СОПЫЛЫҚ ТАРИҚАТТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
НҰР-МҮБАРАК ЕГИПЕТ ИСЛАМ МӘДЕНИЕТІ УНИВЕРСИТЕТІ

Төлениязова Ақнұр Айбарқызы

СОПЫЛЫҚТАҒЫ ТАРИҚАТ ҰҒЫМЫ МЕН ТАРИХЫ

ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC

6В02205 - Теология мaмaндығы

Алматы 2022

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті
Дінтану кафедрасы

Қорғауға жіберілді
Дінтану кафедрасының меңгерушісі,
PhD доктор Жумашова Ж.А.
________________________
________________2021ж.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Сопылықтағы тариқат үғымы мен тарихы

6В02205 - Теология мамандығы

Норма бақылаушы,
____________________п.ғ.к.,
қауымд.проф. Исабаева С.Н.
____ _____________2021 ж.
Диплом жұмысының жетекшісі,
_________________PhD докторы,
Исламтану кафедрасының
доценті м.а., Акимханов А.Б.
____________________2021 ж.

Орындаған:
_______________Мелисова Б.М.
____________________2021 ж.

Алматы 2022

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті
Дінтану кафедрасы

Бекітілді
Дінтану кафедрасының меңгерушісі,
PhD доктор Жумашова Ж.А.
_____________________
_____________2021ж.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСҚА ТАПСЫРМА

Студент: Мелисова Балжан Мелискызы
1. Жұмыстың тақырыбы: Сопылықтағы тариқат үғымы мен тарихы
______________2020 ж. №____ университет ректорының бұйрығымен бекітілді.
2. Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі __________________________________
3. Жобаға бастапқы берілгендер: Диплом жұмысында негізгі дереккөздер мен материалдардың түпнұсқасы басшылыққа алыну талап етілді. Дипломды зерттеудің мақсаттары мен міндеттеріне сай, кіріспеден, екі тарауды қамтитын негізгі мазмұннан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі - 57 бет.
4. Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі және дереккөздері ретінде ... .сынды бірқатар отандық және шетелдік дінтанушылардың еңбектері қолданылған.

Тақырыптың берілген уақыты: ___________________________________ _______

Дипломдық жұмыстың жетекшісі:PhD докторы_____________Абылов Т.

Тақырыпты орындауға қабылдап алған студент:__________ Төлениязова А.А.

Алматы 2021

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

5

1 СОПЫЛЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ ДІНИ ЖӘНЕ МӘДЕНИ - ӘЛЕУМЕТТІК АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

9

1.1
Сопылықтың идеялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.2 Сопылық іліміндегі негізгі ұғымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

2 СОПЫЛЫҚ ТАРИҚАТТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

16

23

2.1

Тариқаттардың қалыптасуының діни-әлеуметтік себептері мен факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

23
2.2
Тариқаттарға ортақ ұғымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
33

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
56

КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста исламның үш негізінің бірі болған ихсан ілімі болған сопылықтағы тариқат ұғымы мен тарихы тақырып аясында саласында ихтиләфті тақырыптарды қамтыған Тасаввуф хақида тасаввур еңбегін негізге алып, оны аударып, оның ішінде толық келуі, оларға айтылған сын-пікірлерге жауап, қосымша ретінде жазылған еңбектерді атап, олар жайлы пікіралуандылықтар айтылады. ... .. нақтыланып, олар жайлы мағлұматтар мен ғалымдардын пікірлері тізіп беріледі. Жобаның ішіндегі ауқымы кең сопылықтағы тарикат т.б сөздерге ғалымдарының баяндамалары келтіріліп, толық тақырып жіктеледі. Жобаның соңғы бөлігінде тарикат түрлері мен олардың усулдері тәртіп - ережелеріне мысалдар келтіріледі және т.б. тақырыптар қозғалады.
дене мен ақылға жанның әсері, жан деген ұғымның көрсеткіші болып табылатын жүрекке ерекше мән беріп, оны жан-жақты қарастырады.
Дипломдық жұмыста дене мен ақылға жанның әсері, жан деген ұғымның көрсеткіші болып табылатын жүрекке ерекше мән беріп, оны жан-жақты қарастырады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Тақырыптың ғылыми зерттеу деңгейі. Бұл дипломдық жұмыс жазу барысында орта азия ғұламаларынң бірі Шейх Мухаммад Содиқ Мухаммад Юсуфтың Тасаввуф хақида тасаввур өзбек тіліндегі кітаптың аудармасы негізге алынды. Және Нұр-Мубарак Египет Ислам мәдениеті университетінде қорғалған дипломдық жұмыстар, мақалалар , ютуб интернет желісіндегі жоба тақырыбына сай ҚМДБ имамдарының уағыз-насихаттары, тақырыпқа сай сұхбаттар алынды. Атап айтсақ пайдаланылды.
Зерттеу нысаны. Дін және сопылық ғылымындағы тариқат түсінігі.
Зерттеу пәні. Адамның танымдық іс-әрекетіндегі рухтың орны мен қызметі. Діни,тарихи, әлеуметтік, медициналық жағынан қарастыру жұмысы.
Дипломдық жұмыс мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жобаның мақсаты Шейх Мухаммад Содық Мухаммад Юсуф Тасаввуф хақида тасаввур еңбегіндегі қажетті тұстарын аударып, өзге де қосымша деректерді жинақтай отырып, дипломдық жұмысқа сай тақырыптарды жан-жақты талдап, анығын баяндап, сопылық іліміндегі тарикат тарихы мен ұғымын зерделей отырып исламның үш негізінің бірі болған ихсан ілімінің тарихына шолу жасап, рухани тәрбие алуға бел байлаған жандарға бағыт бағдар беру. Дипломдық жобаның міндеттеріне келсек қосымша еңбектерді атап өту, ол еңбектерге қойылған сыни пікірлерді түсіндіру, сыни пікірге қайтарылған жауаптарды зерделеп, соңғы шешімін баяндау. Тағы бір маңызды міндеті жобаның сонында сопылық іліміндегі тарикаттарға ортақ ұғымдары толық аталып, олардың әрбіріне мысал келтіру.
Дипломның теориялық - әдістемелік негіздері. Дипломдық жұмыс жазу барысында басшылыққа алынған тақырыптарды жеке бөліктерге бөліп әр бір бөлікке таңдап алынған кітаптардың аударма нұсқаларын теріп жаздым. Мағлұматтарды аудару және жинақтау әдісі жүргізілді. Сондай-ақ жеке тәсіл ретінде Мухаққиқ Абдул Фаттах әбу Ғудданың белгілі бір тақырыптарда ғалымдардың сөздерін келтіргенде, оқырманға түсінікті болу үшін, салыстыру , ауыстыру, жинақтау және осы секілді әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және тәжірибелік негіздері.
Дипломдық жұмыс ихсан ілімін оның ішінде сопылық тариқат ұғымдарын зерделеп қызығушылық танытатын оқырмандарға, исламтанушыларға, сопылық ілімінен ақпараттанғысы келетін өзге мамандық иелеріне, тарихшыларға, жоғары оқу орындары мен медрессе шәкірттеріне арналады. Кез-келген ислам дінін меңгеруші адам жүрек іліміне мұқтаждық танытқаны себепті, сол сопылық оның ішінде тарикат тақырыптарына сай әр терминнің жауабын осы жобадан таба алады. Сопылық ілімі жайлы ізденуші адамның рухани ілімін толықтыратын құнды материал болып табылады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
1.Жүрек пен жүректі тану құбылысы яхудилік, христиан, ислам діни дәстүрлерінде қарастырылды. Бұл дәстүрлер жүректің мәні мен когнитивтік функцияларын түсінудегі ұқсастықтарды ашады: жүрек танымы генетикалық тұрғыдан интеллектуалды танымнан озады, ал функционалды тұрғыда жүрек пен ақыл үйлесімділікті қажет етеді. Экзистенциалдық тұрғыдан алғанда, жүрек - тұлғаның терең рухани және ақыл-ой қасиеттерін жеткізуші орган болып табылады. Бұл көзқарас қазіргі ғылымда белгілі бір дәлелдермен расталған.
2.Жүрек белсенділігін физиологиялық, медициналық және психологиялық зерттеулер негізінде оның белсенділігінің үш деңгейін бөлу заңды деген тұжырым қалыптасты: 1) психофизиологиялық; 2) эмоционалды-когнитивті; 3) рухани - адамгершілік. Белсенділіктің соңғы екі деңгейі айқын интуитивті басымдылық сипатқа ие.
3.Соңғы екі ғасырдағы материалистік және атеистік ғылыми дискурсқа тән адамның психо-эмоционалды және когнитивті өміріндегі жүректің маңыздылығына қажет түрде мән бермеу, қазіргі қоғамдағы пайда болып жатқан деструктивті экзистенциалдық және әлеуметтік-мәдени құбылыстарға алып келді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Бұл дипломдық жұмыс кіріспеден, екі негізгі бөлімнен және қорытынды мен пайданылған әдебиеттен тұрады. Жұмыс кіріспесі дипломдық жобаға жалпы сипаттамасынан, зерттеу тақырыбының өзектілігінен, мақсат - міндеттері, зерттеу әдіс-тәсілдері , зерттеудің практикалық мәні, т.б баяндалған.
Негізгі бөлімдерде негізгі нысандар жан жақты талқыланып, ашықталады. Қорытынды бөлімінде жалпы және жеке қорытындылар жасалады. Әдебиеттер мен олардың авторлары көрсетіледі.

СОПЫЛЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ
ДІНИ ЖӘНЕ МӘДЕНИ - ӘЛЕУМЕТТІК АЛҒЫШАРТТАРЫ

1.1 Сопылықтың идеялық негіздері
Аса қамқор ерекше мейірімді Алланың атымен бастаймын
Ихсан ілімінің ұлы бағдары - рухани ілім. Дипломдық жұмыстың алғашқы бөлімі сопылықтың пайда болуының діни және мәдени-әлеуметтік алғышарттарына назар аудару, сопылық ілімнің идеялық негіздерін анықтау болып табылады. Сопылық ілімнің пайда болуының алғышарттарын қарастырмастан бұрын алдымен, сопылық, (суфизм ) терминіне тоқталуды жөн көрдім. Сопылық - Жаратушыны тану және оған жақындау мақсатында нәпсіні тәрбиелейтін ішкі жан дүниені рухани кемелдікке жетелейтін жол немесе методологияны білдіреді. Сопылық - кісінің көңіл сарайын мансапқұмарлықтан, тәкәппарлықтан, көрсеқызарлық біреуге қызғаныш секілді дерттерден арылтатын емхана. Жалпы сопылық ұғымды бір ауыз сөзбен жеткізу мүмкін емес. Ол адамның мінезін зерттейтін ілім. Әркез мұсылман ғалымдары әр түрлі түсініктемелер берген. Анықтамалар, түсініктемелер 1000-ға жуық.
1. Әбу Бәкір Әл Каттани һ.239д.ө. Тасаууф - мінез. Кім саған жақсы мінез қосса- тазалығыңды арттырды деген екен.
2. Имам Жүнәйд Бағдади һ. 292д.ө. Сопылық -бүкіл жақсы мінездерді пайдалану, жаман мінезді тәрк ету.
3. Сопылық ілімі - жүрек ілімі деп те айтқан. [1].
Пайғамбардың ﷺ айтқан мынадай әйгілі хадисі бар: Адамның денесінде бір кесек ет бар. Егер ол сау (жақсы) болса, бүкіл дене сау (жақсы) болады. Егер ол ауырса (бұзылса), бүкіл дене ауырады (бұзылады). Ол - жүрек! (Буһари, Мүслим)[2]. Тасаууф (шығыстанушы мамандар тілінде суфизм сопылық ) - адамның рухының тәрбиесіне арналған ілім. Оның қарсыластары: Тасауф сөзі Құранда да, сүннетте де жоқ. Ол һижраның үшінші ғасырынан соң пайда болған бидғат деп дәлел айтса, оны жақтайтындар: Тасаууф һижраның бірінші ғасырында-ақ болған. Табиғиндердің арасындағы көп жасағандардан (Пайғамбарымызға (Алланың оған амандығы мен сәлемі болсын! ) ең жақын дәуірде өмір сүрген табиғиндерден )саналатын, көптеген сахабалардың сұхбатын тыңдаған Имам Хасан Басри бір риуаятында: Тауафта бір суфиді(сопыны) кездестірдім. Оған бір нәрсе берген едім алмады. Менің төрт теңгем бар, сол маған жетеді деді деген. Тағы бір үлкен табиғиндерден саналатын Суфиян Әс-Саури: Егер Әбу Хашим суфи болмағанында, рияның нәзік тұстарын түсініп білмеген болар едім деген. Бұл деректер тасаууфтың негізі болып табылатын суфи сөзі мен оған қатысты мәліметтер һижридің бірінші ғасырында-ақ болғанына айғақты дәлел. Бұл сөздің өзі Құран мен сүннетте айтылмағанымен, оған қатысты анық сілтеулер бар деп, бірқатар аяттар мен хадистерді дәлел ретінде алға тартады. Солардың бірі Бақара сүресінің 151-аяты. Онда былай деп үкім берілген: Сол (барша қауымдарға өз араларынан пайамбар шығарғанымыз) сияқты сендердің араларыңа да өздеріңнен (шыққан Мұхаммедті (Алланың оған амандығы мен сәлемі болсын! )пайғамбар етіп жібердік. Ол сендерге (түсірген) аяттарымызды оқып береді. Және сендерді (шірктен, күпірден, түрлі күнәлардан, кертартпа сенімдерден жүректеріңді ) тазартады. Тағы да сендерге Кітап(Құран) пен хикмет(сүннет пен фиқһты тәлім беріп) үйретеді. Және сендерге одан да өзге білмейтін нәрселеріңді үйретеді..
Түсінік: Алла тағала бұл аятта Мұхаммедті ( Алланың оған амандығы мен сәлемі болсын!) не мақсатта жібергенін баяндаған, яғни:
бірінші, ол адамдарға Құран тілеуатын үйретуі;
екінші, адамдардың нәпсін, руханиятын тазартуы;
үшінші, Құран үкімдерін үйретуі;
төртінші, сүннетті үйретуі қажет еді.
Пайғамбарымыз (Алланың оған амандығы мен сәлемі болсын! ) осы аталған төрт міндеттің бәрін өзінің 23 жыл пайғамбарлық дәуірінде кәміл орындады. Соның нәтижесінде Ислам діні кемелдік шыңына көтерілді. Бұған еш күмән келтіруге болмайды. Осы атап өтілген төрт басты міндеттердің бірі- адамдардың руханиятын, яғни нәпсін тазарту еді. Мұхаммед бұл міндетін де адал атқарып, көптеген атақты сахабаларға бұл мәселелердің қыр-сырын үйретті. Олардың ең әйгілері - Әбу Бакр, Омар ибн Әл-Хаттаб, Осман Ибн Афуан, Әли ибн Әби Талиб, Әбу Зарр Әл-Ғыффари, Абдулла ибн Амир, Әбу Дарда, Абдулла ибн Аббас, Абдулла ибн Омар, Салман Фарси және суффа асхабтары (р.анһум). Бұлардың жолын берік ұстанған табиғиндер де барлық діни ілімдер қатары рухани тәрбие - нәфс(нәпсіні) тазарту ілімін мүлтіксіз қабылдап алды. Олардың арасынан тасаууф қағидаларын белгілеп, оның ілім ретінде қалыптасуына үлкен үлес қосқан ғұламалар жетіліп шықты. Олардың ең атақтыларынан Уайс Қарани ( Ойсыл Қара), Хасан Басри, Сағид ибн Мұсайииб, Жағфар Садықтарды атауға болады. Бұлардың ұстанған тасаууф қағидаларының ең тура екендігіне ешбір ғұлама қарсы шықпаған. Құран мен сүннетке негізделген бұл ілім Тәзкия немесе Тәзкиятун нәфс делінеді. Кейіннен барып бұл ілім тасаууф аталып кетті. Тәзкия туралы Жұма сүресінің 2-аятында да айтылған. Тәзкия дегенде күпірден, күнәлардан тазартумен бірге адам жүрегінің, руханиятының, ар-ұжданының да тазаруы және тақуалыққа ұмтылуы айтылады. Мұндай тазкиятун нәфс -нәпсі тазарту жайлы Шамс сүресінің 7-10-аяттарында да нақтылы түрде баяндалған. Яғни: Және нәфспен, һәм оның кәміл етілуімен (Алла атынан салтанатты) ант. Сөйтіп оған(нәпске) күнәсі мен тақуасын үйретті. Әлбетте , кім оны тазартса, жеңіске (Алланың разылығына ) жеткені. Ал кім оны (нәпсін) кірлетсе, (Алланың рахметінен ) үмітсіз болғаны деп үкім берілген.
Түсінік: Міне, аятта баяндалғандай, Алланың ризалығына бөлену үшін нәпсіні тазарту қажет. Мұның жол-жорықтарын үйрететін ілім - тасаууф ілімі. Енді осы мәселе жөнінде сүннетке жүгінетін болсақ, тасаууфқа тікелей дәлел болатын бірнеше хадистер келген. Солардың бірі - Жәбірейіл(а.һ.) хадисі деп аталатын мәшһур хадис. Оны атақты бірнеше сахабалар риуаят еткен. Олардың бірі - Әзіреті Әбу Хурайра(р.а). Онда былай делінген: Күндердің бірінде Пайғамбарымыз(с.а.у.) сахабаларына Менен сұрайтындарыңызды сұрап алыңдардеді. Сонда оның алдына ақ киінген, шашы мен сақалы тым қара бір кісі кіріп келді. Ол адамды ешкім танымайды. Оның сыртқы көрінісінен, киімінен сапар әсері де байқалмайды. (яғни алыс жол жүріп, шаршап-шалдыққан киімін шаң басқан емес. Ол адам Пайғамбарымыз(с.а.у.) қарсысына келді де, тізесін оның тізесіне тіреп отырып, сұрақ қоя бастады: Иә, Расулулла, Ислам деген не? Пайғамбарымыз(с.а.у. ) Аллаға ешбір нәрсені серік қоспауың, намаз оқуың, ораза тұтуың, зекет беруің, шамаң келсе, қажылыққа баруың деді. Жаңағы адам: Дұрыс айттың деді. Сосын Иә, Расулулла, Иман деген не? деп сұрады. Пайғамбарымыз(с.а.у. ) Аллаға, оның кітаптарына, расулдеріне, қиямет күніне, жақсылық та, жамандықта Алла жазған тағдырдан екеніне және өлген соң қайта тірілуге иман келтіру деді. Сонда әлгі адам және Дұрыс айттың деді. Соңынан Иә, Расулулла, Ихсан деген не? деп сұрады. Пайғамбарымыз (с.а.у.) Алладан дәл оны көріп тұрғаныңдай қорқуың (құлшылық жасауың) Ал , егер көріп тұрғатындай хәлге жете алмасаң , Ол сені көріп тұрғанындай хәлде қорқуы деді. Сауал бергене кісі қайтіп кеткеннен соң, Пайғамбарымыз (с.а.у.) сахабаларына: Оны қайтарыңдар деді. (Көп кідірмей оның соңына шыққан) сахабалар ол кісіні таба алмай қайтты. Сонда Пайғамбарымыз (с.а.у.) оларға: Ол сендерге діндеріңді үйреткелі келген Жәбірейіл (Алланың оған сәлемі болсын!) едідеді.
Түсінік: осы хадистің үкіміне байланысты, дін деп хадисте айтылған үш негіздің бірі-иман, Ислам және ихсанның біріккен жиынтығына айтылады. Бұл үшеуі діннің бөлінбейтін құрамдас негізі. Сондықтан бұларды бөлшектеп, кейбірін қажеттіге, ал кейбірін қажетсізге шығару өрескел қателік. Хадисте айтылған Ихсан, яғни Алладан дәл Оны көріп тұрғаныңдай қорқып құлшылық жасау. Ал егер көріп тұратындай хәлге жете алмасаң . Ол сені көріп тұрғаныңдай хәлде қорқып құлшылық жасау деген сөз рухани тәрбиеге, яғни тасаууфқа сілтейтін анық нұсқау. Сондықтан тасаууф рухани тәрбие беретін ілім ретінде діннің ажырамас бір бөлігі болып табылады. Хадисте айтылған иман мен Ислам қағидаттарын зерттейтін ілімді ғұламалар Шариғат ілімі (ол Захир ілімі деп те аталады,яғни адамның сыртқы дүниесіне қатысты құлшылық қағидаттарын зерттейтін ілім) деп атаған. Ал адамның құлшылық кезіндегі ішкі дүниесінің хәлін зерттейтін ілім Батын (ішкі дүние) ілімі делінген. Бұл ілім көбінесе Тасаууф деп айтылады. Шариғат ілімі мен тасаууф ілімінің ерекшеліктерін мысалда түсіндіретін болсақ, намаз мезгілдерін, оның парызы, сүннеті, мустахабы қанша, оның оқылуы тәсілдері мен тәртіптері туралы үкім шығаратын ілім - шариғат ілімі. Ал енді, осы айтылған құлшылық амалын орындау кезіндегі адамның ішкі жан дүниесінің хәліне қатысты тәртіп - қағидаттарды белгілейтін батын ілімі - тасаууф. Тасаууфтың өз алдына дербес шариғаты болмайды делінуінің себебі осында. Міне, осы тұста жоғарыда қойылған бірнеше сауалдарға жауап келіп шығады. Тасаууф ілімі тек адамның ішкі дүниесіне ғана қатысты мәселелерді қарастыратын болғандықтан, адамның сыртқы дүние мәселелеріне, яғни шариғатқа араласпайды. Сондықтан кейбір пірсымақтардың шариғат ісіне араласуы барып тұрған надандық. Сондай-ақ шариғатты қажетсіз деп тауып, тек тарикатпен ғана жүре беруге болады дешен иғтикадты( сенімді) ұстану - пендені иманнан айырады. Себебі шариғат -Құран мен сүннет үкімдерімен нық бекітілген діни заңдардың жинағы. Оны керексіз деу - Құран мен сүннетті жоққа шығару болып табылады. Сөз жоқ, мұндай әрекет пендені күпірге тап қылады. Бұл пікірді тек шариғат ғана емес, әйгілі тасаууф шейхтарының барлығы да құптаған.
Енді тасаууф сөзінің шығу тегі жайлы келетін болсақ, бұл туралы түрліше пікірлер айтылған.
1. Кейбір шығыстанушылар: Тасаууф сөзі гректердің суфис сөзінен алынған деген пікірді алға тартып көрген. Бірақ бұл мүлдем сын көтермейтін пікір. Себебі гректердің суфис сөзі син әрпінен басталса, суфи сөзі сод әрпінен басталады.
2. Мұсылмандар тасаууфты масихилерден (Исаның(а.һ)жолын ұстанғандар) алған деп те атайды. Бірақ мұның да ауласы ақиқаттан тым алыс, себебі бұл пікірді айтқандар өздерінің сөзін растайтын ешқандай дәлел келтірмеген.
3. Кейбір шығыстанушылар Суфи сөзі Суфа ибн Удд ибн Тлобиханың есімінен алған деп болжам жасаған. Бұл пікірге ғұламаларымыз үзілді-кесілді тойтарыс берген. Себебі Суфа ибн Удд жаһилият дәуірінде өмір сүрген, ал жаһилият дәуіріне қатысты сөздерді Ислам дінінің негіздік терминдері ретінде қабылдауға рұқсат етілмейді.
4. Мұсылмандар арасында тасаууфті мажусилерден алған деген пікірлер де бар. Мұндай пікір білдіргендердің алға тартқан дәлелдері - атақты тасаууф шейхтарының бірқатары парсылардан шыққан. Олардың ата - бабалары ілгеріде мажуси болған, сөйтіп кейінгілер тасаууфті солардан еншілеп алған деп қияли болжам айтқан. Оған Ислам ғұламалары: Пайғамбарымыз (с.а.у.) да, сахабаладың да, олардан кейін шыққан атақты ғұламалардың да ата-бабалары Ислам дінін ұстанбаған, онда кейінгілер Ислам дінін кімнен еншілеп алған? деген заңды сауал туындайды деп тойтарыс берген.
Енді осы сауалдың дұрыс жауабын іздестірер болсақ, ол - жоғарыда айтылғандай, тасаууфтың Ислам дінінің құрамдас бөлігі екендігінде. Ал тасаууф сөзі қай сөздің түбірінен алынғандығы көкейкесті мәселе емес. Әйтсе де осы туралы мәлімет беруді жөн санап, төмендегі деректерді келтіреміз.
1. Суфи сөзі саф (катар) деген сөзден алынған, өйткені сопылар ғибадат бабында үнемі үздік болған деген дәлел айтылған. Бірақ , тіл ғұламалары: Егер бұл термин сафф сөзінен алынған, жағдайда суфи емес, саффи болуы керек еді деп, кері пікір білдірген.
2. Суфи сафа (таза) деген сөзден алынған, өйткені сопылықтың басты шарттарының бірі сопының жүрегінің таза болуы деген пікір білдірілген. Бірақ , сафа сөзінің түбірінен суфи деген сөз келіп шықпайды деп тіл мамандары бұл пікірді де құптамаған.
3. Кейбіреулер суфи сөзі Әһлі (сопы) суффаға қатысты айтылған деп те жорамалдаған. Яғни Пайғамбарымыз(с.а.у.) дәуірінде мешіт қасында бір суффа (сыпа) болған. Ол сыпада үнемі бір топ үй-жайы жоқ, өте кедей сахабалар өмір сүретін. Олардың арасында аса білімді, тақуа адамдар көп болатын. Сопылық солардан бастау алып, осылай аталған болса керекә дейді. Тіл мамандары егер бұл сөз суффадан алынғанда, суфи емес, суффи болар еді деп, бұл пікірді де құптамаған.
(Ғұламалардың көпшілігі осы пікірді қолдап): Суфи сөзі арабтың суф(жүн, жүні бар теріден жасалған тон) деген сөзінен алынған. Біріншіден, бұл сөз тіл тұрғысынан суфи сөзіне дәл келеді. Екіншіден, сопылық өмірін ұстанған адамдардың көпшілігі жүні бар тон киюді әдет қылған. Сондықтан оларды суфилер - жүн кигендер деп атаған. Сопылардың арасында мұндай тон кимегендері де болған. Бірақ олар онша көп болмаған. Пайғамбарымыз( с.а.у.) да жүн киім кигені жайлы риуаяттар бар. Хасан Басри(р.һ.) : Бадр шайқасына қатысқан ғазилердің (елді жаудан қорғау кезінде немесе Алла жолындағы шайқастан жеңіспен тірі шыққандар) жетпісін көргенмін. Олардың бәрінің үстіндегі киімдері жүннен еді деп риуаят еткен. Дегенмен, бұл сопыларға арнайы киім кию белгіленген деен ұғым емес. Керісінше, тасаууф пенденің сыртқы дүниесіне қарағанда ішкі дүниесіне көбірек мән беретін ілім. Оның негізгі мән - мақсаты шариғат үкімдерін дәл орындаумен қатар, адам руханиятында жоғары дәрежедегі адамгершілік қасиеттерін нығайтуға бағытталған. Тасаууф тәрбиесінде қолданатын тәсілдерге арнайы бір шекара белгіленбеген. Оны әрбір тарикаттың шейхтары шариғаттың шеңберінен шықпаған хәлде өздері белгілейтін болған [3].
Ислам дініндегі амал-ғибадаттар, әдеп-тәртіптер екіге бөлінеді.
1.Захири(сыртқы) ғибадаттар: бұған денемен атқарылатын амал-ғибадаттардың барғылы кіреді. Ішіп-жеу, тазалық, сауда - саттық сияқты істер осы бөлімге кіреді. Бұл істер жөнінде фикһ кітаптарында мәлімделген. Қайсы бір істі жасап жатқан уақытта Алла Тағаланың ол іс жөнінде бұйрығын білуіміз абзал.
2. Батыни (рухани) амалдар: Бұған жүректің жауапкершіліксіздіктен арылып, зікір мен көркіне шығу, нәпсінің рухани індеттерінен айығып, жан дүниенің рахат табуы, сөйтіп Жаратқанның нұрына, мейіріміне бөленіп, әдебін түзеуі. Сыртқы және ішкі әдебін сақтаған адамға беріле тұрған баға жетпес байлық- бұл тауһид және шынайы құлшылық. Бұл қысқаша ихсан дәрежесі деп айтылады. Бұл дәрежені бағындырған адам Алла тағаланың сүйікті пендесіне айналып, оның шексіз мейіріміне бөленеді. Адамның жан дүниесі Алланың сүйіспеншілігіне толып, көркіне шыққан белгісі [4].
Ахмад Зарруқ Қауағиду Тасаууф еңбегінде шариғат, тарикат, ақиқат. Шариғат - негіз (асл) Шариғат - харамнан тыйылу.тарикат - сол негіздің үстінде көтерілген адамның тәрбиесі. Мысалға: Зина харам. Ұрлық харам. Арақ ішу - харам. Бірақ, зинаның махаббаты жүрегіңде бар. Ұрлықтың махаббаты жүрегіңде бар. Арақты қойдым дейсің, бірақ бұрынғыдай отырсам дейсің, енді бұған не істеу керек? Бұған тариқат көмектеседі. Күнәнің махаббатын да жүректен шығарып жіберу керек. Ақиқат - мүміндік дәреже. Қандай да бір сопы адам шариғатқа бағынбаймын десе - Исламға бағынбаймын деген сөз. Шариғат заңы - аттап өтуге болмайтын заң. Ол заңнан аттап өткен адам - исламнан аттап өтеді. Исламда ақида , фиқһ . осы екі ғылым бүкіл нәрсеге белбау. Осы екеуіне дұрыс келгені дұрыс , бұрыс келгені бұрыс болады. Ақида фиқһқа берік болу. Өз нәпсісін Аллаға құл ету. Осыған тәзкия деп аталған [5].
Сопылық ілім идеясы - Ислам ілімдерін біріктіретін, мұсылманның басты мақсатынан шығатын және соған толық жауап беретін идея. Сопылық ілімнің идеясын жүзеге асыру белгілі бір құндылықтар жүйесіне негізделетіні белгілі. Сол құндылықтардың ішіндегі ең бастысы - Құран және сүннет аясында рухани дамуына жағдай жасау. Пайғамбарымыз(с.а.у) хадистерінде айтып өткен ихсан мәселесі сопылық идеясының негізі, өзегі. Пайғамбарымыз(с.а.у) Алла тағала сендердің дене-бітімдеріне қарамайды, бәлкім жүректеріңе қарайды. Сопылық ілімінің идеясы - Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.) бастау алып келе жатқан сан мың жылдан бергі рухани жолы. Ол арман Алланың сүйікті мейірім түскен пендесі атану еді. Адамның рухани болмысының мәні мағынасын үйрететін, қажетін өтейтін білімдер жүйесі. Адамның рухын Алланың рухани жүйесімен байланыстыратын ілімдер жүйесі. Рухани болмысымызды мойындамасақ исламның рухани мазмұнын , құран мен сүннетті қабыл ете алмадық деген сөз. Себебі рух жоқ жерде руханияттың болуы мүмкін емес. Жан мен тәннің айырмашылығын түсінбей тұрып , ешқашан кім екенімізді тани алмаймыз. Пайғамбарымыз (с.а.у.)айтқан. Кім өзін таныса, Аллаһты да таниды [6].
Қожа Ахмет Йассауи бабамыз: Өзін білгені Хақты білгені, Құдайдан қорқып, ынсапқа келгені деген. Иесі кім? Иесі Аллаһ. Қашан адам баласына бұйрық маңызды ?Бұйрық берген Ұлықты , Әмірді танысақ сол кезде маңызды. Алланы тануымыз керек. Қашан соны емдесең, Алланың махаббаты жүрегінде оянбайды. Алланы жүрекпен танысаң, одан кейін Алла өз мағрифатын жүрекке салады. Аллаға жалғайтын не нәрсе - Алланың бізге берген аманаты рухымыз. Тән ол уақытша.. Ал рух мәңгілік. Рухтың мәңгілік сипаты бар. Егер біз руханиятқа қызмет ететін болсақ, ешқашанда адам баласы өлмейді. Егер тек ғана хайуани болмыспен өмір сүретін болсақ, бізді құрдымға апарады. Мына өмір сынақ алаңы екенін сезінуіміз керек. Космостық кеңістікте қас қағым сәт ғана. Абай атамыз айтады.
Ақыл мен жан - мен өзім, тән - менікі,
Мені мен менікінің мағнасы екі.
Мен өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,
Менікі өлсе өлсін, оған бекі.Начало формы
Өлсе өлер табиғат, адам өлмес
Ол бірақ қайтіп келіп, ойнап - күлмес
Мені мен менікінің айрылғанын
Өлді деп ат қойыпты өңкей білмес.
Мен мен менікінің арасын ажыратып алмай адам баласы өзін діндармын, имандымын деп айта алмайды. Біздің өлшеміміз жаксы жаман екенімізді ажыратып тұратын нәрсе - рухани болмысымыз. Шәкәрім:
Сыланасың сыртыңа өң беріп,
Ішіңнің түземейсің қатесін..
Кердері: Сопылық деген ауыр жол, ұстап жүрсең тәуір жол,
Сопылықты іздесең оқыған көп ғалым мол.
Шынайы ихсан дәрежесіндегі мүмін болу мәселесі, иманды сақтау, жүрек пен рухты , денені, тілді түрлі кесапаттардан қорғау мәселесі мұсылман үшін қашанда рухани даму тұрғысынан маңызды болып келе жатқаны белгілі. Осы аталған мәселелер мұсылман жұртышылығының күн тәртібінен түскен емес [7].
Сопылық ілім идеясын жүзеге асырудың тағы бір негізі ұстаз бен мурид арасындағы сенімді нығайту. Сопылық Құран мен сүннетке сай болса, ағым емес. Пірге қол беру-ұстазға уаде беру. Құран ілімдеріне силсила бар секілді бұл ілімде де силсила бар. Имам Малик(р.а.) : Кім дүниені жүрегінен шығармаса, пасық болады. Жүректі тазарту(тәзкия). Жүрек тазарса, рух тазарады. Бақытты болды жүрегін тазартқан адам. Бақытсыз болды жүрегін қарайтқан адам. Жүрегіне мән бермеді. Жүректі қарайтқан азапқа ұшырайды. Имам Раббани Мактубат кітабында Адамның жүрегінде ауру болса, құлшылыққа кемшілік береді. Имам Ғазали (р.һ) Ихья - улумиддин кітабында әрбір адам жүрегінде 99 ауру бар дейді. [8]. Амроду калби дейді. Қашан оны емдемесе дінін аман - есен алып алып қала алмайды. Алланың мағрифаты ашылмайды ондай адамға. Алланы тану оған нәсіп болмайды. Әуелгі ілім ол - Алланы тану. Тәзкия парыз. Бірақ оны Тәзкияны қалай аламыз? Мен сопымын жүрегімді тазартып жатырмын десе болады ма? Жоқ. Кімнен үйренеміз ? Пайғамбарымыз(с.а.у.) нан. Пайғамбар жолымен алыну керек. Пайғамбарымыз(с.а.у.) ұстаз болды. Бір сахаба келді. Я , Расулулла, мен ашушаңмын. (Лә тағдоб дахола жанна ) Ашуланба, жаннати боласың , -деді. Бір кісі анам ауру, қажылық өтегім келді, -дегенде; Анаңның қызметінде бол, -деді. Сахабалардың ауруын біліп, ауруларына ем жазды. Имам Раббани Мактубат кітабында Үлкен аулиелер - жүрек дәрігерлері [9]. Соларға барып жүрегіңді емдеп алу парыз дейді. Сахабаларды тәзкия қылған - Пайғамбарымыз(с.а.у). Тәзкия қылу- адамның жүрегін емдеуі. Сопылық үйрену үшін ақида үйрену керек, шариғат үйрену керек. Содан кейін барып, тасаууфты силсиласы бар шейхтан үйрену керек. Кімде - кім сопылық жолды ұстанғысы келетін болса, ол зоһири ілім Құран, хадис, шариғат негіздерін жіті меңгерген ғалым болу керек екендігін, жай қарапайым Құранды арабшасынан оқи алмайтын адам қателесіп жатады. Көпшілік бүгінгі таңда ақида да шатасты, мақсатында шатасты, көпшілігінде суреті ғана қалды. Білім ұстанған адам-сопылыққа қарай жүреді. Шәкірттің рухани ұстазға сенімі күшті болған сайын, ортақ мұратқа жұмылдыру жеңіл болады. Шәкірттің ұстазға сенімсіздігін көрсететін бірден-бір фактор - жалған айту, такаппарлық, жеке басқа табынушылыққа апаратын көрсоқырлық. Көрсоқырлық қоғамды рухани тұрғыдан ірітіп, иманға қауіп төндіреді. Сопылық ілім әр түрлі тарихи кезеңдерге байланысты көкейкестіленіп, қоғамдық ой-сананың өзегіне айналып отырған. Бүгінде осы мәселелер Ислам әлемінің алдында тұр. Сопылық ілім идеясының тарихи астарына тоқтап өтсек, сопылық ілім тарихын 3 кезеңге бөліп қарастыруға болады. Және Мұхан Исахан ұстазымның айтуынша қазіргі таңда сопылық ілімнің 4-ші кезеңі белең алуда. Ол сопылық ілімнің құлдырау кезеңі.
1.Зухд кезеңі
2. Тасауф кезеңі
3. тариқат кезеңі
Зухд кезеңі Ардақты Пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) , ардақты сахабалар(р.анһум) асхаба-суффа және табиғиндер дәуіріндегі өміріндегі зуһд ( дүниеліктен бас тарту). Һижраның екінші ғасырының соңына дейін зухдтағы өмір. Бұл өркендеу дәуірінде басталып, табиғин мен әтбаут-табиғин дәуірін қамтитын кезең, яғни, тасаууф кезеңіне дейінгі кезең.
Ардақты Пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) өзі дүниеліктен (зухдтан) бас тартып өмір сүрген, бұл өмір салтын жақсы көрген және оны сахабаларына ұсынған.
Алла Елшісінің (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) төсеніш үстінде ұйықтап жатқанын көрген ардақты Омар (радиаллаһу анһу) жылап жіберді. Бірақ Алла Елшісі (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) бұл дүниенің құны жоқ екенін, сондықтан одан бас тарту керектігін түсіндіріп, оны жұбатты. Оның (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) мал-мүлік жинауға деген құмарлығы мүлде болмаған. Өйткені, ол (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) өз таңдауын жасады - пайғамбар-құл болу: Мені таңдау алдына қойды: пайғамбар-құл болу немесе пайғамбар-патша болу. Жәбірейіл қарапайымдылықты таңдауымды меңзеді. Ал мен бір күн тоярмын, бір күн аш қалармын деп пайғамбар құл болуды таңдадым
Көзінің қарашығындай Фатима (Алла разы болсын) қол диірменде ұн тартып, құдықтан су тасып бара жатқанда қолының қалай жарылып жатқанын көрсетіп, оған үй шаруасымен айналысатын әскери тұтқындардан көмекші беруін өтінеді. Алла Елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): Асхаба-суффалар мұндай кедейлікте, ал Бәдірде қайтыс болған шәһидтердің жетімдері кедейлікте өмір сүріп жатқанда, сен маған мұндай өтінішпен қалай жүгінесің?, - деп жауап берді.
Әбу Нуайм Исфаханидің сопылардың өміріне арналған Хилиятул-әулиа, Ибнул Жаузидің Сифатус-сафва және Шаранидің Әт-табақатул-кубра кітаптарында зұхдқа назар аударылуы кездейсоқ емес. Ұлы сахабалардың , асхаба-суффа сахабалардың өмірі дүниеліктен бас тартуымен танымал.
Ибнул Жаузи Хилиятул-әулиенің қысқаша мазмұны болып табылатын Сыфатус-сафва кітабында өмірлерін дүниеден бас тартумен өткен 123 еркек пен 32 әйел сахаба, оның ішінде жәннатпен сүйіншіленген он сахаба туралы баяндаған. Хиллятул-әулиа еңбегінде асхаба-суффаны сипаттаған Әбу Нуәйм Исфахани олар туралы былай дейді: Олар - Ұлы Раббысы өткінші нәрсенің үмітінен қорғап, өткінші нәрсенің арбауына түсуден сақтағандар. Олар Аллаһтың әмірлерін негізге алды және дінге беріктіктерін арттырды. Бұл күйлерімен олар дүниеге мән бермейтіндерге үлгі болды. Олардың Алланы зікір етуден алыстататын отбасы, мал-мүлкі, сондай-ақ саудасы мен кәсібі болған жоқ. Олар дүниелік нәрселерден жоғалтқандарына мүлде ренжіген жоқ және ақырет үшін тапқандарына қуанбады.
Өздерін толығымен Аллаһ жолына бағыштаған немесе жер бетінде қозғала алмайтын [сауда-саттықпен] айналыса алмайтын кедейлерге [зекет бересің]. Надандар оларды бай санайды, өйткені олар ұяттылықтан қайыр сұрамайды. Сіз оларды белгілерден танисыз: олар қорлықпен бопсалаумен қайыр сұрамайды. Алла малдарыңнан не жұмсайтындарыңды (Алланың атымен) біледі
Ардақты Пайғамбар (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) асхаба- суффаны жақсы көретін және олармен үнемі кездесіп тұратын. Олар шеңбер құрып, айналасына отырғанда, олар тұрғанша орнынан тұрмады, бірақ амандасып, олар жібергенше қолын жібермеді. Әрі серіктеріне оларды құрметтеп, қызмет етуді ұсынды. Ардақты Пайғамбардың немересі Хасан мен немере ағасы Жафардың ұлы Абдулла асхаба-суффаның жанында болып, олармен араласқанды жақсы көретін. Әбу Хурайра, Салман Фарси, Сухайб Руми, Әбу Мұса Ашғари және Әбу Зарр (радиаллаһу анһум) сияқты атақты сахабалар асхаба суффадан болған. Әбу Һурайраның мына сөздері олардың жағдайын жақсы сипаттайды: Мен асхаба-суффадан жетпіске жуық адамды көрдім, намазда киімдері тізелерін жаппайтын. Сондықтан олар рүкуғ жасаған кезде тыйым салынған жерлер ашылмас үшін киімдерінін төмен түсіретін. Ой толғанысымен пен көрегенділігімен ерекшеленетін Әбу Дарда (радиаллаһу анһу) әуелі сауда мен ғибадатты біріктіргісі келді, бірақ бұл істе табысқа жете алмаған соң, сауданы тастап, өзін толығымен ғибадатқа арнады. Бір күні ол Шам халқын масқара етіп: Ұялмайсыңдар ма? Жей алмайтын мал сойып, тұрмайтын үй саласыңдар. Және жете алмайтын тілектерге толасыңдар.Хужвири (4651092 ж.ж.) әділетті төрт халифадан кейін имамдар Ахлу-байт Хасан, Хусейн, Зәйнулабидин, Мұхаммед Бақыр, Жафар Садық (радиаллаһу анһум) және 22-ге жуық асхаба-суффаның өмірбаяндарын келтірген. Кейінгі еңбектерден: Шарани (9731565 ж.) өмірбаяндарында Мунавидің әл-Кеуакибуд-дуррийа кітабында 14 сахаба және жәннатпен сүйіншіленген он сахаба туралы айтқан.
2. Тасауф кезеңі
Хижраның III - IV - V ғасырларындағы тасаууф. Һижра 2-ғасырының аяғында сопы және тасаууф терминдері қолданыла бастаған. Алғашқы сопылар пайда болған кезең. Бұл кезең тариқаттардың пайда болуына дейін созылып, 3-3,5 ғасырларды қамтиды. Бұл кезеңде тасаууф институт ретінде қалыптасып, бұл дәуірде Жүнайд, Баязид, Нури, Халлаж, Әбу Наср әс-Саррадж, Ғаззали сынды атақты сопылар мен тасаууф мамандары өмір сүрді. Тасаууфтың ұлы шеберлері өмір сүрген, олардың идеялары, көзқарастары мен амалдары ғасырлар бойы ізбасарларын тапқан кезең. Бұл ғасырлар исламның саяси тарихы, ислам қоғамының тарихы, ислам ғылымының тарихы тұрғысынан да ерекше маңызға ие. Бағдат пен оның төңірегі ғылым орталығына айналған Аббасидтер мемлекетінің даму дәуірі. Түрлі тайпалар мен ұлыстардың бір-бірін танып, жақындасу кезеңі, әртүрлі мәдениеттердің тоғысқан кезеңі. Мәзхабтар - Ханафи, Шафи'и, Малики және Ханбали және олардан кейінгі философиялық ағымдар, сондай-ақ батинизм мен кармаизм сияқты жалған ағымдар, сунниттік теология мектептері - ашғаризм мен матуридизм - барлығы осы кезеңде пайда болды. Бұл - тасаууфтың басқа ғылымдардан - фиқһ, ақида, хадистанудан ерекшеленіп, қарқынды дамыған кезеңі. Осы кезде тасаууфтың алғашқы еңбектері жазылды, тасаууфтың алғашқы ұғымдары қолданылып, тарала бастады. Тасаууфтың тахаллуқ (адамгершілікке үйрету), тахаккук (интуитивті түсіну және Алланы тану) сияқты салалары бұл дәуірде үлкен дамыды. Бұл кезеңдегі тасаууф шеберлері адам рухын зерттеуге, оның күйлері мен кемелдену дәрежелерін көрсетуге басымдық берді. Фән және бака (өткіншілік және мәңгілік) ұғымдарын уахдат-и вужуд (бірлік идеясы) алғаш рет сол кездегі сопылар Халлаж (. 309921) және ашқан. Баязид (262875 ж.ж.) III - IV - V ғасырларда Рабиа әл-Адауия негізін салып, одан кейін Маруф Кархи дамытқан махаббатты ерекшелейтін тасаууф бағыты. Хасан Басри бастаған Басра мектебінің қорқыныш пен қайғы дәстүрі ІІІ ғасырда бірте-бірте махаббатқа ауысты. Хижраның алғашқы II ғасырындағы захид-сопылар негізінен Басра, Куфа және Хорасаннан келген жергілікті тұрғындар болса, III-IV ғасырларда. барлық исламдық аумақтарда тасаууфтың әртүрлі ағымдары тартылуымен ерекшеленетін тасаууф шеберлері пайда бола бастайды. Тасаууфтың қарқынды дамуы Басра, Куфа және Хоррасанда, Мысырда, Нишапурда, Дамаскте және әсіресе Бағдатта үлкен тасауф шеберлерін шығарды.
Тариқат кезеңі. ХІІ-ХІІІ ғасырлардағы және XIV-XV ғасырлардағы тарикаттар. Бұл кезең хижраның 6 ғасырынан (христиан хронологиясы бойынша 12 ғасырдан) бастап, тасаууф институттарының ең күштісі болып табылатын тарикаттар пайда болып, қоғамдық өмірдің бір бөлігіне айналған кезең. Ибн Араби сынды тасаууфтың ұлы ойшылдары өмір сүрген, текке мен медресе арасында келіспеушіліктер туындаған, тасаууф әдебиет пен поэзиядағы ең құнды жемістерді берген кезең. Бұл күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан кезең. [10].
Қазіргі таңда сопылық ілімнің 4-ші кезеңі белең алуда. Ол сопылық ілімнің құлдырау кезеңі. Бұл жайында Шейх Мұхаммад Содық Мухаммад Юсуф өзінің Тасаууф хақида тавасур атты қітабында былай деп келтірген: һижри жетінші ғасырдан кейін барлық ислам ілімдері басына түскен құлдырау кезеңі тасаууфты да айналып өтпеді. Заман өтісімен, тасаууфтың суреті бузылып, ислам ілімдері мен шариғат үкімдерінен алыстай берді. Бұл ашынарлық жағдай негізі тәлім тәрбиенің әлсіреп, сауатсыздықтың өршігендігі еді. Соңында кейбір жалқаулар тасаууфты табыс көзіне айналдырып алды. Осы уақытта ілім, тақуа, амалдың орнына жалған кереметтер жүрді. Шейхтер рухи тәрбие ұстаздарына емес, кажеттерін өтелуімен шектелген кішілерге айналды. Оның үстіне, сауатсыз надандар сопылық туралы ,оны ұстанған жандар туралы бос сөздермен дүниені толтырып тастады. Бұл сөздер ауадан алынған жоқ, негізсіз екендігін дәлелдеу үшінт көзге түскен сопылық жолын ұстанушылар сөздерінен дәйексөздер келтіруге рұқсат етсеңіз.
Ислам әлемінің батысында атағы 7 климатқа тараған Шайх Ахмад Зарруқ өзінің Қоуаидут-тасаввуф кітаптарында төмендегідей келтіреді. Қазіргі уақытта көп адамдардың күйі осындай:олардың білімі бәсекеге қабілетті және шындықты өз істері үшін, қарапайым адамның жүрегін жаулап алу үшін, залым кісілердің дүниесін алу үшін, міскіндерді қорлау үшін және ашық-айдын харамға және бидғаттарға еріп кету үшін баспалдақ етіп алған. Тіпті олардың кейбіреулері ұлттан шығып кеткен. Кейбір надандар олардың бұл іс- әрекеттерін мұра және мамандық(немесе кәсіп) ретінде қабылдаған. Шейх Дирдир өзінің Шархул Харийда атты кітаптарында төмендегіні келтіреді: Кейде олар, өздерін шайх етіп алады. Оның адамдары болса, оның шейх екендігін мойындап, Аллаға серік келтіріп,жалған дүниенің қоқыстарын жинап жүреді.Олар жинаған қоқыстарын бір нәрсеге пайдалы деп ойлайды. Міне ,осы кісілер өтірікшілір. Олар өздерін адамдарға бастық етіп көрсетуге, Аллаһ олардың сөздерін растауын түсіндіруге тырысады. Жоқ!Бұл Аллаһ қауымының жолы емес.Олар өте қатты көбейіп кеткен еді. Әрбір елде олар жер жүзін қаптап кетті. Олардың зұлымдығынан, жамандығынан Аллаһтың өзінен ғана пана сұраймыз. Шейх Абдул Уәххәб Шаъроний өздерінің Ал-ануәрул қудсия атты кітаптарында : Ахмадия тариқати шейхтары әйелдерден ант алады. Шариғат түсініктеріне теріс болуына қарамастан ері жоқ уақытында әйелдер мен еріктерінше жалғыз қалады. Олар тамақтану, киіну,сөйлесу және амал етуде Аллаһтың бұйрықтарына теріс әрекеттер жасайды, және Аллаһ Тағала мұны мен үшін жаратқан ,дейді Бұл өтірік шейхтардың орынсыз іс - әрекеттерінен күйінген шейх Мухаммад Тонжий төмендегілерді айтады: Шейх Вухайш біздің көшеміздегі Хони банотил хато атты жерде тұатын еді. Ол әр бір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.