Жалпы психология және психология ғылымының зерттеу əдістері
1-дəрiсбаян
ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯНЫҢ МƏН-МАҒЫНАСЫ ЖƏНЕ ОНЫҢ БАРША ҒЫЛЫМДАР ЖҮЙЕСIНДЕГI ОРНЫ
Жоспар:
1. Психология пəнi жəне оның мiндеттерi.
2. Қазiргi заман психологиясының мiндеттерi.
3. Психологияның ғылымдар жүйесiндегi орыны.
4. Психология салалары.
1. Психология пəнi жəне оның мiндеттерi. Психология өте ежелгi де, өте жас та ғылым. Мың жылдық тарихының барына қарамастан, оның бар болашағы əлi алда. Психологияның дербес ғылыми сала болып танылғанына ендi ғана жүз жылдан асып барады, ал ол шұғылданған психологиялық ой, проблемалар тарих тұңғиығында бастау алған пəлсапамен бiрге келе жатыр. ХIХ ғ. соңы - ХХ ғ. басында танымал ғалым Г. Эббингауз психология жөнiнде қысқа да дəл былай деген: Психология тарих алдында ұланғайыр, ал тарихы өте қысқа. Психика зерттеулерiнiң тарихы деп отырғанымыз психология-ның фəлсападан бөлiнiп, жаратылыстану ғылымдарымен ұштасып, өзiнiң эксперименттiк зерттеулерiн ұйымдастыра бастаған дəуiрi. Бұл ХIХ ғ. кейiнгi ширегi болғанымен, психология бастаулары көз жетпес ғасырлар тереңiнде өрiс алды. Пəн атының өзi де грек тiлiнен аударғанда психология - жан туралы ғылым (психо - "жан", логос - "ғылым") дегендi аңғартады. Кең тараған түсiнiктерге жүгiнсек, алғашқы психологиялық көзқарастар дiни ұғымдарға байланысты дүниеге келген. Шынында да, ғылым тарихы көрсеткенiндей, ежелгi грек философтарының алғашқы тұжырымдары адамды практикалық тану негiзiнде бастау бiлiмдерiн жинақтаған, жаңадан қалыптасып келе жатқан ғылыми ой-пiкiр бағыттарының жалпы дүние, соның iшiнде жан жөнiндегi дiнимифологиялық көзқарастарға қарсы күресiнде дамуын тапты. Осыдан, жан жөнiндегi зерттеулер мен түсiнiктер психологияның пəндiк аймағының кемелденуiнде бiрiншi кезең болды да психология əуел бастан ''жан'' туралы ғылым деп танылды. Бiрақ бұл жанның не зат екенiне жауап табу оңайға соқпады. Əр тарихи дəуiрлерде ғалымдар бұл сөз мағынасын сан қилы түсiндiрдi. Психика мəнiне байланысты көзқарастардың қалыптасуы мен дамуы философияның өзектi мəселесiн - материя мен сана, заттық жəне рухани болмыстардың ара қатынасын шешуге тəуелдi болып келдi. Дəл осы мəселенiң шешiмi төңiрегiнде бiр-бiрiне тiкелей қарсы философия бағыттары - идеализм мен ма-териализм пайда болды. Идеалистер психиканы болмыс бастауы, өз бетiнше жасайтын, материяға тəуелсiз, белгiсiз бiр зат деп қарастырды. Ал материалистiк танымда психика - туынды, материяға тəуелдi құбылыс. Идеалистiк бағыт өкiлдерi материяға қатысы жоқ ерекше рухани бастаманың барын мойындап, психиканың əрекетi тəнсiз, мəңгi жойылмас жанның көрiнiсi деп бiледi. Ал барша заттасқан дүние мен процестер, оларша, бiздiң түйсiгiмiз бен елестерiмiздiң нəтижесi. Идеализм бастауы адамдардың өз дене құрылымы мен қызметi жөнiнде дұрыс танымы болмаған, психикалық құбылыстарды адам дүниеге келуiмен тəнге енiп, оның өлуiмен ұшып кететiн жан жəне рух əрекетi деп ойлайтын заманда пайда болған. Жанды бастапқыда адамның əр түрлi мүшелерiнде жасайтын ерекше бiр жұқа зат не тiршiлiк иесi деп бiлген. Дiннiң пайда болуымен жан "о дүниемен" байланысты, көрiнбейтiн əрi мəңгi жасайтын, тəннiң өзгеше бiр екiншi баламасы - рухтық зат деп танылды. Бар əлемнiң бастаушысы идея, рух, сана, ал материя осылардан туындайды деп есептеген əртүрлi идеалистiк бағыттар қанат жайды. Психологиялық дүниенiң бiрiншi ерекшелiгi əр тұлғаның (индивид) өз меншiк толғанысының болуы, ол түйсiк сезiмiнен ғана көрiнедi де, оның басқаша пайда болу жолы жоқ. Психологияның жантану ғылымы ретiнде мəнi неде? Оның ғылыми пəнi не? Бұл сұрақтарға жауапты психология ғылымының тарихынан iздеп, психологияның əр даму кезеңiне орай өзiнiң зерттеу пəнiне деген көзқарасының өзгерiп бара жатқанын байқаған жөн. жан деген тұжырымға ешбiр шүбə келтiре алмады. Тек ХҮIII ғ. психология бiлiмiнiң дамуында Рене Декарт жаңа дəуiр есiгiн ашты. Ол адамның iшкi мүшелерi ғана емес, тiптi дене əрекетiнiң де жанға ешқандай қатысы болмайтыны жөнiнде пiкiр айтып, дəлелдедi. Бұл жантану ғылымының кейiнгi желiсiне үлкен ықпал жасады. Декарт ғылымға екi түсiнiктi - рефлекс жəне сананы бiрдей енгiздi. Бiрақ ол өз тағылымында жан мен тəндi бiр-бiрiне қарсы қойды, өзара тəуелсiз екi болмыс материя жəне рух жасайтынын уағыздады. Сондықтан да психология тарихында бұл Декарт тағылымы "дуализм" (екi тарапты) атауын алды. Дуалистер көзқарасында, психикалық табиғат ми қызметiнiң өнiмi емес, мидан тыс, оған тəуелсiз, өз бетiнше жасайтын құбылыс екенi түсiндiрiлдi. Бұл бағыт ғылымда объективтi идеализм деп аталды. Дуалистiк тағлиматты арқау етiп ХIХ ғ. психология-сында психофизиологиялық параллелизм атанған идеалистiк бағыт кең өрiс алды. Бұл бағыттың мəнi: психика жəне тəн қатар, бiрақ өзара тəуелсiз жасайды. Мұндай идеалистiк көзқарасты дəрiптеушiлер Вундт, Эббингауз, Спенсер, Рибо, Джемс, т.б. Шамамен осы дəуiрде психология денi жөнiнде жаңа түсiнiктер қылаң бере бастады. Ойлау, сезу, қалау қабiлеттерiне сана атауы берiлiп, психика санамен баламаластырылды. Осыдан жан психологиясы орнына сана психологиясы жүзеге келдi. Бiрақ сана көп уақытқа дейiн басқа табиғи процестердiң бəрiнен оқшауланған ерекше құбылыс ретiнде қаралды. Ендi саналық өмiр Алла жаратқан ақыл көрiнiсi немесе сананы құраған қарапайым элементтерi бар субьективтiк сезiм нəтижесi деп есептелдi. Бiрақ идеалистiк бағыттағылардың бəрiн бiрiктiрген жалпы пiкiр: психикалық болмыс - бұл ғылыми талдауға келмейтiн, себебiн түсiндiру мүмкiн емес, тек қана өзiндiк бақылаумен танылатын субъектив дүние екендiгi. Мұндай түсiнiк кең етек алып, ал бұл бағыттағы идеализм интроспекттiк (өзiн-өзi бақылау) сана тағылымы атын алды. Осыдан сана өзiмен өзi шектелiп, психика объектив болмыс пен субъектiнiң өзiнен де толығымен ара байланысын үздi. ХIХ ғ. екiншi жартысында дербес ғылымға айналған психологияның дамуы өз алдына əртүрлi мақсаттарды белгiлеп, əртүрлi зерттеу тəсiлдерiн қолданған, бiр-бiрiн ауыстырып отырған теориялар таласында жүрiп отырды. ХIХ ғ. аяғындағы барша теориялар, ХХ ғасырдағы бiршама тағылымдар сананың осы интроспектiк психологиясы шеңберiнде зерттелдi. Бұл теориялар бойынша психологиялық зерттеулердiң бəрi қоршаған орта мен адам iс-əрекетiне байланыссыз жан толғаныстары мен көрiнiстерiне негiзделдi. Ал сана мен ми арасындағы қатынас бұл теорияларда дуализм бағытында шешiмiн тапты. Интроспекттiк психология аймағындағы теориялар-дың бiр-бiрiнен айырмашылығы сананы құрылымы, мазмұны жəне белсендiлiк дəрежесiне қарай əрқилы сипаттаудан болды, яғни бiр сипаттама жетекшi деп есептелiндi. Осы тұрғыдан сана психологиясы өз зерттеулерiн 5 бағытта алып барды: :: саналық элементтер теориясы (В. Вундт, Э. Титченер); :: саналық əрекеттер психологиясы (Ф. Брентано); :: саналық ағым (сел) теориясы (У. Джемс); :: дербес құрылым психологиясы (гештальтпсихология); :: суреттеме психологиясы (Дильтей). Бұл теориялардың бəрiне ортақ түсiнiк: қоршаған дүниемен белсендi қатынастағы адам орнына сана қойылып, оның бар iс-əрекетi сана белсендiлiгi деп танылды. Психологияда эксперименттiк əдiстiң орнығуына қарамастан, бұл дəуiрде аталған теориялардың бəрiне тəн ерекшелiк - психикалық құбылыстардың мəнiн түсiндiру емес, тек қана суреттеп нақтылау. 1879 ж. Вундт Лейпцигте алғашқы эксперименталды зертхана ұйымдастырды. Сана психологиясына эксперимент қою мүмкiндiгi ашылды: зерттеушi белгiлi жағдайлар жасап, онда психикалық процестердiң өтуiн бақылап отырды. Бiрақ бұл бақылаулардың ерекшелiгi адам өзiнiң iшкi жан-күйiн, сезiмiн, ой толғанысын өзi бақылайды, осыдан мұндай зерттеуде интроспектiк аталған əдiс қолданылды. ХХ ғ. екiншi он жылдығында психологияның жəне бiр бағыты пайда болып, оның өкiлдерi психологияның жаңа пəнiн жариялады: ол психика да емес, сана да емес, ал сырттай бақыланатын, негiзiнен адам қозғалысының жиынтығы - əрекет-қылық едi. Бұл бағыт "бихевиоризм" (ағылш. behaviour-қылық) аталып, психология пəнi жөнiндегi түсiнiктер дамуының үшiншi кезеңiн қалады. Бихевиоризмнiң iрге тасын қалаушы Дж. Уотсон психологияның мiндетiн қоршаған ортаға бейiмделушi тiршiлiк иесiнiң қылықəрекетiн зерттеу деп бiлдi. Тек бiр онжылдықтың өзiнде-ақ бихевиоризм бүкiл дүниеге тарап, психология ғылымының ықпалды бағыттарының бiрiне айналды. Сонымен, психология өз даму жолында бастапқыда - жан туралы ғылым, кейiн жансыз ғылым, ақырында санасыз ғылымға айналды. Əрине, қылық-əрекеттi бақылаумен объективтiк деректердi зерттей аламыз, бiрақ мұндай объективтiк жалған, себебi бiздiң əрқандай əрекет-қылығымыздың астарында өзiмiздiң ой, сезiм, ниеттерiмiз жатыр. Сондықтан осы ой, сезiм, ынта-ықыласты бiлмейiнше, əрекет-қылықты тану мүмкiн емес. Психология пəнiн нақтылауда болған дағдарыстар себебi аталған теориялардың негiзге алған əдiснамалық тұжырымдарында болып отыр. Атап айтсақ, саналық психология болмыс пен сананың, объективтiк дүние мен субъек-тивтiк болмыстың ара қатынасын идеалистiк тұрғыдан шештi. Диалектикалық материализм тұрғысынан материя алғашқы, ал сана екiншi, одан туындаушы, яғни объектив дүниенiң мидағы бейнесi. Осы түсiнiкке орай материалдық болмыс (заттар, дүние құбылыстары) пен идеалдық (заттық дүниенiң сезiм, ой т.б. түрiнде бейнеленуi) бiр-бiрiне тiкелей қарама-қарсы. Бiрақ бұл қайшылық салыстырмалы сипатта, себебi түйсiк, ой, сезiмдер т.б. материалдық органның мидың əрекетi, сыртқы тiтiркендiру энергияларының сана өмiрiне айналуының нəтижесi. Психика, сана ми қызметiнен ажырауы мүмкiн емес, олардың басқа жасау тəсiлi жоқ. Материя, психика жəне сананы бұлайша түсiну диалектикалық материализмнiң дүние заттығы жөнiндегi ережесiмен түбегейлi сай болып тұр. Əлемде əр түрлi қасиеттерге ие, мəңгi қозғалыста болып, мəңгi жасаушы материядан басқа ешқандай бастау болуы мүмкiн емес. Материяның қозғалысы бұл тек орын ауыстыру емес, оның қалаған өзгерiмi, құбылуы, бiр күйден екiншi күйге түсуi. Материяның дамуы - бұл оның қарапайым формадан жоғары формаға жетiлуi, қарапайым қозғалыстан жоғары қозғалысқа өтуi. Алғашқыда тек органикалық емес материя, өлi табиғат болды. Дамудың белгiлi бiр сатысында, өзiнiң ұзаққа созылған эволоциясының нəтижесiнде материя органикалық қасиеттерге ие болды, материя қозғалысының жаңа формасы мен жаңа қасиетi өмiр, табиғат жиынтығына ендi. Табиғаттың даму процесiнде өсiмдiктер, жануарлар, келе-келе материяның ең жоғары туындысы санаға ие адам пайда болды. Ғылыми психология тiрек еткен диалектикалық материализм категориялары жүйесiнде бейнелеу теориясы басты маңызға ие. Себебi осы категорияға орай психиканың жалпылама жəне мəндi сипаты ашылады: əрқандай пси-хикалық құбылыстар объектив шындықтың субъектив бейнеленуiнiң түрлi формалары мен деңгейлерiн көрсетедi. Бейнелеу теориясы психология ғылымының мəнiн анықтауда, оның əдiстерiн таңдауда, деректер, түсiнiктер, тұжырымдар тобынан қажеттiсiн ажыратуда жалпы əдiснамалық бағдар рөлiн атқарады. Психикалық құбылыстың органикалық материя қасиетi ретiнде сапалық ерекшелiгi неде? Барша материя бейнелеу қасиетiне ие. Психика - материя қасиетi, мидың қызметi болумен психика дамуының алғы шарты бейнелеудiң ерекше формасы. Психика материяның даму желiсiнде, оның бiр қозғалыс формасынан екiншiсiне өзгерiп барады. Биологиялық эволоция барысында заңдылықты пайда болып, психика сол эволюцияның маңызды фактор бiрлiгiне айналады. Бейнелеу қасиетi негiзiнде организмнiң қоршаған ортамен кең салалы жəне сан алуан байланыстары түзiледi. Сыртқы, заттасқан дүние болмайынша, тiршiлiк ие-сiнiң iшкi психикалық өмiрi болуы мүмкiн емес, яғни сана, психика өзiнен тыс жəне тəуелсiз жасайтын танымды болмыстың бейнесi. Егер де осы қоршаған объектив шындық болмаса, санадағы оның бейнесi жөнiнде əңгiме қозғау қажетсiз. Əрқандай психикалық акт нақты болмыстың бiр бөлшегi əрi оның бейнесi болып табылады. Сонымен, психиканың қызметi, бiрiншiден қоршаған дүние заттары мен құбылыстарының қасиеттерiн, байланыс-тарын бейнелеу, екiншiден осының негiзiнде адам қылығы мен қызмет əрекетiн реттестiру. Психиканы диалектика-материалистiк тұрғыдан қарастыру əрқандай iшкi жан-күйлiк құбылыстардың өзiмен өзi шектелмегенiн, шындықтан бөлiнбей, онымен түбегейлi əрi тығыз байланыста екенiн танытады. Диалектикалық материализм бағдарынан психоло-гиялық ғылыми бiлiмдердiң құрамы неден тұрады, яғни пəнi не? Бұл - ең алдымен психикалық өмiр деректерi. Мысалы, психикалық дүние дерегi ретiнде адамның тəжiрибе топтау қабiлетi - жад, естi қарастырайық. Есте болсын, ғылыми жантану психологиялық құбылысты тек суреттеп баяндаумен шектеле алмайды, оның мiндетi түсiндiру, яғни осы деректер мен құбылыстарды басқаратын заңдарды ашып, олардың мəнiн айқындап беру. Əрқандай ғылым мақсаты зерттелетiн процестер мен құбылыстар бағынатын объектив заңдарды белгiлеу. Теориялық жəне эксперименталды зерттеулердiң бəрi нақ осы мақсатқа бағдарланған. Ғылыми танымның өзi құбылыстар арасындағы мəндi, қажеттi, тұрақты, қайталанып жүретiн байланыс, қатынастарды бiлуден келiп шығады. Мысалы, ес өзiнiң қызметтiк заңдылықтарына бағынады. Естiң түрлерi болатыны белгiлi. Жақсы есте қалдыру қайталуға тəуелдi екенiн бiлемiз, байланыссыз материалға қарағанда, жоспарланғаны жеңiл əрi тез еске түсетiнi мəлiм. Ғылымдағы күрделi мiндеттердiң бiрi - заңдылықты сипатқа ие байланыстар мен қатынастарды көре бiлу. Ғылымдық қатал талап объективтiк заңдарды ашып қана қоймастан, олардың əрекеттiк аймағы мен қолдану жағ-дайларын көрсете алу. Сондықтан да психология зерт-теулерiнiң объектiсi психологиялық деректер мен қатар психологиялық заң, заңдылықтар. Сонымен бiрге ескеретiн жəйт, заңдылық байла-ныстарды бiлу өздiгiнен заңдылықтарды iске асыратын нақты тетiктердi ашып бере алмайды. Осыдан психологияның мiндетi - психологиялық деректер мен заңдылықтарды аша отырып, психологиялық iс-əрекеттi қозғаушы механизмдердi де анықтап бiлу. Ал ендi сол механизмнiң қандайда да психологиялық процестi орындайтын нақты анатомияфизиологиялық аппаратты iске қосуына байланыстылығынан, ол механизмнiң табиғаты мен əрекетiн психология басқа ғылымдармен бiрлiкте зерттейдi. Қорытындыласақ, жантану ғылымы психология - психика деректерiн, заңдылықтарын жəне механизмдерiн зерттейтiн бiлiмдер саласы.
2. Қазiргi заман психологиясының мiндеттерi. Қазiргi кезеңде психология ғылымы алдында тұрған теориялық жəне практикалық мiндеттердiң сан қилылығына орай үлкен қарқынмен дамуда. Психологияның негiзгi мiндетi психикалық iс-əрекеттi оның даму барысымен байланыстыра зерттеу. Соңғы он жылдықтарда психологиялық зерттеулер аймағы бiршама кеңейiп, жаңа ғылыми бағыттар мен салалар дүниеге келдi. Психология ғылымының түсiнiктер қоры өзгердi, жаңа болжамдар мен тұжырымдар үздiксiз өрiстеуде, психология бұрын кезiкпеген эмпирикалық деректермен толығуда. Б. Ф. Ломов "Психологияның методологиялық жəне теориялық проблемалары" атты еңбегiнде қазiргi заман ғылы-мының жағдайын сипаттай келе, "бүгiнгi күнде психоло-гияның əдiснамалық проблемалары мен оның жалпы теориясын бұдан да былай тереңдетiп зерттеудiң қажеттiгi күрт жоғарылады", - деп жазады. Психологияның зерттейтiн құбылыстар əлемi ұланғайыр. Оның iшiне күрделiлiгi əр деңгейдегi адам қалпы мен қасиеттерi, процестерi, яғни сезiм мүшелерiне əсер етушi объектiнiң қарапайым жеке белгiлерiнен бастап, жеке адам мотивтерiнiң тайталасы кiредi. Жантану ғылымы үшiн ең маңызды мəселелердiң бiрi - зерттелушi құбылыстардың мəн-мағынасын ашып беру. Осыған байланысты əдiснамалық мəселелер туындайды. Психикалық құбылыстардың мəнiн тануда Б. Ф. Ломов өзiнiң еңбегiнде психология ғылымының тiрек категорияларын, олардың жүйелi өзара байланысын, жалпы-лығын, сонымен бiрге бұл категориялардың өзiндiк дербестiкте екенiн айқындап берген. Ғалым психологияның келесi тiрек категорияларын атайды: бейнелеу категориясы, iс-əрекет категориясы, жеке адам категориясы, тiл-қатынас категориясы, сондай-ақ жалпылық мағынасына орай категория санына жататын түсiнiктер - "əлеуметтiк" жəне "биологиялық". Адамның əлеуметтiк жəне табиғат қасиет-терiнiң объектив байланыстарын, оның дамуындағы биологиялық жəне əлеуметтiк себеп-салдарлық қатынастарды айқындау ғылым мiндеттерiнiң ең бiр қиыны. Алғашқы он жылдықтарда психологияның теориялық (дүниетанымдық) тарапы басымдау болды. Ал қазiргi кезеңде оның қоғамдағы рөлi көп өзгерiске ұшырады. Ол ендi бiлiм жүйесiндегi, өндiрiстегi, мемлекеттiк басқару, медицина, спорт жəне т.б. кəсiбi практикалық қызметтiң ерекше саласына айналып барады. Психология ғылымының практикалық мiндеттердi шешуге араласуынан оның теориясының даму жағдайлары да бiршама өзгердi. Шешiмi психологиялық бiлiктiлiктi қажет еткен мiндеттер адамдық фактор маңызының жоғарылауынан қоғам өмiрiнiң барша тарапында əр қилы формада пайда болуда. "Адамдық фактор" дегенiмiз əрбiр азамат тұлғаға тəн болып, олардың нақты iсəрекетiнде көрiнiс беретiн əлеуметтiк-психологиялық, психо-логиялық жəне психофизиологиялық қасиеттердiң кең ауқымы. Бiз бұл жерде осы күнгi қоғамдық тəжiрибенiң психология алдына қойған талаптарының бəрiн талдау мiндетiн алмай (өйткенi, адам араласқан жердiң бəрiнде мың сан мiндет), бала психикасының дамуына байланысты психологияның маңызын қысқа атап өтпекпiз. Халықты бiлiмдендiру жүйесiнiң барша бөлiктерiнде (мектепке дейiнгi, орта, жалпы бiлiм берушi, орта арнаулы, жоғары мектеп) психологиямен сабақтас проблемалар шексiз. Психикалық құбылыстардың жүйесiн түгелiмен қарапайым түйсiктен бастап, жеке адам психикалық қасиеттерiне дейiн - оларды басқарушы объектив заңдылықтарды ашу үшiн зерттеу, оқу мен тəрбиенiң теориялық негiзiн, қоғамдық мiндеттерiн, ұйымдастыру формаларын анықтап белгiлеуде орасан маңызға ие. Психология ғылымының қолданбалық мəнiн қоғам түсiнiп, қабылдауынан халыққа бiлiм беру мекемелерiнде кең психологиялық қызмет тармақтарын iске қосу идеясы өз қолдауын тапты. Қазiргi күнде бұл қызмет қалыптасып, дамуда, ол келешекте ғылым мен оның нəтижелерiн практикаға ендiруде дəнекер жүйе болуы кəмiл. 3. Психологияның ғылымдар жүйесiндегi орны Психологияның басқа ғылымдар жүйесiндегi орнын тануға орай психологиялық деректердiң басқа ғылымдарда пайдалану мүмкiндiктерiн жəне керiсiнше, психология олардың нəтижелерiн өзiне қалай қолданатынын жете түсiнуге болады. Əр түрлi тарихи дəуiрлердегi ғылымдар арасындағы психологияның орны жантаным бiлiмдерiнiң даму деңгейi мен сараптау схемасынан келiп шығады. Атап айту керек, қоғамның рухани даму тарихында бiрде бiр бiлiм саласы ғылымдар жүйесiндегi өз орнын психология сияқты жиi өзгертiп тұрған емес. Қазiргi күнде академик Б. М. Кедров ұсынған сарап əдiсi қабылданған. Бұл əдiс ғылымдар арасындағы мазмұндық жақындыққа орай көп тарапты байланыстарға негiзделген. Ұсынылған схема - шыңдарына жаратылыстану, əлеуметтiк жəне философиялық ғылымдар қонақтаған - үш бұрыш формасында. Ғылымдардың негiзгi тобының мұндай орналасуы олардың пəнi мен əдiстерiнiң психология пəнi мен əдiстерiне нақты жақындығынан. Зерттеу барысында қойылған мiндеттерге орай психология өз бағытын бұрыш шыңдарының бiрiне бұрып отырады. Психологияның жалпы ғылыми бiлiмдер жүйесiндегi қызметi - зерттеу объектi адам болған барша ғылым салаларының жетiстiктерiн бiрiктiрiп, байланыстыру. Психологияның аталған ғылымдық үш бұрышпен байланысының мазмұндық сипаты қандай? Психологияның негiзгi мiндетi психикалық iс-əрекет заңдарын даму барысында зерттеп, тану. Осы заңдар арқылы объектив дүниенiң адам миында қалай бейнеленетiнi, осыған орай оның əрекеттерi қалай реттелетiнi, психикалық қызметтiң дамуы мен жеке адамның психикалық қасиеттерi қалай қалыптасқаны айқындалады. Психиканың объектив шындық бейнесi екенi белгiлi, сондықтан психологиялық зерттеулер ең алдымен психикалық құбылыстардың адамның объектив өмiр шарттары мен қызметiне тəуелдiлiгiн тануға бағытталуы тиiс. Сонымен бiрге, адамдардың əрқандай iс-əрекетi барлық уақытта адам өмiрiнiң объектив жағдайларымен байланысып қалмастан, оның субъектив мезеттерiмен де қатынаста болады. Ғылыми психология барша психикалық құбылыстардың (қаншама күрделi болмасын) материалдық негiзi бас миы қыртысындағы уақытша байланыстар жүйесi болатындығына арқа сүйей отырып, субъектив жəне объектив жағдайлардың өзара ықпалды болатынын шынайы заңдылықты дəлелдеуге негiздеп бере алады. Осы байланыстардың түзiлуi жəне олардың қызметтес болуынан психикалық құбылыстар адам iс-əрекетiне ықпал жасап, оны реттеп, бағыттайды, шындықты санада бейнелеуде адамға өз əсерiн тигiзедi. Сонымен, психикалық құбылыстардың адам өмiрi мен əрекетiнiң объектив жағдайларына тəуелдi заңдылықтарын аша отырып, психология осы əсерлердiң мидағы бейнелену механизмдерiн де айқындайды. Осыған орай, психология физиологиямен, дəлiрек айтсақ, жоғары жүйке қызметi физиологиясымен өте жақын байланыста болуы сөзсiз. Психологияның дербес ғылымға айналуында оның ХIХ ғ. басталған жаратылыстану ғылымдарымен бiрлiкте зерттелуi үлкен маңызға ие болды. Осы байланыстың нəтижесiнде психологияға экспериментальдық əдiс ендi. (Г. Фехнер), рефлекторлық теория ашылды (И. М. Сеченов, И. П. Павлов). Қазiргi заман психология проблемаларының зерттелуiне Ч. Дарвиннiң эволюциялық теориясы да үлкен ықпалын тигiзiп, тiршiлiк иелерiнiң құбылмалы орта жағдайларына икемделудегi психиканың рөлiн анықтауға, жоғары психикалық əрекет формаларының қарапайым түрлерден туындайтынын түсiнуге мүмкiндiк бердi. Психолог жеткiлiктi дəрежеде өсiмдiктер мен жануар-лар тiршiлiгiндегi ерекшелiктердi айыра бiлуi қажет. Əсiресе, бiртектi сулы ортада жасаған бiр жасушалылардың клеткалы өмiр тұрпатынан қоршаған ортада белсендi бағдарбағыттылықты талап ететiн құрылықтағы тiршiлiк иесi - көп жасушалылардың күрделi өмiр формасына өтудегi өзгерiстерiн анықтап бiлген жөн. Жəндiктер дүниесi мен жоғары омыртқалылардың тiршiлiк принциптерi арасындағы айырма-шылықтарды да бiлгеннiң маңызы үлкен. Икемделудiң жалпы биологиялық принциптерiн бiлмей, жануарлар қылықəрекеттерiнiң ерекше бiтiстерiн дəл түсiну мүмкiн емес, ал онсыз адамның күрделi формадағы психикалық əрекеттерiн ұғу биологиялық тұғырынан айырылады. Сонымен бiрге естен шығармайтын жəйт, психология ғылымының пəндiк негiзiн құрайтын деректердi ешуақытта биологиялық дерек-термен баламаластыруға болмайды. Психология үшiн оның қоғамдық ғылымдармен бай-ланысы үлкен маңызға ие. Тарих, экономика, этнография, əлеуметтану, өнертану, заң жəне т.б. зерттеулерiндегi проблемалар əрдайым психологиямен тiкелей байланысты. Көп жағдайда адамдардың жеке жəне ұжымдық əрекеттерiнiң механизмi, əрекет, əдет, əлеуметтiк бағыт, тəртiп-талап стереотиптерiнiң қалыптасу заңдылықтары жөнiндегi бiлiм-дердi пайдаланбай, кəйiп, сезiм, психологиялық климатты танып бiлмей, жеке адамның ерекшелiктерi мен психологиялық қасиеттерiн, қабiлетiн, сезiмiн, мiнезiн, адам аралық қатынастарын зерттемей, əлеуметтiк процестер мен құбылыстардың мəнi толық ашылмайды, яғни, ықшамдап айтсақ, əлеуметтiк процестердi зерттеуде психологиялық факторды ескеру заңды қажеттiлiк. Психикалық процесс жүру заңдылықтарын; бiлiм, ептiлiк жəне дағдылардың қалыптасуын; адам қабiлеттерi мен мотивтерiн, оның психикалық дамуын тұтастай бiлу оқудың əр сатысындағы бiлiм мазмұнын анықтау, оқу мен тəрбиенiң ең тиiмдi əдiстерiн нақтылау жəне т.б. сияқты өзектi педагогикалық проблемаларды шешуде келелi мағына-маңызға ие. Қазiргi кезеңде нарықтық қоғам оқушысын неге үйрету керек? Ғылым топтаған асқар тау ақпарат қорынан мектеп үшiн нендей бiлiмдi жəне оны қалай алу керек? - дегендей мың сан проблема қордаланып тұр. Бұлардың бəрiне шешiм табу, адамның əр жас деңгейiндегi психикалық даму мүмкiндiктерiн жəне олардың жедел шемдерiн белгiлеу педагогикалық психологияның мiндетi. Психологияның аса қажеттiгi педагогиканың тəрбие проблемаларына орай байқалады. Тəрбиенiң мақсаты даму жолындағы қоғам талаптарына сай жеке адамды қалыптастыру. Ал бұл мақсатқа жету жеке адамның қалыптасу заңдылықтарын: бағытбағдар, қабiлет, қажеттiлiк, дүниетаным жəне т.б. зерттеудi қажет етедi. Айтылғандар қазiргi заман психологиясының ғылымдар тоғысында тұрғанының дəлелi, яғни психология бiр жағында философия ғылымдары, екiншi тарапында жаратылыстану ғылымдары, үшiншi жағында əлеуметтiк ғылымдар болған аралықта орналасқан. Солай болса да, барша ғылымдармен байланыса, психология өз пəнiне, өзiнiң теориялық принциптерiне жəне өзiнiң зерттеу əдiстерiне иелiгiмен дербестенетiнiн ұмытпау керек. Дербес ғылым ретiнде психология аймағында өзара байланысы сырт көзге байқала бермейтiн бiршама ерекше бiлiм салалары ұштасып жатады, мысалы, психофизиология мен əлеуметтiк психология. Бұлар, сырттай қарағанға "сыйыспайтындай" болғанымен, бiр ғылым саласынан, себебi олардың түпкi де түбегейлi мiндетi бiр - психикалық құбылыстың мəнiн зерттеу. Психология қай ғылым саласымен байланысса да, оның зерттеу объектiсi жалғыз-ақ: ол - адам, оның психикалық процестерi, қалыптары жəне қасиеттерi. 4. Психология салалары Психологиялық бiлiмдердiң даму ерекшелiктерi психо-логияның басқа ғылымдарға тəуелдi байланысынан ғана емес. Көп жағдайда олар қоғамдық практиканың өрiстеп жатқан қажеттерiмен белгiленедi. Егер психология алғашқы уақытта теориялық тарабы басымдау, дүниетанымдық пəн болса, ол қазiргi кезде өзiнiң танымдық қызметiн сақтай отырып, өндiрiстi, мемлекеттi басқарудағы, бiлiм беру жүйесiндегi, денсаулық, заң мекемелерiндегi, мəдениеттегi, спорттағы жəне т.б. кəсiби практикалық iс-əрекеттiң бiр саласына айналуда. Сонымен, осы заман психологиясы көп тармақты бiлiмдер жүйесi ретiнде танылып, əртүрлi еңбек тəжiри-бесiмен байланысуда. Əдетте, психология салаларын жiк-теудiң негiзгi принципi - психиканың iс-əрекетте даму принципi. Сондықтан, көбiнесе психология салаларын топтастыру негiзiне адамдардың əртүрлi еңбектiк əрекеттерi алынады. Осыған орай психология келесi салаларға бөлiнедi. Еңбек психологиясы адамның қоғамдық өнiмге бағыт-талған əрекетiнiң психологиялық ерекшелiктерiн, еңбектi ғылыми ұйымдастырудың психологиялық тараптарын зерттеумен бiрге психология ғылымының дербес салаларына айналған бiлiмдерге жiктеледi. Олардың iшiнде: инженерлiк психология, авиация психологиясы, ғарыштық психология т.б. бар. Педагогикалық психологияның қызметi адамды оқыту мен тəрбиелеудiң психологиялық заңдылықтарын ашу. Оның бөлiмдерi: оқу психологиясы, тəрбие психологиясы, сондай-ақ мұғалiм психологиясы, дамуы жетiмсiз балаларды оқытутəрбиелеу психологиясы. Медициналық психология дəрiгер қызметi мен сырқат адам мiнез-құлығының психологиялық мəнiн зерттейдi. Ол психикалық құбылыстардың ми физиологиялық құрылым-дарымен байланысын айқындаушы нейропсихология; емдiк дəрiлердiң адамның психикалық жағдайына ықпалын белгiлеушi фармакопсихология; науқасты емдеуде қолданылатын психикалық əсерлердi зерттейтiн психотерапия; психикалық алдын алу профилактика жəне психогигиена тарауларына бөлiнедi. Заң психологиясы құқық жүйесiн iске асыруға бай-ланысты психикалық мəселелердi қарастырады. Онда бiрнеше салаларға жiктеледi: қылмыскер психологиясы, үкiм шығару-шы мен орындаушы психологиясы жəне т.б. Əскери психология адамның соғыс жағдайындағы қылық-əрекетiн; қолбасшы мен оның билiгiндегi сарбаз арасындағы қарым-қатынастың психологиялық тараптары, əскердi рухтандырушы үгiт-насихат психологиясының əдiс-терiн жəне т.б. зерттейдi. Аталған топ қатарына спорт, сауда, ғылым жəне өнер шығармашылық психологиясы да кiредi. Психология тармақтарын топтастыру негiзiне дамудың психологиялық қырлары да алынуы мүмкiн. Бұл жағдайда психологияның даму принципi iске асады. Осыған байланысты психология келесi салаларға бөлiнедi: Жас сатыларының психологиясы жеке адамның əртүрлi психикалық процестерi мен психикалық қасиеттерiнiң онто-генезiн зерттейдi де келесi салаларды өз iшiне қамтиды: балалар психологиясы, жас өспiрiмдер психологиясы, ересек адамдар психологиясы мен кəрiлiк психологиясы (геронтология). Дамуы қалыптан шыққандар психологиясы немесе арнайы психология: олигофренопсихология (ақыл-ойы кемдер), сурдопсихология (кереңдер), тифлопсихология (зағиптер). Салыстырмалы психология - психикалық өмiрдiң филогенетикалық (бiртұтас даму) формаларын зерттейдi. Психология салаларын топтастырудың жəне бiр жолы - қоғам мен жеке адам арасында болған қатынастарды ескеру. Бұл əдiске орай "Əлеуметтiк психология" атымен психология-ның көптеген салалары бiрiгедi. Əлеуметтiк психология адамдардың əртүрлi ұйымдасқан ресми немесе ұйымдаспаған, бейресми топтарда көрiнiс беретiн психикалық болмысын зерттеумен шұғылданады. Жоғарыда келтiрiлген деректер психологияның қолдану аймағының кең екенiнен хабар бередi. Мұнда орындалатын мiндеттердiң де сипаты сан алуан: адамның қарапайым қабылдауын зерттеуден бастап, жалпы өрiс алған күрделi психикалық құбылыстарды тануға дейiн. Психология-лық бiтiстердi қазiргi заманның дүниежүзiлiк проблемаларына байланысты да (бейбiтшiлiк үшiн күрес, қоршаған ортаны қорғау, ғарышты игеру жəне т.б.), адамдардың күнделiктi тұрмысына орай да (эмоциональдық күйзелiстi басу, адам аралық қақтығыстарды үйлестiру жəне т.б.) зерттеп, олар бойынша қажеттi шешiмдерге қол жеткiзуге болады. Бұлай болуы орынды да, себебi аталған проблемалардың бəрi қалайда адамға байланысты болғандықтан, бiздi ең алдымен оның психикалық жан дүниесi қызықтыратыны сөзсiз. Барша психология салаларының iшiнде айрықша орынды жалпы психология иеленетiнiн атап өткен жөн. Бұл тараудың негiзгi мiндетi психологияның əдiснамалық проблемалары мен тарихын, психикалық құбылыстар пайда болуының, дамуының жəне болмысының жалпыланған заңдылықтарын ғылыми нақтылау. Сонымен бiрге жалпы психология танымдық жəне практикалық iс-əрекеттi де зерттейдi. Жалпы психология зерттеулерiнiң нəтижесi психология ғылымының барша салалары мен бөлiмдерiнiң iрге тасы қызметiн атқарады. Жалпы психология курсында жантану ғылымының теориялық принциптерi мен маңызды əдiстерi жөнiнде таным берiлiп, оның негiзгi пəндiк түсiнiктерi сипатталады. Барластыру қолайлығымен бұл түсiнiктер үш негiзгi категориялар төңiрегiнде топтастырылады: психикалық процестер, психикалық қалыптар мен психикалық қасиеттер немесе жеке адамның дара ерекшелiктерi.
Қайталау жəне бақылау сұрақтары
1. Адам - ғылымдық зерттеу объектi болуының мəнi неде?
2. Адам психологиясын зерттеудiң ерекшелiгi қандай?
3. Алғашқы тұрмыстық психология танымдарын жинақтау қалай жүрдi?
4. Психология ғылымының қалыптасуындағы алғашқы кезеңге сипаттама берiңiз?
5. Р. Декарттың психологияға енгiзген жаңалығы жəне ол сол кезеңдегi ғылымның дамуына қандай əсер еттi?
6. Психология дамуында "Бихевиоризм" бағытының мəнiн ашып берiңiз?
7. Диалектикалық материализм психология ғылымына қандай өзгерiстер енгiздi?
8. Психиканың рефлекторлық сипаты жəне онымен байланысты құбылыстарды ашып берiңiз?
9. Психология ғылымының мiндеттерiн айқындаушы факторларды атаңыз?
10.Психологияның философия, жаратылыстану, əлеуметтiк ғылым- дармен байланыс себептерiнiң сипаты қандай?
11. Психология салалары жəне оларды топтастыру принциптерi қандай?
№ 2 дәріс
Психология ғылымының зерттеу әдістері
1. Психология ғылымындағы зерттеу әдістері туралы түсінік
2. Негізгі зерттеу әдістері
3. Қосалқы зерттеу әдістері
Психология, кез-келген ғылым сияқты, әр түрлі әдістердің біртұтас жүйесін қолданады. Психология әдістерінің төрт түрлі тобын атап көрсетейік. 1. Ұйымдастыру әдістері: салыстырмалы әдіс (жас ерекшелік, іс-әрекеті бойынша әр түрлі топтарды салыстыру); лонгитюдтік әдіс (бір адамдарды ұзақ уақыт бойы бірнеше қайтара зерттеу), кешендік әдіс (зерттеуге әр түрлі ғылым өкілдері қатынасады, бір объектіні әр түрлі амалдар арқылы зерттейді).
2. Эмпирикалық әдістер. Оған байқау, эксперименттік әдістер (табиғи, және лабораториялық); психодиагностикалық әдістер (тестер, анкеталар, сауалнамалар, социометрия, әңгімелесу, сұхбат); іс-әрекет нәтижелерін талдау; биографиялық әдістер енеді.
3. Мәліметтерді өңдеу әдістері: сандық (статистикалық) және сапалық (материалдарды топтарға бөлу, талдау).
4.Коррекциялық әдістер: аутотренинг, топтағы тренинг, психотерапевтикалық әсер ету әдістері және т.б.
2. Негізгі зерттеу әдістері.
Ұйымдастыру әдістері көбіне жас ерекшеліктер психологиясында қолданылады. Психологияның осы жүйесінің азды-көпті өзіндік ерекшеліктері бар. 1)салыстырмалы әдіс. Әр жастағы баланың психикасын зерттеп, әр жас туралы табылған мағлұматтар статистикалық жолмен салыстырылады. Салыстыру жолының мұндай түрін кесінді тәсіл деп аталады. Себебі салыстыру кезінде бала психикасы үздіксіз зерттелінбейді, оның әр жастағы психикасын тиіп-қашып зерттейді. Зерттеудің келесі жолы генетикалық жол. Бұнда баланың бір қасиетін алады да, соны ұзақ уақыт(1 жыл немесе 3 жыл, одан да көп жылдар зерттейді). Осы әдісті лонгитюдтік әдіс те атайды. Зерттеудің бұл жолы тым сирек кездеседі. Себебі бір немесе бір топ баланы (10, 20, 30) үздіксіз зерттеу қиын. Психикалық дамуды көлденең немесе кескінді зерттеулердің мәні мынада: дамудың ерекшеліктері туралы қорытындылар, әр түрлі жастағы, әр түрлі даму деңгейіндегі, әр түрлі тұлғалық ерекшеліктері, клиникалық реакциялары және т.б. бар, салыстырмалы балалар топтарының бірдей сипаттамаларын зерттеулер негізінде жажүйесіды. Бұл әдістің негізгі ерекшелігі: зерттеудің салыстырмалы жылдамдығы - қысқа уақыт ішінде нәтижелерге жету мүмкіндігі. Салыстырмалық әдістің мәні: даму барысындағы жекелеген психологиялық актілер мен мінез-құлық механизмдерін қарастырып, басқа ағзадағы ұқсас құбылыстармен салыстыру. Бұл әдіс зоопсихология мен балалар психологиясында кең таралған.
Эмпирикалық әдістер. Бұл әдістер тобы негізгі әдістер болып саналады. Байқау әдісі. Белгілі жоспар бойынша жүйелі түрде біраз уақыт бойына зерттелуші адамның психикалық ерекшеліктерін қадағалауды байқау әдісі деп атайды. Байқау табиғи жағдайда, зерттелінуші адамның әрекетіне әдейі араласпай-ақ жүргізіледі. Осы әдіс арқылы зерттелінушінің мимикасын (бет құбылысын), сөз реакцияларын, түрлі қимыл-қозғалыстарын, мінез-құлқының жекелеген жақтарын байқауға болады. Сондай-ақ адамның ерік күші, сезім ерекшеліктері мен темпераменті де байқау әдісі арқылы ажыратылады. Ғылыми-зерттеу жұмыстарының түрлі ерекшеліктеріне қарай байқау әдісінде кейде қарапайым аспаптар да қолданылады. Мәселен, зерттелетін объектіні суретке түсіру үшін - фотоаппараттар, зерттелінуші адамның сөз тіркестерін жазып алып, кейін оны қайтадан жанғырту үшін магнитофон, диктофон т.б. пайдаланылады. Байқау әдісінің нәтижелі болып шығуы үшін қолданылатын қажетті кейбір шарттар: 1)Байқаудың ұзақ уақыт бойына жүргізілуін және бір фактінің өзі бірнеше рет қайталанып зерттелуін қамтамасыз ету; 2)Байқалған фактілерді сол сәтте жазып отыру, зерттелінүшінің сөз реакцияларын стенографиялау; кейін оған мұқият талдау жасау; мұндағы басты фактілерді іріктеп алу - осы әдіске қойылатын негізгі талаптардың бірі. Байқау әдісінің бірнеше кемшіліктері бар: 1. Байқаушы адам оны өне бойы белсенсіз болады, өздігінен байқауды ұйымдастыра алмайды. Байқалатын адамдардың әрекеттеріне қатысып, оларды өзгерте алмайды. Байқаушы көбінесе байқалатын адамның ықпалында болып, ол қандай әрекет істесе соны ғана байқап, жазып отырады; 2. Байқау жүргізгенде, әр уақытта байқалатын жағдай бір қалыпта болып келе бермейді. Сол себептен байқаудың нәтижесі әр уақытта әр түрлі болып шығуы мүмкін. Қорытып айтқанда, объективтік байқауды жүргізгенде жағдай бір қалыпты болмайды, сондықтан байқау нәтижесін де бірыңғай толық түрде объективтік болып шықпайды; 3. Байқаудың нәтижесін қорытқанда, байқаушы адам қорытындыға өінің жеке субъективтік пікірлерін қосып жіберуі мүмкін. Эксперимент әдісі. Экспериментті әдіс арқылы кейбір жеке психикалық функцияларды даралап және дәл зерттеуге болады. Эксперименттің өзі лабораториялық және табиғи болып бөлінеді. Лабораториялық эксперимент XIX ғасырдың ортасынан бастап, жеке психикалық процестерді зерттеу үшін эксперимент кең түрде қолданыла бастады. Француз психологы А.Бине алғаш рет ойлау процесіне тәжірибе жасады. Психикалық процестерді зерттеуде көптеген аспаптар қолданылады. Мысалы, психикалық процестердің пайда болу шапшандығын өлшеу үшін - хроноскоп, тері түйсігінің сезгіштігін байқау үшін - эстезиометр, зейіннің көлемін анықтау үшін - тахистоскоп, есітуді өлшеу үшін - аудиометр, денедегі бұлшық еттердің жұмысын тіркеп отыру үшін - эргографты пайдаланады. Эксперимент әдісі - себеп-салдар байланыстарын қарастыру мақсатындағы зерттеу әрекеті. Оның мәні мынада: - зерттеуші зерттелетін құбылысты өзі тудырады және оған белсенді ықпал етеді; - эксперимент жасаушы құбылыс жағдайларын өзгерте алады; - эксперимент нәтижелерді бірнеше рет шығаруға мүмкіндік болады; - эксперимент математикалық формулалар арқылы белгіленетін санды заңдылықтарды орнатады. Байқау әдісі сияқты эксперименттік әдістің де дұрыс жағдайлары мен бірге бірнеше кемшіліктері де бар. Бұл әдістің жасанды жағдайда жүргізіліп, яғни зерттелетін адамдар, арнайы ұйымдастырылған лабораториялық қабинеттер де зерттелетіндіктен, ол адам өзін табиғи жағдайда ұстамайды. Жаңа жағдайдың әсерінен зерттелуші адам біраз қысылып, оның психикалық әрекеттерінде кейбір өзгешеліктер пайда болады. Ресейдің белгілі психологы А.Ф.Лазурский эксперименттік әдістің кемшіліктерін жою мақсатымен оған бірнеше қосымшалар енгізіп, оны табиғи эксперимент әдісі деп атаған. А.Ф. Лазурский байқау әдісімен экспериментік әдістің дұрыс қолайлы жақтарын бір біріне қосып толықтырған. Бұл әдіс әдейі ұйымдастырылған лабораторияда, қабинеттерде жүргізілмей, табиғи жағдайда жүргізіліп, адам күнделікте жүретін, тұратын, еңбек ететін жағдайында зерттелінеді. Мысалы, балалардың психикалық әрекеттерін зертейтін болсақ, ол балаларда күнделікті үйренген сыныбында немесе бірге оқитын жолдастарының арасында, ойнап жүрген уақытында, үй ішінде, балалар бақшасында зерттеуге болады. Бұл әдіс арқылы адамның жеке-жеке психикалық функцияларын ғана емес, адамның барлық әрекеттерін тұтасмен толығымен зерттеуге мүмкіндік бар. Зерттеу жүргізілерде, кейбір өзгешеліктер енгізіп, солар арқылы зерттеуді жүргізуге болады. Мысалы, мұғалім кейбір балалардың суреттерді байқауын сабақ үстінде зерттейтін болса, ерте бастан балаларға көрсету үшін арнап, бірнеше суреттер даярлап, күндегі сабағын қалай жүргізсе балаларға зерттеу жүргізетін күні де сабағын бұрынғы күйінде жүргізеді Жоғарыда айтылған әдістер сияқты табиғи эксперименттік әдістің де бірнеше кемшіліктері де бар: бұл әдіс көп қолданылмаған, көп зерттелінбеген, теориялық негіздері түгел ашылмаған және бұл әдіс арқылы психологиялық функцияларды эксперимент әдісіндегідей жекелеп, даралап толық түрде зерттеуге мүмкіншілік жоқ. Дегенмен, бұл әдісті эксперименттік әдіспен салыстырғанда көп қолайлы жағдайлардың бар екенін көрсетуге болады.
3. Қосалқы зерттеу әдістері.
Әңгіме әдісі. Әңгімелесу әдісі арқылы психолог белгілі жоспар бойынша зерттелінуші адамның жас және дара ерекшелігіне, білім көлеміне қарай күні бұрын әзірлеген сұрақтар қояды: зерттелінушіге күдік тудырмау мақсатында әңгіме көбінесе жанама түрде ұйымдастырылады, мұнда сөйлесу әдісіне ерекше мен беріледі. Зерттелінушінің берген жауабы жазылып алынып, кейіннен мұқият талданады да, осыған орай тиісті қорытындылар жасалады. Әңгімені де зертеу әдісі есебінде қолдануға болады, бірақ бұл негізгі әдіс емес, қосымша әдістердің бірі. Әңгіме арқылы зерттелетін адам туралы кейбір жалпы мағлұматтарды ғана алуға болады. Бұл әдіс арқылы, терең, толық зерттеу жүргізуге ешбір мүмкіншілік жоқ. Бірақ, әңгіме ғылыми әдіс болу үшін, әрқайсысымен әңгіме жүргізуде оның алдына мақсат қойып, оның не үшін керектігін, ерте бастан жоспар құрып, әңгіме қай жолмен жүргізілетінін белгілеп алған жөн. Әлеуметтік психологияда жиі қолданылатын зерттеу әдістерінің бірі - сұхбат. Мұнда сұрақ қоюшы сыналушымен әңгімелеседі, жол-жәнекей оның сөз саптауына, түрлі реакцияларына, өң-ілтипатына зер салып отырады, зерттеуді белгілі сұрақтың айналасында, арнаулы жоспар бойынша жүргізеді. Анкета әдісі. Анкетаны қосымша әдістердің бірі есебінде қолдануға болады; Әдейілеп белгілі мақсатпен және формамен қойылған сұрақтарға жауап алу арқылы зерттелуші адамдардың психикалық әрекеттерін сипаттауда, немесе кейбір психикалық проблемаларды шешуде жалпы мағлұматтар, кейбір фактілі материалдар жинауға болады. Анкетаның бір қолайлы жері - жаппайлығы, яғни бір уақыттың ішінде бірнеше адамдардан жалпылай мағлұматтарды алуды мүмкіншілігі болуы. Мәселен, анкета әдіс арқылы күні бұрын бланкіге жазылған сұрақтарға жазбаша жауап қайырады.Осы әдіспен әртүрлі топтың, ұжымның психологиялық өзгешеліктері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯНЫҢ МƏН-МАҒЫНАСЫ ЖƏНЕ ОНЫҢ БАРША ҒЫЛЫМДАР ЖҮЙЕСIНДЕГI ОРНЫ
Жоспар:
1. Психология пəнi жəне оның мiндеттерi.
2. Қазiргi заман психологиясының мiндеттерi.
3. Психологияның ғылымдар жүйесiндегi орыны.
4. Психология салалары.
1. Психология пəнi жəне оның мiндеттерi. Психология өте ежелгi де, өте жас та ғылым. Мың жылдық тарихының барына қарамастан, оның бар болашағы əлi алда. Психологияның дербес ғылыми сала болып танылғанына ендi ғана жүз жылдан асып барады, ал ол шұғылданған психологиялық ой, проблемалар тарих тұңғиығында бастау алған пəлсапамен бiрге келе жатыр. ХIХ ғ. соңы - ХХ ғ. басында танымал ғалым Г. Эббингауз психология жөнiнде қысқа да дəл былай деген: Психология тарих алдында ұланғайыр, ал тарихы өте қысқа. Психика зерттеулерiнiң тарихы деп отырғанымыз психология-ның фəлсападан бөлiнiп, жаратылыстану ғылымдарымен ұштасып, өзiнiң эксперименттiк зерттеулерiн ұйымдастыра бастаған дəуiрi. Бұл ХIХ ғ. кейiнгi ширегi болғанымен, психология бастаулары көз жетпес ғасырлар тереңiнде өрiс алды. Пəн атының өзi де грек тiлiнен аударғанда психология - жан туралы ғылым (психо - "жан", логос - "ғылым") дегендi аңғартады. Кең тараған түсiнiктерге жүгiнсек, алғашқы психологиялық көзқарастар дiни ұғымдарға байланысты дүниеге келген. Шынында да, ғылым тарихы көрсеткенiндей, ежелгi грек философтарының алғашқы тұжырымдары адамды практикалық тану негiзiнде бастау бiлiмдерiн жинақтаған, жаңадан қалыптасып келе жатқан ғылыми ой-пiкiр бағыттарының жалпы дүние, соның iшiнде жан жөнiндегi дiнимифологиялық көзқарастарға қарсы күресiнде дамуын тапты. Осыдан, жан жөнiндегi зерттеулер мен түсiнiктер психологияның пəндiк аймағының кемелденуiнде бiрiншi кезең болды да психология əуел бастан ''жан'' туралы ғылым деп танылды. Бiрақ бұл жанның не зат екенiне жауап табу оңайға соқпады. Əр тарихи дəуiрлерде ғалымдар бұл сөз мағынасын сан қилы түсiндiрдi. Психика мəнiне байланысты көзқарастардың қалыптасуы мен дамуы философияның өзектi мəселесiн - материя мен сана, заттық жəне рухани болмыстардың ара қатынасын шешуге тəуелдi болып келдi. Дəл осы мəселенiң шешiмi төңiрегiнде бiр-бiрiне тiкелей қарсы философия бағыттары - идеализм мен ма-териализм пайда болды. Идеалистер психиканы болмыс бастауы, өз бетiнше жасайтын, материяға тəуелсiз, белгiсiз бiр зат деп қарастырды. Ал материалистiк танымда психика - туынды, материяға тəуелдi құбылыс. Идеалистiк бағыт өкiлдерi материяға қатысы жоқ ерекше рухани бастаманың барын мойындап, психиканың əрекетi тəнсiз, мəңгi жойылмас жанның көрiнiсi деп бiледi. Ал барша заттасқан дүние мен процестер, оларша, бiздiң түйсiгiмiз бен елестерiмiздiң нəтижесi. Идеализм бастауы адамдардың өз дене құрылымы мен қызметi жөнiнде дұрыс танымы болмаған, психикалық құбылыстарды адам дүниеге келуiмен тəнге енiп, оның өлуiмен ұшып кететiн жан жəне рух əрекетi деп ойлайтын заманда пайда болған. Жанды бастапқыда адамның əр түрлi мүшелерiнде жасайтын ерекше бiр жұқа зат не тiршiлiк иесi деп бiлген. Дiннiң пайда болуымен жан "о дүниемен" байланысты, көрiнбейтiн əрi мəңгi жасайтын, тəннiң өзгеше бiр екiншi баламасы - рухтық зат деп танылды. Бар əлемнiң бастаушысы идея, рух, сана, ал материя осылардан туындайды деп есептеген əртүрлi идеалистiк бағыттар қанат жайды. Психологиялық дүниенiң бiрiншi ерекшелiгi əр тұлғаның (индивид) өз меншiк толғанысының болуы, ол түйсiк сезiмiнен ғана көрiнедi де, оның басқаша пайда болу жолы жоқ. Психологияның жантану ғылымы ретiнде мəнi неде? Оның ғылыми пəнi не? Бұл сұрақтарға жауапты психология ғылымының тарихынан iздеп, психологияның əр даму кезеңiне орай өзiнiң зерттеу пəнiне деген көзқарасының өзгерiп бара жатқанын байқаған жөн. жан деген тұжырымға ешбiр шүбə келтiре алмады. Тек ХҮIII ғ. психология бiлiмiнiң дамуында Рене Декарт жаңа дəуiр есiгiн ашты. Ол адамның iшкi мүшелерi ғана емес, тiптi дене əрекетiнiң де жанға ешқандай қатысы болмайтыны жөнiнде пiкiр айтып, дəлелдедi. Бұл жантану ғылымының кейiнгi желiсiне үлкен ықпал жасады. Декарт ғылымға екi түсiнiктi - рефлекс жəне сананы бiрдей енгiздi. Бiрақ ол өз тағылымында жан мен тəндi бiр-бiрiне қарсы қойды, өзара тəуелсiз екi болмыс материя жəне рух жасайтынын уағыздады. Сондықтан да психология тарихында бұл Декарт тағылымы "дуализм" (екi тарапты) атауын алды. Дуалистер көзқарасында, психикалық табиғат ми қызметiнiң өнiмi емес, мидан тыс, оған тəуелсiз, өз бетiнше жасайтын құбылыс екенi түсiндiрiлдi. Бұл бағыт ғылымда объективтi идеализм деп аталды. Дуалистiк тағлиматты арқау етiп ХIХ ғ. психология-сында психофизиологиялық параллелизм атанған идеалистiк бағыт кең өрiс алды. Бұл бағыттың мəнi: психика жəне тəн қатар, бiрақ өзара тəуелсiз жасайды. Мұндай идеалистiк көзқарасты дəрiптеушiлер Вундт, Эббингауз, Спенсер, Рибо, Джемс, т.б. Шамамен осы дəуiрде психология денi жөнiнде жаңа түсiнiктер қылаң бере бастады. Ойлау, сезу, қалау қабiлеттерiне сана атауы берiлiп, психика санамен баламаластырылды. Осыдан жан психологиясы орнына сана психологиясы жүзеге келдi. Бiрақ сана көп уақытқа дейiн басқа табиғи процестердiң бəрiнен оқшауланған ерекше құбылыс ретiнде қаралды. Ендi саналық өмiр Алла жаратқан ақыл көрiнiсi немесе сананы құраған қарапайым элементтерi бар субьективтiк сезiм нəтижесi деп есептелдi. Бiрақ идеалистiк бағыттағылардың бəрiн бiрiктiрген жалпы пiкiр: психикалық болмыс - бұл ғылыми талдауға келмейтiн, себебiн түсiндiру мүмкiн емес, тек қана өзiндiк бақылаумен танылатын субъектив дүние екендiгi. Мұндай түсiнiк кең етек алып, ал бұл бағыттағы идеализм интроспекттiк (өзiн-өзi бақылау) сана тағылымы атын алды. Осыдан сана өзiмен өзi шектелiп, психика объектив болмыс пен субъектiнiң өзiнен де толығымен ара байланысын үздi. ХIХ ғ. екiншi жартысында дербес ғылымға айналған психологияның дамуы өз алдына əртүрлi мақсаттарды белгiлеп, əртүрлi зерттеу тəсiлдерiн қолданған, бiр-бiрiн ауыстырып отырған теориялар таласында жүрiп отырды. ХIХ ғ. аяғындағы барша теориялар, ХХ ғасырдағы бiршама тағылымдар сананың осы интроспектiк психологиясы шеңберiнде зерттелдi. Бұл теориялар бойынша психологиялық зерттеулердiң бəрi қоршаған орта мен адам iс-əрекетiне байланыссыз жан толғаныстары мен көрiнiстерiне негiзделдi. Ал сана мен ми арасындағы қатынас бұл теорияларда дуализм бағытында шешiмiн тапты. Интроспекттiк психология аймағындағы теориялар-дың бiр-бiрiнен айырмашылығы сананы құрылымы, мазмұны жəне белсендiлiк дəрежесiне қарай əрқилы сипаттаудан болды, яғни бiр сипаттама жетекшi деп есептелiндi. Осы тұрғыдан сана психологиясы өз зерттеулерiн 5 бағытта алып барды: :: саналық элементтер теориясы (В. Вундт, Э. Титченер); :: саналық əрекеттер психологиясы (Ф. Брентано); :: саналық ағым (сел) теориясы (У. Джемс); :: дербес құрылым психологиясы (гештальтпсихология); :: суреттеме психологиясы (Дильтей). Бұл теориялардың бəрiне ортақ түсiнiк: қоршаған дүниемен белсендi қатынастағы адам орнына сана қойылып, оның бар iс-əрекетi сана белсендiлiгi деп танылды. Психологияда эксперименттiк əдiстiң орнығуына қарамастан, бұл дəуiрде аталған теориялардың бəрiне тəн ерекшелiк - психикалық құбылыстардың мəнiн түсiндiру емес, тек қана суреттеп нақтылау. 1879 ж. Вундт Лейпцигте алғашқы эксперименталды зертхана ұйымдастырды. Сана психологиясына эксперимент қою мүмкiндiгi ашылды: зерттеушi белгiлi жағдайлар жасап, онда психикалық процестердiң өтуiн бақылап отырды. Бiрақ бұл бақылаулардың ерекшелiгi адам өзiнiң iшкi жан-күйiн, сезiмiн, ой толғанысын өзi бақылайды, осыдан мұндай зерттеуде интроспектiк аталған əдiс қолданылды. ХХ ғ. екiншi он жылдығында психологияның жəне бiр бағыты пайда болып, оның өкiлдерi психологияның жаңа пəнiн жариялады: ол психика да емес, сана да емес, ал сырттай бақыланатын, негiзiнен адам қозғалысының жиынтығы - əрекет-қылық едi. Бұл бағыт "бихевиоризм" (ағылш. behaviour-қылық) аталып, психология пəнi жөнiндегi түсiнiктер дамуының үшiншi кезеңiн қалады. Бихевиоризмнiң iрге тасын қалаушы Дж. Уотсон психологияның мiндетiн қоршаған ортаға бейiмделушi тiршiлiк иесiнiң қылықəрекетiн зерттеу деп бiлдi. Тек бiр онжылдықтың өзiнде-ақ бихевиоризм бүкiл дүниеге тарап, психология ғылымының ықпалды бағыттарының бiрiне айналды. Сонымен, психология өз даму жолында бастапқыда - жан туралы ғылым, кейiн жансыз ғылым, ақырында санасыз ғылымға айналды. Əрине, қылық-əрекеттi бақылаумен объективтiк деректердi зерттей аламыз, бiрақ мұндай объективтiк жалған, себебi бiздiң əрқандай əрекет-қылығымыздың астарында өзiмiздiң ой, сезiм, ниеттерiмiз жатыр. Сондықтан осы ой, сезiм, ынта-ықыласты бiлмейiнше, əрекет-қылықты тану мүмкiн емес. Психология пəнiн нақтылауда болған дағдарыстар себебi аталған теориялардың негiзге алған əдiснамалық тұжырымдарында болып отыр. Атап айтсақ, саналық психология болмыс пен сананың, объективтiк дүние мен субъек-тивтiк болмыстың ара қатынасын идеалистiк тұрғыдан шештi. Диалектикалық материализм тұрғысынан материя алғашқы, ал сана екiншi, одан туындаушы, яғни объектив дүниенiң мидағы бейнесi. Осы түсiнiкке орай материалдық болмыс (заттар, дүние құбылыстары) пен идеалдық (заттық дүниенiң сезiм, ой т.б. түрiнде бейнеленуi) бiр-бiрiне тiкелей қарама-қарсы. Бiрақ бұл қайшылық салыстырмалы сипатта, себебi түйсiк, ой, сезiмдер т.б. материалдық органның мидың əрекетi, сыртқы тiтiркендiру энергияларының сана өмiрiне айналуының нəтижесi. Психика, сана ми қызметiнен ажырауы мүмкiн емес, олардың басқа жасау тəсiлi жоқ. Материя, психика жəне сананы бұлайша түсiну диалектикалық материализмнiң дүние заттығы жөнiндегi ережесiмен түбегейлi сай болып тұр. Əлемде əр түрлi қасиеттерге ие, мəңгi қозғалыста болып, мəңгi жасаушы материядан басқа ешқандай бастау болуы мүмкiн емес. Материяның қозғалысы бұл тек орын ауыстыру емес, оның қалаған өзгерiмi, құбылуы, бiр күйден екiншi күйге түсуi. Материяның дамуы - бұл оның қарапайым формадан жоғары формаға жетiлуi, қарапайым қозғалыстан жоғары қозғалысқа өтуi. Алғашқыда тек органикалық емес материя, өлi табиғат болды. Дамудың белгiлi бiр сатысында, өзiнiң ұзаққа созылған эволоциясының нəтижесiнде материя органикалық қасиеттерге ие болды, материя қозғалысының жаңа формасы мен жаңа қасиетi өмiр, табиғат жиынтығына ендi. Табиғаттың даму процесiнде өсiмдiктер, жануарлар, келе-келе материяның ең жоғары туындысы санаға ие адам пайда болды. Ғылыми психология тiрек еткен диалектикалық материализм категориялары жүйесiнде бейнелеу теориясы басты маңызға ие. Себебi осы категорияға орай психиканың жалпылама жəне мəндi сипаты ашылады: əрқандай пси-хикалық құбылыстар объектив шындықтың субъектив бейнеленуiнiң түрлi формалары мен деңгейлерiн көрсетедi. Бейнелеу теориясы психология ғылымының мəнiн анықтауда, оның əдiстерiн таңдауда, деректер, түсiнiктер, тұжырымдар тобынан қажеттiсiн ажыратуда жалпы əдiснамалық бағдар рөлiн атқарады. Психикалық құбылыстың органикалық материя қасиетi ретiнде сапалық ерекшелiгi неде? Барша материя бейнелеу қасиетiне ие. Психика - материя қасиетi, мидың қызметi болумен психика дамуының алғы шарты бейнелеудiң ерекше формасы. Психика материяның даму желiсiнде, оның бiр қозғалыс формасынан екiншiсiне өзгерiп барады. Биологиялық эволоция барысында заңдылықты пайда болып, психика сол эволюцияның маңызды фактор бiрлiгiне айналады. Бейнелеу қасиетi негiзiнде организмнiң қоршаған ортамен кең салалы жəне сан алуан байланыстары түзiледi. Сыртқы, заттасқан дүние болмайынша, тiршiлiк ие-сiнiң iшкi психикалық өмiрi болуы мүмкiн емес, яғни сана, психика өзiнен тыс жəне тəуелсiз жасайтын танымды болмыстың бейнесi. Егер де осы қоршаған объектив шындық болмаса, санадағы оның бейнесi жөнiнде əңгiме қозғау қажетсiз. Əрқандай психикалық акт нақты болмыстың бiр бөлшегi əрi оның бейнесi болып табылады. Сонымен, психиканың қызметi, бiрiншiден қоршаған дүние заттары мен құбылыстарының қасиеттерiн, байланыс-тарын бейнелеу, екiншiден осының негiзiнде адам қылығы мен қызмет əрекетiн реттестiру. Психиканы диалектика-материалистiк тұрғыдан қарастыру əрқандай iшкi жан-күйлiк құбылыстардың өзiмен өзi шектелмегенiн, шындықтан бөлiнбей, онымен түбегейлi əрi тығыз байланыста екенiн танытады. Диалектикалық материализм бағдарынан психоло-гиялық ғылыми бiлiмдердiң құрамы неден тұрады, яғни пəнi не? Бұл - ең алдымен психикалық өмiр деректерi. Мысалы, психикалық дүние дерегi ретiнде адамның тəжiрибе топтау қабiлетi - жад, естi қарастырайық. Есте болсын, ғылыми жантану психологиялық құбылысты тек суреттеп баяндаумен шектеле алмайды, оның мiндетi түсiндiру, яғни осы деректер мен құбылыстарды басқаратын заңдарды ашып, олардың мəнiн айқындап беру. Əрқандай ғылым мақсаты зерттелетiн процестер мен құбылыстар бағынатын объектив заңдарды белгiлеу. Теориялық жəне эксперименталды зерттеулердiң бəрi нақ осы мақсатқа бағдарланған. Ғылыми танымның өзi құбылыстар арасындағы мəндi, қажеттi, тұрақты, қайталанып жүретiн байланыс, қатынастарды бiлуден келiп шығады. Мысалы, ес өзiнiң қызметтiк заңдылықтарына бағынады. Естiң түрлерi болатыны белгiлi. Жақсы есте қалдыру қайталуға тəуелдi екенiн бiлемiз, байланыссыз материалға қарағанда, жоспарланғаны жеңiл əрi тез еске түсетiнi мəлiм. Ғылымдағы күрделi мiндеттердiң бiрi - заңдылықты сипатқа ие байланыстар мен қатынастарды көре бiлу. Ғылымдық қатал талап объективтiк заңдарды ашып қана қоймастан, олардың əрекеттiк аймағы мен қолдану жағ-дайларын көрсете алу. Сондықтан да психология зерт-теулерiнiң объектiсi психологиялық деректер мен қатар психологиялық заң, заңдылықтар. Сонымен бiрге ескеретiн жəйт, заңдылық байла-ныстарды бiлу өздiгiнен заңдылықтарды iске асыратын нақты тетiктердi ашып бере алмайды. Осыдан психологияның мiндетi - психологиялық деректер мен заңдылықтарды аша отырып, психологиялық iс-əрекеттi қозғаушы механизмдердi де анықтап бiлу. Ал ендi сол механизмнiң қандайда да психологиялық процестi орындайтын нақты анатомияфизиологиялық аппаратты iске қосуына байланыстылығынан, ол механизмнiң табиғаты мен əрекетiн психология басқа ғылымдармен бiрлiкте зерттейдi. Қорытындыласақ, жантану ғылымы психология - психика деректерiн, заңдылықтарын жəне механизмдерiн зерттейтiн бiлiмдер саласы.
2. Қазiргi заман психологиясының мiндеттерi. Қазiргi кезеңде психология ғылымы алдында тұрған теориялық жəне практикалық мiндеттердiң сан қилылығына орай үлкен қарқынмен дамуда. Психологияның негiзгi мiндетi психикалық iс-əрекеттi оның даму барысымен байланыстыра зерттеу. Соңғы он жылдықтарда психологиялық зерттеулер аймағы бiршама кеңейiп, жаңа ғылыми бағыттар мен салалар дүниеге келдi. Психология ғылымының түсiнiктер қоры өзгердi, жаңа болжамдар мен тұжырымдар үздiксiз өрiстеуде, психология бұрын кезiкпеген эмпирикалық деректермен толығуда. Б. Ф. Ломов "Психологияның методологиялық жəне теориялық проблемалары" атты еңбегiнде қазiргi заман ғылы-мының жағдайын сипаттай келе, "бүгiнгi күнде психоло-гияның əдiснамалық проблемалары мен оның жалпы теориясын бұдан да былай тереңдетiп зерттеудiң қажеттiгi күрт жоғарылады", - деп жазады. Психологияның зерттейтiн құбылыстар əлемi ұланғайыр. Оның iшiне күрделiлiгi əр деңгейдегi адам қалпы мен қасиеттерi, процестерi, яғни сезiм мүшелерiне əсер етушi объектiнiң қарапайым жеке белгiлерiнен бастап, жеке адам мотивтерiнiң тайталасы кiредi. Жантану ғылымы үшiн ең маңызды мəселелердiң бiрi - зерттелушi құбылыстардың мəн-мағынасын ашып беру. Осыған байланысты əдiснамалық мəселелер туындайды. Психикалық құбылыстардың мəнiн тануда Б. Ф. Ломов өзiнiң еңбегiнде психология ғылымының тiрек категорияларын, олардың жүйелi өзара байланысын, жалпы-лығын, сонымен бiрге бұл категориялардың өзiндiк дербестiкте екенiн айқындап берген. Ғалым психологияның келесi тiрек категорияларын атайды: бейнелеу категориясы, iс-əрекет категориясы, жеке адам категориясы, тiл-қатынас категориясы, сондай-ақ жалпылық мағынасына орай категория санына жататын түсiнiктер - "əлеуметтiк" жəне "биологиялық". Адамның əлеуметтiк жəне табиғат қасиет-терiнiң объектив байланыстарын, оның дамуындағы биологиялық жəне əлеуметтiк себеп-салдарлық қатынастарды айқындау ғылым мiндеттерiнiң ең бiр қиыны. Алғашқы он жылдықтарда психологияның теориялық (дүниетанымдық) тарапы басымдау болды. Ал қазiргi кезеңде оның қоғамдағы рөлi көп өзгерiске ұшырады. Ол ендi бiлiм жүйесiндегi, өндiрiстегi, мемлекеттiк басқару, медицина, спорт жəне т.б. кəсiбi практикалық қызметтiң ерекше саласына айналып барады. Психология ғылымының практикалық мiндеттердi шешуге араласуынан оның теориясының даму жағдайлары да бiршама өзгердi. Шешiмi психологиялық бiлiктiлiктi қажет еткен мiндеттер адамдық фактор маңызының жоғарылауынан қоғам өмiрiнiң барша тарапында əр қилы формада пайда болуда. "Адамдық фактор" дегенiмiз əрбiр азамат тұлғаға тəн болып, олардың нақты iсəрекетiнде көрiнiс беретiн əлеуметтiк-психологиялық, психо-логиялық жəне психофизиологиялық қасиеттердiң кең ауқымы. Бiз бұл жерде осы күнгi қоғамдық тəжiрибенiң психология алдына қойған талаптарының бəрiн талдау мiндетiн алмай (өйткенi, адам араласқан жердiң бəрiнде мың сан мiндет), бала психикасының дамуына байланысты психологияның маңызын қысқа атап өтпекпiз. Халықты бiлiмдендiру жүйесiнiң барша бөлiктерiнде (мектепке дейiнгi, орта, жалпы бiлiм берушi, орта арнаулы, жоғары мектеп) психологиямен сабақтас проблемалар шексiз. Психикалық құбылыстардың жүйесiн түгелiмен қарапайым түйсiктен бастап, жеке адам психикалық қасиеттерiне дейiн - оларды басқарушы объектив заңдылықтарды ашу үшiн зерттеу, оқу мен тəрбиенiң теориялық негiзiн, қоғамдық мiндеттерiн, ұйымдастыру формаларын анықтап белгiлеуде орасан маңызға ие. Психология ғылымының қолданбалық мəнiн қоғам түсiнiп, қабылдауынан халыққа бiлiм беру мекемелерiнде кең психологиялық қызмет тармақтарын iске қосу идеясы өз қолдауын тапты. Қазiргi күнде бұл қызмет қалыптасып, дамуда, ол келешекте ғылым мен оның нəтижелерiн практикаға ендiруде дəнекер жүйе болуы кəмiл. 3. Психологияның ғылымдар жүйесiндегi орны Психологияның басқа ғылымдар жүйесiндегi орнын тануға орай психологиялық деректердiң басқа ғылымдарда пайдалану мүмкiндiктерiн жəне керiсiнше, психология олардың нəтижелерiн өзiне қалай қолданатынын жете түсiнуге болады. Əр түрлi тарихи дəуiрлердегi ғылымдар арасындағы психологияның орны жантаным бiлiмдерiнiң даму деңгейi мен сараптау схемасынан келiп шығады. Атап айту керек, қоғамның рухани даму тарихында бiрде бiр бiлiм саласы ғылымдар жүйесiндегi өз орнын психология сияқты жиi өзгертiп тұрған емес. Қазiргi күнде академик Б. М. Кедров ұсынған сарап əдiсi қабылданған. Бұл əдiс ғылымдар арасындағы мазмұндық жақындыққа орай көп тарапты байланыстарға негiзделген. Ұсынылған схема - шыңдарына жаратылыстану, əлеуметтiк жəне философиялық ғылымдар қонақтаған - үш бұрыш формасында. Ғылымдардың негiзгi тобының мұндай орналасуы олардың пəнi мен əдiстерiнiң психология пəнi мен əдiстерiне нақты жақындығынан. Зерттеу барысында қойылған мiндеттерге орай психология өз бағытын бұрыш шыңдарының бiрiне бұрып отырады. Психологияның жалпы ғылыми бiлiмдер жүйесiндегi қызметi - зерттеу объектi адам болған барша ғылым салаларының жетiстiктерiн бiрiктiрiп, байланыстыру. Психологияның аталған ғылымдық үш бұрышпен байланысының мазмұндық сипаты қандай? Психологияның негiзгi мiндетi психикалық iс-əрекет заңдарын даму барысында зерттеп, тану. Осы заңдар арқылы объектив дүниенiң адам миында қалай бейнеленетiнi, осыған орай оның əрекеттерi қалай реттелетiнi, психикалық қызметтiң дамуы мен жеке адамның психикалық қасиеттерi қалай қалыптасқаны айқындалады. Психиканың объектив шындық бейнесi екенi белгiлi, сондықтан психологиялық зерттеулер ең алдымен психикалық құбылыстардың адамның объектив өмiр шарттары мен қызметiне тəуелдiлiгiн тануға бағытталуы тиiс. Сонымен бiрге, адамдардың əрқандай iс-əрекетi барлық уақытта адам өмiрiнiң объектив жағдайларымен байланысып қалмастан, оның субъектив мезеттерiмен де қатынаста болады. Ғылыми психология барша психикалық құбылыстардың (қаншама күрделi болмасын) материалдық негiзi бас миы қыртысындағы уақытша байланыстар жүйесi болатындығына арқа сүйей отырып, субъектив жəне объектив жағдайлардың өзара ықпалды болатынын шынайы заңдылықты дəлелдеуге негiздеп бере алады. Осы байланыстардың түзiлуi жəне олардың қызметтес болуынан психикалық құбылыстар адам iс-əрекетiне ықпал жасап, оны реттеп, бағыттайды, шындықты санада бейнелеуде адамға өз əсерiн тигiзедi. Сонымен, психикалық құбылыстардың адам өмiрi мен əрекетiнiң объектив жағдайларына тəуелдi заңдылықтарын аша отырып, психология осы əсерлердiң мидағы бейнелену механизмдерiн де айқындайды. Осыған орай, психология физиологиямен, дəлiрек айтсақ, жоғары жүйке қызметi физиологиясымен өте жақын байланыста болуы сөзсiз. Психологияның дербес ғылымға айналуында оның ХIХ ғ. басталған жаратылыстану ғылымдарымен бiрлiкте зерттелуi үлкен маңызға ие болды. Осы байланыстың нəтижесiнде психологияға экспериментальдық əдiс ендi. (Г. Фехнер), рефлекторлық теория ашылды (И. М. Сеченов, И. П. Павлов). Қазiргi заман психология проблемаларының зерттелуiне Ч. Дарвиннiң эволюциялық теориясы да үлкен ықпалын тигiзiп, тiршiлiк иелерiнiң құбылмалы орта жағдайларына икемделудегi психиканың рөлiн анықтауға, жоғары психикалық əрекет формаларының қарапайым түрлерден туындайтынын түсiнуге мүмкiндiк бердi. Психолог жеткiлiктi дəрежеде өсiмдiктер мен жануар-лар тiршiлiгiндегi ерекшелiктердi айыра бiлуi қажет. Əсiресе, бiртектi сулы ортада жасаған бiр жасушалылардың клеткалы өмiр тұрпатынан қоршаған ортада белсендi бағдарбағыттылықты талап ететiн құрылықтағы тiршiлiк иесi - көп жасушалылардың күрделi өмiр формасына өтудегi өзгерiстерiн анықтап бiлген жөн. Жəндiктер дүниесi мен жоғары омыртқалылардың тiршiлiк принциптерi арасындағы айырма-шылықтарды да бiлгеннiң маңызы үлкен. Икемделудiң жалпы биологиялық принциптерiн бiлмей, жануарлар қылықəрекеттерiнiң ерекше бiтiстерiн дəл түсiну мүмкiн емес, ал онсыз адамның күрделi формадағы психикалық əрекеттерiн ұғу биологиялық тұғырынан айырылады. Сонымен бiрге естен шығармайтын жəйт, психология ғылымының пəндiк негiзiн құрайтын деректердi ешуақытта биологиялық дерек-термен баламаластыруға болмайды. Психология үшiн оның қоғамдық ғылымдармен бай-ланысы үлкен маңызға ие. Тарих, экономика, этнография, əлеуметтану, өнертану, заң жəне т.б. зерттеулерiндегi проблемалар əрдайым психологиямен тiкелей байланысты. Көп жағдайда адамдардың жеке жəне ұжымдық əрекеттерiнiң механизмi, əрекет, əдет, əлеуметтiк бағыт, тəртiп-талап стереотиптерiнiң қалыптасу заңдылықтары жөнiндегi бiлiм-дердi пайдаланбай, кəйiп, сезiм, психологиялық климатты танып бiлмей, жеке адамның ерекшелiктерi мен психологиялық қасиеттерiн, қабiлетiн, сезiмiн, мiнезiн, адам аралық қатынастарын зерттемей, əлеуметтiк процестер мен құбылыстардың мəнi толық ашылмайды, яғни, ықшамдап айтсақ, əлеуметтiк процестердi зерттеуде психологиялық факторды ескеру заңды қажеттiлiк. Психикалық процесс жүру заңдылықтарын; бiлiм, ептiлiк жəне дағдылардың қалыптасуын; адам қабiлеттерi мен мотивтерiн, оның психикалық дамуын тұтастай бiлу оқудың əр сатысындағы бiлiм мазмұнын анықтау, оқу мен тəрбиенiң ең тиiмдi əдiстерiн нақтылау жəне т.б. сияқты өзектi педагогикалық проблемаларды шешуде келелi мағына-маңызға ие. Қазiргi кезеңде нарықтық қоғам оқушысын неге үйрету керек? Ғылым топтаған асқар тау ақпарат қорынан мектеп үшiн нендей бiлiмдi жəне оны қалай алу керек? - дегендей мың сан проблема қордаланып тұр. Бұлардың бəрiне шешiм табу, адамның əр жас деңгейiндегi психикалық даму мүмкiндiктерiн жəне олардың жедел шемдерiн белгiлеу педагогикалық психологияның мiндетi. Психологияның аса қажеттiгi педагогиканың тəрбие проблемаларына орай байқалады. Тəрбиенiң мақсаты даму жолындағы қоғам талаптарына сай жеке адамды қалыптастыру. Ал бұл мақсатқа жету жеке адамның қалыптасу заңдылықтарын: бағытбағдар, қабiлет, қажеттiлiк, дүниетаным жəне т.б. зерттеудi қажет етедi. Айтылғандар қазiргi заман психологиясының ғылымдар тоғысында тұрғанының дəлелi, яғни психология бiр жағында философия ғылымдары, екiншi тарапында жаратылыстану ғылымдары, үшiншi жағында əлеуметтiк ғылымдар болған аралықта орналасқан. Солай болса да, барша ғылымдармен байланыса, психология өз пəнiне, өзiнiң теориялық принциптерiне жəне өзiнiң зерттеу əдiстерiне иелiгiмен дербестенетiнiн ұмытпау керек. Дербес ғылым ретiнде психология аймағында өзара байланысы сырт көзге байқала бермейтiн бiршама ерекше бiлiм салалары ұштасып жатады, мысалы, психофизиология мен əлеуметтiк психология. Бұлар, сырттай қарағанға "сыйыспайтындай" болғанымен, бiр ғылым саласынан, себебi олардың түпкi де түбегейлi мiндетi бiр - психикалық құбылыстың мəнiн зерттеу. Психология қай ғылым саласымен байланысса да, оның зерттеу объектiсi жалғыз-ақ: ол - адам, оның психикалық процестерi, қалыптары жəне қасиеттерi. 4. Психология салалары Психологиялық бiлiмдердiң даму ерекшелiктерi психо-логияның басқа ғылымдарға тəуелдi байланысынан ғана емес. Көп жағдайда олар қоғамдық практиканың өрiстеп жатқан қажеттерiмен белгiленедi. Егер психология алғашқы уақытта теориялық тарабы басымдау, дүниетанымдық пəн болса, ол қазiргi кезде өзiнiң танымдық қызметiн сақтай отырып, өндiрiстi, мемлекеттi басқарудағы, бiлiм беру жүйесiндегi, денсаулық, заң мекемелерiндегi, мəдениеттегi, спорттағы жəне т.б. кəсiби практикалық iс-əрекеттiң бiр саласына айналуда. Сонымен, осы заман психологиясы көп тармақты бiлiмдер жүйесi ретiнде танылып, əртүрлi еңбек тəжiри-бесiмен байланысуда. Əдетте, психология салаларын жiк-теудiң негiзгi принципi - психиканың iс-əрекетте даму принципi. Сондықтан, көбiнесе психология салаларын топтастыру негiзiне адамдардың əртүрлi еңбектiк əрекеттерi алынады. Осыған орай психология келесi салаларға бөлiнедi. Еңбек психологиясы адамның қоғамдық өнiмге бағыт-талған əрекетiнiң психологиялық ерекшелiктерiн, еңбектi ғылыми ұйымдастырудың психологиялық тараптарын зерттеумен бiрге психология ғылымының дербес салаларына айналған бiлiмдерге жiктеледi. Олардың iшiнде: инженерлiк психология, авиация психологиясы, ғарыштық психология т.б. бар. Педагогикалық психологияның қызметi адамды оқыту мен тəрбиелеудiң психологиялық заңдылықтарын ашу. Оның бөлiмдерi: оқу психологиясы, тəрбие психологиясы, сондай-ақ мұғалiм психологиясы, дамуы жетiмсiз балаларды оқытутəрбиелеу психологиясы. Медициналық психология дəрiгер қызметi мен сырқат адам мiнез-құлығының психологиялық мəнiн зерттейдi. Ол психикалық құбылыстардың ми физиологиялық құрылым-дарымен байланысын айқындаушы нейропсихология; емдiк дəрiлердiң адамның психикалық жағдайына ықпалын белгiлеушi фармакопсихология; науқасты емдеуде қолданылатын психикалық əсерлердi зерттейтiн психотерапия; психикалық алдын алу профилактика жəне психогигиена тарауларына бөлiнедi. Заң психологиясы құқық жүйесiн iске асыруға бай-ланысты психикалық мəселелердi қарастырады. Онда бiрнеше салаларға жiктеледi: қылмыскер психологиясы, үкiм шығару-шы мен орындаушы психологиясы жəне т.б. Əскери психология адамның соғыс жағдайындағы қылық-əрекетiн; қолбасшы мен оның билiгiндегi сарбаз арасындағы қарым-қатынастың психологиялық тараптары, əскердi рухтандырушы үгiт-насихат психологиясының əдiс-терiн жəне т.б. зерттейдi. Аталған топ қатарына спорт, сауда, ғылым жəне өнер шығармашылық психологиясы да кiредi. Психология тармақтарын топтастыру негiзiне дамудың психологиялық қырлары да алынуы мүмкiн. Бұл жағдайда психологияның даму принципi iске асады. Осыған байланысты психология келесi салаларға бөлiнедi: Жас сатыларының психологиясы жеке адамның əртүрлi психикалық процестерi мен психикалық қасиеттерiнiң онто-генезiн зерттейдi де келесi салаларды өз iшiне қамтиды: балалар психологиясы, жас өспiрiмдер психологиясы, ересек адамдар психологиясы мен кəрiлiк психологиясы (геронтология). Дамуы қалыптан шыққандар психологиясы немесе арнайы психология: олигофренопсихология (ақыл-ойы кемдер), сурдопсихология (кереңдер), тифлопсихология (зағиптер). Салыстырмалы психология - психикалық өмiрдiң филогенетикалық (бiртұтас даму) формаларын зерттейдi. Психология салаларын топтастырудың жəне бiр жолы - қоғам мен жеке адам арасында болған қатынастарды ескеру. Бұл əдiске орай "Əлеуметтiк психология" атымен психология-ның көптеген салалары бiрiгедi. Əлеуметтiк психология адамдардың əртүрлi ұйымдасқан ресми немесе ұйымдаспаған, бейресми топтарда көрiнiс беретiн психикалық болмысын зерттеумен шұғылданады. Жоғарыда келтiрiлген деректер психологияның қолдану аймағының кең екенiнен хабар бередi. Мұнда орындалатын мiндеттердiң де сипаты сан алуан: адамның қарапайым қабылдауын зерттеуден бастап, жалпы өрiс алған күрделi психикалық құбылыстарды тануға дейiн. Психология-лық бiтiстердi қазiргi заманның дүниежүзiлiк проблемаларына байланысты да (бейбiтшiлiк үшiн күрес, қоршаған ортаны қорғау, ғарышты игеру жəне т.б.), адамдардың күнделiктi тұрмысына орай да (эмоциональдық күйзелiстi басу, адам аралық қақтығыстарды үйлестiру жəне т.б.) зерттеп, олар бойынша қажеттi шешiмдерге қол жеткiзуге болады. Бұлай болуы орынды да, себебi аталған проблемалардың бəрi қалайда адамға байланысты болғандықтан, бiздi ең алдымен оның психикалық жан дүниесi қызықтыратыны сөзсiз. Барша психология салаларының iшiнде айрықша орынды жалпы психология иеленетiнiн атап өткен жөн. Бұл тараудың негiзгi мiндетi психологияның əдiснамалық проблемалары мен тарихын, психикалық құбылыстар пайда болуының, дамуының жəне болмысының жалпыланған заңдылықтарын ғылыми нақтылау. Сонымен бiрге жалпы психология танымдық жəне практикалық iс-əрекеттi де зерттейдi. Жалпы психология зерттеулерiнiң нəтижесi психология ғылымының барша салалары мен бөлiмдерiнiң iрге тасы қызметiн атқарады. Жалпы психология курсында жантану ғылымының теориялық принциптерi мен маңызды əдiстерi жөнiнде таным берiлiп, оның негiзгi пəндiк түсiнiктерi сипатталады. Барластыру қолайлығымен бұл түсiнiктер үш негiзгi категориялар төңiрегiнде топтастырылады: психикалық процестер, психикалық қалыптар мен психикалық қасиеттер немесе жеке адамның дара ерекшелiктерi.
Қайталау жəне бақылау сұрақтары
1. Адам - ғылымдық зерттеу объектi болуының мəнi неде?
2. Адам психологиясын зерттеудiң ерекшелiгi қандай?
3. Алғашқы тұрмыстық психология танымдарын жинақтау қалай жүрдi?
4. Психология ғылымының қалыптасуындағы алғашқы кезеңге сипаттама берiңiз?
5. Р. Декарттың психологияға енгiзген жаңалығы жəне ол сол кезеңдегi ғылымның дамуына қандай əсер еттi?
6. Психология дамуында "Бихевиоризм" бағытының мəнiн ашып берiңiз?
7. Диалектикалық материализм психология ғылымына қандай өзгерiстер енгiздi?
8. Психиканың рефлекторлық сипаты жəне онымен байланысты құбылыстарды ашып берiңiз?
9. Психология ғылымының мiндеттерiн айқындаушы факторларды атаңыз?
10.Психологияның философия, жаратылыстану, əлеуметтiк ғылым- дармен байланыс себептерiнiң сипаты қандай?
11. Психология салалары жəне оларды топтастыру принциптерi қандай?
№ 2 дәріс
Психология ғылымының зерттеу әдістері
1. Психология ғылымындағы зерттеу әдістері туралы түсінік
2. Негізгі зерттеу әдістері
3. Қосалқы зерттеу әдістері
Психология, кез-келген ғылым сияқты, әр түрлі әдістердің біртұтас жүйесін қолданады. Психология әдістерінің төрт түрлі тобын атап көрсетейік. 1. Ұйымдастыру әдістері: салыстырмалы әдіс (жас ерекшелік, іс-әрекеті бойынша әр түрлі топтарды салыстыру); лонгитюдтік әдіс (бір адамдарды ұзақ уақыт бойы бірнеше қайтара зерттеу), кешендік әдіс (зерттеуге әр түрлі ғылым өкілдері қатынасады, бір объектіні әр түрлі амалдар арқылы зерттейді).
2. Эмпирикалық әдістер. Оған байқау, эксперименттік әдістер (табиғи, және лабораториялық); психодиагностикалық әдістер (тестер, анкеталар, сауалнамалар, социометрия, әңгімелесу, сұхбат); іс-әрекет нәтижелерін талдау; биографиялық әдістер енеді.
3. Мәліметтерді өңдеу әдістері: сандық (статистикалық) және сапалық (материалдарды топтарға бөлу, талдау).
4.Коррекциялық әдістер: аутотренинг, топтағы тренинг, психотерапевтикалық әсер ету әдістері және т.б.
2. Негізгі зерттеу әдістері.
Ұйымдастыру әдістері көбіне жас ерекшеліктер психологиясында қолданылады. Психологияның осы жүйесінің азды-көпті өзіндік ерекшеліктері бар. 1)салыстырмалы әдіс. Әр жастағы баланың психикасын зерттеп, әр жас туралы табылған мағлұматтар статистикалық жолмен салыстырылады. Салыстыру жолының мұндай түрін кесінді тәсіл деп аталады. Себебі салыстыру кезінде бала психикасы үздіксіз зерттелінбейді, оның әр жастағы психикасын тиіп-қашып зерттейді. Зерттеудің келесі жолы генетикалық жол. Бұнда баланың бір қасиетін алады да, соны ұзақ уақыт(1 жыл немесе 3 жыл, одан да көп жылдар зерттейді). Осы әдісті лонгитюдтік әдіс те атайды. Зерттеудің бұл жолы тым сирек кездеседі. Себебі бір немесе бір топ баланы (10, 20, 30) үздіксіз зерттеу қиын. Психикалық дамуды көлденең немесе кескінді зерттеулердің мәні мынада: дамудың ерекшеліктері туралы қорытындылар, әр түрлі жастағы, әр түрлі даму деңгейіндегі, әр түрлі тұлғалық ерекшеліктері, клиникалық реакциялары және т.б. бар, салыстырмалы балалар топтарының бірдей сипаттамаларын зерттеулер негізінде жажүйесіды. Бұл әдістің негізгі ерекшелігі: зерттеудің салыстырмалы жылдамдығы - қысқа уақыт ішінде нәтижелерге жету мүмкіндігі. Салыстырмалық әдістің мәні: даму барысындағы жекелеген психологиялық актілер мен мінез-құлық механизмдерін қарастырып, басқа ағзадағы ұқсас құбылыстармен салыстыру. Бұл әдіс зоопсихология мен балалар психологиясында кең таралған.
Эмпирикалық әдістер. Бұл әдістер тобы негізгі әдістер болып саналады. Байқау әдісі. Белгілі жоспар бойынша жүйелі түрде біраз уақыт бойына зерттелуші адамның психикалық ерекшеліктерін қадағалауды байқау әдісі деп атайды. Байқау табиғи жағдайда, зерттелінуші адамның әрекетіне әдейі араласпай-ақ жүргізіледі. Осы әдіс арқылы зерттелінушінің мимикасын (бет құбылысын), сөз реакцияларын, түрлі қимыл-қозғалыстарын, мінез-құлқының жекелеген жақтарын байқауға болады. Сондай-ақ адамның ерік күші, сезім ерекшеліктері мен темпераменті де байқау әдісі арқылы ажыратылады. Ғылыми-зерттеу жұмыстарының түрлі ерекшеліктеріне қарай байқау әдісінде кейде қарапайым аспаптар да қолданылады. Мәселен, зерттелетін объектіні суретке түсіру үшін - фотоаппараттар, зерттелінуші адамның сөз тіркестерін жазып алып, кейін оны қайтадан жанғырту үшін магнитофон, диктофон т.б. пайдаланылады. Байқау әдісінің нәтижелі болып шығуы үшін қолданылатын қажетті кейбір шарттар: 1)Байқаудың ұзақ уақыт бойына жүргізілуін және бір фактінің өзі бірнеше рет қайталанып зерттелуін қамтамасыз ету; 2)Байқалған фактілерді сол сәтте жазып отыру, зерттелінүшінің сөз реакцияларын стенографиялау; кейін оған мұқият талдау жасау; мұндағы басты фактілерді іріктеп алу - осы әдіске қойылатын негізгі талаптардың бірі. Байқау әдісінің бірнеше кемшіліктері бар: 1. Байқаушы адам оны өне бойы белсенсіз болады, өздігінен байқауды ұйымдастыра алмайды. Байқалатын адамдардың әрекеттеріне қатысып, оларды өзгерте алмайды. Байқаушы көбінесе байқалатын адамның ықпалында болып, ол қандай әрекет істесе соны ғана байқап, жазып отырады; 2. Байқау жүргізгенде, әр уақытта байқалатын жағдай бір қалыпта болып келе бермейді. Сол себептен байқаудың нәтижесі әр уақытта әр түрлі болып шығуы мүмкін. Қорытып айтқанда, объективтік байқауды жүргізгенде жағдай бір қалыпты болмайды, сондықтан байқау нәтижесін де бірыңғай толық түрде объективтік болып шықпайды; 3. Байқаудың нәтижесін қорытқанда, байқаушы адам қорытындыға өінің жеке субъективтік пікірлерін қосып жіберуі мүмкін. Эксперимент әдісі. Экспериментті әдіс арқылы кейбір жеке психикалық функцияларды даралап және дәл зерттеуге болады. Эксперименттің өзі лабораториялық және табиғи болып бөлінеді. Лабораториялық эксперимент XIX ғасырдың ортасынан бастап, жеке психикалық процестерді зерттеу үшін эксперимент кең түрде қолданыла бастады. Француз психологы А.Бине алғаш рет ойлау процесіне тәжірибе жасады. Психикалық процестерді зерттеуде көптеген аспаптар қолданылады. Мысалы, психикалық процестердің пайда болу шапшандығын өлшеу үшін - хроноскоп, тері түйсігінің сезгіштігін байқау үшін - эстезиометр, зейіннің көлемін анықтау үшін - тахистоскоп, есітуді өлшеу үшін - аудиометр, денедегі бұлшық еттердің жұмысын тіркеп отыру үшін - эргографты пайдаланады. Эксперимент әдісі - себеп-салдар байланыстарын қарастыру мақсатындағы зерттеу әрекеті. Оның мәні мынада: - зерттеуші зерттелетін құбылысты өзі тудырады және оған белсенді ықпал етеді; - эксперимент жасаушы құбылыс жағдайларын өзгерте алады; - эксперимент нәтижелерді бірнеше рет шығаруға мүмкіндік болады; - эксперимент математикалық формулалар арқылы белгіленетін санды заңдылықтарды орнатады. Байқау әдісі сияқты эксперименттік әдістің де дұрыс жағдайлары мен бірге бірнеше кемшіліктері де бар. Бұл әдістің жасанды жағдайда жүргізіліп, яғни зерттелетін адамдар, арнайы ұйымдастырылған лабораториялық қабинеттер де зерттелетіндіктен, ол адам өзін табиғи жағдайда ұстамайды. Жаңа жағдайдың әсерінен зерттелуші адам біраз қысылып, оның психикалық әрекеттерінде кейбір өзгешеліктер пайда болады. Ресейдің белгілі психологы А.Ф.Лазурский эксперименттік әдістің кемшіліктерін жою мақсатымен оған бірнеше қосымшалар енгізіп, оны табиғи эксперимент әдісі деп атаған. А.Ф. Лазурский байқау әдісімен экспериментік әдістің дұрыс қолайлы жақтарын бір біріне қосып толықтырған. Бұл әдіс әдейі ұйымдастырылған лабораторияда, қабинеттерде жүргізілмей, табиғи жағдайда жүргізіліп, адам күнделікте жүретін, тұратын, еңбек ететін жағдайында зерттелінеді. Мысалы, балалардың психикалық әрекеттерін зертейтін болсақ, ол балаларда күнделікті үйренген сыныбында немесе бірге оқитын жолдастарының арасында, ойнап жүрген уақытында, үй ішінде, балалар бақшасында зерттеуге болады. Бұл әдіс арқылы адамның жеке-жеке психикалық функцияларын ғана емес, адамның барлық әрекеттерін тұтасмен толығымен зерттеуге мүмкіндік бар. Зерттеу жүргізілерде, кейбір өзгешеліктер енгізіп, солар арқылы зерттеуді жүргізуге болады. Мысалы, мұғалім кейбір балалардың суреттерді байқауын сабақ үстінде зерттейтін болса, ерте бастан балаларға көрсету үшін арнап, бірнеше суреттер даярлап, күндегі сабағын қалай жүргізсе балаларға зерттеу жүргізетін күні де сабағын бұрынғы күйінде жүргізеді Жоғарыда айтылған әдістер сияқты табиғи эксперименттік әдістің де бірнеше кемшіліктері де бар: бұл әдіс көп қолданылмаған, көп зерттелінбеген, теориялық негіздері түгел ашылмаған және бұл әдіс арқылы психологиялық функцияларды эксперимент әдісіндегідей жекелеп, даралап толық түрде зерттеуге мүмкіншілік жоқ. Дегенмен, бұл әдісті эксперименттік әдіспен салыстырғанда көп қолайлы жағдайлардың бар екенін көрсетуге болады.
3. Қосалқы зерттеу әдістері.
Әңгіме әдісі. Әңгімелесу әдісі арқылы психолог белгілі жоспар бойынша зерттелінуші адамның жас және дара ерекшелігіне, білім көлеміне қарай күні бұрын әзірлеген сұрақтар қояды: зерттелінушіге күдік тудырмау мақсатында әңгіме көбінесе жанама түрде ұйымдастырылады, мұнда сөйлесу әдісіне ерекше мен беріледі. Зерттелінушінің берген жауабы жазылып алынып, кейіннен мұқият талданады да, осыған орай тиісті қорытындылар жасалады. Әңгімені де зертеу әдісі есебінде қолдануға болады, бірақ бұл негізгі әдіс емес, қосымша әдістердің бірі. Әңгіме арқылы зерттелетін адам туралы кейбір жалпы мағлұматтарды ғана алуға болады. Бұл әдіс арқылы, терең, толық зерттеу жүргізуге ешбір мүмкіншілік жоқ. Бірақ, әңгіме ғылыми әдіс болу үшін, әрқайсысымен әңгіме жүргізуде оның алдына мақсат қойып, оның не үшін керектігін, ерте бастан жоспар құрып, әңгіме қай жолмен жүргізілетінін белгілеп алған жөн. Әлеуметтік психологияда жиі қолданылатын зерттеу әдістерінің бірі - сұхбат. Мұнда сұрақ қоюшы сыналушымен әңгімелеседі, жол-жәнекей оның сөз саптауына, түрлі реакцияларына, өң-ілтипатына зер салып отырады, зерттеуді белгілі сұрақтың айналасында, арнаулы жоспар бойынша жүргізеді. Анкета әдісі. Анкетаны қосымша әдістердің бірі есебінде қолдануға болады; Әдейілеп белгілі мақсатпен және формамен қойылған сұрақтарға жауап алу арқылы зерттелуші адамдардың психикалық әрекеттерін сипаттауда, немесе кейбір психикалық проблемаларды шешуде жалпы мағлұматтар, кейбір фактілі материалдар жинауға болады. Анкетаның бір қолайлы жері - жаппайлығы, яғни бір уақыттың ішінде бірнеше адамдардан жалпылай мағлұматтарды алуды мүмкіншілігі болуы. Мәселен, анкета әдіс арқылы күні бұрын бланкіге жазылған сұрақтарға жазбаша жауап қайырады.Осы әдіспен әртүрлі топтың, ұжымның психологиялық өзгешеліктері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz