Теледидардың бала психологиясына әсері
Балаларға арналған хабарларға талдау: ұйымдастырылуы, құрылымы және тәрбиелік мәні
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ТАРАУ. БАҚ-тың БАЛА ТӘРБИЕСІНЕ ЫҚПАЛЫ
Теледидардың бала психологиясына әсері
Балаларға қазіргі ақпараттық технологиялардың теріс әсері
2ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН АРНАЛАРЫНДАҒЫ БАЛАЛАР БАҒДАРЛАМАЛАРЫНА ШОЛУ
2.1Қазақстан, Хабар және Еларна арналарындағы бағдарламалардың бағыттары
2.2 Қазақ тіліндегі тұңғыш балаларға арналған Balapan арнасына шолу
2.3 Тәуелсіз телеарналардағы балалар бағдарламалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңдағы еліміздің басты мақсаты - өркениетті елдердің қатарына қосылу, бүкіл әлемдік білім кеңістігіне еніп, дамыған елдермен терезесі тең ұлтқа айналу. Ендеше, бұл жолда мемелекетіміздің алдында көптеген атқарар жұмыстар тұр. Соның бірі - болашақ ұрпақ тәрбиесі. Жаһандану дәуірі қызу жүріп жатқан кезеңде алпауыт мемлекеттердің жетегінде жұтылып кетпес үшін ұлттық білім беру жүйесін тың арнаға, жаңа сапаға жеткізуіміз керек. Замана талабына сай баланың білімі мен білігі екінші орынға түсіп, басты орынға оның тұлғасын жан-жақты дамыту, ұлттық тәлім-тәрбиені сіңірту міндеті алға қойылды. Демек, өмірге келген сәбиге туыла салған сағаттан бастап жан тәрбиесін беру - бүгінгі күннің басты міндеті. Азаматты тәрбиелеу - мемлекеттің мойнындағы мәселе. Әр елде осы мәселеге қатысты тәрбие берудің өзіндік идеологиясын жасаудың әр ұлтқа тән үрдістері бар. Яғни баланы балабақшаға барғаннан бастап, күнделікті көріп жүрген теледидарынан, оқып жатқан оқулықтарынан бастап осы мәселені жан-жақты қарастыру керек.
Теледидар - бүгінде біздің өміріміздің ажырамас бөлігіне айналған. Әсіресе, бүлдіршіндер мен жеткіншектер тарапынан жоғары сұранысқа ие болып отырған бұл ақпарат құралының қоғамдағы алатын орны зор. 2000 жылы Германияда балалар мен жасөспірімдер арасында Егер елсіз-жұртсыз айдаладағы аралға апарып тастаса, өздеріңмен не алар едіңдер? деген сұраққа олар бірінші орында теледидар, компакт дискілер, екінші орынға - тамақ, тек үшінші орынға ғана өз ата-аналарын қойған екен. Бүгінгі біздің қоғам жағдайы да осыған келіп тұрғаны анық.
Диплом жұмысының өзектілігі: Бүгінде балаларға арналған бағдарламалар арналарымызда санаулы ғана. Соның өзінде олардың көбі - орыс тілінде. Яғни, балалар журналистикасының дамуына қолдау аз. Екіншіден, көптеген телеарналар балаларға арнап шығарылатын бағдарламаларға қаржы көп кететінін және бұл шығыннан телеарна қаржысының ақталмайтынын алға тартады. Сондықтан да болар, кейбір арналарымызда балаларға арналған хабарлар атымен жоқ. Ендеше, біздің еліміздің болашағы болар бүлдіршіндер қара жәшіктен қандай тәлім-тәрбие алуда?
Келесі мәселе, балаларға арналған бағдарламалардың сапасында.
Әлди,әлди,әлдиім,
Жарасымды сән биің.
Өзіңе тән өмірің.
Адал болсын көңілің,- деп сәбиді әженің әдемі бесік жырымен тәрбиелейтін ұлттық құндылықтарымызды бойына сіңірген балалар бағдарламалары жоқтың қасы. Ендеше, олардың тамашалауына тұратын қызықты, әрі мазмұнды бағдарлама жасап шығаруға аянбай жұмылу шарт.
Қазіргі уақытта ұлттық арналарымыз болсын, немесе жеке арналарды қарасаңыз да зорлық-зомбылыққа негізделген үрейлі, мейірімсіз көріністерді жиі кездестіруге болады. Экрандағы көріністі шынайы өмірден ажырата бермейтін бүлдіршін көргенінің бәрі дұрыс деп қабылдары хақ. Осылайша, оның психикасы мен дүниетанымы теріс қалыптаса бастайды. Ал, баланың әлемі тазалық пен әдемілік, жақсылық пен жылылыққа құрылуы керек. Сонда ғана біздің қоғам түзеледі. Ендеше, менің ғылыми жұмысымның өзектілігі, біздің телеарналардағы балалар бағдарламалары балаларға қалай тәрбие беруде, олардың жасалу технологиясы қаншалықты сапалылығын анықтау. Сонымен қатар, балаларға қазіргі ақпараттық технологиялардың теріс әсеріне талдау жасай отырып, Қазақстан арналарындағы балалар бағдарламаларына шолу жасай келе, белгілі бір қорытындыға келу болып табылады. Еліміздің көптеген бұқаралық ақпарат құралдары балаларға арналған телеарна ашу керектігі жөнінде көптен бері мәселе көтеріп келеді. Шындығында да, мемлекетімізде осы бағытта жұмыс істейтін қазақ тіліндегі жалғыз арна ол -Балапан арнасы. Ол арнаға да жеке тоқталатын боламыз. Менің дипломдық жұмысымның өзектілігі, балаларға арналған бағдарламалар мен арналардың баланың тұлға болып қалыптасуына, өмірден өз орнын тауып, кәсіби қабілеттерін шыңдауға және әлеуметтенуіне тигізер әсері мен пайдасын дәлелдеу болып табылады. Статистикалық есеп балалар мен жас - өспірімдер телеаудиторияның, аудио - бейнелік медиатекстердің ең белсенді көрушілері екенін көрсетіп отыр. "Ба - ла - лар мөлшермен 2 жастан бастап, теле - ди - дар көре бастайды. Нағыз амери - кан - дық бала өз уақытының шамамен 30%-ын теледи - дардың алдында өткізеді. Ол орта есеппен мек - теп - ке бар - ғанша 5 мың сағат, мектеп бітіргенше 19 мың сағат экран алдында оты - ра - ды", дейді американ - дық зерттеушілер. Демек, осы аралықтағы уақытта бала өзіне қажетін ала алды ма және бүгінгі заманғы балалар хабарлары қандай деңгейде болуы керектігіне ғылыми жұмыс барысында талдау жасалды. Ол үшін Қазақстан ұлттық арнасы, Еларна, 31 арна, КТК, НТК, Balapan телеарналарындағы балаларға арналған бағдарламалардың сапалық деңгейі, балалар бағдарламасын шығаруда басы-қасында жүрген шығармашылық топтың жұмысы қандай дәрежеде деген мәселелер қарастырылады. Дипломдық жұмыстың зерттелуі осы аталған бағдарламалар мен арналардың жұмысын зерттеу деңгейінде жүргізілді.
Дипломдық жұмыcтың зеpттеy ныcaны: Қазақстан, Хабар, Еларна және Balapan арналарындағы балалар хабарлары.
Дипломдық жұмыcтың мaқcaты мен мiндеттеpi: Абай атамыздың Балаға көбінесе үш алуан адамнан мінез жұғады. Біріншісі - ата-анадан, екіншісі - ұстазынан, үшіншісі - құрбысынан. Солардың ішінде, бала қайсысын жақсы көрсе, сонысынан көбірек жұғады деген дана сөзі бар. Ал бүгінде бұл үшеуіне де бағынбайтын әлемнің түкпір-түкпірінен ақпараттар ағыны ағылтып әкеліп жатқан балаға әсер етуші төртінші фактор - теледидар. Зерттеу жұмыстың негізгі мақсаты бүгінгі ақпараттар тасқыны ғасырында жаһандану қаупі көптеген ұлттардың алдында басты мәселе болып тұрғанда балаларға қажетті дұрыс ақпарат беру мәселесін еліміздің телеарналары қалай жүзеге асырып жатыр және болашақ ұрпақтың әрбір мүшесі болып табылатын балалардың тұлға ретінде дұрыс қалыптасуына керекті бағдарламаларды салыстыру, сараптау нәтижесінде анықтап, ғылыми тұрғыдан баға беру.
Ғылыми жұмысты зерттей келе мына міндеттерді іске асыру керекпіз:
Теледидардың бала психологиясына әсерін зерттеу;
Балаларға қазіргі ақпараттық технологиялардың теріс әсерін талдау;
Қазақстан, Хабар және Еларна арналарындағы бағдарламалардың бағыттарын қарастыру;
Қазақ тіліндегі тұңғыш балаларға арналған Balapan арнасына шолу;
Тәуелсіз телеарналардағы балалар бағдарламаларына анализ жасау.
Міне, осы аталған мәселелерді жүзеге асыруда балалар бағдарламаларының атқаратын қызметін көрсету ғылыми жұмыстың алға қойған негізгі мәселелерінің бірі.
Дипломдық жұмыcтың әдic-тәciлдеpi: Дипломдық жұмысты зерттеу мәселесіне байланысты телевизиялық, этнопедагогикалық, психологиялық, ғылыми-педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге талдау; қазақ телеарналарының тәжірибелерін зерттеу, бақылау, сауалнамалар жүргізу, жинақтау және қорытындылау; эксперимент жүргізу, алынған нәтижелерді сұрыптау, ғылыми тұрғыда өңдеу әдістері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыcтың деpеккөздеpi: Телехабар дайындауға қатысты Қ. Тұрсын. Қазақ теледидары, М. Барманқұлов. Телевидение, деньги или власть, Н. Омашев. Ақпарат әлемі, Бекниязов. Т. Демократиялық қоғам және баспасөз және өзге де теориялық еңбектер пайдаланылды. Сонымен қатар, бала психологиясын танып білуде И.М.Никольская, Р.М.Грановская, А.В. Запорожец, Л. Рубинштейн және өзге де психологиялық, педагогикалық еңбектер пайдаланылды. Тақырыпты тереңірек аша түсу мақсатында Қазақстан Республикасының ресми құжаттары: Конституция, Білім туралы заң, Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы, Бұқаралық ақпарат құралдар туралы заңнамалық құжаттары пайдаланылды. Бүгінгі таңдағы балалар бағдарламасына қатысты айтылатын сын-пікірлерді білу мақсатында Смағұл Елубай, Жолдасбек Дуанабай, Асқарбек Құсайыновтың және өзге де авторлардың газет-журнал беттерінде жарияланған мақалаларындағы дәйектер алынды. Қазақстан арналарына шолу жасағандықтан тікелей электронды сайттарды пайдаландық https:qazaqstan.tv, https:khabar.kzru, https:balapan.tvlive, https:elarna.kzruonlinetv.
Дипломдық жұмыcтың ғылыми жaңaлығы. Телеарна, интернет жалпы, электрондық ақпарат құралдары бүгінгі күнде қарыштап дамып келе жатқаны анық. Сондықтан, олардың зиянды жақтарын қанша айтқанымызбен, олар қоғамның басты қозғаушы факторлары болғандықтан, біз ешқайда қашып құтыла алмасымыз белгілі. Ендеше, менің ғылыми жұмысымның негізгі жаңалығы, телеарнаның тек ақпарат беруші, немесе баланың санасын шетелдік өнімдермен улаушы ғана емес, жас ұрпақтың тұлға болып қалыптасуына, оның әлеуметтік ортадан өз орнын табуға, сондай-ақ, кәсіби жағынан шыңдалуына өзіндік үлес қосу теледидардың негізгі атқарушы функциялары екенін ашып айтып, ғылыми тұрғыдан дәлелдеу болып табылады.
Диплом жұмысының теориялық мәні. Еліміздің жас азаматын қазақстандық отансүйгіштікке тәрбиелеу, белсенді өмір позициясын қалыптастыру барысында балалардың әлеуметтік бастамаларын дамытатын телеарналардың бағдарламаларын жетілдірудің маңызы зор. Бұнда еліміздің телеарналарында қандай бағыттағы бағдарламар әзірленеді, еліміздегі мемлекеттік және мемлекеттік емес арналардағы бағдарламалардың айырмашылықтары, бұл бағдарламалардың сапалық ерекшеліктері, жетістіктері мен кемшіліктері, жалпы, отандық арналардың бала тәрбиесіне, қалыптасуына берер пайдасы қандай деген мәселелер айтылады. Қазақстан, Хабар және Еларна телеарналарының жұмысы, олардың балаларға танымдық, көңіл-көтерушілік, оқыту телевидениесін, медиа кеңістікте білім беру мақсатына арналған бағдарламалардың бүгінгі ақпараттық кеңістіктегі орны мен олардың тәжірибелік ерекшеліктері жайлы айтылады.Технологияның жедел әрі шарықтап дамуына байланысты бүгінде теледидардың зиянды және пайдалы қырлары жайлы көптеген бұқаралық ақпарат құралдары дабыл көтеруде. Бұл мәселе тек қана біздің елімізде ғана емес, әлемнің көптеген елдерінде басты мәселенің бірі болып тұр, телеарнаның әсері жайлы электрондық және басылымдық ақпарат құралдары бұл мәселеден сырт қалып отырған жоқ. Осы аталған мәселелер жайында дипломда сөз болады.
Диплом жұмысының практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысын жоғары және орта мамандандырылған оқу орындарының журналистика факультеті студенттерінің өзіндік ғылыми жұмыстарында, журналистика пәні бойынша білім беретін ЖОО-да қолдануға болады.
Диплом жұмысының құpылымы. Диплом жұмысы кіpіспeден, екі бөлімнен, қоpытынды және пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тізімінен тұpaды.
1. БАҚ-тың бала тәрбиесіне ықпалы
Теледидардың бала психологиясына әсері
БАҚ-тың бала тәрбиесіне ықпалы туралы пікірлер бір арнаға тоғыспайды. Бір пікірлер теледидардың бала санасына оң ықпалы бар екенін дәлелдесе, енді бір пікірлер кері әсерін айтып, оны дұрыс пайдалана білудің жолдарын іздестіруді қажет деп санайды. Бүгінде алпыстан аса телеарналардың бағдарламаларын тамашалауға мүмкіндіктері бар оқушылар мен жастар үшін олардың неге көңіл бөліп, қандай бағдарламалардың оларға қажет емес екенін тәрбиелеудің кезі жеткен тәрізді. Өйткені бір ғана тыйым салумен, яғни үйдегі теледидардан тәрбиеге кері әсері бар бағдарламаларды, ұсқынсыз мультфильмдерді, киноларды, жеңілтек көңіл көтеруші музыкалық арналарды көрсетпеу арқылы бала санасын қалыптастыру мүмкін емес. Бала көріп білуім керек деген бағдарламаларды басқа да жолдар арқылы көре алады. Сондықтан бұл мәселе төңірегінде ата-ана, мектеп, сонымен қатар БАҚ-тың ішінде ықпалдылығы жағынан ең алдыңғы орынды алатын теледидар басшылығы, ондағы қызметкерлер аталған мәселенің ауқымды екенін сезінуі тиіс. Теледидар мәселесіне келгенде, бүгінде әлемнің бүкіл ақпарат құралдары ерекше дабыл етіп көтеріп жүрген мәселелерінің бірі - оның бала психологиясына әсері. Теленяня арнасының қызметкері Александр Гуревич: Сіз білесіз бе... біздің Теленяняны жасаушы әріптестеріміз де психологтар мен педагогтармен араласып тұратынына күмәнім жоқ. Бірақ мен өзім бір қызық қорытындыға келдім. Психологтар кез келген телевидение, кез келген картиналардың жылдам ауысуы, ақпараттардың миға сыймайтын көптігінің қаупі басым әрі пайдасы аз дейді. Сондықтан, психологтардың бізге беретін кеңестері, балаларға деген теледидардың қауіпті жақтарын азайту болып табылады. Әрине, кітап оқу, оның білім кілті екенін балаларға түсіндіру, сондай-ақ, кітапты парақтағанда одан шығатын иістің өзі керемет екендігі жайында айтудың өзі бір ғанибет. Дегенмен, теледидар зиян деп балаға мүлдем теледидар көрсетпей қоюға да болмайды. Мәселен, баланы мектепте бұзылады деп үйге мұғалімдер шақыртып оқытты делік. Білімнің бәрін жақсы сіңірген бала кейін ер жеткенде 10 жылдан кейін сыртқа шығуы керек қой. Тұмау кезіндегі иммунитеттің жоқтығы секілді бала да сыртқы ортамен байланысын жоғалтады. Міне, теледидар жайлы да соны айтуға болады. Онда нағыз өмір көрсетіледі, ал баланы өмірден тығып қоя алмайсың. Өйткені, бала одан кейін де сол ортада өмір сүреді - деп бұл мәселені осы қырынан қарап түсіндіреді.
Телевидение бұқаралық ақпарат құралы ретінде эстетика аумағында тәрбиелеу мәселелерін шешуде маңызды орынға ие.
Балалар теледидарды жақсы көріп және оған өте көп уақыттарын бөлетіні жақсы белгілі. Бастауыш сыныптың кейбір балалары телевидение жайлы түрлі пікірлер айтады. Бір бала былай деп жазады: "Мен кино мен теледидарды жақсы көремін. Мен үшін теледидар - дос. "В мире животных" бағдарламасында мен аңдар мен құстар жайлы ойладым. Әсіресе, мен мультфильмдер мен үнділер жайлы киноларды жақсы көремін".
Немесе тағы бір мынандай пікір: "Мен теледидарды көбірек қалар едім, оқитын кітабың жоқта немесе сабақтарыңды оқып болғанда теледидар сені жалықтырмайды."
Осы сөздерден байқалғандай, балалардың теледидарға деген қажеттіліктері туындап отыр. Ал бұл оқушылардың бос уақытының көбеюін және оларды теледидар неге үйрететіні жайлы мәселелер туындайды. Теледидар балаларға көптеген пайдалы және жақсы бағдарламаларды бағыттайды. Дегенмен, олардың бала психикасына әсерін зерттеу бүгінгі күннің басты мәселесі.
Қазіргі таңда көптеген бұқаралық ақпарат құралдары, соның ішінде баспасөз беттерінде теледидардың бала психологиясына тигізетін кері әсері жайлы дабыл қағып жатқан мақалаларды жиі кездестіруге болады. "Телевидениенің жастарға әсерін заманауи қоғамның бәрін мазалайды. Женевада осыдан 10 жыл бұрын өткен Денсаулық сақтаудың Бүкіләлемдік Асамблеясының ХVІ сессиясында балалардың денсаулығына телевидениенің тигізетін кері әсері жайлы дабыл қағылғаны айтылған болатын, және денсаулық сақтаудың ұлттық органдарына телевидение пайда болғалы бергі күн тәртібінің өзгеруіне, және жастардың еңбекке белсенділігі әр елдерде қолға алынсын деген мәселе көтерілген. Кеңейтілген зерттеулердің нәтижесінде, АҚШ, Англия, Жапония және өзге елдерде балалар үш жастан бастап теледидар көретіндіктері анықталған. Оқушылар күніне жарты-екі сағат уақытын теледидар көруге жұмсайды. Кіші сынып оқушылары үш сағатқа дейін отыра беруі мүмкін. Зерттеулер қорытындысы көрсеткендей балалардың еңбегіне теледидар көптеген елдерде үлкен өзгерістер әкелген", - дейді. Бүгінгі жағдайда тұлғаның әлеуметтену процесі ерекше күрделеніп келеді. Білім беру мен оқытудың негізі - отбасы мен мектеп секілді әлеуметтік институттарымен қатар, электрондық құралдар да балалар мен жасөспірімдердің өмірінде маңызды рөлге ие. Қалалық, болмаса ауылдық аймақтарды алып қарасаңыз да, теледидар балалар өмірінде ерекше уақыттарын бөлетін құралдардың бірі деп айтуға болады. "Көк жәшік" арқылы берілетін көрсетілімдер аясы балаларға мол таңдау мүмкіндігін береді. Теледидар - бұл білім беру құралы, демалыс әрі көңіл көтеру объектісі деп жан-жақты қарастыруға болады. Медицина елшілігі деп аталатын сайтта жарияланған "Көгілдір экранның көлеңкесі" атты мақаласында теледидардың кері әсерлерін былай келтіреді:
Теледидардың кері әсері болып табылатындар:
Интеллектуалдық дамуды тежейді. Теледидарға құмартып кеткен балалар басқа балалармен салыстырғанда оқи алу дәрежесін тексергенде, орта есеппен төмен нәтижелер көрсетті. Оның бірнеше себептері бар: кітап оқу мен білім алуға аз уақыт қалады, теледидар балаларға кітаппен дос болуына кедергі жасайды.
Қиялдау және шығармашылық ойлау қабілеті төмендейді. Кітап оқу балаларға әртүрлі жағдайларды елестетуге, іс-әрекеттерді көз алдына әкелуге мүмкіндік жасайды. Теледидар қиялдау кеңістігіне мүмкіндік бермей, дайын картинаны баланың көз алдына әкеледі.
Өз бетінше ойнай алмау. Теледидарды көп көретін балалар өз еркілерімен ойнай алмайды, өз-өздерін белгілі бір іспен айналысуға міндеттей алмайды, өйткені кез келген ойын ойлау мен қиялдай алуды талап етеді.
Отбасылық және әлеуметтік байланыстың әлсіреуі. Тәулік бойы теледидар қосылып тұратын отбасыларында өзара жақындық азаяды. Үйдегі әлдебіреу үнемі теледидардың алдынан шықпай отыратындықтан, отбасы мүшелеріне әңгімелесу, өз ойлары, сезімдерімен бөлісу қиындыққа түседі. Иә, теледидардың өзіндік жетістіктерімен қоса, осындай жоғарыда аталған кемшіліктер де бой алдыратыны рас. Алынған сауалнамалар балалардың бос уақытын теледидар алатынын көрсетті. 60 және 70% оқушылар күнделікті телебағдарламалар қарауға екі-екі жарым сағатын жұмсайды. Мектепке дейінгі балалар бұдан азырақ қарайды, дегенмен ол да аз емес: олардың 35% бір жарым-екі сағаттарын теледидарға арнайды.
Зерттеулері бойынша, екінші орынды кітап оқу алды. Кіші сынып оқушыларының бос уақытының көбін ойын алады. Үйірме, спорт түрлерімен балалардың аздаған бөлігі ғана айналысады. Жоғарғы сынып оқушылары үйірмелерге қызығушылықтарына байланысты қатысады - авто, радио қызығушылықтар және өзге де үйірмелер.
Келесі орынды музыка мен шет тілдерін үйрену алды.
Спортпен айналысу - ең соңғы орындарда тұр. 1-4-сыныптарда көптеген балалар спортқа қызығады, ал 10-сыныпта олар оқуға дайындалатындықтан спортқа деген қызығушылықтары төмендейді. Зерттеулердің нәтижесі балалардың бос уақытын пайдалануы өзге елдермен сай екенін, мысалы, Жапония, Польшада спорт, ойындарға деген ойлауға негізделген қызығушылықтар төмендейтіні байқалады. Көптеген балалар кітап оқуға, кино, театр, радионың орнына теледидарды құп көретіндері белгілі болды. Кейбір дәрігерлердің куәлары бойынша күнделікті 3-5 сағат, ал демалыс күндері 3-8 сағатын теледидарға арнайтын балалардың телевизиялық ауру белгілері байқалатыны анықталған. Бұл аурудың белгілері шектен тысшаршауға сай медициналық әдебиеттерде: тітіркену, жүйкесі шаршау, ұйқысыздық, тәбетінің төмендеуі, бас аурулары, көз нашарлауы кездеседі.
Денсаулық сақтау Министрлігінің балалар мен жасөспірімдер гигиенасы институты жүргізген арнайы зерттеулері телевидениенің жағымды және жағымсыз әсері бойынша бірнеше факторларды анықтауға көмектесті:
Біріншіден, бағдарламаның ұзақтығы және оның аптасына қаншалықты жиі қарайтыны;
Екіншіден, баланың теледидар көре бастағандағы көңіл-күйі;
Үшіншіден, қандай жағдайда қарайды - экран мен көрерменнің арасындағы қашықтық, экранның көлемі, көріністің саны, экран мен бөлменің жарығы және т.б.
Бағдарламаның ұзақтығына келер болсақ, институттың жүргізген зерттеулері көрсеткендей, қысқа әрі қызықсыз бағдарламалар балалардың орталық жүйке жүйесінде және қарау анализаторында ұзақ, әрі мағынасы жағынан балаларға қызықты бағдарламалардың әсерімен тең. Мультипликациондық фильмдер, ертегілер, қуыршақтар спектаклі, олардың зерттеулерінің нәтижесі бойынша балалардың функционалдық организмдерінің жағдайына ешқандай кері әсерін тигізбейді. Бұл бағдарламалар уақыты жағынан ұзақ емес, қанық және динамикалық тұрғыда құрастырылған. Балалар үлкен қызығушылықпен қарайды.
Ескере кететін жайт, телевидениененің кіші сынып оқушыларына әсері мол. Жоғарғы сынып оқушыларына қарағанда, олар ашушаң және қызуқанды болып келеді. Кіші сынып оқушыларына арналған бағдарламалар мағынасы мен мазмұны жағынан салмақты, бірақ формасы жағынан тартымды болуы мүмкін. Ушинский баланың есінде бір нәрсені нақты қалдыру үшін еске сақтау кезінде қаншалықты сезім мүшелері көбірек қатысатынын ескергені жөн деген. Біздің зерттеулеріміз бойынша үй жағдайында мектепке дейінгі жастағы балалар 30 минут, бастауыш сынып оқушылары - 45 минуттан 1 сағатқа дейін, орта жастағы оқушылар 1 сағат 30 минут қараулары тиіс деп шештік. Телевизиялық бағдарламаларды күнделікті қарамаған жөн. Аптасына 2-3 рет, ал тек демалыс күндері ғана қарау өте дұрыс норма. Егер бала теледидарды жиі қараса оның бойынан жүйкенің жұқарушылығы байқалады, оған басқа іс түрімен айналысу қиын, сондықтан ол теледидарға қайта оралады. Өйткені телевизиялық бағдарламаларды қарау балалардан жүйкенің мықтылығын талап етеді. Бұл салмақ бастағы мидың белгілі бір бөлігіне әсер етіп, алдында болған ойлау және көру жұмысына әсер етіп күні бойы жиналғанын көбейте түседі. Ол бағдарламаны көріп біте салысымен байқалмағанымен, бәрібір ертелі кеш белгі беретіні рас. Таңертеңгі бағдарламалар түстен кейін оқитын балалардың жүйкесін жұқартады. Түрлі бағдарламалардағы сәйкестік те осыған жатады. Мысалы, енді ғана қызықты фильм бітіп, енді қызықты бағдарлама басталғанда балалар оған назар аударады. Әрине, бұл жерде үлкендер, ата-аналар, отбасындағы қарым-қатынас үлкен әсер етеді. Біз өзіміз балаға қызықты бағдарламаны және көруге ыңғайлы уақытты табуымыз керек.
Кіші мектеп жасында көрудің нашарлауы да қобалжыту тудырады. Ондай жағдай жиі кездеседі. Біздің және шетелдің дәрігерлері де теледидар диафиьм қарау, сызу, сурет салу, тігу секілді көру жұмысы екенін айтады. Егер балалар бағдарламаларды ұзақ уақыт қараса, олардың көру анализаторларында қарау кезіндегі шаршағандықты байқауға болады. Ол телевидениенің спецификасына қатысты емес, күні бойы оқушының көру мүшесіне үлкен жұмыстар жүктеледі, ал экран алдындағы ұзақ отырыс - көзге түсетін салмақты ұлғайтады.
Біздің зерттеулеріміз көрсеткендей, өзге сабақтарға қарағанда телевизиялық бағдарлама пайдаланған сабақ әлдеқайда тез шаршатады. Телевизиялық сабақ ақпаратты көп көлемде береді, оның жеткізу формасы тиімді болғанымен, жоғарғы дәрежедегі концентрация тез шаршатады. Әдебиет және математика сабақтары әлдеқайда жағымды әсер қалдырған, 50-60% оқушылар сабақ бойы және бір күн бойы еңбекке қабілеттілігі. Жоғарғы дережеде болған. Физика және химия сабақтарының нәтижесі керісінше. Айта кетерлігі, телевидениені пайдалануды есепке ала отырып оқу бағдарламасын құрастырғанда телебағдарламаның баланың организміне әсерін комплексті және жан-жақты зерттеген дұрыс.
Адамның қабылдау механизмі жиі дамып отырады. Ең қарапайым өзінің функцияларынан бастап адамның қабілеті объекттің қимылынан бастап, қозғалмайтын объектті анықтау, әр заттың бірегейлігін ажыратуға дейін дамып отырады. Бала үш жасқа дейін обьекттің динамикасын кинофильм немесе телевизиялық хабар қарағанда нашар ажыратады, оған психологиялық жағынан пайдасыз, керісінше, зиянды. Үш жастан бастап бала динамика мен контрастылықты қабылдай бастайды - заттың көлемі жағынан үлкейгенін немесе кішірейгенін, адам бұрылған кездегі фас пен профильді ажыратып, киімінің ауысқанын байқап, әртүрлі ракурс пен пландарда - бір зат немес бір адамның түрліше түсірілгенін түсіне бастайды. Образды қабылдауда контрастылық пен динамизм салыстырмалы түрде баяу дамиды. Сондықтан да бастауыш сыныптағы оқушылар қатысушы кейіпкерлері көр күрделі фильмдердегі көп нәрсені аңғара бермейтінін, ал керісінше, олар мағнасы жағынан қабылдауы мүмкін емес деген мәселелерді олардың қабылдағанын байқаймыз. Бұл жерде қабылдау механизмі белгілі бір дәрежеде түсіну мүмкіндігінен қалып отыратыны байқалады. Сол себепті, телевизиялық хабарды дайындағанда осындай ерекшеліктерді ескерген дұрыс.
1.2 Балаларға қазіргі ақпараттық технологиялардың теріс әсері
Бүгінгі ғасырдың жаңалықтары күннен-күнге ғаламат өзгеріспен дамуда. ХХ ғасырда-ақ бұқаралық ақпарат құралдарында да даму процестері жүріп, жаңа технологиямен қамтамасыз етілді. Оған балалардың қолдары тез жете бастады. Өйткені сол жылдары-ақ ақпарат көздерінің қатары көбейіп интернет те қосылып, барлық жерде пайда болған болатын. Ақпарат алмасудың жаңа түрі көбейіп, интерактивті компьютерлік бағдарламаларды, әртүрлі ойындарды, бейне-аудио жазбаларды, әндерді, комикстер мен кітаптарды, баспасөз басылымдарды балалар еркін түрде қолдана алатын дәрежеге жетті.
Ал коммерциялық теледидар 1941 жылы шыққан болатын. Бұл кезде жаңа ақпараттың енді-енді елге келу кезеңі болатын. Алайда қанша жерден коммерциялыққа айналу үдерісі болса да, оның тигізіп жатқан өзіндік пайдасы да болды. Атап айтқанда, балаларға білім беру туралы бағдарламалар жасалып, олардың бала үшін орасан зор әсері тиді.
Қазіргі балалар тым ақылды.
Біріншіден, олар тумысынан бөлек, сана-сезімдері, қабылдау жүйелері өзге. Мектепте аузы аңқиған бұрыңғының балаларын көру қиын. Қазіргі таңда мектеп жалғыз ақпарат көзі емес, ұстаздардың да маңызы басқаша. Ежіктеп бәрін үйретіп, балаларды әр тақырып сайын жаңалық ашқандай қызықтыратын жүйе бүгінде қатты өзгеріске ұшыраған. Жаңа тақырыпқа мұғалім көп ізденіп дайындалу керек. Өйткені балалар барлығын біледі және оларға қажетті емес ақпаратпен білімдерін таяздауға болмайды.
Бұқаралық ақпарат құралдарының балаларға әсер етуі анағұрлым басымдылыққа ие. Бұл біріншіден ата-аналарды, одан кейін медицина қызметкерлері мен ұстаздарды алаңдатып, жиі талқылауға түсетін тақырып болып тұр. Тек Қазақстанда ғана емес, әлемде басты назардағы мәселе. Мысалы, Америка Педиатрия академиясының өкілдері ақпарат көздерінің күрделенуі балалардың аудиториясының да ұлғаюына тікелей әсер етіп жатыр деп санайды. Мұның оң және теріс екі жағы бар. Оң әсері, балалар жаңа дүниені үйренуге, білімге құштар, көптеген талқылауға қатысуға мүмкіндік алады, ән әлемі, ойын-сауықтар арқылы бойдағы өнерлерін де дамытуға үйір болады. Ал теріс жағы, балалар көрген нәрсесін қайталап істеуі мүмкін. Мысалы, зорлық-зомбылық, қатыгез іс-әрекеттер мен эротикалық сипаттағы ақпараттарға тап болуы мүмкін. Нақты емес дене формасын көрсетумен қатар, зиянды әдеттерге жататын темекі тарту, ішімдік ішу сынды нәрселерді дұрыс деп қабылдаулары мүмкін. Мұндай теріс мақсаттағы ақпараттар балалардың аудиториясына бағыттала отырып, басты қауіп төндіреді.
Бәрімізге белгілі америкалық ғалым, әрі әдістемеші Реен Хоббс компьютерлік сауаттылық түсінігіне тоқталып, екі факторды атады.
Ол компьютерді және интернетті қолдануды компьютерлік сауаттылыққа жатқызуға болмайтындығын айта отырып, керекті ақпаратты қарау, тыңдау, көру, оқу арқылы сараптап та, талдап та білу керектігі маңызды деп көрсетті. Бұл бірінші фактор. Ал екінші факторда ата-аналар мәселесі қарастырылған. Яғни, ата-ана баланың интернетті пайдалану шегін бақылауда ұстауы қажет. Бұқаралық ақпарат құралдарында сан алуан ақпараттар тарауы мүмкін, мүмкін ғана емес, рас. Сондықтан да, фантазия мен шындықтың ара-жігін ажыратып, адаспайтын жол сілтеу - ата-ананың басты міндеті. Ата-ананың тікелей баламен қарым-қатынасы олардың да ақпаратқа сыни көзбен қарауларына әсер етеді.
Мектеп психологының айтуы бойынша: Негізінен барлық жағдай ата-анаға байланысты. Ата-ана баланың күн тәртібін бақылауда ұстаса, бәрі өз режимімен жүреді. Ал егер ата-ана баланың күн тәртібінен бейхабар болса, бала да бетімен кетеді. Күні бойы теледидар қарайды, смартфоннан шықпайды. Бұл ең бірінші денсаулыққа зиян. Көз жанарының көру қабілетін нашарлатып қана қоймай, психиканы да бұзады. Өйткені адам миы күнделікті демалып отыруы керек.
3 сағаттан астам уақыт теледидар көру балаларға зиян. Ескере кететін нәрсе, бала өз жасына лайықты дүниені қарауы тиіс. Сабаққа керекті ақпарат беретін бағдарламалар, ой өрісті дамытатын, жануарлар әлемі мен қоршаған орта туралы, ғарыш пен жер шары туралы білім беретін бағдарламаларды көру балаларға өте пайдалы. Теледидарды түбегейлі жаман деп, біржолата көрсетпей қою да дұрыс емес. Өйткені, балалар көптеген мәліметтерді теледидардан алады. Әрине, кез-келген нәрсенің жақсы-жаман жағы болады. Теледидар да сондай. Егер көгілдір экраннан теріс бағыттағы дүниелер көрсетіліп жатса, ата-ана баламен бірге қарап, оны талдай отырып түсіндіру қажет. Ол баланың ақпаратты қалай болса солай емес, дұрысты дұрыс, бұрыс бұрыс деп қабылдауына өз септігін тигізеді. Барлық нәрсе өз орнымен болуы үшін, барлығының өз шекарасы болу керек. Теледидарды қарау уақыты да шектеулі болғаны жөн.
Ал интернет ересек адамдар түгілі бала өміріне де өз ізін салып үлгерген. Қазіргі балалар интернетсіз өмірлерін елестете алмайды. Ата-ана интернетті де теледидар сияқты 5 балдық жүйеден 3,1 баллмен бағалайды. Яғни, интернеттің оң және теріс әсер етуі орташа. Ақпараттық арналар баланың ой-өрісін кеңейтеді, өз бетімен шешім қабылдауға үйретеді. Ал интернеттің теріс әсері: баланың жеке дамуына мүмкіндік бермейді және ақыл-ой зейінін нашарлатады, нақты өмірден алшақтатып, сексуалды еркіндікке жол береді деген пікірлер басымдылыққа ие болды.
Бұдан шығатын қорытынды теледидар да, интернетте балалардың дамуына тең дережеде оң және теріс әсер етеді. Сондықтан да тек бір жақты шешім қабылданбайды, тек қаншалықты оң әсер ететінін және теріс әсер ететінін бағалай аламыз. Оң әсер ету сипаттамасына мыналар жатады: бала ақыл-ойы кеңейеді, өз бетімен ойлауы дамиды. Ал теріс әсері: баланың жеке адам боп дамуына кедергі болады және моральдық жағынан бұзылуына, сексуалдық еркіндікке септігін тигізуі ықтимал.
Әлемдік зерттеулерде нақтыланғандай бұқаралық ақпарат құралдарының балаларға тигізетін теріс әсері 6 факторға негізделген болатын. Олар: бірінші, бұқаралық ақпарат құралдарындағы зорлық-зомбылық тақырыбы; екінші, эротика элементтерінің насихатталуы; үшінші, қалыпты емес дене пішінінің стереотиптерін тарату; төртінші, балалардың денсаулығының нашарлауы. Ал, бесіншісі, балалардың психикасының бұзылуы; алтыншы, балалардың әлеуметтік ортадағы қарым-қатынасының бұзылуы.
Бұқаралық ақпарат құралдарында зорлық-зомбылықты насихаттау - ең ауқымды мәселе. 1970 жылдардан бері бұл тақырып зерттеліп, жазылып келеді. Сол зерттеулердің нәтижесінде ақпараттық кеңістікте зорлық туралы айтылған ақпараттардың өте көп көрсетілуі балаларға агрессия әкеледі екен. Сонымен қатар, балалар тұйықталып, қорқыныш не мұңаю сезімдерімен бөлісуді жөн көрмей, қоршаған ортадан алыстап, қорқуға әкеліп соқтыруы мүмкін. Педиатрдың да жауабы дәл осыған кеп саяды. Ол: Жүйке ауруын емдейтін дәрігерге дәл осындай балалар келеді. Яғни, қорқынышты, қатыгездік бейнеленген фильмдерді көрген балалар, соның әсерінен шыға алмай, агрессияға толы компьютердегі ойындарды ойнаған балалар өз тәртіптерінің қалай бұзылғандарын байқамағандықтан, бара-бар бұл асқынып бара жатқандықтан келеді деген болатын.
Мәселен: компьютерлік клубтар (ойын автоматтары) және кафелердегі Wi-Fi желісі 24 сағат бойы жұмыс жасайды. Күні-түні компьютерлік ойындардан бас көтермейтін балалардың көпшілігі зорлық-зомбылық, ұрлық-қарлық ортасына түседі. Олар ең алдымен интернеттен соғыс туралы фильмдерді, қорқынышты киноларды және эротиканы іздейді, және көреді. Олар киноға беріліп кеткендігі сондай, әр сахнаның жасалуына да мән беріп, қызығушылық танытады. Олардың ойынша қатыгездікті сомдайтын рөльдері бар фильмдер іш пыстырмайтын, қызықты туындылар болып табылады. Сол ойындардың 99 пайызы қатыгездік десек те болады.
Ал, балалар өздері көрген зорлық-зомбылық, қатыгездік видеоларды таратуға әуес келеді. Эротикаға тым қызығушылық та таныта бастайды, еті үйренгендері соншалық, экранда көрсетілген қатыгездікке жылы шырай да танытпайды, анығырақ айтқанда, олар үшін зорлық әдеттегі жәй ғана оқиға болып кетеді.
Егер балалар бос уақыттарын әдебиетке қызығып, кітап оқуға жұмсаса, әр баланың тәрбиесіне әсер етіп, инабатты-ибалы көзқарасын қалыптастыруға септігін тигізер еді.
Жалпы эротика элементтері - заңда да басты қаралған ауқымды тақырып. Эротика бала санасын бұзатын тым ашық сахналар.
Ал, кейбір балалар көрген ақпараттарын ата-аналарымен бөлісіп, жаман мен жақсының ара-жігін ажыратып алады. Мұндай талқылауда балалардың алған әсері шектен аспайды. 48% балалар эротикалық мазмұндағы журналдарды қолжемді деп белгілеген. Соның арасында 10 мен 18 жас аралығындағы ересек балалардың шамамен 3%-ы ғана мазмұны бар деректі кадрларды көргенді ұнататын болып шықты. Эротиканың кең сипат алуының нәтижесі жақсылыққа апармайтынын корреляциялық талдаудан байқауға болады. Оның қорытындысы бойынша эротика сипатындағы ақпараттарды емін-еркін қарайтын балалардың көпшілігі делік компьютердегі арнайы ойындарды көп ойнағандықтан, әлеуметтік желіде шамадан тыс көп уақыт өткізетін және ойын клубтарында көп болып, сабаққа уақытында бармай, сабақты көп босататындар. Мұндай балалар ата-аналары өздерінің жан-дүниесін, мәселелерін, ниеттерін түсінбейді деп есептейді. Зиянды әрекеттер мен әдеттерге үйір болады, яғни, темекі тартып, сыра, ішімдік ішуден бас тарпайды, ақшаға бәстесіп ойындар ойнайды. Мұның барлығы құмарлық, зина жасау, қате бағытқа кету. Естен айыратын осындай есірткілерге жолаған балалар ерте жастан жыныстық қатынасқа да түседі. Бұл әрекетке ерте түскен балалар өзге балаларға қарағанда түн мезгіліне әуес болады.
Балалардың 3-4 сағат емес, тым ұзақ уақыты ойынға кетеді. Олар фильмдердегі қатыгездік пен зорлық-зомбылық бейнелері сол фильмді қызықты етіп қана қоймай, адамды өмір сүруге үйретеді, ақыл-ойдың шымыр болуына көмектеседі деп санайды. Сондықтан да олар зорлыққа оң көзқарас танытады. Ал білім жайына қалып, мектепке уақытылы барып, сабақтарына қатысуға уақыты жетпейді-мыс. Ата-ана балаларының теледидар алдында не көріп жатқанын, компьютермен қандай сипаттағы ойындар ойнап жатқандығын және қаншалықты уақыттарын соған жұмсайтындарын мүлдем бақыламайды. Әдетте дәл осындай тәртіптегі балалар зиянды жұқпалы дүниенің бәріне үйір келеді. Мысалы, спиртті ішімдіктерді әуелі татып көреді, кейіннен сырамен жалғасып ішкіш болып кетеді. Темекіні түтіндетуге қызығады, содан кейін күніне үздіксіз темекі тартатын халге жетеді. Ақшаға ойын ойнап, алғашында жеңіске жетеді, содан бастап құмар ойындарына кіріге береді, қарызға белшеден бір-ақ батады.
Бұл талдаудан ұққанымыз мынау. Ата-ананың қарауынан қалған, бақылауда болмаған балалар ақпарат көздерінен алдын ала сақтау шаралары жасалмағандықтан, олардың неше түрлі жағымсыз әдеттері мен дағдылары қалыптасады. Әрекетсіздіктің әсерінен, балалар теріс бағытқа түсіп кетуі де мүмкін және балалардың денсаулығы мен сабақ оқуына едәуір кедергісін келтіретіні сөзсіз..
Ақпараттық технология бала санасына ғана емес, тәрбиесіне де, денсаулығына да әсер етуде. Мысалы, жарнама, фильм, клипте көрсетілген тамаша дүниелер шын мәнінде сапалы ма, жоқ па, ата-анамен санаспай, сатып алуды талап ететін балалар да көбейді.
Оған қоса, көгілдір экрнадағы жарнама мен мінсіз келбет те психологияға әсер етеді. Кез-келген жарнама, бейнероликтер мен суреттердегі адамдардың дене пішіні мінсіз, әрі келісті. Шынайы өмірдегі адам бейнесіне сәйкес келе бермейді, өйткені, монтаждау, эффект беру жұмыстары жүргізіліп, тым ерекше, көзге көрікті етіп көрсетіледі. Ал балалар сол мінсіз әлем мен келбетке еліктеуі мүмкін. Тек қыз балалар ғана емес, ұлдарда да болатын жағдай. Жарнамалар мен бейнежазбалардан көрген келісті денелі жігіттерге ұқсауға тырысып, неше түрлі қауіпке баруы ықтимал.
Қыз балалар болса, қыпша белді арудың келісті келбетіне қызығып, дұрыс тамақтанудан бас тартып, денсаулықтарын нашарлатып алуда. Ауруханаға табалдырығын тоздырған емделушілер жайлы дәрігерлер де көптеген аурудың түпкі бастау көзі - дұрыс тамақтанбауда, ағзаға қажетті азықпен қамтамасыз етпегендікте деген болатын.
Салауатты өмірдің үш формуласы - дұрыс тамақтану, үнемі қозғалыста, жақсы көңіл-күйде болу жеткілікті. Ал бұл әрекеттерді қазір балалар арасында азаюда. Интернет бар төрт қабырғадан шыққысы келмейді. Бұл балалардың артық салмақ жинап, семіздікке бейімделуін арттырады. Оған қоса, фаст-фуд өнімдерінің де жарнамалары еріксіз еліртіп, өзіне тәуелді етеді. Ал негізінен, ең зиянды тағам түрлерінің бірі - осы фас-фуд өнімдері. Ол іш-құрылыстың жұмысын нашарлатпаса, пайдасы жоқ. Қаншалықты артық салмағы бар адамның өміріне соншалықты қауіп төніп тұрғандығы баршаға түсінікті.
Денсаулық - зор байлық. Ал дені сау баланың - ақыл-ойы түзу, өмірге құштарлығы басым болады. Сондықтан да, жарнамада, экрандағы басқа көрсетілімдерде де тым қатты астамшылық пен әсіреушілікті қолданбаған жөн секілді.
Ресей ғалымдары Н.Н. Авдеева мен Н.А. Фомин зерттеуі бойынша, балалар ортасына ең көп тарағаны ішімдіктер мен тамақ өнімдерінің, ойыншықтардың жарнамалары әр баланың зиянды әдет қалыптастыруына себепкер болуы мүмкін. Біздің елімізде ата-аналар үнемі бейқам халде жүреді. Олар жарнамалардың бала өміріне, оның денсаулығына қауіп төндіретінін сезінбейді.
Баланың мектеп үлгерімінің нашарлауы, сабаққа баруы да ауқымды мәселеге айналып отыр. Мектеп үлгерімдері үшін ұстаз ата-анаға шағымданса, ата-ана балаға сөгіс айтады. Мұндай мәселелер бүгінгі күні өте жиі туындайды. Өздігінен үй тапсырмасын орындайтын балалар кемде-кем. Жағымсыз әрекеттерге әуес болғандықтан, үй жұмысын орындауға уақытты аз бөледі, кейде тіпті орындамай да барады. Ал бұл баланың өз ортасынан бөлектенуіне, үнемі ыңғайсыздық тудырып, қысылып жүруіне әкеледі.
Сонымен қатар, балалар интернет-клубтарға интерактивті ойындарды ойнауға жиі барады. Онда уақыт туралы ұмытып, денесін түзу ұстау, компьютер алдында ұзақ уақыт отырғандықтан көздің көру жүйесі нашарлайтындығы жайында ойланбайды. Ал ертесіне ұйқысы қанбаған күйінде, көз тамырлары шаршаған, қызарған қалпында, басы ауырып әрең деп сабаққа барады. Ал мұндай халдегі балада қайдағы зейін, оқуға деген қайдағы ынта болсын?! Сондықтан да, мұның өзі бала аудиториясына толықтай теріс әсер етуші фактор.
Өз-өзіне қол салу - суицид. Бүгінгі таңда балалар арасында өте көп кездесіп жатқан ең ауыр оқиғалардың бірі. Өмірін қиюға шешім қабылдау баланың психикасының шырмауыққа түскенін білдіреді. Суицид жасаудан Қазақстан Ресейден кейінгі екінші орын алып тұр. Бұл зобалаңның біздің елде кең тарағанын осыдан-ақ білуге болады. Статистикаға жүгінсек, 100 мың тұрғынға 26,9 өз еркімен өлуге шешім қабылдайды екен.
Өз-өзін өлтіру солтүстік аймақтардағы қалаларға қарағанда, оңтүстіктегі жерлерде жоғары көрсеткішке ие болып тұр. Шамамен айтқанда, Алматы қаласында 100 мың тұрғынға 5,1 адам өз-өзіне қол жұмсайды. Ал Нұрсұлтан қаласында 100 мың тұрғыннан 14 адам суицидке барады. Аталған көрсеткіштер жыл өткен сайын ұлғаюда. Міне, осыған қарап-ақ жергілікті халықтың психикалық денсаулықтарының төмен деңгейде екендігін білуге болады. Медицина қызметкерлері мұны жас болғандықтан психиканың тез бүлінетіндігінен деп түсіндіреді. Ал кейбір пікірлер мектептегі психологтарды кінәлайды. Мектеп психологтарының дайындығының аздығынан, балалар үшін, ересектер үшін олардың психикасын қадағалап, сауатты жастарды тәрбиелеуде аз жұмыс жасайтындығынан деп те санайды. Әрине, мектепте тұйықталып, өз-өздігімен бөлектеніп жүрген бала қаншама. Өле салуды жеңіл көретін жасөспірімдер осындайдан шығады.
Қолайсыздық, жайсыз сезіну - психиканың ең күрделі жағдайы. Зерттеу нәтижесі бойынша: 5% балалар өздерін жалғызбын деп сезінетіндіктерін білдірсе, 27%-ы кейде солай сезінетіндіктерін, 16%-ы ондайды сирек ойлайтындықтарын, 52%-ы ешқашан олай санамағандықтарын көрсетті. Осы балалардың ішінде 14 пайызы түнде шошып оянып, бастырылып, үрейден қорқады екен. Ал 27 пайызы біреуден немесе бір нәрседен сескенеді. Байқағанымыздай, балалар арасында психиканың қолайсыздыққа ұшырауы асқынып барады. Өздерін жалғыз санайтын балалар сол сезіммен қатар қорқынышты күйді де басынан өткереді. Бұл баланың кінәсі емес, тікелей ата-анаға байланысты, олардың баладан алшақтығының салдары. Балалар өн бойындағы үрейді, қорқынышты азапты телеэкраннан, интернеттегі нешетүрлі бейнелерден, компьютердегі теріс бағыттағы ойындарды ойнағандықтан осындай халге түседі. Ең сорақысы, балалар қалай әдемі өлуге болады деп те ойланатындары бар екен. Фильм, кино, ойын болсын, барлығында жартастан құлап бара жатқан ақ көйлек киген қыздың, не өмірден батылдықпен бас тартқан ер жігіттің төмен қарай құлауы көптеп көрсетіледі. Оның бәрі түсірілім барысында монтажбен жасалатынын, бірнеше адамдардың ұстап, арқанмен тартып тұру арқылы болатынын балалар ойлана бермейді. Өйткені, олар өздігінен мұны ойлап таба алмайды. Жасөспірімдер тек сыртқы көріністі ғана көрді және соған қызықты. Сондықтан да олар үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ТАРАУ. БАҚ-тың БАЛА ТӘРБИЕСІНЕ ЫҚПАЛЫ
Теледидардың бала психологиясына әсері
Балаларға қазіргі ақпараттық технологиялардың теріс әсері
2ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН АРНАЛАРЫНДАҒЫ БАЛАЛАР БАҒДАРЛАМАЛАРЫНА ШОЛУ
2.1Қазақстан, Хабар және Еларна арналарындағы бағдарламалардың бағыттары
2.2 Қазақ тіліндегі тұңғыш балаларға арналған Balapan арнасына шолу
2.3 Тәуелсіз телеарналардағы балалар бағдарламалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңдағы еліміздің басты мақсаты - өркениетті елдердің қатарына қосылу, бүкіл әлемдік білім кеңістігіне еніп, дамыған елдермен терезесі тең ұлтқа айналу. Ендеше, бұл жолда мемелекетіміздің алдында көптеген атқарар жұмыстар тұр. Соның бірі - болашақ ұрпақ тәрбиесі. Жаһандану дәуірі қызу жүріп жатқан кезеңде алпауыт мемлекеттердің жетегінде жұтылып кетпес үшін ұлттық білім беру жүйесін тың арнаға, жаңа сапаға жеткізуіміз керек. Замана талабына сай баланың білімі мен білігі екінші орынға түсіп, басты орынға оның тұлғасын жан-жақты дамыту, ұлттық тәлім-тәрбиені сіңірту міндеті алға қойылды. Демек, өмірге келген сәбиге туыла салған сағаттан бастап жан тәрбиесін беру - бүгінгі күннің басты міндеті. Азаматты тәрбиелеу - мемлекеттің мойнындағы мәселе. Әр елде осы мәселеге қатысты тәрбие берудің өзіндік идеологиясын жасаудың әр ұлтқа тән үрдістері бар. Яғни баланы балабақшаға барғаннан бастап, күнделікті көріп жүрген теледидарынан, оқып жатқан оқулықтарынан бастап осы мәселені жан-жақты қарастыру керек.
Теледидар - бүгінде біздің өміріміздің ажырамас бөлігіне айналған. Әсіресе, бүлдіршіндер мен жеткіншектер тарапынан жоғары сұранысқа ие болып отырған бұл ақпарат құралының қоғамдағы алатын орны зор. 2000 жылы Германияда балалар мен жасөспірімдер арасында Егер елсіз-жұртсыз айдаладағы аралға апарып тастаса, өздеріңмен не алар едіңдер? деген сұраққа олар бірінші орында теледидар, компакт дискілер, екінші орынға - тамақ, тек үшінші орынға ғана өз ата-аналарын қойған екен. Бүгінгі біздің қоғам жағдайы да осыған келіп тұрғаны анық.
Диплом жұмысының өзектілігі: Бүгінде балаларға арналған бағдарламалар арналарымызда санаулы ғана. Соның өзінде олардың көбі - орыс тілінде. Яғни, балалар журналистикасының дамуына қолдау аз. Екіншіден, көптеген телеарналар балаларға арнап шығарылатын бағдарламаларға қаржы көп кететінін және бұл шығыннан телеарна қаржысының ақталмайтынын алға тартады. Сондықтан да болар, кейбір арналарымызда балаларға арналған хабарлар атымен жоқ. Ендеше, біздің еліміздің болашағы болар бүлдіршіндер қара жәшіктен қандай тәлім-тәрбие алуда?
Келесі мәселе, балаларға арналған бағдарламалардың сапасында.
Әлди,әлди,әлдиім,
Жарасымды сән биің.
Өзіңе тән өмірің.
Адал болсын көңілің,- деп сәбиді әженің әдемі бесік жырымен тәрбиелейтін ұлттық құндылықтарымызды бойына сіңірген балалар бағдарламалары жоқтың қасы. Ендеше, олардың тамашалауына тұратын қызықты, әрі мазмұнды бағдарлама жасап шығаруға аянбай жұмылу шарт.
Қазіргі уақытта ұлттық арналарымыз болсын, немесе жеке арналарды қарасаңыз да зорлық-зомбылыққа негізделген үрейлі, мейірімсіз көріністерді жиі кездестіруге болады. Экрандағы көріністі шынайы өмірден ажырата бермейтін бүлдіршін көргенінің бәрі дұрыс деп қабылдары хақ. Осылайша, оның психикасы мен дүниетанымы теріс қалыптаса бастайды. Ал, баланың әлемі тазалық пен әдемілік, жақсылық пен жылылыққа құрылуы керек. Сонда ғана біздің қоғам түзеледі. Ендеше, менің ғылыми жұмысымның өзектілігі, біздің телеарналардағы балалар бағдарламалары балаларға қалай тәрбие беруде, олардың жасалу технологиясы қаншалықты сапалылығын анықтау. Сонымен қатар, балаларға қазіргі ақпараттық технологиялардың теріс әсеріне талдау жасай отырып, Қазақстан арналарындағы балалар бағдарламаларына шолу жасай келе, белгілі бір қорытындыға келу болып табылады. Еліміздің көптеген бұқаралық ақпарат құралдары балаларға арналған телеарна ашу керектігі жөнінде көптен бері мәселе көтеріп келеді. Шындығында да, мемлекетімізде осы бағытта жұмыс істейтін қазақ тіліндегі жалғыз арна ол -Балапан арнасы. Ол арнаға да жеке тоқталатын боламыз. Менің дипломдық жұмысымның өзектілігі, балаларға арналған бағдарламалар мен арналардың баланың тұлға болып қалыптасуына, өмірден өз орнын тауып, кәсіби қабілеттерін шыңдауға және әлеуметтенуіне тигізер әсері мен пайдасын дәлелдеу болып табылады. Статистикалық есеп балалар мен жас - өспірімдер телеаудиторияның, аудио - бейнелік медиатекстердің ең белсенді көрушілері екенін көрсетіп отыр. "Ба - ла - лар мөлшермен 2 жастан бастап, теле - ди - дар көре бастайды. Нағыз амери - кан - дық бала өз уақытының шамамен 30%-ын теледи - дардың алдында өткізеді. Ол орта есеппен мек - теп - ке бар - ғанша 5 мың сағат, мектеп бітіргенше 19 мың сағат экран алдында оты - ра - ды", дейді американ - дық зерттеушілер. Демек, осы аралықтағы уақытта бала өзіне қажетін ала алды ма және бүгінгі заманғы балалар хабарлары қандай деңгейде болуы керектігіне ғылыми жұмыс барысында талдау жасалды. Ол үшін Қазақстан ұлттық арнасы, Еларна, 31 арна, КТК, НТК, Balapan телеарналарындағы балаларға арналған бағдарламалардың сапалық деңгейі, балалар бағдарламасын шығаруда басы-қасында жүрген шығармашылық топтың жұмысы қандай дәрежеде деген мәселелер қарастырылады. Дипломдық жұмыстың зерттелуі осы аталған бағдарламалар мен арналардың жұмысын зерттеу деңгейінде жүргізілді.
Дипломдық жұмыcтың зеpттеy ныcaны: Қазақстан, Хабар, Еларна және Balapan арналарындағы балалар хабарлары.
Дипломдық жұмыcтың мaқcaты мен мiндеттеpi: Абай атамыздың Балаға көбінесе үш алуан адамнан мінез жұғады. Біріншісі - ата-анадан, екіншісі - ұстазынан, үшіншісі - құрбысынан. Солардың ішінде, бала қайсысын жақсы көрсе, сонысынан көбірек жұғады деген дана сөзі бар. Ал бүгінде бұл үшеуіне де бағынбайтын әлемнің түкпір-түкпірінен ақпараттар ағыны ағылтып әкеліп жатқан балаға әсер етуші төртінші фактор - теледидар. Зерттеу жұмыстың негізгі мақсаты бүгінгі ақпараттар тасқыны ғасырында жаһандану қаупі көптеген ұлттардың алдында басты мәселе болып тұрғанда балаларға қажетті дұрыс ақпарат беру мәселесін еліміздің телеарналары қалай жүзеге асырып жатыр және болашақ ұрпақтың әрбір мүшесі болып табылатын балалардың тұлға ретінде дұрыс қалыптасуына керекті бағдарламаларды салыстыру, сараптау нәтижесінде анықтап, ғылыми тұрғыдан баға беру.
Ғылыми жұмысты зерттей келе мына міндеттерді іске асыру керекпіз:
Теледидардың бала психологиясына әсерін зерттеу;
Балаларға қазіргі ақпараттық технологиялардың теріс әсерін талдау;
Қазақстан, Хабар және Еларна арналарындағы бағдарламалардың бағыттарын қарастыру;
Қазақ тіліндегі тұңғыш балаларға арналған Balapan арнасына шолу;
Тәуелсіз телеарналардағы балалар бағдарламаларына анализ жасау.
Міне, осы аталған мәселелерді жүзеге асыруда балалар бағдарламаларының атқаратын қызметін көрсету ғылыми жұмыстың алға қойған негізгі мәселелерінің бірі.
Дипломдық жұмыcтың әдic-тәciлдеpi: Дипломдық жұмысты зерттеу мәселесіне байланысты телевизиялық, этнопедагогикалық, психологиялық, ғылыми-педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге талдау; қазақ телеарналарының тәжірибелерін зерттеу, бақылау, сауалнамалар жүргізу, жинақтау және қорытындылау; эксперимент жүргізу, алынған нәтижелерді сұрыптау, ғылыми тұрғыда өңдеу әдістері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыcтың деpеккөздеpi: Телехабар дайындауға қатысты Қ. Тұрсын. Қазақ теледидары, М. Барманқұлов. Телевидение, деньги или власть, Н. Омашев. Ақпарат әлемі, Бекниязов. Т. Демократиялық қоғам және баспасөз және өзге де теориялық еңбектер пайдаланылды. Сонымен қатар, бала психологиясын танып білуде И.М.Никольская, Р.М.Грановская, А.В. Запорожец, Л. Рубинштейн және өзге де психологиялық, педагогикалық еңбектер пайдаланылды. Тақырыпты тереңірек аша түсу мақсатында Қазақстан Республикасының ресми құжаттары: Конституция, Білім туралы заң, Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы, Бұқаралық ақпарат құралдар туралы заңнамалық құжаттары пайдаланылды. Бүгінгі таңдағы балалар бағдарламасына қатысты айтылатын сын-пікірлерді білу мақсатында Смағұл Елубай, Жолдасбек Дуанабай, Асқарбек Құсайыновтың және өзге де авторлардың газет-журнал беттерінде жарияланған мақалаларындағы дәйектер алынды. Қазақстан арналарына шолу жасағандықтан тікелей электронды сайттарды пайдаландық https:qazaqstan.tv, https:khabar.kzru, https:balapan.tvlive, https:elarna.kzruonlinetv.
Дипломдық жұмыcтың ғылыми жaңaлығы. Телеарна, интернет жалпы, электрондық ақпарат құралдары бүгінгі күнде қарыштап дамып келе жатқаны анық. Сондықтан, олардың зиянды жақтарын қанша айтқанымызбен, олар қоғамның басты қозғаушы факторлары болғандықтан, біз ешқайда қашып құтыла алмасымыз белгілі. Ендеше, менің ғылыми жұмысымның негізгі жаңалығы, телеарнаның тек ақпарат беруші, немесе баланың санасын шетелдік өнімдермен улаушы ғана емес, жас ұрпақтың тұлға болып қалыптасуына, оның әлеуметтік ортадан өз орнын табуға, сондай-ақ, кәсіби жағынан шыңдалуына өзіндік үлес қосу теледидардың негізгі атқарушы функциялары екенін ашып айтып, ғылыми тұрғыдан дәлелдеу болып табылады.
Диплом жұмысының теориялық мәні. Еліміздің жас азаматын қазақстандық отансүйгіштікке тәрбиелеу, белсенді өмір позициясын қалыптастыру барысында балалардың әлеуметтік бастамаларын дамытатын телеарналардың бағдарламаларын жетілдірудің маңызы зор. Бұнда еліміздің телеарналарында қандай бағыттағы бағдарламар әзірленеді, еліміздегі мемлекеттік және мемлекеттік емес арналардағы бағдарламалардың айырмашылықтары, бұл бағдарламалардың сапалық ерекшеліктері, жетістіктері мен кемшіліктері, жалпы, отандық арналардың бала тәрбиесіне, қалыптасуына берер пайдасы қандай деген мәселелер айтылады. Қазақстан, Хабар және Еларна телеарналарының жұмысы, олардың балаларға танымдық, көңіл-көтерушілік, оқыту телевидениесін, медиа кеңістікте білім беру мақсатына арналған бағдарламалардың бүгінгі ақпараттық кеңістіктегі орны мен олардың тәжірибелік ерекшеліктері жайлы айтылады.Технологияның жедел әрі шарықтап дамуына байланысты бүгінде теледидардың зиянды және пайдалы қырлары жайлы көптеген бұқаралық ақпарат құралдары дабыл көтеруде. Бұл мәселе тек қана біздің елімізде ғана емес, әлемнің көптеген елдерінде басты мәселенің бірі болып тұр, телеарнаның әсері жайлы электрондық және басылымдық ақпарат құралдары бұл мәселеден сырт қалып отырған жоқ. Осы аталған мәселелер жайында дипломда сөз болады.
Диплом жұмысының практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысын жоғары және орта мамандандырылған оқу орындарының журналистика факультеті студенттерінің өзіндік ғылыми жұмыстарында, журналистика пәні бойынша білім беретін ЖОО-да қолдануға болады.
Диплом жұмысының құpылымы. Диплом жұмысы кіpіспeден, екі бөлімнен, қоpытынды және пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тізімінен тұpaды.
1. БАҚ-тың бала тәрбиесіне ықпалы
Теледидардың бала психологиясына әсері
БАҚ-тың бала тәрбиесіне ықпалы туралы пікірлер бір арнаға тоғыспайды. Бір пікірлер теледидардың бала санасына оң ықпалы бар екенін дәлелдесе, енді бір пікірлер кері әсерін айтып, оны дұрыс пайдалана білудің жолдарын іздестіруді қажет деп санайды. Бүгінде алпыстан аса телеарналардың бағдарламаларын тамашалауға мүмкіндіктері бар оқушылар мен жастар үшін олардың неге көңіл бөліп, қандай бағдарламалардың оларға қажет емес екенін тәрбиелеудің кезі жеткен тәрізді. Өйткені бір ғана тыйым салумен, яғни үйдегі теледидардан тәрбиеге кері әсері бар бағдарламаларды, ұсқынсыз мультфильмдерді, киноларды, жеңілтек көңіл көтеруші музыкалық арналарды көрсетпеу арқылы бала санасын қалыптастыру мүмкін емес. Бала көріп білуім керек деген бағдарламаларды басқа да жолдар арқылы көре алады. Сондықтан бұл мәселе төңірегінде ата-ана, мектеп, сонымен қатар БАҚ-тың ішінде ықпалдылығы жағынан ең алдыңғы орынды алатын теледидар басшылығы, ондағы қызметкерлер аталған мәселенің ауқымды екенін сезінуі тиіс. Теледидар мәселесіне келгенде, бүгінде әлемнің бүкіл ақпарат құралдары ерекше дабыл етіп көтеріп жүрген мәселелерінің бірі - оның бала психологиясына әсері. Теленяня арнасының қызметкері Александр Гуревич: Сіз білесіз бе... біздің Теленяняны жасаушы әріптестеріміз де психологтар мен педагогтармен араласып тұратынына күмәнім жоқ. Бірақ мен өзім бір қызық қорытындыға келдім. Психологтар кез келген телевидение, кез келген картиналардың жылдам ауысуы, ақпараттардың миға сыймайтын көптігінің қаупі басым әрі пайдасы аз дейді. Сондықтан, психологтардың бізге беретін кеңестері, балаларға деген теледидардың қауіпті жақтарын азайту болып табылады. Әрине, кітап оқу, оның білім кілті екенін балаларға түсіндіру, сондай-ақ, кітапты парақтағанда одан шығатын иістің өзі керемет екендігі жайында айтудың өзі бір ғанибет. Дегенмен, теледидар зиян деп балаға мүлдем теледидар көрсетпей қоюға да болмайды. Мәселен, баланы мектепте бұзылады деп үйге мұғалімдер шақыртып оқытты делік. Білімнің бәрін жақсы сіңірген бала кейін ер жеткенде 10 жылдан кейін сыртқа шығуы керек қой. Тұмау кезіндегі иммунитеттің жоқтығы секілді бала да сыртқы ортамен байланысын жоғалтады. Міне, теледидар жайлы да соны айтуға болады. Онда нағыз өмір көрсетіледі, ал баланы өмірден тығып қоя алмайсың. Өйткені, бала одан кейін де сол ортада өмір сүреді - деп бұл мәселені осы қырынан қарап түсіндіреді.
Телевидение бұқаралық ақпарат құралы ретінде эстетика аумағында тәрбиелеу мәселелерін шешуде маңызды орынға ие.
Балалар теледидарды жақсы көріп және оған өте көп уақыттарын бөлетіні жақсы белгілі. Бастауыш сыныптың кейбір балалары телевидение жайлы түрлі пікірлер айтады. Бір бала былай деп жазады: "Мен кино мен теледидарды жақсы көремін. Мен үшін теледидар - дос. "В мире животных" бағдарламасында мен аңдар мен құстар жайлы ойладым. Әсіресе, мен мультфильмдер мен үнділер жайлы киноларды жақсы көремін".
Немесе тағы бір мынандай пікір: "Мен теледидарды көбірек қалар едім, оқитын кітабың жоқта немесе сабақтарыңды оқып болғанда теледидар сені жалықтырмайды."
Осы сөздерден байқалғандай, балалардың теледидарға деген қажеттіліктері туындап отыр. Ал бұл оқушылардың бос уақытының көбеюін және оларды теледидар неге үйрететіні жайлы мәселелер туындайды. Теледидар балаларға көптеген пайдалы және жақсы бағдарламаларды бағыттайды. Дегенмен, олардың бала психикасына әсерін зерттеу бүгінгі күннің басты мәселесі.
Қазіргі таңда көптеген бұқаралық ақпарат құралдары, соның ішінде баспасөз беттерінде теледидардың бала психологиясына тигізетін кері әсері жайлы дабыл қағып жатқан мақалаларды жиі кездестіруге болады. "Телевидениенің жастарға әсерін заманауи қоғамның бәрін мазалайды. Женевада осыдан 10 жыл бұрын өткен Денсаулық сақтаудың Бүкіләлемдік Асамблеясының ХVІ сессиясында балалардың денсаулығына телевидениенің тигізетін кері әсері жайлы дабыл қағылғаны айтылған болатын, және денсаулық сақтаудың ұлттық органдарына телевидение пайда болғалы бергі күн тәртібінің өзгеруіне, және жастардың еңбекке белсенділігі әр елдерде қолға алынсын деген мәселе көтерілген. Кеңейтілген зерттеулердің нәтижесінде, АҚШ, Англия, Жапония және өзге елдерде балалар үш жастан бастап теледидар көретіндіктері анықталған. Оқушылар күніне жарты-екі сағат уақытын теледидар көруге жұмсайды. Кіші сынып оқушылары үш сағатқа дейін отыра беруі мүмкін. Зерттеулер қорытындысы көрсеткендей балалардың еңбегіне теледидар көптеген елдерде үлкен өзгерістер әкелген", - дейді. Бүгінгі жағдайда тұлғаның әлеуметтену процесі ерекше күрделеніп келеді. Білім беру мен оқытудың негізі - отбасы мен мектеп секілді әлеуметтік институттарымен қатар, электрондық құралдар да балалар мен жасөспірімдердің өмірінде маңызды рөлге ие. Қалалық, болмаса ауылдық аймақтарды алып қарасаңыз да, теледидар балалар өмірінде ерекше уақыттарын бөлетін құралдардың бірі деп айтуға болады. "Көк жәшік" арқылы берілетін көрсетілімдер аясы балаларға мол таңдау мүмкіндігін береді. Теледидар - бұл білім беру құралы, демалыс әрі көңіл көтеру объектісі деп жан-жақты қарастыруға болады. Медицина елшілігі деп аталатын сайтта жарияланған "Көгілдір экранның көлеңкесі" атты мақаласында теледидардың кері әсерлерін былай келтіреді:
Теледидардың кері әсері болып табылатындар:
Интеллектуалдық дамуды тежейді. Теледидарға құмартып кеткен балалар басқа балалармен салыстырғанда оқи алу дәрежесін тексергенде, орта есеппен төмен нәтижелер көрсетті. Оның бірнеше себептері бар: кітап оқу мен білім алуға аз уақыт қалады, теледидар балаларға кітаппен дос болуына кедергі жасайды.
Қиялдау және шығармашылық ойлау қабілеті төмендейді. Кітап оқу балаларға әртүрлі жағдайларды елестетуге, іс-әрекеттерді көз алдына әкелуге мүмкіндік жасайды. Теледидар қиялдау кеңістігіне мүмкіндік бермей, дайын картинаны баланың көз алдына әкеледі.
Өз бетінше ойнай алмау. Теледидарды көп көретін балалар өз еркілерімен ойнай алмайды, өз-өздерін белгілі бір іспен айналысуға міндеттей алмайды, өйткені кез келген ойын ойлау мен қиялдай алуды талап етеді.
Отбасылық және әлеуметтік байланыстың әлсіреуі. Тәулік бойы теледидар қосылып тұратын отбасыларында өзара жақындық азаяды. Үйдегі әлдебіреу үнемі теледидардың алдынан шықпай отыратындықтан, отбасы мүшелеріне әңгімелесу, өз ойлары, сезімдерімен бөлісу қиындыққа түседі. Иә, теледидардың өзіндік жетістіктерімен қоса, осындай жоғарыда аталған кемшіліктер де бой алдыратыны рас. Алынған сауалнамалар балалардың бос уақытын теледидар алатынын көрсетті. 60 және 70% оқушылар күнделікті телебағдарламалар қарауға екі-екі жарым сағатын жұмсайды. Мектепке дейінгі балалар бұдан азырақ қарайды, дегенмен ол да аз емес: олардың 35% бір жарым-екі сағаттарын теледидарға арнайды.
Зерттеулері бойынша, екінші орынды кітап оқу алды. Кіші сынып оқушыларының бос уақытының көбін ойын алады. Үйірме, спорт түрлерімен балалардың аздаған бөлігі ғана айналысады. Жоғарғы сынып оқушылары үйірмелерге қызығушылықтарына байланысты қатысады - авто, радио қызығушылықтар және өзге де үйірмелер.
Келесі орынды музыка мен шет тілдерін үйрену алды.
Спортпен айналысу - ең соңғы орындарда тұр. 1-4-сыныптарда көптеген балалар спортқа қызығады, ал 10-сыныпта олар оқуға дайындалатындықтан спортқа деген қызығушылықтары төмендейді. Зерттеулердің нәтижесі балалардың бос уақытын пайдалануы өзге елдермен сай екенін, мысалы, Жапония, Польшада спорт, ойындарға деген ойлауға негізделген қызығушылықтар төмендейтіні байқалады. Көптеген балалар кітап оқуға, кино, театр, радионың орнына теледидарды құп көретіндері белгілі болды. Кейбір дәрігерлердің куәлары бойынша күнделікті 3-5 сағат, ал демалыс күндері 3-8 сағатын теледидарға арнайтын балалардың телевизиялық ауру белгілері байқалатыны анықталған. Бұл аурудың белгілері шектен тысшаршауға сай медициналық әдебиеттерде: тітіркену, жүйкесі шаршау, ұйқысыздық, тәбетінің төмендеуі, бас аурулары, көз нашарлауы кездеседі.
Денсаулық сақтау Министрлігінің балалар мен жасөспірімдер гигиенасы институты жүргізген арнайы зерттеулері телевидениенің жағымды және жағымсыз әсері бойынша бірнеше факторларды анықтауға көмектесті:
Біріншіден, бағдарламаның ұзақтығы және оның аптасына қаншалықты жиі қарайтыны;
Екіншіден, баланың теледидар көре бастағандағы көңіл-күйі;
Үшіншіден, қандай жағдайда қарайды - экран мен көрерменнің арасындағы қашықтық, экранның көлемі, көріністің саны, экран мен бөлменің жарығы және т.б.
Бағдарламаның ұзақтығына келер болсақ, институттың жүргізген зерттеулері көрсеткендей, қысқа әрі қызықсыз бағдарламалар балалардың орталық жүйке жүйесінде және қарау анализаторында ұзақ, әрі мағынасы жағынан балаларға қызықты бағдарламалардың әсерімен тең. Мультипликациондық фильмдер, ертегілер, қуыршақтар спектаклі, олардың зерттеулерінің нәтижесі бойынша балалардың функционалдық организмдерінің жағдайына ешқандай кері әсерін тигізбейді. Бұл бағдарламалар уақыты жағынан ұзақ емес, қанық және динамикалық тұрғыда құрастырылған. Балалар үлкен қызығушылықпен қарайды.
Ескере кететін жайт, телевидениененің кіші сынып оқушыларына әсері мол. Жоғарғы сынып оқушыларына қарағанда, олар ашушаң және қызуқанды болып келеді. Кіші сынып оқушыларына арналған бағдарламалар мағынасы мен мазмұны жағынан салмақты, бірақ формасы жағынан тартымды болуы мүмкін. Ушинский баланың есінде бір нәрсені нақты қалдыру үшін еске сақтау кезінде қаншалықты сезім мүшелері көбірек қатысатынын ескергені жөн деген. Біздің зерттеулеріміз бойынша үй жағдайында мектепке дейінгі жастағы балалар 30 минут, бастауыш сынып оқушылары - 45 минуттан 1 сағатқа дейін, орта жастағы оқушылар 1 сағат 30 минут қараулары тиіс деп шештік. Телевизиялық бағдарламаларды күнделікті қарамаған жөн. Аптасына 2-3 рет, ал тек демалыс күндері ғана қарау өте дұрыс норма. Егер бала теледидарды жиі қараса оның бойынан жүйкенің жұқарушылығы байқалады, оған басқа іс түрімен айналысу қиын, сондықтан ол теледидарға қайта оралады. Өйткені телевизиялық бағдарламаларды қарау балалардан жүйкенің мықтылығын талап етеді. Бұл салмақ бастағы мидың белгілі бір бөлігіне әсер етіп, алдында болған ойлау және көру жұмысына әсер етіп күні бойы жиналғанын көбейте түседі. Ол бағдарламаны көріп біте салысымен байқалмағанымен, бәрібір ертелі кеш белгі беретіні рас. Таңертеңгі бағдарламалар түстен кейін оқитын балалардың жүйкесін жұқартады. Түрлі бағдарламалардағы сәйкестік те осыған жатады. Мысалы, енді ғана қызықты фильм бітіп, енді қызықты бағдарлама басталғанда балалар оған назар аударады. Әрине, бұл жерде үлкендер, ата-аналар, отбасындағы қарым-қатынас үлкен әсер етеді. Біз өзіміз балаға қызықты бағдарламаны және көруге ыңғайлы уақытты табуымыз керек.
Кіші мектеп жасында көрудің нашарлауы да қобалжыту тудырады. Ондай жағдай жиі кездеседі. Біздің және шетелдің дәрігерлері де теледидар диафиьм қарау, сызу, сурет салу, тігу секілді көру жұмысы екенін айтады. Егер балалар бағдарламаларды ұзақ уақыт қараса, олардың көру анализаторларында қарау кезіндегі шаршағандықты байқауға болады. Ол телевидениенің спецификасына қатысты емес, күні бойы оқушының көру мүшесіне үлкен жұмыстар жүктеледі, ал экран алдындағы ұзақ отырыс - көзге түсетін салмақты ұлғайтады.
Біздің зерттеулеріміз көрсеткендей, өзге сабақтарға қарағанда телевизиялық бағдарлама пайдаланған сабақ әлдеқайда тез шаршатады. Телевизиялық сабақ ақпаратты көп көлемде береді, оның жеткізу формасы тиімді болғанымен, жоғарғы дәрежедегі концентрация тез шаршатады. Әдебиет және математика сабақтары әлдеқайда жағымды әсер қалдырған, 50-60% оқушылар сабақ бойы және бір күн бойы еңбекке қабілеттілігі. Жоғарғы дережеде болған. Физика және химия сабақтарының нәтижесі керісінше. Айта кетерлігі, телевидениені пайдалануды есепке ала отырып оқу бағдарламасын құрастырғанда телебағдарламаның баланың организміне әсерін комплексті және жан-жақты зерттеген дұрыс.
Адамның қабылдау механизмі жиі дамып отырады. Ең қарапайым өзінің функцияларынан бастап адамның қабілеті объекттің қимылынан бастап, қозғалмайтын объектті анықтау, әр заттың бірегейлігін ажыратуға дейін дамып отырады. Бала үш жасқа дейін обьекттің динамикасын кинофильм немесе телевизиялық хабар қарағанда нашар ажыратады, оған психологиялық жағынан пайдасыз, керісінше, зиянды. Үш жастан бастап бала динамика мен контрастылықты қабылдай бастайды - заттың көлемі жағынан үлкейгенін немесе кішірейгенін, адам бұрылған кездегі фас пен профильді ажыратып, киімінің ауысқанын байқап, әртүрлі ракурс пен пландарда - бір зат немес бір адамның түрліше түсірілгенін түсіне бастайды. Образды қабылдауда контрастылық пен динамизм салыстырмалы түрде баяу дамиды. Сондықтан да бастауыш сыныптағы оқушылар қатысушы кейіпкерлері көр күрделі фильмдердегі көп нәрсені аңғара бермейтінін, ал керісінше, олар мағнасы жағынан қабылдауы мүмкін емес деген мәселелерді олардың қабылдағанын байқаймыз. Бұл жерде қабылдау механизмі белгілі бір дәрежеде түсіну мүмкіндігінен қалып отыратыны байқалады. Сол себепті, телевизиялық хабарды дайындағанда осындай ерекшеліктерді ескерген дұрыс.
1.2 Балаларға қазіргі ақпараттық технологиялардың теріс әсері
Бүгінгі ғасырдың жаңалықтары күннен-күнге ғаламат өзгеріспен дамуда. ХХ ғасырда-ақ бұқаралық ақпарат құралдарында да даму процестері жүріп, жаңа технологиямен қамтамасыз етілді. Оған балалардың қолдары тез жете бастады. Өйткені сол жылдары-ақ ақпарат көздерінің қатары көбейіп интернет те қосылып, барлық жерде пайда болған болатын. Ақпарат алмасудың жаңа түрі көбейіп, интерактивті компьютерлік бағдарламаларды, әртүрлі ойындарды, бейне-аудио жазбаларды, әндерді, комикстер мен кітаптарды, баспасөз басылымдарды балалар еркін түрде қолдана алатын дәрежеге жетті.
Ал коммерциялық теледидар 1941 жылы шыққан болатын. Бұл кезде жаңа ақпараттың енді-енді елге келу кезеңі болатын. Алайда қанша жерден коммерциялыққа айналу үдерісі болса да, оның тигізіп жатқан өзіндік пайдасы да болды. Атап айтқанда, балаларға білім беру туралы бағдарламалар жасалып, олардың бала үшін орасан зор әсері тиді.
Қазіргі балалар тым ақылды.
Біріншіден, олар тумысынан бөлек, сана-сезімдері, қабылдау жүйелері өзге. Мектепте аузы аңқиған бұрыңғының балаларын көру қиын. Қазіргі таңда мектеп жалғыз ақпарат көзі емес, ұстаздардың да маңызы басқаша. Ежіктеп бәрін үйретіп, балаларды әр тақырып сайын жаңалық ашқандай қызықтыратын жүйе бүгінде қатты өзгеріске ұшыраған. Жаңа тақырыпқа мұғалім көп ізденіп дайындалу керек. Өйткені балалар барлығын біледі және оларға қажетті емес ақпаратпен білімдерін таяздауға болмайды.
Бұқаралық ақпарат құралдарының балаларға әсер етуі анағұрлым басымдылыққа ие. Бұл біріншіден ата-аналарды, одан кейін медицина қызметкерлері мен ұстаздарды алаңдатып, жиі талқылауға түсетін тақырып болып тұр. Тек Қазақстанда ғана емес, әлемде басты назардағы мәселе. Мысалы, Америка Педиатрия академиясының өкілдері ақпарат көздерінің күрделенуі балалардың аудиториясының да ұлғаюына тікелей әсер етіп жатыр деп санайды. Мұның оң және теріс екі жағы бар. Оң әсері, балалар жаңа дүниені үйренуге, білімге құштар, көптеген талқылауға қатысуға мүмкіндік алады, ән әлемі, ойын-сауықтар арқылы бойдағы өнерлерін де дамытуға үйір болады. Ал теріс жағы, балалар көрген нәрсесін қайталап істеуі мүмкін. Мысалы, зорлық-зомбылық, қатыгез іс-әрекеттер мен эротикалық сипаттағы ақпараттарға тап болуы мүмкін. Нақты емес дене формасын көрсетумен қатар, зиянды әдеттерге жататын темекі тарту, ішімдік ішу сынды нәрселерді дұрыс деп қабылдаулары мүмкін. Мұндай теріс мақсаттағы ақпараттар балалардың аудиториясына бағыттала отырып, басты қауіп төндіреді.
Бәрімізге белгілі америкалық ғалым, әрі әдістемеші Реен Хоббс компьютерлік сауаттылық түсінігіне тоқталып, екі факторды атады.
Ол компьютерді және интернетті қолдануды компьютерлік сауаттылыққа жатқызуға болмайтындығын айта отырып, керекті ақпаратты қарау, тыңдау, көру, оқу арқылы сараптап та, талдап та білу керектігі маңызды деп көрсетті. Бұл бірінші фактор. Ал екінші факторда ата-аналар мәселесі қарастырылған. Яғни, ата-ана баланың интернетті пайдалану шегін бақылауда ұстауы қажет. Бұқаралық ақпарат құралдарында сан алуан ақпараттар тарауы мүмкін, мүмкін ғана емес, рас. Сондықтан да, фантазия мен шындықтың ара-жігін ажыратып, адаспайтын жол сілтеу - ата-ананың басты міндеті. Ата-ананың тікелей баламен қарым-қатынасы олардың да ақпаратқа сыни көзбен қарауларына әсер етеді.
Мектеп психологының айтуы бойынша: Негізінен барлық жағдай ата-анаға байланысты. Ата-ана баланың күн тәртібін бақылауда ұстаса, бәрі өз режимімен жүреді. Ал егер ата-ана баланың күн тәртібінен бейхабар болса, бала да бетімен кетеді. Күні бойы теледидар қарайды, смартфоннан шықпайды. Бұл ең бірінші денсаулыққа зиян. Көз жанарының көру қабілетін нашарлатып қана қоймай, психиканы да бұзады. Өйткені адам миы күнделікті демалып отыруы керек.
3 сағаттан астам уақыт теледидар көру балаларға зиян. Ескере кететін нәрсе, бала өз жасына лайықты дүниені қарауы тиіс. Сабаққа керекті ақпарат беретін бағдарламалар, ой өрісті дамытатын, жануарлар әлемі мен қоршаған орта туралы, ғарыш пен жер шары туралы білім беретін бағдарламаларды көру балаларға өте пайдалы. Теледидарды түбегейлі жаман деп, біржолата көрсетпей қою да дұрыс емес. Өйткені, балалар көптеген мәліметтерді теледидардан алады. Әрине, кез-келген нәрсенің жақсы-жаман жағы болады. Теледидар да сондай. Егер көгілдір экраннан теріс бағыттағы дүниелер көрсетіліп жатса, ата-ана баламен бірге қарап, оны талдай отырып түсіндіру қажет. Ол баланың ақпаратты қалай болса солай емес, дұрысты дұрыс, бұрыс бұрыс деп қабылдауына өз септігін тигізеді. Барлық нәрсе өз орнымен болуы үшін, барлығының өз шекарасы болу керек. Теледидарды қарау уақыты да шектеулі болғаны жөн.
Ал интернет ересек адамдар түгілі бала өміріне де өз ізін салып үлгерген. Қазіргі балалар интернетсіз өмірлерін елестете алмайды. Ата-ана интернетті де теледидар сияқты 5 балдық жүйеден 3,1 баллмен бағалайды. Яғни, интернеттің оң және теріс әсер етуі орташа. Ақпараттық арналар баланың ой-өрісін кеңейтеді, өз бетімен шешім қабылдауға үйретеді. Ал интернеттің теріс әсері: баланың жеке дамуына мүмкіндік бермейді және ақыл-ой зейінін нашарлатады, нақты өмірден алшақтатып, сексуалды еркіндікке жол береді деген пікірлер басымдылыққа ие болды.
Бұдан шығатын қорытынды теледидар да, интернетте балалардың дамуына тең дережеде оң және теріс әсер етеді. Сондықтан да тек бір жақты шешім қабылданбайды, тек қаншалықты оң әсер ететінін және теріс әсер ететінін бағалай аламыз. Оң әсер ету сипаттамасына мыналар жатады: бала ақыл-ойы кеңейеді, өз бетімен ойлауы дамиды. Ал теріс әсері: баланың жеке адам боп дамуына кедергі болады және моральдық жағынан бұзылуына, сексуалдық еркіндікке септігін тигізуі ықтимал.
Әлемдік зерттеулерде нақтыланғандай бұқаралық ақпарат құралдарының балаларға тигізетін теріс әсері 6 факторға негізделген болатын. Олар: бірінші, бұқаралық ақпарат құралдарындағы зорлық-зомбылық тақырыбы; екінші, эротика элементтерінің насихатталуы; үшінші, қалыпты емес дене пішінінің стереотиптерін тарату; төртінші, балалардың денсаулығының нашарлауы. Ал, бесіншісі, балалардың психикасының бұзылуы; алтыншы, балалардың әлеуметтік ортадағы қарым-қатынасының бұзылуы.
Бұқаралық ақпарат құралдарында зорлық-зомбылықты насихаттау - ең ауқымды мәселе. 1970 жылдардан бері бұл тақырып зерттеліп, жазылып келеді. Сол зерттеулердің нәтижесінде ақпараттық кеңістікте зорлық туралы айтылған ақпараттардың өте көп көрсетілуі балаларға агрессия әкеледі екен. Сонымен қатар, балалар тұйықталып, қорқыныш не мұңаю сезімдерімен бөлісуді жөн көрмей, қоршаған ортадан алыстап, қорқуға әкеліп соқтыруы мүмкін. Педиатрдың да жауабы дәл осыған кеп саяды. Ол: Жүйке ауруын емдейтін дәрігерге дәл осындай балалар келеді. Яғни, қорқынышты, қатыгездік бейнеленген фильмдерді көрген балалар, соның әсерінен шыға алмай, агрессияға толы компьютердегі ойындарды ойнаған балалар өз тәртіптерінің қалай бұзылғандарын байқамағандықтан, бара-бар бұл асқынып бара жатқандықтан келеді деген болатын.
Мәселен: компьютерлік клубтар (ойын автоматтары) және кафелердегі Wi-Fi желісі 24 сағат бойы жұмыс жасайды. Күні-түні компьютерлік ойындардан бас көтермейтін балалардың көпшілігі зорлық-зомбылық, ұрлық-қарлық ортасына түседі. Олар ең алдымен интернеттен соғыс туралы фильмдерді, қорқынышты киноларды және эротиканы іздейді, және көреді. Олар киноға беріліп кеткендігі сондай, әр сахнаның жасалуына да мән беріп, қызығушылық танытады. Олардың ойынша қатыгездікті сомдайтын рөльдері бар фильмдер іш пыстырмайтын, қызықты туындылар болып табылады. Сол ойындардың 99 пайызы қатыгездік десек те болады.
Ал, балалар өздері көрген зорлық-зомбылық, қатыгездік видеоларды таратуға әуес келеді. Эротикаға тым қызығушылық та таныта бастайды, еті үйренгендері соншалық, экранда көрсетілген қатыгездікке жылы шырай да танытпайды, анығырақ айтқанда, олар үшін зорлық әдеттегі жәй ғана оқиға болып кетеді.
Егер балалар бос уақыттарын әдебиетке қызығып, кітап оқуға жұмсаса, әр баланың тәрбиесіне әсер етіп, инабатты-ибалы көзқарасын қалыптастыруға септігін тигізер еді.
Жалпы эротика элементтері - заңда да басты қаралған ауқымды тақырып. Эротика бала санасын бұзатын тым ашық сахналар.
Ал, кейбір балалар көрген ақпараттарын ата-аналарымен бөлісіп, жаман мен жақсының ара-жігін ажыратып алады. Мұндай талқылауда балалардың алған әсері шектен аспайды. 48% балалар эротикалық мазмұндағы журналдарды қолжемді деп белгілеген. Соның арасында 10 мен 18 жас аралығындағы ересек балалардың шамамен 3%-ы ғана мазмұны бар деректі кадрларды көргенді ұнататын болып шықты. Эротиканың кең сипат алуының нәтижесі жақсылыққа апармайтынын корреляциялық талдаудан байқауға болады. Оның қорытындысы бойынша эротика сипатындағы ақпараттарды емін-еркін қарайтын балалардың көпшілігі делік компьютердегі арнайы ойындарды көп ойнағандықтан, әлеуметтік желіде шамадан тыс көп уақыт өткізетін және ойын клубтарында көп болып, сабаққа уақытында бармай, сабақты көп босататындар. Мұндай балалар ата-аналары өздерінің жан-дүниесін, мәселелерін, ниеттерін түсінбейді деп есептейді. Зиянды әрекеттер мен әдеттерге үйір болады, яғни, темекі тартып, сыра, ішімдік ішуден бас тарпайды, ақшаға бәстесіп ойындар ойнайды. Мұның барлығы құмарлық, зина жасау, қате бағытқа кету. Естен айыратын осындай есірткілерге жолаған балалар ерте жастан жыныстық қатынасқа да түседі. Бұл әрекетке ерте түскен балалар өзге балаларға қарағанда түн мезгіліне әуес болады.
Балалардың 3-4 сағат емес, тым ұзақ уақыты ойынға кетеді. Олар фильмдердегі қатыгездік пен зорлық-зомбылық бейнелері сол фильмді қызықты етіп қана қоймай, адамды өмір сүруге үйретеді, ақыл-ойдың шымыр болуына көмектеседі деп санайды. Сондықтан да олар зорлыққа оң көзқарас танытады. Ал білім жайына қалып, мектепке уақытылы барып, сабақтарына қатысуға уақыты жетпейді-мыс. Ата-ана балаларының теледидар алдында не көріп жатқанын, компьютермен қандай сипаттағы ойындар ойнап жатқандығын және қаншалықты уақыттарын соған жұмсайтындарын мүлдем бақыламайды. Әдетте дәл осындай тәртіптегі балалар зиянды жұқпалы дүниенің бәріне үйір келеді. Мысалы, спиртті ішімдіктерді әуелі татып көреді, кейіннен сырамен жалғасып ішкіш болып кетеді. Темекіні түтіндетуге қызығады, содан кейін күніне үздіксіз темекі тартатын халге жетеді. Ақшаға ойын ойнап, алғашында жеңіске жетеді, содан бастап құмар ойындарына кіріге береді, қарызға белшеден бір-ақ батады.
Бұл талдаудан ұққанымыз мынау. Ата-ананың қарауынан қалған, бақылауда болмаған балалар ақпарат көздерінен алдын ала сақтау шаралары жасалмағандықтан, олардың неше түрлі жағымсыз әдеттері мен дағдылары қалыптасады. Әрекетсіздіктің әсерінен, балалар теріс бағытқа түсіп кетуі де мүмкін және балалардың денсаулығы мен сабақ оқуына едәуір кедергісін келтіретіні сөзсіз..
Ақпараттық технология бала санасына ғана емес, тәрбиесіне де, денсаулығына да әсер етуде. Мысалы, жарнама, фильм, клипте көрсетілген тамаша дүниелер шын мәнінде сапалы ма, жоқ па, ата-анамен санаспай, сатып алуды талап ететін балалар да көбейді.
Оған қоса, көгілдір экрнадағы жарнама мен мінсіз келбет те психологияға әсер етеді. Кез-келген жарнама, бейнероликтер мен суреттердегі адамдардың дене пішіні мінсіз, әрі келісті. Шынайы өмірдегі адам бейнесіне сәйкес келе бермейді, өйткені, монтаждау, эффект беру жұмыстары жүргізіліп, тым ерекше, көзге көрікті етіп көрсетіледі. Ал балалар сол мінсіз әлем мен келбетке еліктеуі мүмкін. Тек қыз балалар ғана емес, ұлдарда да болатын жағдай. Жарнамалар мен бейнежазбалардан көрген келісті денелі жігіттерге ұқсауға тырысып, неше түрлі қауіпке баруы ықтимал.
Қыз балалар болса, қыпша белді арудың келісті келбетіне қызығып, дұрыс тамақтанудан бас тартып, денсаулықтарын нашарлатып алуда. Ауруханаға табалдырығын тоздырған емделушілер жайлы дәрігерлер де көптеген аурудың түпкі бастау көзі - дұрыс тамақтанбауда, ағзаға қажетті азықпен қамтамасыз етпегендікте деген болатын.
Салауатты өмірдің үш формуласы - дұрыс тамақтану, үнемі қозғалыста, жақсы көңіл-күйде болу жеткілікті. Ал бұл әрекеттерді қазір балалар арасында азаюда. Интернет бар төрт қабырғадан шыққысы келмейді. Бұл балалардың артық салмақ жинап, семіздікке бейімделуін арттырады. Оған қоса, фаст-фуд өнімдерінің де жарнамалары еріксіз еліртіп, өзіне тәуелді етеді. Ал негізінен, ең зиянды тағам түрлерінің бірі - осы фас-фуд өнімдері. Ол іш-құрылыстың жұмысын нашарлатпаса, пайдасы жоқ. Қаншалықты артық салмағы бар адамның өміріне соншалықты қауіп төніп тұрғандығы баршаға түсінікті.
Денсаулық - зор байлық. Ал дені сау баланың - ақыл-ойы түзу, өмірге құштарлығы басым болады. Сондықтан да, жарнамада, экрандағы басқа көрсетілімдерде де тым қатты астамшылық пен әсіреушілікті қолданбаған жөн секілді.
Ресей ғалымдары Н.Н. Авдеева мен Н.А. Фомин зерттеуі бойынша, балалар ортасына ең көп тарағаны ішімдіктер мен тамақ өнімдерінің, ойыншықтардың жарнамалары әр баланың зиянды әдет қалыптастыруына себепкер болуы мүмкін. Біздің елімізде ата-аналар үнемі бейқам халде жүреді. Олар жарнамалардың бала өміріне, оның денсаулығына қауіп төндіретінін сезінбейді.
Баланың мектеп үлгерімінің нашарлауы, сабаққа баруы да ауқымды мәселеге айналып отыр. Мектеп үлгерімдері үшін ұстаз ата-анаға шағымданса, ата-ана балаға сөгіс айтады. Мұндай мәселелер бүгінгі күні өте жиі туындайды. Өздігінен үй тапсырмасын орындайтын балалар кемде-кем. Жағымсыз әрекеттерге әуес болғандықтан, үй жұмысын орындауға уақытты аз бөледі, кейде тіпті орындамай да барады. Ал бұл баланың өз ортасынан бөлектенуіне, үнемі ыңғайсыздық тудырып, қысылып жүруіне әкеледі.
Сонымен қатар, балалар интернет-клубтарға интерактивті ойындарды ойнауға жиі барады. Онда уақыт туралы ұмытып, денесін түзу ұстау, компьютер алдында ұзақ уақыт отырғандықтан көздің көру жүйесі нашарлайтындығы жайында ойланбайды. Ал ертесіне ұйқысы қанбаған күйінде, көз тамырлары шаршаған, қызарған қалпында, басы ауырып әрең деп сабаққа барады. Ал мұндай халдегі балада қайдағы зейін, оқуға деген қайдағы ынта болсын?! Сондықтан да, мұның өзі бала аудиториясына толықтай теріс әсер етуші фактор.
Өз-өзіне қол салу - суицид. Бүгінгі таңда балалар арасында өте көп кездесіп жатқан ең ауыр оқиғалардың бірі. Өмірін қиюға шешім қабылдау баланың психикасының шырмауыққа түскенін білдіреді. Суицид жасаудан Қазақстан Ресейден кейінгі екінші орын алып тұр. Бұл зобалаңның біздің елде кең тарағанын осыдан-ақ білуге болады. Статистикаға жүгінсек, 100 мың тұрғынға 26,9 өз еркімен өлуге шешім қабылдайды екен.
Өз-өзін өлтіру солтүстік аймақтардағы қалаларға қарағанда, оңтүстіктегі жерлерде жоғары көрсеткішке ие болып тұр. Шамамен айтқанда, Алматы қаласында 100 мың тұрғынға 5,1 адам өз-өзіне қол жұмсайды. Ал Нұрсұлтан қаласында 100 мың тұрғыннан 14 адам суицидке барады. Аталған көрсеткіштер жыл өткен сайын ұлғаюда. Міне, осыған қарап-ақ жергілікті халықтың психикалық денсаулықтарының төмен деңгейде екендігін білуге болады. Медицина қызметкерлері мұны жас болғандықтан психиканың тез бүлінетіндігінен деп түсіндіреді. Ал кейбір пікірлер мектептегі психологтарды кінәлайды. Мектеп психологтарының дайындығының аздығынан, балалар үшін, ересектер үшін олардың психикасын қадағалап, сауатты жастарды тәрбиелеуде аз жұмыс жасайтындығынан деп те санайды. Әрине, мектепте тұйықталып, өз-өздігімен бөлектеніп жүрген бала қаншама. Өле салуды жеңіл көретін жасөспірімдер осындайдан шығады.
Қолайсыздық, жайсыз сезіну - психиканың ең күрделі жағдайы. Зерттеу нәтижесі бойынша: 5% балалар өздерін жалғызбын деп сезінетіндіктерін білдірсе, 27%-ы кейде солай сезінетіндіктерін, 16%-ы ондайды сирек ойлайтындықтарын, 52%-ы ешқашан олай санамағандықтарын көрсетті. Осы балалардың ішінде 14 пайызы түнде шошып оянып, бастырылып, үрейден қорқады екен. Ал 27 пайызы біреуден немесе бір нәрседен сескенеді. Байқағанымыздай, балалар арасында психиканың қолайсыздыққа ұшырауы асқынып барады. Өздерін жалғыз санайтын балалар сол сезіммен қатар қорқынышты күйді де басынан өткереді. Бұл баланың кінәсі емес, тікелей ата-анаға байланысты, олардың баладан алшақтығының салдары. Балалар өн бойындағы үрейді, қорқынышты азапты телеэкраннан, интернеттегі нешетүрлі бейнелерден, компьютердегі теріс бағыттағы ойындарды ойнағандықтан осындай халге түседі. Ең сорақысы, балалар қалай әдемі өлуге болады деп те ойланатындары бар екен. Фильм, кино, ойын болсын, барлығында жартастан құлап бара жатқан ақ көйлек киген қыздың, не өмірден батылдықпен бас тартқан ер жігіттің төмен қарай құлауы көптеп көрсетіледі. Оның бәрі түсірілім барысында монтажбен жасалатынын, бірнеше адамдардың ұстап, арқанмен тартып тұру арқылы болатынын балалар ойлана бермейді. Өйткені, олар өздігінен мұны ойлап таба алмайды. Жасөспірімдер тек сыртқы көріністі ғана көрді және соған қызықты. Сондықтан да олар үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz