушылық, әдістемелік және басқарушылық құрылымдар тиімді жүзеге асырады. Барлық қызметкерлердің шығармашылық белсенділігін зерттеуге, ұйымдастыруға, ынталандыруға және танымал етуге бағытталған мамандандырылған мекемелердің желісі құрылып, кеңейтілу керек. Шығармашылық қатынастарды орнатуға ықпал ететін тұрақты ұйымдастырушылық формалар (көрмелер, фестивальдар, конкурстар, фестивальдар) табылды. Жалпы арт-менеджерлік немесе шығармашылық - қоғамның рухани мәдениетінің маңызды құрамдас бөлігі, мәдени құндылықтардың дамуына, өнерді жасаумен және таратумен байланысты халықтың әлеуметтік-мәдени белсенділігінің көрінісі.
Біз әлемдік үздік тәжірибені зерт - те - уге атсалысудамыз. Ауқымды талқылаудан, бірнеше этапты сүзгіден өткен Тұжырым - дамалар мен жобаларды қарастырдық. Нағыз шығармашылық ізденістеміз. Мәдениет, соның ішінде театр өнері де өз алдына күрделі сала. Себебі, мұнда қандай да бір есеп жасау, дамудың нақты болжа - мын анықтау немесе белгілі бір формуланы жасау мүмкін емес. Әлемнің қай мемлекетінде болсын, мәдениеттің, театр өнерінің нақты стандарттары мен нормативтері жоқ деп сенімді түрде айта аламыз. Қазіргі таңда мәдениетті адамды оқитын кітабы, көретін фильмдері, тыңдайтын ән - дері, өмір сүріп жатқан айнала - сы тәрбиелеуде. Сондықтан, мәдениет саласында сапалы өнім әзірлеу, дұрыс құндылықтарды қалыптастыру өте маңызды. Біз тек өнерді басқару арқылы, қоғамға пайдалы әрі ақпаратты кең таратуды, өнерді дұрыс ұйымдастыру тетігін зерттеуге күш салдық.
Зерттей келе, театр арт-менеджментінің негізгі функциялары мен факторларына тоқталмас бұрын, ерекшеліктері мен басымдықтарын төмендегідей бөліктерге іріктедік [12]:
қоғамдағы өнердің жұмыс істеуі мен дамуын ұйымдастыру, көркем және шығармашылық іс-шараларды (фестивальдар, концерттер, қойылымдар, қойылымдар, көрмелер, конкурстар, шеберлік сыныптары және т.б.) әзірлеу және өткізу;
мақсатты әлеуметтік-мәдени жобалар мен бағдарламаларды тиімді іске асыруға бағытталған шығармашылық-өндірістік және жарнамалық-маркетингтік қызметті қамтамасыз ету;
өнер туындыларының қоғамның әлеуметтік-мәдени ортасына әсер ету процесінде көмек көрсету;
көркем және тарихи мұраға қатысты өнер туындыларын көпшілікке тарату;
кәсіби, әлеуметтік және білім беру қызметі арқылы көркемдік және эстетикалық құндылықтарды, идеалдар мен жеке көзқарастарды қалыптастыру;
мәдениет пен өнер саласындағы мамандардың табысты жеке және кәсіби қалыптасуы мен дамуы үшін жағдай жасау;
театр өнерін дамыту, әлеуметтік-мәдени ортаны қалыптастыру, көркемдік білім беру мен тәрбиелеу туралы негізделген шешімдердің әзірленуін және қабылдануын қамтамасыз ету.
Арт-менеджменттің (өнерді басқарудың) тиімділігі ұйым жұмысының соңғы нәтижелерімен анықталады және ұйымдастырушылық-басқарушылық қызметтің деңгейін көрсетеді. Жалпы алғанда, менеджмент ғылымының өзі әлемдік экономиканың дамуымен қатар дамып келеді.
Кез келген бағыттағы театрлардың көркемдік басқару функциялары болады. Ал біз сол өнер ұйымдарының, яғни арт-менеджменттің функциялары мен оларға келтірілген мінездемелер ұсынамыз. Арт-менеджердің 11 функциясын сәйкес 11 сипаттама келтірдік.
Кесте төменде көрсетілген (1-кесте):
Кесте атауы
Арт-менеджмент функциялары
Сипаттамасы
Мақсат қою
Мақсатты театр сферасының болжалды күйінің бейнесі ретінде қалыптастыру және оны көркемдік практиканың объективті нақты нәтижесіне енгізу.
Болжау (грек тілінен аударғанда prognosis - болжау, болжау)
Өткен және қазіргі қызметі мен өзгерісі туралы деректерді талдау негізінде театрдың даму тенденцияларын, болашағын және стратегиясын анықтау.
Жоспарлау
Мақсат-міндеттер мен индикатор-критерийлердің қарқыны мен даму мәдениетін және театр саласындағы жобалар мен бағдарламаларды, әлеуметтік-мәдени жүйелер мен компоненттерін, дамуын оңтайландыруды, мақсатқа бағынуды ескере отырып анықтауға бағытталған процесс ресурстар мен факторларды реттеу.
Шешім қабылдау
Театрдың әлеуметтік-мәдени жағдайын жүйелі талдау мен ақпараттық қамтамасыз етуге негізделген мәселені шешудің бір нұсқасын ғылыми негізде таңдау.
Ұйымдастыру
Тұтас бөліктердің арасындағы қатынасты қалыптастыруға және жақсартуға әкелетін процестердің немесе әрекеттердің жиынтығы; көркемдік процесс субъектілерінің қызметін театр индустриясының жұмыс істеуі мен дамуының біртұтас жүйесіне келтіру.
Іске асыру (реализация)
Жоспарды, жобаны, бағдарламаны, идеяны, ниетті және т.с.с. көркем тәжірибеге енгізу.
Координация
Театрдағы шығармашылық ұжымы мен өзге өнер ұйымының мақсатқа қол жеткізу құралдары іс-қимылдарының функционалды өзара тәуелділігін құру және үйлестіру.
Реттеу
Көркемдік процестегі тепе-теңдікті сақтауға және оған реттеушілерді (нормалар, ережелер, мақсаттар, байланыстар) енгізу арқылы оны дамытуға бағытталған мақсатты бақылау әрекеті процесі.
Мотивация (от лат. moveo - фактор)
Көркемдік іс-әрекет бойынша хабардар болу, бағалау, олардың күтілетін нәтижелері және осы негізде мотивтерді қалыптастыру.
Ынталандыру
Көркемдік іс-әрекеттің субъектісін іс-әрекетке, сыртқы белсенділікке баулу процесі.
Бақылау, тексеру, реттеу
Қабылданған ережелер мен ережелерге сәйкес әлеуметтік-мәдени жүйенің жұмыс істеуі мен дамуын қамтамасыз ету мақсатында бақылау және мониторинг.
Осылайша, қазіргі заманғы театр менеджменті мәдени және өнер институттарының философиясы мен миссиясына сәйкес бірқатар тактикалық және стратегиялық шаралардың дамуын және жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін, әлеуметтік-мәдени қызметтегі мақсаттар, принциптер, функциялар мен технологиялар жүйесі деп айтуға толық негіз бар.
Бүгінгі таңда біздің қоғам ерекше қиын, көбінесе қарама-қайшы, бірақ тарихи тұрғыдан болмай қоймайтын және қайтымсыз қайта құруды жүзеге асыруда. Әлеуметтік-саяси өмірде бұл тоталитаризмнен демократияға, экономикада - әкімшілік-командалық жүйеден нарыққа көшу. Қоғамда болып жатқан мұндай өзгерістер, экономикада, біздің барлық өмір салтымызды күрделі етіп, біздің өзімізді өзгертуді талап ететіндей. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, бұл өзгерістің маңызды бөлігінің бірегейі - менеджмент ғылымы мен өнерін толыққанды меңгеру. Дәл бүгінгі күннің картинасымен қарастыратын болсақ, Қазақстандағы театр менеджменті теориялық та, практикалық та тұрғыдан игеруде әлі айтарлықтай жетістікке жете қойған жоқ. Дей тұрғанмен, заманнан қалмауға тырысып, түрлі жобаларды ұйымдастыруда бастамашыл болып келеді.
