І. ЖАНСҮГІРОВТІҢ ҚОЛБАЛА ПОЭМАСЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

ӘӨЖ 82-1-9

І.ЖАНСҮГІРОВТІҢ ҚОЛБАЛА ПОЭМАСЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Жумабекова З.Б.
(І.Жансүгіров атындағы Жетісу университеті, Талдықорған қ.)

Ілияс халық басынан өткерген қиын-қыстау кезеңді өзі өмір сүріп отырған заманмен ұштастырып, эпикалық поэма үлгісінде жырлаған бірден-бір ақын. Әдебиет жанрының қай саласында болмасан жемісті еңбек етсе де, ол ең біріншіден - эпик ақын. Оның эпикалық жанрдағы ізденістерінің сәтті жемісі алғашқы туындыларында-ақ көрініп тұр.
Ілиястың эпикалық поэмаларының алғашқы тобына жататын туындыларының бірі - Қолбала поэмасы. Поэманың жазылған нақты жылы жоқ. Бірақ Ілиястың қасында жүрген Ғ.Орманов былай деген: Қолбала дастаны Ілиястың тырнақалды шығармаларының бірі. Бұрын біздің орталық баспаларда жарияланбаған еңбек. Ақынның алғашқы шығармаларының бірі болса да, ақынның өзіндік өрісін айқын танытады. Журналда жариялау өте орынды деп білемін [1, 265].
Ілиястың кейінгі табылған туындыларын зерттеген ф.ғ.к., қауымдастырылған профессор (доцент) Ш.Кыяхметова поэмаға қатысты жинаған дерек пен дәйекте үш дерек келтіреді. Сол деректері негізінде мынандай қорытынды жасайды: ...поэма 1920 жылға дейін жазылған. Естіген, көрген-білгендерін хатқа түсіре беретін ақынның қасиеті елге мәлім. Неге ақын бұл дастанын кезінде жарияламады? Басты себеп - дастанды тұңғыш жазғандықтан қалай болады деп тосырқауы немесе қайта кіріп, пісіріп барып ұсынамын деген асықпауы емес. Басты себеп - әпербақан заманнан аяғын тартуынан. І.Жансүгіров өз кейіпкерлерінің тағдырын бастан кешуі ғажап емес болатын [2, 357].
Ал поэманың өмірге келуін жора-жолдастары Ғ.Ормановтың сөзінен келтірген: ...Қайнардың Қангелді деген табынан шыққан асқан бір сұлу қыз болды. Ағамыз оған өлердей ғашық еді. Қыздың сотқар ағалары Ілиясты ауылға жолатпай, ақырында қарындастарын басқа біреуге ұзатып тынады. Ақынның Қолбала поэмасы осы сәтте туған еді [1, 265]. Деректерді саралай келе, жоғарыда 1919 жылы жазылған Құсбегінің айналасында поэмасының алдында Қолбала поэмасы жазылуы мүмкін екенін көріп отырмыз.
Бұл поэма Ілияс Жансүгіровтің жинақтарының ешбіріне әлі енбеген. Себебі поэма 1964 жылы ақынның жерлесінің аузынан жазылып алынғаннан кейін жерігілікті газетке басылып, кейіннен толық мәтіні газет-журналдарда жарияланады. Поэманың жалпы көлемі - 188 жол.
Ілияс Жансүгіров - қазақ өлеңінің көшбасшыларының бірі. Көп дауысты, алуан сазды қазақ поэзиясының хорының ішінен Ілиястың дауысы айқын да асқақ естіледі [3, 92], - деп ақын С.Мәуленов айтпақшы, өзі әнші, өзі ақын Ілиясты Қолбаланың тағдыры бей-жай қалдыруы мүмкін емес еді. Оның әншілікті жоғары бағалаған, әділдікті ту еткен, өнерді киесіндей бағалағанына куә - Қолбала поэмасы.
Қолбала поэмасында Қолбаланың өзі, Солтанбайдың үш баласы: Қангелді, Тасубай, Жайнақ, көріпкел - Байтан, Шінәсіл, Әбдібай, Тұрсын, Тәшен, Қысымбай және Әшекей, Демболсын, Мылжың атты кейіпкерлер бар. Соңғыларының туындыда бейнелері ашылмаған. Бірақ кейіпкерлердің есімдері кімнің кім екенін, туындыда қандай рөл атқаратынын айқындап тұрғандай. Олардың поэмада атқаратын қызметтеріне орай тиісті есімдер беру - ақынның шеберлігі.
Автордың поэма арқылы айтатын ойы, көздеген нысанасы, алтын арқауы басты кейіпкер - Қолбала арқылы толығымен ашылған. Қолбалаға қазақ әдеби тілінің сөздігінде төмендегідей анықтама беріледі: Қолбала зат. 1. Көне. Кісі үйінде тұрып, барып кел, алып келге жұмсалатын бала, көмекші. 2. Саят. Қолдан баулынған, әбден үйретілген саят құсы [4, 727].
Көркем шындықтың ақиқаттығына сендіретін, иландыратын нәрсе характер сомдай білу екендігі белгілі. Ілияс характерді есімдері арқылы шебер көрсете білгені көрініп тұр. Оған басты кейіпкердің өзі дәлел. Жоғарыда көрсетілген анықтамаға сәйкес автор есімінің шынайы мән-мағынасын өлең сөзбен аша түседі:
Ақылсыз азаматы аусар ала,
Сәлсіз пысық, даңғойлау келер жаңа.
Осылардың ішінде бірге өсіпті,
Қаракөз, аққұбаша жетім бала [5, 27]. Қолбала есімінің бірден-бір анықтамасы жетім екенін айқындап көрсеткен автор сонымен бірге оның бет-бейнесін сипаттайды. Кейінгі шумақтарда көркем бейнеге тән барлық ерекшеліктер тізбектеледі:
Қолбала өсіп-жетті, болды түрлі,
Қып-қызыл қырғи қабақ, қыр мұрынды.
Бас-аяғы балғадай жігіт екен,
Дөңгелек, орта бойлы, жауырынды [5, 27]. Сырт келбеті мінсіз жігіттің рухани дүниесі де түгел болатыны белгілі. Оны Ілияс сәтті жалғай түскен:
Ақ жүрекпен, әділдікпен болған абыз,
Салалы салмағы бар, іші сағыз.
Өзі әнші, өзі өлеңші жігіт екен,
Әніне таңқалғандай, тыңдасаңыз [5, 27].
Ілиястың өлең-жырға әуестігін, ақындықты, әншілікті жоғары бағалағанын, өнер тақырыбына жиі барғанын біз білеміз. Өзі әнші, өзі ақын Ілиясты Қолбала тағдыры бей-жай қалдырмағаны ақиқат [6, 265]. Сондықтан жігіттің өнерін де барынша ашып көрсеткен:
Өлеңді айтатұғын жөні келсе,
Іркіліп, тоқтамаушы еді айтшы десе.
Кейде ашты, кейде баяу даусын толғап,
Құбылтар ән аяғын әлденеше [5, 27], - дей келе ары қарай жалғай түседі:
Майда тіл, маңдайдағы болды шешен,
Кең ойлы, кішіпейіл, мінезі әсем [5, 27], - деп оның өнермен ұштасқан көркем мінезіне тоқталады.
Қолбала әділдікті ту еткен, айтқанынан қайтпайтын азамат. Ілияс оның бойына ер жігітке тән барлық қасиеттер жинақтап қойған:
Қажымас қарсы жауға біткен жігер,
Татуға табылмайтын бір аяулы ер.
Жасынан көңіліне жазған екен,
Бой тартып, арамдықтан жиіркенер [5, 27].
Әдетте көркем шығарма авторлары көркем бейненің өзіндік ішкі толғанысын, ой-пікірін кейіпкердің сөздері арқылы келтіреді. Бұл әдісті Ілияс осы поэмасында пайдаланған. Қолбаланың жамандыққа жаны қас екенін сипаттайтын сөздері кейіпкердің өз сөзі арқылы мына түрде беріледі:
Қазақтың қастық қылып, малын жесең,
Тұрғанда сіңіртпеймін мен осында! [5, 27].
Ілияс Қолбала поэмасында басты кейіпкер арқылы өнерді дәріптеп, өмірдің әділетсіз тұстарын да көрсете білген. Қолбала поэмасының о баста арқалаған басты тақырыбы көркем бейне арқылы ұтымды шыққан. Автор Қолбаланың жанды образын, тұтас характерін жасай алған.
Кейіпкер бейнесін сомдауда ақын ең алдымен қаһармандарының атқаратын қызметтеріне орай тиісті есім берді дедік. Сол кейіпкерлердің бірі - Қангелді. Аталған есімдегі қан атты түбір сөз ауыспалы мағынада қолданылғанда көбіне негативті мағынаны білдіреді. Мысалы, қанмен жуды - өшпенділікті өліммен қайтарды, қан қақсатты - зар еңіретті, қан қылды - қырып-жойды, т.б. Ал туындының басында осы қанның өмірге келгенінен бастайды: Туыпты Қангелдісі қан уыстап [5, 26]. Тарих шежіресінен білетініміздей, қолына қан уыстап туған ұлы әмірші Шыңғысхан болатын. Қангелді әлемді билеген Ұлы моңғол империясының билеушісіндей елді билемесе де, өз жұртын зар еңіретеді:
Шықпаған қой дейтұғын ақылды да,
Күндіз-түн кептірмеген тақымды да.
Жанши басып жарлыны, жауша шауып,
Жылатқан жапсар елді, жақынды да [5, 27].
Кемені қалай атасаң, солай жүзеді демекші, Қангелдінің өзі ғана емес, ұрпақтары да сол күйінде ұры болып қалғанын автор поэманы соңында аяқтайды:
Сол Қангелді мұрасы әлі де ұры,
Тоқтататын кісі жоқ, қой деп мұны [5, 30].
Поэмадағы кейіпкерлерді негізінен екі топқа бөліп қарастыруымызға болады: ұнамды және ұнамсыз кейіпкерлер. Шығармадағы кейіпкерлерді осындай екі топқа топтастыру жайында З.Қабдолов былай дейді: ...образдарды дәл осылай топтастырудың өзі аса ірі эстетикалық сауаттан немесе талғам мен талаптан туған нәрсе емес, - дей келе: ...осынау жағымды, жағымсыз деген ұғымның өзі ерсі. Образ дегенді біз тірі адам деп ұғар болсақ, ойлап қараңыз, өмірдегі адам атаулының бәрін жағымды, жағымсыз дегендей ап-анық екі топқа, дәлірек айтқанда, екі сортқа бөлуге бола ма? [4, 121], - деп, бір образды толығымен бір топқа жатқызуға қарсы шығады. Бұл қазіргі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.