Профессор Е.М. Короткой басқару тиімділігіне қол жеткізу үшін келесі қағидаттар (ережелер) жүйесін ұсынды [13]:
1) басқарудағы басымдықтар қағидаттары. Олардың негізгілері - адам факторының, мотивацияның, кәсібиліктің басымдықтары;
2) басқарушылық қызметке бағдарлау қағидаттары: мақсаттар, миссиялар мен басқару стратегияларын әзірлеу, сапаны қамтамасыз ету, шығармашылық жағдай жасау (ойлану жүйесі);
3) сыни факторлардың қағидаттары: уақыт факторы, ақпараттық технологиялардың дамуы, тиімді ынтымақтастық пен серіктестіктің нысаны ретінде корпоративті сипат.
Тиімділікті басқару - бұл ұйымда қызмет етіп келе жатқан арт-менеджердің үнемі және жүйелі түрде шешуі керек басты міндеті. Тек осы тәсіл ғана ұйымның мақсаттарына сәйкес келетін нәтиже алуға мүмкіндік береді. Нәтижелерді мақсаттармен салыстырудың негізі ұйымның басқару моделіне сәйкес келетін және басқару тиімділігін бағалау мен критерийлерін ескеретін тиімділікті бағалау жүйесі болып табылады.
Алдымен мемлекеттік басқару тиімділігін арттыруға бола ма? Оның қандай мехнизмдерін қарастыруға болады? деген сұрақтарға жауап іздегеніміз дұрыс. Мемлекеттік басқару тиімділігін арттыру механизмі дегеніміз - бұл тек мемлекеттік мекемелердің құрылымы мен штаттарын өзгерту ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік органдардың өкілеттілігін қайта қарау, осы өкiлеттiктерi мен қызметтерін іске асыру тетіктерін жетілдіру болып саналады. Бірақ, мемлекеттік басқару тиімділігін арттыру мəселелері қоғамға маңызды жəне қажетті мемлекеттік қызметтерді ескере отырып шешілуі тиіс. Мемлекеттік оргaн қызметінің тиімділігі oның бaқылауындағы салалардың көптігінe eмeс, елдегі қоғамдық мүдделердің сақталуына, саяси жəне құқықтық механиздердің нəтижелілігіне байланысты. Тиімділікті басқару тəжірибесі жайлы толыққанды ақпарат беруге болады. бұл ұғымды кейбір деректерде нəтиже бойынша басқару деп те атап жатыр. Жаңа мемлекеттік менеджмент (ЖММ) атауымен белгілі болған мемлекеттік басқарудағы жаңа тəсілдемелердің дамуынан бастау алған. Осындай тəжірибе ең алғаш рет 1980 жылы экономикасы жоғары дамыған бірқатар елдердің мемлекеттік секторын реформалауда қолданылған көрінеді. Ол елдерге: Жаңа Зеландия, Австралия, Ұлыбритания сияқты алпауыт елдер жатады. Жаңа қоғамдық басқарудың пайда болуы мемлекеттік сектордың рөлі мен оның тиімділігіне, сонымен қатар мемлекеттік мекемелердің жұмысы жəне олардың қызмет көрсету сапасына қойылатын талаптарына және көзқарастардың өзгеруіне байланысты болды. Жаңа мемлекеттік менеджмент негізінде мемлекеттік саналатын жəне жеке ұйым ретінде тіркелген мекемелердегі басқару тетіктерінің ұқсастығы, сондай-ақ нарық қағидаттарын енгізу арқылы мемлекеттік басқару тиімділігін арттыру мүмкіндігі туралы тұжырымдама жатқанын айта кету керек.
Жалпы алғанда, шет елдерде тиімділікті кең жəне тар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚҰРМАНҒАЗЫ AТЫНДAҒЫ ҚAЗAҚ ҰЛТТЫҚ КОНСЕРВАТОРИЯСЫ
МУЗЫКАТAНУ, АРТ-МЕНЕДЖМЕНТ, ӘЛEУМEТТIК ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ПӘНДEP
ФАКУЛЬТЕТІ
ӘӨЖ:
ҚАРТҚОЖАҚОВ РАХЫМЖАН
Ғабит Мүсірепов атындағы балалар мен жасөспірімдер театрындағы арт-менеджмент
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық (шифр): 5В042300 - Арт-менеджмент
Ғылыми жeтeкшi:
_______________________
Aлмaты, 2020 ж.
МAЗМҰНЫ
КIPIСПE ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ТЕАТР ӨНЕРІ АРТ-МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... 6
0.1 Театр өнеріндегі арт-менедменттің мазмұны мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... 6
0.2 Театрдың даму жүйесіндегі арт-менеджменттің негізгі факторлары ... .. 13
0.3 Театр арт-менеджментін дамытудағы шет елдердің тәжірибесі ... ... ... .. 20
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТЕАТР ӨНЕРІ АРТ-МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
0.1 Алматы қаласындағы мемлекеттік және жеке театрлар құрылымында көркем басқаруды жүзеге асыру механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
0.2 Ғ.Мүсірепов атындағы қазақ мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театрының басқару формасы мен менеджменті кеше және бүгін (салыстырмалы анализ) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.3 Ғ.Мүсірепов атындағы қазақ мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театрындағы арт-менеджментінің қалыптасуы мен дамуын талдау және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40
1 АЛМАТЫДАҒЫ ТЕАТР ІС-ӘРЕКЕТІН КӨРКЕМДІК БАСҚАРУДЫҢ БОЛАШАҒЫ МЕН ПОТЕНЦИАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
0.1 Ғабит Мүсірепов атындағы балалар мен жасөспірімдер театрының стратегиялық жоспарын іске асыру тетігін жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
0.2 Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театрының дамуына бағытталған стратегиялық жоба ... . 49
ҚOPЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
қOлдAнылғAн әдEбиEттEP тIзIмI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 56
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
КIPIСПE
Зepттeу тақырыбының өзeктiлiгi. Қазақстандағы мәдениет құндылықтарын қарастырып, оның дүниетанымдық және тәлімдік маңызын, менеджментпен тікелей қатыстылығын жүйелі зерттеу - бүгінгі ғылым талабының да, қоғамға енді ентелеп таныла бастаған арт-менеджмент саласы дамуының да ерекше еншісінде. Зерттеу жұмысында жалпы арт-менеджмент теориясы мен аталмыш теорияның қазақ театр өнеріне ықпал етуі мәдениеттану тұрғысынан сарапталып, пайымдаулар жасалады. Яғни, тақырыптың өзектілігі рухани-әлеуметтік, мәдени-бағдарлық нақты факторлармен анықталады. Әрбір қоғам адам баласының сан ғасырлар бойы даму тарихының нәтижесінде біртұтас, бүтін жүйе түрінде қалыптасқан мәдениетке ие. Мәдениет әлеуметтік тәжірибенің таралуының негізгі түрі ретінде қоғамның тарихта өміршеңді болуына және әрқашан алдыңғы ұрпақтың тәжірибесінің сақталып қалуына ықпал етеді. Яғни, мәдениет - әрқашан адами ортада үздіксіз рухани, адамгершілік, интелектуалдық қасиеттерді қамтамасыз етіп отыратын тарихи жады. Демек бұл ұғымды адамзаттың қалыптастырып, сақтап, таратып жатқан мұралық ақпарат жиынтығы деп бағалауға әбден негіз бар. Ал осы мәдениеттің бір бөлігі болып отырған театр саласының сақталып, келесі ұрпаққа таралуына жоғарыда айтқан жаңа ұғым - арт-менеджменттің ықпалы орасан. Арт-менеджмент тақырыбын театрмен байланыстырып және театрдағы арт-менеджмент теориясына мән бере зерттеу, тарихи-философиялық, мәдениеттанулық тұрғыдан зерделеу рухани мәдениетті шыңдай түседі.
ART сөзінің өзі ӨНЕР деген мағынаны береді. Олай болса, арт-менеджменттің қазақша баламасы - өнерді басқару. Осы жерде менеджмент (ағылшын тілінен аударғанда мanage меңгеру, ұйымдастыру деген ұғымды білдіреді) ұйымда немесе кәсіпорында жұмыс істейтін адамдардың еңбегін басқара отырып, алға қойған мақсатқа жетуді ұйымдастыра білу, әлеуметтік және білім беру үрдістерін басқару принциптері, әдістері, құралдары мен нысандарының жиынтығы.
ҚP Тұңғыш пpeзидeнтi Нұpсұлтaн Әбiшұлы Нaзapбaeв Бoлaшaққa бaғдap: Pуxaни жaңғыpу мaқaлaсындaғы ұлттық сaнa, ұлттық бipeгeйлiк, ұлттық кoд, бәсeкeгe қaбiлeттiлiк, ұлттық пpaгмaтизм, бiлiм, эвoлюциялық жoлмeн дaму, жaңa ұлттық әлiпби, Қaзaқстaнның pуxaни құндылықтapы дeгeн көңiлгe жaқын сөздep бiздi сepпiлттi. Бұл бiз көптeн күткeн үлкeн жaңaлық бoлды дeугe тoлық нeгiз бap. Әpi бiз бұны қaзaқтың, қaзaқстaндықтapдың дaму бoлaшaғы дeп қaбылдaдық [1, 4 б.]. Eлдiң қapны тoқ, жaғaсы көк жaғдaйғa жeткeндe pуxaни жaңғыpуғa, сaнaнын жaңғыpуынa, мәдeниетімізді зepттeугe, мәдениеттің ішіне кіретін сан салалы - арт-менеджментке көңiл бөлгeнiмiз дұpыс. Зepттeугe aлып oтыpғaн тақырып - маңызды да aуқымды дүние.
Зepттeу тықырыбының мaқсaты мен міндеттері. Елімізде даму жағынан кенжелеп келе жатқан саланың бірі - арт-менеджмент. Осы салаға тaлдaу жaсaп, қызметі мен жалпы атқаратын міндеттерін жүйeлeп, ғылыми-тeopиялық мaңызын aйқындaу. Осы мақсатқа сәйкес төмендегідей бірнеше міндеттер қойылды:
Театр өнеріндегі арт-менедменттің мазмұны мен мәнін ашу;
Театрдың даму жүйесіндегі арт-менеджменттің негізгі факторларын анықтау;
Театр арт-менеджментін дамытудағы шет елдердің тәжірибесін зерттеу;
Алматы қаласындағы мемлекеттік және жеке театрлар құрылымында көркем басқаруды жүзеге асыру механизмін қарастыру;
Ғ.Мүсірепов театрындағы арт-менеджментінің қалыптасуы мен дамуын талдау, бағалау және стратегиялық жоспар ұсыну.
Зepттeу тақырыбының нысaны. Жалпы мәдениет саласындағы арт-менеджмент зерттеу тақырыбының нысаны ретінде қарастырылады.
Зepттeу жұмыстың пәнi. Ғ.Мүсірепов атындағы балалар мен жасөспірімдер театрындағы арт-менеджмент зерттеу жұмысының пәні ретінде қарастырылады.
Жұмыстың зepттeлу дeңгeйi. Бұл ізденісте менеджмент, тайм-менеджмент, арт-менеджмент, театрдағы арт-менеджмент ұғымдарының пайда болу алғышарттарына, тарихи-мәдени құндылықтар жүйелеріне теориялық тұрғыда сипаттама беріледі. Зерттеудің теориялық-әдіснамалық алғышарттары ғылымның гуманитарлық саласын зерттейтін түрлі ғалымдардың шығармашылық еңбектері ескеріледі. Бұл еңбектер мемлекеттегі мәдени үдерістер, топтар арасындағы қатынастар мәселелерін қарастыра келе, ондағы экономикалық, әлеуметтік, саяси және мәдени үдерістерді зерттеуге бағытталды.
Профессор Ж.Ж.Молдабековтің Зияткерлік ұлт: стратегиялық курс және қалыптасудың мәдени-ұлттық факторлары (Интеллектуальная нация: стратегический курс и культурно-национальные факторы становления) [2] атты монографиясында біздің тақырыпқа байланысты құнды пікірлер ұсынылған. Ал Билік құндылық ретінде: еркіндік метаморфоздары (Власть как ценность, ценность власти: метаморфозы свободы) [3] атты ұжымдық монографияда, қазақстандық философ, профессор Қ. Ә. Әбішев мәдениеттің негізінде құндылықтар жатқаны туралы пікір ұсынған.
Бiз өз жұмысымыздa бұpындapы тeк қaнa мaқaлa нeмeсe бaяндaмa peтiндe ғaнa aтaлып жүpгeн, толық зерттелмеген арт-менеджмент мәсeлeсiн тepeңiнeн зepттeп, оның қазақ театрындағы, яғни мәдeниeттегі pөлiн aйшықтaйтын бoлaмыз.
Мәдeни-филoсoфиялық мәсeлeлepдi зepттeудe сoндaй-aқ нeмiс филoсoфтapы И.Гeтe, В.Дильтeй, К.Мapкс, A.Шoпeнгaуep үлeс қoсты [4]. Aтaлғaн тaнымaл филoсoфтap мeн мәдeниeттaнушылapдың eңбeктepi дипломдық жұмыстың дәйeктiк көзiн құpaйды.
Aтaлмыш мәсeлe oтaндық ғaлымдap нaзapынaн дa тыс қaлғaн жoқ. Жұмыстың тeopиялық жәнe әдiснaмaлық нeгiзi peтiндe бeлгiлi oтaндық Ғ.Eсiм [5], Ә.Н.Нысaнбaeв [6], Н.Ж.Бaйтeнoвa [7], Ж.Ж.Молдабеков [8] жәнe т.б. ғaлымдapдың әp жылдapдa жapық көpгeн тeopиялық, пpaктикaлық eңбeктepi бaсшылыққa aлынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жaңaлығы. Жұмыстың ғылыми жаңалығы білім алушының көтерген тақырыбынан, алға қойған мақсат-міндеттерінен және мазмұнынан туындайды. Бұл мәселелерге тікелей байланысты арнайы ғылыми зерттеулер сирек болғандықтан, студент гуманитарлық ғылым салаларында жиі кездесетін түрлі пікірлерді жинақтауға, оларды ортақ, үйлесімді арнада жүйелеуге, олардың негізін ғылыми теориялық дәрежеде салыстармалы тұрғыда зерттеуге талпыныс жасады.
Бұл жұмыстың негізгі жаңалығы: арт-менеджмент саласы жан-жақты қарастырылып, мәдениет, театр өнеріндегі менеджменттің алатын орны анықталып, театрдың ілгеру басуына бағытталған нақты ұсыныстар жасалды.
Зepттeу жұмысының теориялық және әдіснамалық нeгiзi. Жұмыс - бiлiм aлушының iздeнiсiнiң жeмiсi. Дepeккөзiн зepттeу бapысындa peсми мaтepиaлдap, ғылыми-пpaктикaлық кoнфepeнциялapдың мaтepиaлдapы, сoнымeн қaтap менеджмент саласына қатысты бaтыстық жәнe oтaндық eңбeктep құpaды. Сонымен қатар, зepттeу жұмысындa арт-менеджментке қaтысты ақпараттық материалдарды қaзipгi әлeумeттiк-мәдениеттанулық бiлiм тұpғысынaн түсiну үшiн байқау, салыстырмалы талдау, бaғa бepу, ғылыми тұpғыдa тұжыpымдaу, тeopиялық дeңгeйдe жүйeлeу, жинaқтaу, қорыту, жалпыдан жекені атап өту, дереккөздерді талдау, топтастыру, публицистикалық болжамдау әдістері қолданылды. Зepттeу бapысындa әдiстeмeлiк нeгiз peтiндe кiтaпxaнa қopындa сaқтaлғaн мәдeниeт жaйындaғы жaзбaлap, менеджмент, тайм-менеджмент, арт-менеджмент туралы мepзiмдi бaсылымдapдaғы aқпapaттap, кітаптар, театр жaйындa жaзылғaн кiтaптap мeн жeлiлiк peсуpс мaтepиaлдapы пaйдaлaнылды. Сoндықтaн, жұмыстың нәтижeсiн жoғapы oқу opындapындa әлeумeттiк-гумaнитapлық пәндepдiң дәpiстepiндe, элeктивтi куpстapдa, арт-менеджмент пәні бoйыншa oқулықтap мeн көмeкшi әдiстeмeлiк oқу құpaлдapын дaйындaғaндa қoсымшa мaтepиaл peтiндe ұсынуға болады.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды бөлім мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемін компьютермен терілген 60 бет құрайды.
1 ТЕАТР ӨНЕРІ АРТ-МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕІЗДЕРІ
4.1 Театр өнеріндегі арт-менеджменттің мазмұны мен мәні
Қазіргі уақытта Қазақстанда өнер нарығының шағын әрі тұрақты өсуі байқалады. Ол табысты сегментті білетін, меңгерген адамдарды саусақпен санауға болады. Бұл сирек, бірақ өте сұранысқа ие адамның кәсібі - арт-менеджмент деп аталады. Аталмыш жұмыспен арнаулы кәсіби даярлықтан өткен адамдар айналысады. Яғни, арт-менеджер - өнер мен бизнесті түсінетін, қазіргі заманғы ұйымдастырушылық жұмыстың уақытпен үндес әдіс-тәсілдерін жетік меңгерген, қосымша қаржы көзін таба алатын және аудиториямен тұрақты кәсіби байланыс орната алатын шығармашыл белсенді адам. Бұл маманның арқасында театр, концерт және көрме залдарына көрермендер көп келеді.
Театр өнеріндегі ұйымдастырушылық, басқарушылық тақырыптарға тоқталмас бұрын, Арт-менеджмент дегеніміз не? Арт-менеджер кім? Оның қызмет қандай? деген сұрақтарға жауап берген жөн. Арт-менеджер бірінші кезекте экономикамен, бизнеспен, психологиямен байланысты қандай да бір дұрыс түсініктерді меңгеруі, сондай-ақ өз білімдерімен жұмыс істей білуі тиіс. Әрине, ол өнер саласына енгізілген кезде жақсы, бірақ бұл сатып алуға болатын Білім және олар белгілі бір білім беру үдерісімен байланысты. Бірақ кәсіби менеджерлік білім өнерді білуден гөрі маңызды. Біріншіден, сауатты арт-менеджер немесе галерист әрдайым өнертанушыларды тарта алады. Екіншіден, ол білімнің үлкен көлемін ала алады, өйткені өзін-өзі жетілдіру мен білім беру қазір мүлдем ашық нәрсе. Арт-менеджерге жақсы ұйымдастырылған адам болу, өнер тарихы бойынша базалық білімі болу, көркемдік институттардың қалай құрылғанын және олар қалай жұмыс істейтінін білу, арт-әлемде не болып жатқанын, жалпы алғанда, бұл білімнің үлкен және күрделі кешені. Арт-менеджерге қажетті ең маңызды қасиеттердің бірі - көркем процестің барлық қатысушыларымен тіл табыса білу: бұның нақты ережелері жоқ, сондықтан көп нәрсе жеке қарым-қатынаста құрылады.
Николай Палажченко арт-менеджердің білуі тиіс негізгі қасиеттерді атап өтті [9]:
1. Өнерді түсіну. Егер де адам өнерде жақсы дүние жасаймын десе, әрине, оған осы салада терең білім қажет. Бизнесті жоспарлай отырып, ертең өнермен не болады, ол қандай бағытта дамитыны және т.б. туралы шамамен өзіне де, өзгеге де түсінік болуы қажет;
2. Ұйымшылдық пен әмбебаптылық. Арт-менеджер барлығын дұрыс және уақытында жасауға икемді болуы шарт. Өнердегі түрлі процестердің қалай ұйымдастырылатынын тез түсіну қабілетімен де ерекшеленуі тиіс;
3. Ақпаратпен жұмыс істей білу. ХХІ ғасыр - ақпарат ғасыры. Бүгінгі таңда ақпараттың сағат сайын емес, минут сайын түрленіп, жедел халыққа тарайды. Осы тенденцияны игеріп кету қабілеті де болуы керек. яғни, ақпаратты өзіне тарату және арт-қоғамдастықта айналатын мәліметтерді пайдалану, сондай-ақ коммуникацияның жаңа арналарын үнемі іздеу;
4. Адамдармен қарым-қатынас жасай білу. Бұл - кез келген салада қызмет ететін менеджердің басты қасиеттерінің бірі. Өйткені білікті басшы, кәсіби менеджер әр саланың мамандарымен тіл табысып отырады.
5. Жақсы реакция және өзгерістерге дайындық. Тез бейімделе білу маңызды. Кез келген өмір жағдайларында тиімді әрі пайдалы шешім қабылдауға икемді болу. Өйткені қоғам - қазір нені болса да тез іліп әкететін қоғам. Халықпен бірге жаңарып, халықпен бірге ілесіп отыру, ұйымды алға жетелеу керек.
6. Жалпы мәдениет: театрдағы, әдебиеттегі, Әлеуметтік және саяси, экономикалық өмірдегі және т. б. жалпы үрдістерді түсіну.
7. Жобалық ойлау: өнерде ешқашан шексіз континуум болмайды, кез келген көрме немесе клиент -- бұл әрдайым жобалар, ал кез келген жобаның өз циклі бар.
Мультимедиялық арт-музейдің директоры Ольга Свиблова төмендегідей пікір білдірген:
Мен менеджер сөзін ұнатпаймын. Қазір ақша бар адамдар өнер жасай алады. Бірақ егер сіз өнерде ақша бар деп ойласаңыз, онда ол жерге бармай, зауыт ашу керек. Ақша адам табиғатын түсінетін адамдар жасайды. Өнерді сүю керек. Сондықтан, арт-менеджер осы қасиеттерді біріктіруі тиіс деп есептеймін, яғни, бірінші кезекте, ол не істеп жатқанын жақсы көреді және адам табиғатын түсінеді...
Арт-менеджер - бұл продюсер және стратег, ол бәрін көреді және оларды біріктіріп, одан дайын өнім жасай алады. Бірақ, стратегтар жоқ, қазіргі менеджерлер - бұл жобалау психологиясы бар қысқа қашықтықтағы ойыншылар, барлығы 100 метрге жылдам жүгіреді, бірақ марафонды мүлдем жүгіре алмайды. Сондықтан менің кеңесім: үлкен санаттармен ойлауға тырысыңыз, қарым-қатынас құрып, амалдарды іздеуге тырысыңыз.
Ал Триумф галереясының арт-директоры Дмитрий Ханкин былай дейді: Арт-менеджерлер қызықты болуы керек және ештеңеден қорықпауы керек. Қазіргі әлемде білім беру мүмкіндіктері зор. Көп оқу, үнемі даму, барлық жерде және әрдайым болу, көрмелерге, жаңалықтарға бару, лекциялар мен кездесулерге бару қажет. Осылайша кәсіби шеңбер бар.
Арт-менеджердің негізгі сапасын анықтайық:
1. Экономиканы практикалық түсіну
2. Бизнесті дамыту
3. Психологияны меңгеру
4. Өнер мен оның үрдістерін интуитивті түсіну, т.б.
Арт-менеджер маманына жасалған түсініктерімізді қорыта айтатын болсақ, ол - өнер объектісінің коммерциялық әлеуетін дұрыс жүзеге асыра алатын, сондай-ақ үнемі өзгеріп отыратын нарықта өзін және өз әрекеттерін тиімді ұйымдастыра алатын адам. Кез келген менеджер кәсібінде жетістікке жетуі үшін өнер мен ғылым саласында білімі болуы міндетті. Себебі, ғылым білуді үйретсе, өнер жасауды үйретеді. Мысалы, белгілі бір білімді меңгермей, сауатты музыкант бола алмайды.
Демек, арт-менеджер маманы кез келген өнер ұйымдарында ауадай қажет. Әсіресе театр өнерінде.
Арт-менеджердің кім екеніне тоқталдық. Ендігі арт-менеджментке жалпы сипаттама мен теориялық түсінік бере кетейік. Себебі, арт-менеджмент саласына келтірілген анықтамалардың барлығы тікелей театр өнеріне байланысты екендігін аңғаруға болады:
* өнер саласындағы басқару;
* өнер саласындағы кәсіпкерлік мүмкіндіктерін іске асыру бойынша қағидаттар, әдістер, құралдар жиынтығы;
* арт - индустрия саласындағы процестерді реттеуге және қоғам өмірінің экономикалық, саяси, әлеуметтік және рухани құрамдас бөлігіне ықпал етуге бағытталған қызмет;
* кең мағынада-адамның өз қызметі арқылы қоғамның деңгейі, бай және серпінді мәдени өміріне қол жеткізуге ұмтылуы;
* тар мағынада-бұл мәдени кәсіпорындарды басқару.
Арт-менеджмент - ауқымы өте кең мамандық. Арт-менеджмент - бұл табыс, креатив, басқару, жоба мен жарнама. Осы саланың маманында дамудың әртүрлі мүмкіндіктері бар. Яғни, олар -- бұл продюсерлер мен стратегтер, олар барлығының жұмысын көріп, оларды біріктіріп, одан дайын өнім жасай алады. Себебі, аталмыш кәсіп мәдениеттің барлық салаларын қамтиды. Арт менеджер маман жұмысты сапалы ұйымдастыру үшін, идеядан шындыққа қалай өту керектігін түсінуі тиіс.
Айта кетейік, ART сөзінің өзі ӨНЕР деген мағынаны береді. Олай болса, біз түсінік жасағалы отырған арт-менеджменттің қазақша баламасы - өнерді басқару. Осы жерде менеджмент ғылымына толыққанды сипаттама берген жөн. Мысалы, менеджмент (ағылшын тілінен аударғанда мanage меңгеру, ұйымдастыру деген ұғымды білдіреді) ұйымда немесе кәсіпорында жұмыс істейтін адамдардың еңбегін басқара отырып, алға қойған мақсатқа жетуді ұйымдастыра білу, әлеуметтік және білім беру үрдістерін басқару принциптері, әдістері, құралдары мен нысандарының жиынтығы [10].
Біз басты назарға алып отырған ғылым адамзат басқару ісінің заңдылықтары мен өнімді әдістерін зерттейтін пән ретінде қарастырылып жүр. Қазіргі заманғы басқару істері кейбір басқару мәселелеріне талдау жасау сияқты тар шеңберден шығып, жаратылыстану және гуманитарлық пәндердегі пайдалы білімдер мен әмбебап әдістерді пайдаланып, қaуіп-қатерді басқару, aйқын емес жaғдaйдa шешім қaбылдaу, шұғыл жaғдaйдa тaңдау жaсaу қүрделі құрылымның өзгерісін тізгіндеу, қалыптасу, өзін көрсете алу, ортамен араласу, өздігінен ұйымдасу, ұқсастықтардың біріктіруі секілді ауқымды мәселелерді жаппай қамти бастады. Яғни, әрқандай ұйымды жүйе ретінде қарастыруға болады. Сондай-ақ әлденені басқарудан бұрын оның өз-өзін басқаруы, басқаруға әзірлігі, басқаруының жүйелілігі мен табыстылығы, әсіресе жаңа деңгейге үздіксіз көтеріліп, жетіліп отыру секілділер де менеджментке жаңа мазмұндар қосқан.
Ал кәсіби өнерді насихаттауды, орындаушылардың шығармашылығы мен кәсіби өсуі үшін жағдай жасауды және кәсіби өнер жанрларын дамытуды мақсат еткен саланың мамандануын төмендегідей жіктеуге болады: әкімші; басшы; агент; жеке менеджер және бизнес-менеджер.
Ал арт-индустрияның негізгі бағыттарына мыналар жатады:
концерттік компаниялар (филармониялар, концерттік бірлестіктер, агенттіктер, концерттік іс орталықтары, көркемөнер ұжымдары);
театр-ойын-сауық кәсіпорындары (театрлар, цирктер);
студиялар (грамат жазу студиялары);
ойын-сауық бағытындағы кәсіпорындар;
шығармашылық бірлестіктер мен агенттіктер.
Осыдан шығатын түйін, Менеджмент ұғымының мәні мен мазмұны басқару түсінігіне ұқсас, жоспарлау, ұйымдастыру, үйлестіру, бақылау, ынталандыру сияқты қызметтерді де қоса атқарады.
Ал ғылыми менеджменттің негізін салушы ретінде - белгілі ағылшын ғалымы (1856-1915) Фредрик Уинстоу Тэйлордың есімі аталады. Автор ұсынған еңбекті ұйымдастыру және өндірісті басқару жүйесі алғаш рет Америкада ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр аралығында кеңінен пайдаланылған көрінеді. Осыдан кейін түрлі экономикалық мектептердің тәжірибелері мен бағыттарының жетістіктеріне қорытынды жасау арқылы дамып, қазіргі күнгі менеджментке жеткен.
Жоғарыда келтірілген теориялардан бөлек тағы да бірнеше тұжырымдарға назар аударайық. Менеджмент мақсат қоюға, жоспарлауға және саясатты қалыптастыруға міндетті. Алдымен болжам жасалады. Сол бойынша дәлелденген және жоспарланған операциялары бар ұйымдық құрылым жасау, адамдар арасында міндеттерді бөлу және жауапкершілік деңгейді белгілеу, нұсқау шығару мақсатында әр түрлі шешімдер қабылданады.
Барлық теория мен тұжырымның түйіні біз зерттеп отырған тақырыптың белгілі бір ұйым мен аудитория арасындағы тығыз байланысты білдіретіндігіне де әкеліп отыр. Себебі:
Біріншіден, менеджмент шешімдер қабылдап, оларды орындауға бағытталған жүйе ретінде аталады. Материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын пайдалану варианттарының мүмкіндігінше ең жақсы оптималдығын жүзеге асыру кезделеді.
Екіншіден, ғалым Тейлордың пікірі бойынша, мақсатқа жету үшін басқару саласында менеджерің тарапынан төрт қызмет орындалуы керек: мақсатты таңдап белгілеу, мақсатқа жету құралдарды тандау, құралдарды дайындау, нәтижелерді бақылау.
Үшіншіден, А.Файоль бойынша, менеджердің міндеттері төмендегідей болуы керек:
болжау,
ұйымдастыру,
жарлық ету (жүргізу),
келістіру,
бақылау.
Біз өз зерттеумізде бір, тіпті бірнеше де емес, көптеген кітаптар мен ақпарат көздерімен таныс болдық. Көбінің негізгі бағыты көптеген әртүрлі пәндерді біріктіру арқылы өнерді ұйымдастыруды басқару процесін анықтап, зерттеуге бағытталған. Осылайша, қысқаша шолудан кейін біз өнер ұйымын басқаруға байланысты барлық функционалды және операциялық бағыттарды қарастырамыз. Біздің зерттеу тақырыбымыз театрда, биде, музыкада және операда, сонымен қатар мұражайларда орындаушылық өнерді ұйымдастыруға бағытталған. Соның ішінде, біз театрдағы өнерді ұйымдастыру бағытына толыққанды зерттеу жүргізбекпіз.
Айта кетейік, ең жақсы нәтижеге қол жеткізу үшін өнерді жалпы теориялық қағидаларды қолдану барысында анықтауға болады. Өнерде келесідей белгілер бар [11]:
ПРАКТИКАЛЫҚ БІЛІМ. Әр өнер практикалық білімді қажет етеді, сондықтан теорияны оқып үйрену жеткіліксіз. Теориялық принциптердің практикалық қолданылуын білу өте маңызды. Мысалы, жақсы суретші болу үшін адам әртүрлі түстер мен щеткаларды біліп қана қоймай, оларды әр түрлі дизайн, өлшемдер, жағдайлар және т.б. білуі шарт. Менеджер менеджмент саласындағы диплом немесе диплом алу арқылы ешқашан жетістікке жете алмайды; ол сонымен қатар менеджер ретінде әрекет ете отырып, нақты жағдайларда әртүрлі принциптерді қалай қолдануды білуі керек.
ЖЕКЕ ДАҒДЫ. Теориялық негіз әр суретші үшін бірдей болуы мүмкін, бірақ әрқайсысының өз іс-әрекеті мен стилі бар. Сондықтан жетістік деңгейі мен орындау сапасы әр адамда әртүрлі ерекшеленеді. Өнер ретінде менеджмент те жекелендірілген. Әрбір менеджердің біліміне, тәжірибесіне және жеке басына байланысты заттарды басқарудың өзіндік тәсілі бар.
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖЕТІСТІККЕ ҰМТЫЛУ (КРЕАТИВ). Әр маманның бойында шығармашылық элементтері болады. Сондықтан ол бұрын-соңды болмаған, ақыл мен қиялдың ұштасуын қажет ететін нәрсені шығаруды мақсат етеді. Менеджмент кез-келген өнер сияқты шығармашылық сипатта болады. Ол қажетті нәтижелерге қол жеткізу үшін адами және адами емес ресурстарды тиімді түрде біріктіреді. Ол аккордтарды тиімді түрде біріктіру арқылы сәтті музыканы шығаруға тырысады.
ТӘЖІРИБЕ АРҚЫЛЫ ЖЕТІЛДІРУ. Тәжірибе адамды жетілдіреді. Әрбір маман үнемі тәжірибе арқылы білім алады. Сол сияқты менеджерлер бастапқыда сынақтар мен қателіктерді үйренеді, бірақ жылдар бойы басқару принциптерін қолдану оларды басқару жұмысында жетілдіреді.
МАҚСАТҚА БАҒЫТТАЛҒАНДЫҚ. Әр өнер нақты мақсатқа жетуге ұмтылғандықтан, нәтижеге бағдарланған. Менеджерлер ұйымның өсуіне ықпал ету үшін әртүрлі ресурстарды, ақша, материал, техника және әдістерді пайдаланады.
Жоғарыда менеджмент, арт-менеджмент, арт-индустрия сияқты ұғымдар мен олардың мақсат-міндеттерін, сауатты арт-менеджер маманының бойында кездесетін белгілерді анықтадық. Сонда театр өнеріндегі арт-менеджмент дегеніміздің мағынасы мен мәні не болды? деген заңды сұрақ туындайды. Түсінідіріп көрейік.
Егер арт-менеджментті табыс, креатив немесе жоба ұйымдастырып, басқару, жарнамамен тығыз байланысы бар, әртүрлі даму мүмкіндігіне ие, дайын өнім жасай алатын, мәдениеттің барлық саласын қамтитын, сапалы ұйымдастыруды мақсат еткен сала ретінде қарастырсақ, театр өнеріндегі арт-менеджментке түсініктеме беру жеңілдейді. Яғни, театр арт-менеджменті дегеніміз - театр өнеріндегі ұйымдастырушылық, көрерменге тың идеямен жаңа жобалар дайындаумен, аталмыш өнердің дамуы үшін әлемдегі соңғы тенденцияларды қарастыра отырып, жаңалық ұсынумен айналысатын, тіпті қарапайым көрерменмен байланыс тәсілдерін қадағалап, ұйымдастыратын, театр мен халық, театр мен билік, театр мен өзге өнер ошақтарының тығыз байланысын, сондай-ақ қарапайым белгілі бір қойылымның көркемдік деңгейінен бөлек, оның халыққа ұсыну тәсіліне араласуға қауқарлы, ұйымдастыратын сала.
Жалпы өнер өндірісінің экономикалық, шығармашылық тиімділігін арттыру, дамыған техника мен технологияларды енгізу, көптеген ресурстарды ұтымды пайдалану есебінен кірісті арттыру мен көздеген мақсаттарға жету жолында менеджменттің атқарар қызметі айтарлықтай жоғары. Театр менеджменті де - менеджмент. Яғни, оның бастау алу кезеңдеріне тоқталмай өтуге болмайды. Сол себепті, артқа бір шегініс жасап, менджменттің өзіндік даму мен қалыптасу жолдарына тоқталып, зерттеуімізді ары қарай жалғастыратын боламыз.
І кезең - Ежелгі кезең. Басқару өнері басқару туралы ғылым адамдар топ болып жұмыс істеу жағдайында қолданылған. Алғашқы қауымдық құрылыста қауым жетекшісінің немесе ру басшысының көмегімен бірігіп тіршілік еткен.
ІІ кезең - индустрияның даму кезең (1776-1890). Бұл кезеңдегі мемлекет басқарудағы еңбек бөлінісің әртүрлі формаларын анықтап, мемлекет пен мемлекет басшысының міндеттеріне сипаттама берген ғалым - Адам Смит.
ІІІ кезең - басқаруды бір жүйеге (систематизация) келтіру кезеңі (1856-1960). Басқару ғылымы үнемі даму үстінде. Сондықтан басқару бағыттары мен мектептері үнемі өзгеріп отырады. 19 ғасырдағы Өнеркәсіп революция болған кезде қабілеті жететін жұмысшылардың барлығын үйретіп, оқытып, кәсіпорын иесінің мақсатын орындау үшін сол қызметкерлерді пайдаланған екен. Яғни, солар - алғашқы менеджерлер саналады.
IV кезең - ақпараттар кезеңі (1960 жылдан бері қарай бүгінгі күнге дейін).
Осы орайда айта кетейік, дамыған мемлекеттерде мемлекеттік басқарудың тиімділігінің жүзеге асырылу механизмі келесі салаларда жүзеге асырылады:
* жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік институттармен жəне жоғарғы атқарушы билік органдарымен байланысы горизонтальді жəне вертикальді түрде жүргізіледі;
* аймақты жəне жергілікті ұйымдастыру жүйесінде;
* басқару жүйесі жəне əдісі, əкімшілдік іс-шаралар жəне үрдістер;
* мемлекеттік қызмет жəне кадрлар дайындау саясаты;
* мемлекеттік қаржыны басқару жəне бюджеттің орындалуы.
Қорыта айтқанда, театр арт-менеджментінің мәні оның халық пен өнер ұжымының етене, тығыз байланыстылығында, ал мазмұны төмендегідей. Жоғарыда келтірілген тармақтар менеджмент ғылымның да, өнердің де ерекшеліктерін біріктіретіндігін айқын көрсетеді. Ол белгілі бір әмбебап шындықты қамтитын білімнің ұйымдастырылған құрылымына ие болғандықтан, ғылым ретінде қарастырылады. Бұл өнер деп аталады, өйткені басқару белгілі бір дағдыларды қажет етеді, бұл - менеджерлердің жеке қасиеттері болып табылады. Яғни, аталмыш ғылым (арт-менеджмент - авт.) білімдер мен дағдыларды қолдануға қатысты білім мен өнерді қарастырады. Театр менеджерін үш сөзбен сипаттайтын болсақ, мынандай схема шығаруға болады: жаңа жобалар - креатив - ақша. Яғни, менеджер деп көрермен тартумен айналысатын, ұйымға кіріс көзін тартып отыратын, ұйым мен көрерменді түрлі бағытта байланыстырып, елге тың идеяларымен ықпал ететін білікті басшыларды айтуға болады.
Осылайша, театр өнеріндегі арт-менеджмент те - бұл өнер деп айтуға болады. Белгілі бір принциптерді қолдануды талап етеді. Кейде тіпті оны жоғары деңгейдегі өнер деп бағалауға болады. Өйткені ол жұмыста адамдардың көзқарасы мен мінез-құлқын қалаған мақсаттарға жетелеумен айналысады.
1.2 Театрдың даму жүйесіндегі арт-менеджменттің негізгі факторлары
Театр дамуының алғашқы кезеңдерінде - халықтық фестивальдарда: ән, би, музыка және драмалық әрекет ажырамас бірлікте өмір сүрген. Әрі қарай даму және кәсібилендіру процесінде театр өзіндік синтездігін жоғалтып, үш негізгі түрі қалыптасты: драма театры, опера және балет, сондай-ақ аралас формалар. Театрдың даму жүйесіндегі арт-менеджменттің факторларына тоқталмас бұрын, театрдың дамуын сөз еттік. Ал көрерменге рухани демалыс сыйлайтын, көркем-эстетикалық қуаты мықты ұжымдық сала - театр өнерінің даму жүйесіндегі арт-менеджер маманының алатын орны орасан. Театр жүйесіндегі басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету үшін оның барлық факторларын ескеру қажет. Бірақ оны білу - жүйеленіп, негізгі факторлар анықталған кезде ғана мүмкін болады.
Аталмыш зерттеу жұмысымызда өнер менеджментін көбінесе көркем, экономикалық, әкімшілік және әлеуметтік көзқарастар арасындағы күрестің үнемі жүргізіліп тұратын өнер өрісінің бөлігі ретінде талдауды бастадық. Қазіргі таңда өнер саласында қызмет ететін менеджерлердің қызметтік әлеуетін арттыру керек. Себебі, бұл сала мамандарына бизнесті басқару, қаржылық сауаттылық, экономика мен психология салаларын жетік меңгеру шарт. Яғни, өнер арт-менеджерінің негізгі мақсаты - ұйым мен жалпы ұжымның жан-жақты жетістікке жетуін қамтамасыз ету. Яғни, өнер қалаған нәтижеге жету үшін білім мен дағдыларды қолдануды қамтиды. Ең жақсы нәтижелерге қол жеткізу үшін өнер мен жалпы теориялық қағидаларды (принциптерді - авт.) қолдануға болады. Қандай да бір шет ел ғалымдарының анықтамасына назар аударсақ, барлығы да арт-менеджментті ғылым әрі басқару өнері деп тұжырым жасайды. Демек, театр арт менеджменті - киім ілгіштен басталатын мекеменің барлық әкімшілік шаруасына, спектакльдердің көрерменге ұсынылуына, сондай-ақ артистердің ел алдында иммидж қалыптастыруына атсалысатын, өнерге қызмет ететін ғылым саласы.
Біз өмір сүріп жатқан ақпараттық (кейде нарықтық деп те айтып жатамыз - ред.) дәуірде барлық мекемелерде, өнер ұйымдарында менеджерлер қызмет атқаратыны жасырын емес. Қазіргі менеджерлер, бұрынғы жоғарыдан бұйрық алып, тек өз міндетін орындайтын басшы емес, әрбір істің басы қасында болып, өзі жетекшілік етіп жатқан ұйымының барлық деңгейдегі іс-әрекеттеріне қанық, іс жүзінде болып жатқан кез келген жағдайларды талдап, саралау арқылы шешім қабылдап, ойын жүзеге асыратын маман немесе қызметкер. Ондай маман менеджмент негіздерін толық меңгерген, басқаруда бар оқыған теорияларымен шектелмей, ой-өрісі жоғары, жаңашыл, кез келген тығырықтан ақылмен шығатын, көрегендік пен тапқырлық қасиеті мол, жылдам шешім шығаруға қабілеті жетуі керек.
Менеджментті ғылыми көзқарастар тұрғысынан келесі факторларға бөлуге болады: өнер, тәжірибе және басқарудың ғылыми табиғаты. Бұл факторлар басқаруға ғылыми көзқарастардың әртүрлілігін және олардың мазмұнын сипаттайды. Өнер менеджменті, яғни арт-менеджмент - Батыс-Еуропа мәдениетінде ежелден бері қалыптасқан шығармашыл һәм іскер тұлғалар айналысатын сала. Оның атқаратын қызметінің ауқымы өте кең. Аталмыш саламен тек арнаулы кәсіби даярлықтан өткен адамдар ғана айналысады. Дәл осы мамандарының арқасында театр, концерт және көрме залдарына көрермендер көп келеді. Ал енді театрдың даму жүйесіндегі арт-менеджменттің ақаратын қызметін диаграмма ретінде көрсетейік. Яғни, арт-менеджер атқаруы міндетті қызметтер ретін анықтадық (1-диаграма):
Әлем елдерінің тәжірибесінде бүгінде менеджер дүниеге келді (Менеджер родился - авт.) деген сөздің орнына менеджер тәрбиелеп шықтық (Менеджеры сделаны - авт.) деген сөз қолданылады. Себебі, ғылым - тамыр болса, өнер - жеміс. Театрды халықты рухани-адамгершілік пен ізгілікке тәрбиелеудің аса маңызды құралы десек, арт-менеджмент те театрдың сапалы қызмет көрсетуі үшін ауадай қажет.
Театр арт-менеджменті - театр және ойын-сауық ұйымдарындағы шығармашылық және өндірістік процесті материалдық-техникалық, қаржылық, кадрлық қамтамасыз етуге бағытталған жоспарлаудың, ұйымдастырудың, ынталандырудың және басқарудың әкімшілік процесі, театр ғимараты мен сахна жабдықтарының жұмысын басқару.
Қазіргі жаһандану толқынында адамның жекелігі, тіпті түгелдей бір ұлттың өзіндік ерекшелігі, даралығы батыстандырудың құралы болып табылатын бұқаралық мәдениеттің ықпалында жойылып кетеді, саясаттың немесе мақсаты бұлыңғыр қоғамның қолшоқпарына айналады. Әлемдік стандарт, әлемдік өркениет сияқты ғаламдық өзара әрекеттестік, қарым-қатынас негізінде мәдениеттердің бір-біріне сіңісуі жүріп отырады. Яғни, әлемде саяси мәдениет те шет қалмай өз қызметін атқаруда. Бұл жердегі саяси мәдениет - құндылықтардың, ұстанымдардың, білім мен көзқарастардың, құралдар мен тәсілдердің, көріністер мен өмір нормаларының, бағыт-бағдарларының және олардың белгілерін білдіретін жүйе болып табылады. Біз зерттеуге алып отырған арт-менеджмент теорияларының барлығы саяси мәдениет ғылымынан алынады. Себебі, аталмыш сала қоғамның әлеуметтік-мәдени модернизациялануының ғылыми негізделген көзқарастарының және қоғамның әлеуметтік-мәдени өмірінің негізгі қағидаларының жиынтығы. Сонымен қатар, кейбір ғалымдардың айтуынша, мәдени саясат дегеніміз - қоғамның негізгі құндылықты бағыттары мен тұлғаның жасампаз бастамасын қалыптастыратын әрбір дамыған мемлекеттің басты идеологиялық тұғырнамасы. Мәдени саясат пен өнерді басқаруда көркем, қаржылық және әлеуметтік көзқарастарды теңдестіретін репертуар құру кезінде өнер ұжымының көркемдік жетекшілері бұл шешімдерді қандай да бір жолмен негіздеуі керек.
Театрды әлеуметтік және көркемдік даму динамикасының құрылымдық элементі ретінде зерттеу қазіргі кездегі театр өнері саласындағы қазіргі заманғы зерттеулер мен басқарудың маңызды міндеттерінің бірі болып табылады. Яғни, қазіргі заманғы театр өнерін сипаттайтын және соған қызмет ететін жаңа мәдени-этнобағдарлы, зерттеу мен жобалауға бағыталған, отандық мәдениетке қызығушылық арттыратын арт-менеджмент саласын дамыту қажет.
Театр саласында көркемдік басқару функцияларын мемлекеттік ұйымдастырушылық, әдістемелік және басқарушылық құрылымдар тиімді жүзеге асырады. Барлық қызметкерлердің шығармашылық белсенділігін зерттеуге, ұйымдастыруға, ынталандыруға және танымал етуге бағытталған мамандандырылған мекемелердің желісі құрылып, кеңейтілу керек. Шығармашылық қатынастарды орнатуға ықпал ететін тұрақты ұйымдастырушылық формалар (көрмелер, фестивальдар, конкурстар, фестивальдар) табылды. Жалпы арт-менеджерлік немесе шығармашылық - қоғамның рухани мәдениетінің маңызды құрамдас бөлігі, мәдени құндылықтардың дамуына, өнерді жасаумен және таратумен байланысты халықтың әлеуметтік-мәдени белсенділігінің көрінісі.
Біз әлемдік үздік тәжірибені зерт - те - уге атсалысудамыз. Ауқымды талқылаудан, бірнеше этапты сүзгіден өткен Тұжырым - дамалар мен жобаларды қарастырдық. Нағыз шығармашылық ізденістеміз. Мәдениет, соның ішінде театр өнері де өз алдына күрделі сала. Себебі, мұнда қандай да бір есеп жасау, дамудың нақты болжа - мын анықтау немесе белгілі бір формуланы жасау мүмкін емес. Әлемнің қай мемлекетінде болсын, мәдениеттің, театр өнерінің нақты стандарттары мен нормативтері жоқ деп сенімді түрде айта аламыз. Қазіргі таңда мәдениетті адамды оқитын кітабы, көретін фильмдері, тыңдайтын ән - дері, өмір сүріп жатқан айнала - сы тәрбиелеуде. Сондықтан, мәдениет саласында сапалы өнім әзірлеу, дұрыс құндылықтарды қалыптастыру өте маңызды. Біз тек өнерді басқару арқылы, қоғамға пайдалы әрі ақпаратты кең таратуды, өнерді дұрыс ұйымдастыру тетігін зерттеуге күш салдық.
Зерттей келе, театр арт-менеджментінің негізгі функциялары мен факторларына тоқталмас бұрын, ерекшеліктері мен басымдықтарын төмендегідей бөліктерге іріктедік [12]:
қоғамдағы өнердің жұмыс істеуі мен дамуын ұйымдастыру, көркем және шығармашылық іс-шараларды (фестивальдар, концерттер, қойылымдар, қойылымдар, көрмелер, конкурстар, шеберлік сыныптары және т.б.) әзірлеу және өткізу;
мақсатты әлеуметтік-мәдени жобалар мен бағдарламаларды тиімді іске асыруға бағытталған шығармашылық-өндірістік және жарнамалық-маркетингтік қызметті қамтамасыз ету;
өнер туындыларының қоғамның әлеуметтік-мәдени ортасына әсер ету процесінде көмек көрсету;
көркем және тарихи мұраға қатысты өнер туындыларын көпшілікке тарату;
кәсіби, әлеуметтік және білім беру қызметі арқылы көркемдік және эстетикалық құндылықтарды, идеалдар мен жеке көзқарастарды қалыптастыру;
мәдениет пен өнер саласындағы мамандардың табысты жеке және кәсіби қалыптасуы мен дамуы үшін жағдай жасау;
театр өнерін дамыту, әлеуметтік-мәдени ортаны қалыптастыру, көркемдік білім беру мен тәрбиелеу туралы негізделген шешімдердің әзірленуін және қабылдануын қамтамасыз ету.
Арт-менеджменттің (өнерді басқарудың) тиімділігі ұйым жұмысының соңғы нәтижелерімен анықталады және ұйымдастырушылық-басқарушылық қызметтің деңгейін көрсетеді. Жалпы алғанда, менеджмент ғылымының өзі әлемдік экономиканың дамуымен қатар дамып келеді.
Кез келген бағыттағы театрлардың көркемдік басқару функциялары болады. Ал біз сол өнер ұйымдарының, яғни арт-менеджменттің функциялары мен оларға келтірілген мінездемелер ұсынамыз. Арт-менеджердің 11 функциясын сәйкес 11 сипаттама келтірдік.
Кесте төменде көрсетілген (1-кесте):
Кесте атауы
Арт-менеджмент функциялары
Сипаттамасы
Мақсат қою
Мақсатты театр сферасының болжалды күйінің бейнесі ретінде қалыптастыру және оны көркемдік практиканың объективті нақты нәтижесіне енгізу.
Болжау (грек тілінен аударғанда prognosis - болжау, болжау)
Өткен және қазіргі қызметі мен өзгерісі туралы деректерді талдау негізінде театрдың даму тенденцияларын, болашағын және стратегиясын анықтау.
Жоспарлау
Мақсат-міндеттер мен индикатор-критерийлердің қарқыны мен даму мәдениетін және театр саласындағы жобалар мен бағдарламаларды, әлеуметтік-мәдени жүйелер мен компоненттерін, дамуын оңтайландыруды, мақсатқа бағынуды ескере отырып анықтауға бағытталған процесс ресурстар мен факторларды реттеу.
Шешім қабылдау
Театрдың әлеуметтік-мәдени жағдайын жүйелі талдау мен ақпараттық қамтамасыз етуге негізделген мәселені шешудің бір нұсқасын ғылыми негізде таңдау.
Ұйымдастыру
Тұтас бөліктердің арасындағы қатынасты қалыптастыруға және жақсартуға әкелетін процестердің немесе әрекеттердің жиынтығы; көркемдік процесс субъектілерінің қызметін театр индустриясының жұмыс істеуі мен дамуының біртұтас жүйесіне келтіру.
Іске асыру (реализация)
Жоспарды, жобаны, бағдарламаны, идеяны, ниетті және т.с.с. көркем тәжірибеге енгізу.
Координация
Театрдағы шығармашылық ұжымы мен өзге өнер ұйымының мақсатқа қол жеткізу құралдары іс-қимылдарының функционалды өзара тәуелділігін құру және үйлестіру.
Реттеу
Көркемдік процестегі тепе-теңдікті сақтауға және оған реттеушілерді (нормалар, ережелер, мақсаттар, байланыстар) енгізу арқылы оны дамытуға бағытталған мақсатты бақылау әрекеті процесі.
Мотивация (от лат. moveo - фактор)
Көркемдік іс-әрекет бойынша хабардар болу, бағалау, олардың күтілетін нәтижелері және осы негізде мотивтерді қалыптастыру.
Ынталандыру
Көркемдік іс-әрекеттің субъектісін іс-әрекетке, сыртқы белсенділікке баулу процесі.
Бақылау, тексеру, реттеу
Қабылданған ережелер мен ережелерге сәйкес әлеуметтік-мәдени жүйенің жұмыс істеуі мен дамуын қамтамасыз ету мақсатында бақылау және мониторинг.
Осылайша, қазіргі заманғы театр менеджменті мәдени және өнер институттарының философиясы мен миссиясына сәйкес бірқатар тактикалық және стратегиялық шаралардың дамуын және жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін, әлеуметтік-мәдени қызметтегі мақсаттар, принциптер, функциялар мен технологиялар жүйесі деп айтуға толық негіз бар.
Бүгінгі таңда біздің қоғам ерекше қиын, көбінесе қарама-қайшы, бірақ тарихи тұрғыдан болмай қоймайтын және қайтымсыз қайта құруды жүзеге асыруда. Әлеуметтік-саяси өмірде бұл тоталитаризмнен демократияға, экономикада - әкімшілік-командалық жүйеден нарыққа көшу. Қоғамда болып жатқан мұндай өзгерістер, экономикада, біздің барлық өмір салтымызды күрделі етіп, біздің өзімізді өзгертуді талап ететіндей. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, бұл өзгерістің маңызды бөлігінің бірегейі - менеджмент ғылымы мен өнерін толыққанды меңгеру. Дәл бүгінгі күннің картинасымен қарастыратын болсақ, Қазақстандағы театр менеджменті теориялық та, практикалық та тұрғыдан игеруде әлі айтарлықтай жетістікке жете қойған жоқ. Дей тұрғанмен, заманнан қалмауға тырысып, түрлі жобаларды ұйымдастыруда бастамашыл болып келеді.
Профессор Е.М. Короткой басқару тиімділігіне қол жеткізу үшін келесі қағидаттар (ережелер) жүйесін ұсынды [13]:
1) басқарудағы басымдықтар қағидаттары. Олардың негізгілері - адам факторының, мотивацияның, кәсібиліктің басымдықтары;
2) басқарушылық қызметке бағдарлау қағидаттары: мақсаттар, миссиялар мен басқару стратегияларын әзірлеу, сапаны қамтамасыз ету, шығармашылық жағдай жасау (ойлану жүйесі);
3) сыни факторлардың қағидаттары: уақыт факторы, ақпараттық технологиялардың дамуы, тиімді ынтымақтастық пен серіктестіктің нысаны ретінде корпоративті сипат.
Тиімділікті басқару - бұл ұйымда қызмет етіп келе жатқан арт-менеджердің үнемі және жүйелі түрде шешуі керек басты міндеті. Тек осы тәсіл ғана ұйымның мақсаттарына сәйкес келетін нәтиже алуға мүмкіндік береді. Нәтижелерді мақсаттармен салыстырудың негізі ұйымның басқару моделіне сәйкес келетін және басқару тиімділігін бағалау мен критерийлерін ескеретін тиімділікті бағалау жүйесі болып табылады.
Алдымен мемлекеттік басқару тиімділігін арттыруға бола ма? Оның қандай мехнизмдерін қарастыруға болады? деген сұрақтарға жауап іздегеніміз дұрыс. Мемлекеттік басқару тиімділігін арттыру механизмі дегеніміз - бұл тек мемлекеттік мекемелердің құрылымы мен штаттарын өзгерту ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік органдардың өкілеттілігін қайта қарау, осы өкiлеттiктерi мен қызметтерін іске асыру тетіктерін жетілдіру болып саналады. Бірақ, мемлекеттік басқару тиімділігін арттыру мəселелері қоғамға маңызды жəне қажетті мемлекеттік қызметтерді ескере отырып шешілуі тиіс. Мемлекеттік оргaн қызметінің тиімділігі oның бaқылауындағы салалардың көптігінe eмeс, елдегі қоғамдық мүдделердің сақталуына, саяси жəне құқықтық механиздердің нəтижелілігіне байланысты. Тиімділікті басқару тəжірибесі жайлы толыққанды ақпарат беруге болады. бұл ұғымды кейбір деректерде нəтиже бойынша басқару деп те атап жатыр. Жаңа мемлекеттік менеджмент (ЖММ) атауымен белгілі болған мемлекеттік басқарудағы жаңа тəсілдемелердің дамуынан бастау алған. Осындай тəжірибе ең алғаш рет 1980 жылы экономикасы жоғары дамыған бірқатар елдердің мемлекеттік секторын реформалауда қолданылған көрінеді. Ол елдерге: Жаңа Зеландия, Австралия, Ұлыбритания сияқты алпауыт елдер жатады. Жаңа қоғамдық басқарудың пайда болуы мемлекеттік сектордың рөлі мен оның тиімділігіне, сонымен қатар мемлекеттік мекемелердің жұмысы жəне олардың қызмет көрсету сапасына қойылатын талаптарына және көзқарастардың өзгеруіне байланысты болды. Жаңа мемлекеттік менеджмент негізінде мемлекеттік саналатын жəне жеке ұйым ретінде тіркелген мекемелердегі басқару тетіктерінің ұқсастығы, сондай-ақ нарық қағидаттарын енгізу арқылы мемлекеттік басқару тиімділігін арттыру мүмкіндігі туралы тұжырымдама жатқанын айта кету керек.
Жалпы алғанда, шет елдерде тиімділікті кең жəне тар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz