Исатай - нағыз батыр
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Халықаралық Тараз инновациялық институты
ӘӨЖ94(574): 20 Қолжазба құқығында
ОМЫРАЛИЕВА АСЕЛЬ САРСЕНБЕКОВНА
1836-1838 ЖЫЛДАРДАҒЫ ХАЛЫҚ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ТАРИХЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
7М02201 - ТарихБілім беру бағдарламасы
Тараз, 2022
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Халықаралық Тараз инновациялық институты
Қорғауға жіберілді
_____________________
кафедра меңгерушісі
_______________ ____________
__________________ж.
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ МАГИСТРЛІК ЖОБА
тақырыбы:
1836-1838 ЖЫЛДАРДАҒЫ ХАЛЫҚ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ТАРИХЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
7М02201 - Тарих білім беру бағдарламасы бойынша гуманитарлық ғылымдар магистрі академиялық дәрежесін алу үшін (ғылыми-педагогикалық бағыт)
Жоғары оқу алғаннан орнынан кейін кейінгі_____________________ А.Е. Сарсенова
білім Абылайхан беру қазақ орталығының халқының тарихында жетекшісі кемеңгер (қолы) мемелекет (аты-жөні)
Ғылыми жетекшісі,
PhD______________________ Ж.Ж Кумганбаев Ж.Ж.__
(қолы) (аты-жөні)
Магистрант____________ А.С. Омыралиева
(қолы) (аты-жөні)
Тараз, 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1836-1838 ЖЫЛДАРДАҒЫ ХАЛЫҚ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ТАРИХЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Исатай мен Махамбет бастаған шаруалар көтерілісінің себептері, барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2. Исатай-Махамбет көтерілісі қалай зерттелді ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 15
2. 1836-1838 жылдардағы халық-азаттық қозғалысы туралы 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейінгі зерттеулер.
2.1. Ұлт-азаттық көтерілістердің туу себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..27
2.2. XIX-ғасырдың II- жартысындағы Кіші жүз жеріндегі ұлт-азаттық қозғалыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
1836-1838 ЖЫЛДАРДАҒЫ ХАЛЫҚ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫС ТАРИХЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖАҢА КЕЗЕҢДЕ 1920-1990
3.1. 1920-1940 жылдар аралығындағы зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..54
3.2. 1940-1990 жылдары жарияланған еңбектерде 1836-1838 жылдардағы халық-азаттық көтерілістің баяндалуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..74
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. 1836-1838 жылдары Бөкей хандығында аса ірі халық-азаттық көтерілістерінің бірі болып өтті. Ол көтерілістің басты себебі жердің жетіспеушілігі еді. Мәселен, Ішкі Ордадағы 20 мыңға жуық отбасы шаруашылығы жер тапшылығынан зардап шекті. Ең жақын шұрайлы жерлердің бәрін де ірі помещиктер мен байлар өзара бөлісіп алып қойған болатын. Қатардағы қарапайым қазақтар жерді солардан жалға алып пайдаланды. Қазақ ақсүйектері орыс помещиктерінен жалға алған жерлерді өздерінің жеке қалауы бойынша қазақ ауылдарына көтеріңкі қымбат бағаға тағы да қайыра жалға беріп отырды. Сөйтіп, қазақтардан әр түрлі айыппұлдар мен алым-салықты еселеп алып тұрды.
Ресей помещиктері Юсупов пен Безбородконың Каспий теңізі жағасында көлемі орасан зор жер телімдері болды. Жайық әскери кеңесі Үлкен және Кіші Өзен бойындағы және Қамыс-Самара көлдерінің төңірегіндегі жерлерді өз пайдасына басып алды. Жайық бойындағы жерлерді Жайық қазақ әскерлері иемденді. Қазақтардың кесіп өтіп, жағалаудағы жайылымдарды пайдалануына қатаң тыйым салынды. Далалық қазақтар ішкі жақ бетке, ішкі жақ қазақтары далалық сыртқы жақ бетке өте алмады. Жердің жеткіліксіздігі салдарынан қазақтар жерді Астрахан губерниясының шаруаларынан, Жайық қазақтарынан, жер иеленуші ірі помещиктер мен қазақ байларынан қымбат бағамен жалға алып пайдалануға мәжбүр болды. Жәңгір хан тарапынан салынатын алым-салық түрлері де еңсені езіп жіберді. Ол өз жеке басының пайдасына жинап алынатын бірыңғай салық түрін енгізді. Патша үкіметі ханның өзі жасап алған фискальдық қаржы жүйесіне араласпады.
1836 жылы халық көтерілісі басталды. Оның қозғаушы күші қатардағы бақташы қазақтар болды. Көтеріліс туының астына бірқатар старшындар да жиналды. Сұлтандар мұның ақыры не болар екен деп, әліптің артын бағып, бейтарап қалды немесе көтерілісшілерге қарсы шықты. Халық көтерілісін елге белгілі беделді батырлар Исатай Тайманұлы (1791-1838) мен Махамбет Өтемісұлы (1803-1845) басқарды. Оның екеуі де беріш руының жайық атасынан болатын.
Исатай Тайманұлы 1791 жылы дүниеге келген. 1808 жылы Жайықтың сол жағалауында қатты ашаршылық болған кезде оның руы жақсы жағдай іздеп, Ішкі Ордаға өтіп кетуге мәжбүр болған еді. Исатай 21 жасында өз руының жайық атасына старшын болып тағайындалады. Ол өз қандастарының арасында орасан зор бедел мен сый-құрметке бөленді.
Исатай Тайманұлының ең жақын серігі ақын Махамбет Өтемісұлы болды. Ол татар және орыс тілдерін жақсы білетін. Біраз уақыт Орынбор қаласында тұрған. Махамбет Өтемісұлы белгілі орыс жазушысы әрі этнографы В.Дальмен жақсы таныс болды. В.Даль Орынбор генерал-губернаторының жанындағы ерекше тапсырмалар жөніндегі шенеунік қызметін атқаратын. Махамбет саяхатшы ғалым Г.С. Карелинмен де тығыз қарым-қатынас жасап тұрған. Г.С. Карелин әр кездері Ішкі Ордада және Орынборда қызмет істеген болатын. 1836 жылғы ақпанда көтерілісшілер Жәңгір ханға қарсы ашық шабуылға шықты. Мұның басты себебі Исатай Тайманұлының Хан ордасына қыр көрсетуі болды. Ол ханның шақыруына барудан үзілді-кесілді бас тартты. Оның үстіне, өзіне қарасты ауылдарды қыстаудан көшіріп алып, көтерілісшілердің үлкен жасағын топтастырды. [1. 7-8 б.]
1836 жылғы көктемде көтерілісшілер қосынына Қарауылқожа Бабажанұлы бастаған қарулы хан жасағы жақын келді. Оған қарсы Исатай Тайманұлы жақсы қаруланған 200 жігітті өзі бастап шықты. Ол қолына ту ұстап шығып еді. Қарсыласын жекпе-жек шайқасқа шақырды. Бірақ Қарауылқожа Бабажанұлы да, оның төңірегіндегілер де жекпе-жек шайқастан бас тартты, батырдың ұсынысын қабыл алмады. Хан жасағы үлкен шайқасқа шығуға бата алмай шегініп кетті. Көтерілісшілер өздерінің қосынына қайтып оралды. Исатай Таймановтың көтерілістің басшысы ретіндегі атағы бүкіл Кіші жүзге мәлім болды.
Жәңгір хан мен оның төңірегіндегілер Исатайға жала жабуға көшті. Бір барымта кезінде сойылға жығылып қаза тапқан бір жылқышы қарттың өліміне Исатайдың және оның адамдарының қатысы бар дегенді дәлелдеуге тырысты. Исатай Тайманұлы бұл жаланы Жәңгір ханның келісімімен Қарауылқожаның ұйымдастырғанын жақсы түсінді. Қарауылқожаның үстінен Жәңгір ханға шағым түсіру ұйғарылды.
1836 және 1837 жылдары шағым мен петиция беру арқылы Исатай Тайманұлы Жәңгір хан және оның төңірегіндегі жандайшаптарды қалың көпшіліктін көз алдында әшкерелемек болды. Шағым-петиция жолдау жаппай наразылық шеруіне ұласты. Мұндай алғашқы шеруге 1836 жылы өте көп адам қатысты, Жәңгір хан халықтың қаһарынан шошып кетті. Исатай батыр халық қалың жиналған Толыбай шатқалында өз өтінішін табыс етті. Жәңгір хан оның айтқан талаптарын түгел тындап шығып, қордаланып қалған проблемаларды 12 күннің ішінде шешуге уәде берді. Бірақ ол уәдесінде тұрмады. Сөйтіп Жәңгір хан халық алдындағы беделінен айырыла бастады.
1836 жылдың күзінде Исатай Тайманұлы әр түрлі рулардың ауылдарын аралап жүріп, Жайық қазақ әскерлерінің иемденіп отырған жерлерін өз беттерінше тартып алуға шақырды. Көтеріліс көсемінің халық арасындағы беделі мен абыройы күн санап арта берді. Көтерілісшілер хан жасағына есеңгірете тойтарыс берді. Ханның төңірегіндегі жандайшаптардың бірі би Б. Құдайбергенұлы серкеш руының қазақтарына шабуыл жасады. Серкештер көтерілісшілердің жағында еді. Исатай серкештерге шабуыл жасағандарды жазалау үшін құрамында 270 сарбазы бар қарулы жасақты жұмсады. Олар әлгі бидің ауылын шауып, толық күйзелтіп кетті.
1837 жылдың бас кезінде көтерілісшілерге байбақты руының беделді старшыны Жүніс Жантеліұлының қолы келіп қосылды. Енді көтеріліс аумағының шекарасы кеңейе түсті. Көтерілісшілердің қатары да ұдайы арта берді. Көтеріліс ауқымынан қауіптенген Орынбор шекара комиссиясы Исатай Таймановты ұстап алып, ісін сотта карауға тапсырма береді. Бұған қарсы көтерілісшілердің басшысы генерал-губернатор В.А. Перовскийге шағым жасады. Өлке басшысының қазақтарға деген көзқарасы жаман емес еді. Бірде үйлену тойын өткізіп жатқан қазақтарға шабуыл жасап, тонап кеткені үшін Перовскийдің жүзбасы Бухматов пен бір топ қазақты мың адамдық саптың ортасынан өткізе дүре соққызып, оларды әскери қызметтен біржола қуып жібергені белгілі болатын. Бірақ ол өлке билеушісі ретінде патша үкіметінің отаршылдық саясатын жүргізді.
Исатай батыр оған жолданған өтініш-шағымында былай деп жазды: Біздің өтініштеріміз бен шағымдарымызға ешкім де құлақ аспайды. Біздің мал-мүлкімізді талан-таражға салып, тонап кетеді. Сөйтіп біз император тақсырдың қол астына адал ниетпен берілгендігіміз жөнінде ант қабылдаған бола тұрсақ та, күн сайын қорқынышты үрей кешеміз.
1837 жылдың жазы мен күзінде көтерілісшілер ірі байлардың ауылдарына шабуылды күшейтті. Сол жылы күзде құрамында 200 сарбазы бар жасақ Қарауылқожа Бабажанұлының ауылын шауып, құл-талқан етіп кетті. 50 адам, соның ішінде 2 сұлтан тұтқынға алынды. Көтерілісшілердің елеулі күші бірте-бірте Хан ордасына жақындап келе жатты. Көтерілісшілер Жәңгір ханды жақтаушылардың мал-мүлкі мен шұрайлы жайылымдарын басып алумен болды.
Көтерілісшілер Астрахан губерниясы Чернояр уезінің аумағын да басып өтті. Онда қалмақтар мен қарақалпақтардың және татарлардың ауылдарына шабуыл жасап, талқандап кетті.
Көтерілісшілердің келесі бір шағын жасағы Балшықты қамалы маңында сұлтан Медетқали Шоқаұлының ауылын шауып кетті. Сұлтанның дүние-мүлкі мен малын олжалады.
Зерттеу жұмысының алға қойған мақсаттары мен міндеттері.
Зерттеу жұмысында патшалық Ресей және Кеңестік кезеңдегі тарихшылардың халық азаттық қозғалыстың ақиқатын бұрмалау себептерiн бүгiнгi күн тұрғысынан тарихшылардың сонғы жылдары жарық көрген ғылыми еңбектерiне сүйене отырып ашып көрсетуді мақсат еттім. Сонымен қатар, патша өкіметі кезіндегі және кеңестiк тарихшылар ұлт-азаттық қозғалыстарды жеке-жеке, бiр-бiрiмен байланысы жоқ, кенеттен болған оқиға ретiнде керсетiп келдi. Сонғы жылдарда жарық көрген зерттеушiлердiң еңбектеріне сүйене отырып, ұлт азаттық қозғалыстардың, атап айтқанда, Исатай мен Махамбет бастаған көтерiлiстердiң бiр-бiрiмен және басқа көтерiлiстер мен тарихи сабақтастығын ашып көрсетуді мақсат етiп отырмын.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негіздері.
Тәуелсiздiк тағы бір саласы - рухани тәуелсiздiк. Кешегі кеңес заманында социалистік идиологияның құлы болған зиялы қауым, тарихшылар ендi жаңа мұраттар iздеуде. Елiмiздiң тарихын қайта қарап, обьективтi түрде жазуда. Сол сияқты мен де өзектiлiгiне орай "Кiшi жүз жерiндегi халық - азаттық козғалыстар тақырыбын зерттеу жұмысыма арқау етiп алдым. Патшалық Ресейдің отары болған кезеңде және Кеңес өкіметі тұсында жазылған еңбектерде де халық-азаттық қозғалыстардың шынайы тарихи бағасы берiлмеді. Диссертациялық жұмысты жазуға тарих ғылымында бұрыннан белгілі тарихилық, жүйелік және Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің тарихын жаңаша көзқараспен жазу, қалыптасқан объективтік және сыншыл талдау мен сараптау принципі алынды. Жұмысты жазу барысында нақты-тарихи, талдау, жинақтау және қорыту әдістері, сонымен қатар логикалық әдістер қолданылды. Өткен ұрпактардың жалпы ұлттық биiк мұраттар жолында жүрiп өткен жолын, осы жолда жиған мол тәжiрибесiн, жеткен жетістіктерi мен жiберiп алған қателіктерін ой таразысынан өткізу - отандық тарихтану ғылымының негізгі міндеттерінің бірі. Өмiр сұранысына сай жоғарғы ғылыми теориялық және методологиялық тұрғыдан жазылған тарихи зерттеу жұмыстарының қоғамның тарихи санасы мен тағылымының қалыптасуына, мемлекеттік идеологияға ықпалы зор.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Жұмыстың деректік негізі Кеңестік және Тәуелсіз Қазақстан кезеңінде жарық көрген барлық зерттеу жұмыстары, баспасөз және құжаттық жинақтардағы материалдар болып табылады. Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым, Қазақстан тарихы: Аса маңызды кезеңдері мен ғылыми мәселелері дерек көздері ретінде алынды. Көтерiлiс туралы зерттеулердiң деректік негіздері ауызша тарихнама мен халық жадында сақталған мәліметтермен толыға түсті. Өткен ғасырдың 20-30-жылдары Ы.Шерековтың, А.Маметовтің, Т.Байшеркешовтің шығармалары мен iзденiстерi, жазушылар К.Жумалиевтiң, Б.Аманшиннiң. Ә.Сарайдың еңбектерiнде жалғасын тапты. Бұлардың жұмыстарында мұрағат материалдарын да пайдалану да сезіледі, бірақ олардың басты кемшiлiгi салыстырмалы талдаудың, яғни деректердi iшкi, сыртқы сынға алудың аздығы болды. Яғни, аталмыш авторлар еңбектерiнiң ғылыми анықтама аппаратымен жабдықталуы оларды тарихнамалық тұрғыдан талдауды көрсетеді.
Диссертациялық жұмыстың маңыздылығы. Тарихнамалық зерттеудiң маңызды бөлігі болып табылатын теориялық методологиялық мәселелер қазақ көшпелi қоғамының формациялық табиғаты және Ресейдегі азаттық қозғалыстың бiрлiгi, оны құрайтын орыс пролетариатының әлеуметтік күресiнiң шаруалардың аграрлық және орыстан басқа халықтардың халық -азаттық қозғалысының бiр арнада дамытқаны, олардың тұтастығы туралы концепция эволюциясына сәйкес өзгерiп отырды. Кеңес дәуiрiнiң бар кезеңiнде де, Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған көтеріліс қазақ қоғамында таптық қайшылықтардың болғандығының айқын белгісі, яғни Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауына берік алғы шарттары болғандығы туралы идея аясында баяндалады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстандағы халық-азаттық қозғалысының, оның iшiнде Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған көтерiлiстiң тарихнамасы толық зерттелдi. Зерттеліп отырған тақырыпқа қатыстылығы жөнiнен Ғ.Д.Мұхтарованың XVIII ғасырдың соңғы ширегі XIX ғасырдың 70-жылдарындағы қазақ халқының халық - азаттық күресі деген кандидаттық диссертациясын және осы тарихнамалық проблема бойынша жарияланған мақалалары бар [2.]. Көтерiлiс жөнінде және Бөкей хандығының тарихы жөнiнде құжаттар жинағы жарық көрдi [3. 347 б.]. Осыған қарамастан Бөкей хандығының тарихы жинағының алғы сөзiнде аталмыш көтерiлiс жай ғана қарсылық қозғалысы болды деген пiкiр жалғастырылады [4. 171 б.]. Отандық тарихнамада орын алып келе жатқан кейбiр қайшылықты пiкiрлер мен Махамбет Өтемісұлының туғанына 200 жыл толуына байланысты өткiзiлген ғылыми-теориялық конференциядағы баяндамаларда да 1836-1838 жылдардағы халық қозғалысы туралы тың ойлар ортаға салынды [5. 27-28 б.]. Мұның өзi де 1836-1838 жылдары Бөкей ордасында, кейiн Жайық өзенiнiң азиялық бетiнде орын алған Исатай мен Махамбет бастаған көтерiлiстiң барысы, заңдылықтары мен ерекшелiктерi, сипаты мен оның қазақ қоғамына тигізген ыкпалы, Халық-азаттық қозғалысындағы орны мен рөлiн бiр жарым ғасырдан астам уақыт зерттеп келе жатқан тарихшылар, этнологтар, географтар, жазушылар мен басқа да авторлардың еңбектерiн бiр арнаға түсiрiп, олардың iзденiстерiнiң теориялық методологиялық негiздерiн анықтауды, арнайы жүйелі зерттеуді қажет етті.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Махамбет пен Исатай бастаған көтерілістің себеп-салдары, қозғаушы күші, нәтижесі, тарихи маңызына тоқталу. XIX ғасырдағы қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысында атқарған рөліне түсінуге жетелеу.
Өз елімізді бабаларымыз сияқты елін қорғауға, ерлікке, Отанын құрметтеуге, туған халқының дәстүріне деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу, Отан тарихын зерттеу, жан-жақты жеке тақырып ретінде қарастырылуынан туындайды. Кеңестік жүйе кезеңіндегі саяси халық - азаттық көтеріліс себептерінің зерттелу деңгейі анықталады. Тәуелсіз Қазақстанда халық - азаттық көтерілісі тарихи зерттеулерден көрініс табуына баға беріледі.
Зерттеу жұмысының ғылыми-қолданбалық құндылығы 1836-1838 жылдардағы халық - азаттық қозғалысының зерттелуі халқының қамын ойлаған қазақ зиялылары елінің еркіндікке жету жолында қандай кезеңдерден және қиыншылықтардан өткендігін түсінуге мүмкіндік береді. Сондықтан да ізденіс нәтижелерін XX ғасыр басындағы Қазақстан тарихы баяндалған оқулықтарда, арнаулы курстарда, семинар сабақтарында қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, қорытынды бөлімдермен қатар үш тараудан және пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен тұрады.
1836-1838 жылдардағы халық-азаттық қозғалысының тарихының мәселелері
1.1. Исатай мен Махамбет бастаған шаруалар көтерілісінің себептері, барысы
Тайманұлы Исатай (1791-1838) - саяси жетекші, жанқияр қолбасшы, Батыс Қазақстандағы 1836-1838 жылдардағы халық көтерілісінің Халық қаһарманы. Кіші жүз Байұлының Беріш руынан.. Жоңғар шапқыншылығы кезінде атағы шыққан Ағатай батырдың ұрпағы. Халық батыры Исатай Тайманұлы 1791 жылы Атырау облысы, Қызылқоға ауданы, Тайсойған құмындағы "Тайман жалы" деген жерде дүниеге келген. Есентемір руының Тағаш бөлімінен шыққан Исатайдың анасы. Төртінші атасының аты Исатай Тайманұлы Ағатай (Тайман-бегали - Боқай-Ағатай) қалмақтарға қарсы соғыста көрсеткен ерлігі үшін Беріш руының ұраны болды, жас кезінде оған қамқор болған Исатайдың әкесі, Тайманның ағасы - Жабал Бегәліұлы. 1808 жылы Бегәлі ауылы Жабал бастаған Орал арқылы Бақсай бекінісіне өтіп, Бөкей ханның қарамағына кіреді. Орыс ханы, саясаттан хабары бар, халық алдында беделді Жабалды Беріш ауласында старшина етіп қойды. Жабал қайтыс болғаннан кейін, оның орнына старшина етіп ИСАТАЙ Тайманұлын қоюды сұрап, хан Бөкей 1812 жылы 12 наурызда Орынбордағы Шекара коммссиясына ұсыныс жасайды. [6. 322-324 б.]. 1813 жылы қарашада шекара комиссиясы Бөкей ханның ұсынысын растады және әскери губернаторға құжаттар жіберді. Генерал-губернатор Г.С.Волконский 1814 жылы 12 қарашада Исатайдың лауазымға тағайындалуы туралы құжатқа қол қойды. Есейген шағында Исатайға елдің істеріне ерте араласқан қайын ағасы Жабай Бегалин көп көмектеседі. Ол кісі орысша оқыған, әжептеуір сауаты бар адам болған, старшын қызметін атқарған. Ол қайтыс болғаннан кейін оның орнына Бөкей хан Жабайдың тәрбиесін көрген Исатай старшинасы болып тағайындалып, Орынбор шекара комиссиясымен бекітілді. Күн санап ел арасында беделі асып бара жатқанын көре алмаған хан төңірегіндегілер оның беделін түсіру үшін түрлі жала жауып, ханға шағыстырып бағады. Нәтижесінде 4-5 жыл ішінде старшина Өтеміс Құлманиязовты тонады, екіншісінде кісі өлтіргені үшін деп,-түрмеге қамады. Біріншісінде, ол ақша беріп, екіншісінен-Орынборға конвойымен айдалып бара жатқанда қашып құтылады. Бұл кезде Қазақ хандығының ішкі істеріне тікелей қатысқан орыс отарлаушылары қазақтардың құнарлы жерлерін басып алып, оларды сыртқа қуады. Орал казак орыстары Жайық бойын иемденіп алады. Мұндай қысымшылықты Исатай ақсақалы беріш тайпасы да көреді. Осы уақытта Жәңгір хан бүкіл Орал бойынша тайпаларды бөліп, бірін қайын атасына, екіншісін саудагер Қарауылқожаға бөліп, халыққа зорлық-зомбылық көрсеткен шаруалардың ашуын туғызды. Исатай ханнан Қарауылқожаның билігіне озбырлыққа тыйым салуды талап етеді. Жауап ретінде хан бес жүз әскерімен Қарауылқожаны жіберіп, Исатай 200 жігітпен қарсы алады. Ол оянғанда Исатайдың батыр жігіттерге қабілетті емес екенін түсініп, Қарауылқожаға оралады. Осыдан кейін Каспий жағалауындағы халық Қарауылқожа мен Балқы биге бағынудан қашып, Исатай мен Махамбеттің төңірегіне тұс тұстан келіп жинала бастайды. 1836-1837 жылдары Бөкей ордасындағы шаруалардың феодалдық қанауға және патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы көтерілісі басталды. Көтерілісті Исатай мен Махамбет басқарады. Көтеріліс бүкіл халықты қамтиды. 1837 жылдың қазан айында Исатай 2000 жауынгермен бірге хан ордасын қоршауға алды. Бірақ көтерілісшілерге қосылғанына қарамастан, Исатай бірден Орданы ханнан кеткісі келмейтін биліктердің ықпалымен басып алмады және ханмен және орыс полковнигі Геккамен пайдасыз келіссөздер жүргізуге уақытты жіберіп алды. Осы уақытта ханға көмекке жіберілген орыс казак отрядтары Ордаға жетті.
Қараша айында Тастөбе орнында шешуші шайқас өтеді. Қанша қаһармандықпен күрессе де, көтерілісшілер орыс отты қаруларына төтеп бере алмай, жеңіліске ұшырайды. Көтеріліс аяусыз Жазалаушылар. Тұтқындар 500-ден 2000-ға дейін дірілдеп, Сібірге айдалады.
Аман қалған жауынгерлерімен Исатай Оралдан өтеді. 1838 жылы Исатай Баймұхаммед сұлтанның ордасына шабуыл жасап, Хиуа ханы болуды жоспарлаған Қайыпқали сұлтанмен уақытша шарт жасасты. Бұл шайқаста Исатай жаудың қоршауына шабуыл жасайды. Бөкей хан Каспий теңізінің солтүстік жағалауындағы Қарақамыс, Құйған, Торғай, Байсары кеме жүзетін аралдарын Исатайдың басқаруына береді. Осылайша, әділ Исатай бала кезінен даңқты, шешен, бірбеткей, өжет ақылды болып, елді басқарып, Ордадағы беделді адамдардың бірі болған Беріш руының старшинасына айналады. Хан тапсырмасымен ол Петербургке бара жатқан Бұхар елшісін Сарайшықта қарсы алып, Астраханьға дейін қасына ереді. Орынбор шекара комиссиясының бастығы генерал Генстің Ішкі Ордаға сапары кезінде оның жанында болады. Дегенмен, жас және ең бастысы Исатайды көре алмайтындар көп. 1818 жылы ИсатайТайманұлы Сарайшық түрмесіне қамалды. Алыңыз, 20 мың рубль беріңіз және оны түрмеден босатыңыз. 1824 жылы Исатай қайтадан тұтқындалып, Орынбор түрмесіне қамалды, онда Ішкі Ордадағы қара халықтың мұқтаждықтарын қорғады, сұлтандар мен биліктердің әділетсіздігін, зорлық-зомбылығын әшкереледі. Бірақ оған тағылған айыптарды дәлелдемей, ол босатылады. Ішкі Ордада Исатай Тайманұлы патша үкіметінің отаршылдық мүддесін жүзеге асырып отырған Жәңгір хан халқының озбырлығына басынан бастап қарсы шығады. Хан, оның қайын атасы Қарауылқожа, сұлтандар мен билер билеген қарапайым халық біртіндеп Исатайдың айналасына жинала бастайды. Оның қол астындағылар Әмір ханға жетпейді, ал Исатай батырға Жәңгір әлі келмейді. Ханның айналасында негізінен торелер, билер, қожалар, молдалар және олардың соңынан ерген аз халық қалады.
Исатайдың Жәңгір ханмен келіспеушілігі 19 ғасырдың 30-жылдарының ортасында шиеленісе түсті. Жәңгір хан 1833 жылдың маусымында Қарауылқожа Бабажановтың қараматы басқармасына Каспий теңізінің солтүстік жағалауындағы 5 аралды беріп, бұған дейін Исатай Тайманұлы басқарған және Исатайды шаруашылық жағынан қолайсыз, суы аз, құммен жабылған елге ауыстырған. Жәңгір хан мен басқа да феодалдардың халыққа қысымы туралы Исатай Тайманұлы бастаған старшиналар тобы Орынбор шекара комиссиясына, тіпті губернатордың өзіне де бірнеше рет өтініш жазды. Бірақ бұдан ешқандай қорытынды жасалмайды.
Әр түрлі алымдардан зардап шеккен, жайылымдық жерлерден айырылған, казак әскерлері мен жергілікті феодалдардың Қос езгісінен әбден шаршап, қару алып, бүлік шығарады. Бұл батыр Исатай Тайманұлының басшылығымен Бөкей хандығында немесе Ішкі Ордада 1836-1837 жылдардағы халық-азаттық көтеріліс болды. Көтерілістің қозғаушы күші негізінен қазақ шаруалары болды. Оның мақсаты Жәңгір ханның халыққа озбырлығын шектеу, шаруалардың жағдайын жақсарту, Қарауылқожаны, Балқы Құдайбергеновті биліктен шеттету, жер мәселесінде белгілі бір келісімге келу болды. Исатай Тайманұлы-Сардар, осы көтерілістің көсемі, Махамбет-батыр жырау, көтерілістің рухын көтеріп, көтерілістің рухын көтерген "(М.Қозыбаев). Жалпы, 1836-1838 жылдардағы халық-азаттық көтерілісі кезінде Махамбет Исатай батырдың трибуна, ақын-жыршы ретінде оң қолы болғаны тарихтан белгілі. 1836 жылы 24 наурызда Манаш елді мекенінің аумағындағы Исатай Тайманұлы ауылын 800 адамнан тұратын Қарауылқожа Бабажанов қоршап алды. Алайда, 200 сарбаздан тұратын Қарауылқожа тобы оларға қарсы келе жатқан Исатайларға шабуыл жасауға бата алмай, кейін қайтуға мәжбүр болды. Бұрын ешкімде ешқандай шағым болған жоқ, ал Қарауылқожаның не істеп жатқанын, ештеңе істей алмайтынын бүкіл Бөкей хандығына таратты. Әр жағынан шаруалар Исатай батырға бағынуға жинала бастайды. 1836 жылғы маусымның соңы мен шілде айының басында И. Тайманұлы бастаған шағын топ ханға халық талабын жеткізу үшін Тасобадан Жасқұсқа аттанады. Исатайлардың жақындап келе жатқан Жолдауын естіген Жәңгір хан Астрахань әскери губернаторынан Орданы қорғау үшін әскер жіберуді сұрайды, сондай-ақ уақыт табу мақсатында Исатайлардың талаптарын білу үшін оларға өзінің сенімді өкілін жібереді. Исатай оған К.Бабажановты, Б.Құдайбергеновті және Исатайдың үлкен ұлы Жоханның қолымен жазылған басқа да талаптарды беріп, кейін қайтып оралды. 1837 жылдың жазында Исатай батыр бастаған көтеріліс бүкіл Бөкей хандығына тарады.
Жәңгір хан мен оның айналасына көңілі толмайтындардың бәрі Исатай маңына жиналады. Келген балалар жылқылармен, азық-түлікпен, қарумен қамтамасыз етіледі. Осылайша, Исатай Тайманұлы белгілі бір тәртіпке сүйене отырып, азаматтық және әскери ұйымның басшысы болады. Бұл сұлтан М.Шөкин ханға "көтерілген шаруалар ешкімге бағынбайды, бірақ бір республиканы білдіреді",- деп жазған уақыт болуы керек.
Тастөбеде ұсталмаған Исатайдың басына тірідей ұстап әкелгенге, 500 күміс ақша тігілді. "Оны өлтірген адамға бұл ақшаның жартысы беріледі", - деп хабарлайды, Егер С.Разин, Е.Пугачев сияқты шаруа соғысының жетекшілері қиын уақытта патша билігіне өздерінің "жолдастары" патша өкіметіне ұстап берген болса, басына қаншама ақша тігілсе де ешкім Исатайды жазалаушылар қолына ұстап бермейді. Керісінше, халық оны және оның сарбаздарын қажетті азық-түлікпен, көлікпен қамтамасыз етті. Соңғы сәттерде де, ол жаяу соғысқан кезде, оның жолдастары Исатайды жаудың қолында қалдырмауға тырысады. Ішкі Ордаға шашыраған көтерілісшілер тобымен бірігуге мүмкіндік жоқ екенін түсінген Исатай Тайманұлы бір топ жолдастарымен бірге жазалаушылардан шегініп, Кіші жүзге өтіп кету үшін, бой тасалай жүріп, Жайықтың қатуын күтті. 1837 жылғы 12-13 желтоқсан аралығында өзінің ескі досы Құрақ Маябасовтың көмегімен Исатай Тайманов бастаған 38 адам бұрқасын желді пайдаланып, Оралдың шығыс бетіне-қазіргі Махамбет ауданындағы Сарытоғай елді мекенінен сәл төмен аудандағы Кіші жүзге бет алды. Олар қараңғылық пен боранның көмегімен арттарынан ілесе қуған казактар мен Баймағанбет сұлтанның адамдарын адастырып үш топқа бөлініп, Тайсойған жаққа бет алады. Өкінішке орай, көп ұзамай, 14 және 24 желтоқсанда Исатайдың әйелі Несібелі, Балдызы Бағлан, балалары Жақия мен Дінібаян (Дүмбиян), барлығы 12 адам жер аударылғандардың қолына түседі. Кіші жүзге көшкен Исатай Тайманұлы бастаған шағын топ мұнда патша өкіметінің отарлық саясатын ұйымдастыруға және сұлтан Баймағанбет Айшуақов бастаған жергілікті феодалдардың қарапайым халықтың езгісіне қарсы азаттық күресін ұйымдастыруға кіріседі. Исатай батыр мен ақын Махамбет Кіші жүзді аралап, шаруаларға патша өкіметінің отаршылдық саясаты мен қол астындағы хандар мен сұлтандардың озбырлығын түсіндіріп, оларды қару алып, азаттық үшін күреске шығуға шақырды. [8. 26 б.]. Осы мақсатта Исатай Махамбетпен бірге Маңғыстауға аттанып, оның билеушісі Қ.Есімов пен күштерді біріктіру туралы уағдаласты, сондай-ақ Хиуа ханы Қайыпқали Есімовке патша әскерлерін тойтару үшін 20 мың әскер беруге уәде берді.
Кіші жүзде көтерілісті ұйымдастыру барысында Исатай батырдың елді біріктірген бас дипломат болғанын көреміз. Мысалы, көтерілістің негізгі ошағы болған әлімдер мен Маңғыстаулық адайлардың арасында ұзаққа созылған алауыздық болды. Көтеріліске қатысқан Адай сарбаздары әлім жеріне келуіне байланысты Исатай әлімдер мен адайларды татуластырды. Маңғыстау адайлары мен түрікмендердің арасында да көптен бері келіспеушілік болады. Ресейдің отарлық саясатына қарсы азаттық көтеріліске аттанған адайлардың тылын қауіпсіздендіру мақсатында Исатай түрікмендермен келіссөз жүргізіп, адайлар мен түрікмендерді де мәмілеге келтіріп, келістіреді. И.Тайманұлы бастаған көтерілісшілерге батыр Жоламан Тіленшиев би Жүсіп Құланов бастаған сарбаздар қосылады. Адай, Шеркеш, Таз, Шөмекей, Табын, Кете руларынан Исатай мен Қ.Есімовтың қоластына 3000-дай адам жиналады.[9.240б.]. Кіші жүздің батыс бөлігінде болған халықтық наразылықтың одан әрі ушығуынан қорқып, Исатай Тайманұлының басшылығымен патша өкіметі оны басуға кірісті. Олай болмаған жағдайда бұл көтеріліс Кіші жүзге жақындап келе жатқан Кенесары Қасымов бастаған ұлт-азаттық көтеріліске ұласып, патша өкіметінің отаршылдық езгісіне қарсы халық-азаттық соғысына айналып кетер еді. Егер оқиғалар нақ осылай өрбіген болса, онда 19 ғасырдың 60-жылдарында Ресей империясының Қазақстанды отарлауының аяқталуы сөзсіз болар еді. Осыны ескере отырып, Орынбор генерал-губернаторы 1838 жылдың шілдесінің басында подполковник Геке бастаған зеңбіректермен қаруланған әскерлерді Исатайға қарсы жіберді. Сонымен қатар, Баймағанбет Айшуақ әскерлері тау қамалынан шығады. Жазалаушылардың екі тобы 10 шілдеде Үлкен Қобда өзенінің жанында кездеседі.
Баймағанбет сұлтан әдейілеп жіберген Балта деген алдаушының сөзіне сеніп қалған аңғал Исатай батыр қасына 500 сарбаз алып, сұлтан Б.Айшуақовтың ауылын шаппақшы болып, негізгі қолдан бөлініп шығады. Жазалаушы әскерлердің келіп жеткендігінен бейхабар Исатайлар тобы 1838 жылғы 12 шілде күні Ақбұлақ өзенінінң жағасында Геке мен Баймағанбет сұлтанның біріккен әскерінің үстінен шығады. Әскер күші жағынан тең емес шайқаста Исатай батыр бастаған көтерілісшілер асқан ерлік көрсетеді. Алайда, бұл жерде де, Тастөбедегідей, ұрыс тағдырын зеңбіректер шешеді. Ат үстіндегі сарбаздар зеңбірек атылған жерлерге қашады. Оқ Исатайдың атына тиіп, ол казактармен жаяу соғысқан. Махамбет пен Үбі Исатайға өз аттарын тосса да, "ат артына мінгесіп, елге күлкі болғанымнан өлгенім артық, одан да балаларымды сақтаңдар, өздерің қашып құтылыңдар",-деп оларды ілгері жібереді. Ақбұлақ өзені жағасындағы алапат шайқаста Исатай батыр да, оның 16 жасар ұлы Оспан да қаза тапты. Осы шайқастың басында Досмағанбет есімді Исатайдың 14 жасар ұлы өзінің тапқырлығының арқасында Махамбетпен бірге жаудың қолына түспестен құтқарылады. 12 шілдеде Исатай батыр қаза тапқаннан кейін көтеріліс одан әрі дами алмады, сарбаздар бытырап кетті. К.Есімов жазадан қорқып, Хиуаға қашады.
Осылайша, 6 айдан аз уақыт аралығын қамтыған, Кіші жүздің бүкіл даласын қамтыған, сарбаздар саны бойынша Бөкей хандығындағы көтерілістен асып түскен Исатай Тайманұлы батырдың басшылығымен өткен халық-азаттық көтеріліс жеңіледі.
Сол күндері басқаша болуы мүмкін емес еді. Көтерілісшілерге хан билігі мен сұлтандар қарсы тұрды, олар жақсы қаруланған, патша үкіметінің арнайы дайындығынан өткен. Көтерілісшілер Қазақстанның басқа аймақтарындағы, соның ішінде К.Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыспен байланыса алмады. Белгілі бір бағдарламаның болжамдылығының болмауы да жеңілістің себептерінің бірі болды. Исатай Тайманов бастаған көтеріліс жеңілді, бірақ ол Қазақстанның батыс бөлігінің Ресей империясы құрамында одан әрі дамуында терең із қалдырды. Бұдан былай жылдан жылға алым мөлшерін арттыруға белгілі бір шектеу қойылды; патша үкіметі көтерілісті қолдаған қазақ ауылдарының старшиналарымен есептесуге тура келді, ішкі Ордада хан билігін жою жеделдетілді. Көтеріліс басшысы Исатай Тайманұлы өзі басынан өткерген көптеген ауыр және қауіпті оқиғаларға табандылықпен қарсы тұрды және өмірінің соңына дейін жауларымен күресті. Тек Исатай ғана "өлгенінше көпті соңына ерте алды" (Х. Досмұхамедов). "Тыныш әлемде,-деп жазды орыс журналисті Н.Савичев, - сіз кейде қара аспанда жарқырап, күліп, жан-жағына отын шашып, көпшілікті таң қалдыратын метеоритті көресіз. Дәл осы метеор-жарқын бейнелі, асыл, терең ойлы, қажымас батыр, халық қамын ойлайтын Исатай". Қазақтың кедей көсемі Исатай Тайманұлының есімі халық жадында мәңгі сақталады. Ақтөбе облысының Қобда ауданында Исатай батырға және оның ұлы Оспанға ескерткіш орнатылған. Атырау облысы Исатай ауданының орталығы Аққыстауда да Исатай батырға ескерткіш орнатылған. Батырдың есімі Атырау қаласындағы орта мектепке, Миялы ауылындағы орта мектепке, Жұмыскер ауылындағы орта мектепке берілген. Батырдың туған жерінде "Тайман жалы" мемориалды тақтасы орнатылып, Аққыстау ауылында батырдың мемориалды мұражайы ашылды. 1991 жылдың қыркүйегінде республикада халық батыры Исатай Тайманұлының 200 жылдығы аталып өтті. Осы мерейтойға орай Қазақ КСР Ғылым академиясы Алматы және Атырау қалаларында ғылыми-теориялық конференциялар ұйымдастырды. Исатай Тайманұлы және оның ұрпақтары туралы "Қазақфильм" киностудиясы "Исатайдың Ақтабан-айға аттануы" деректі фильмін түсірді. Халық қаһарманы Исатай Тайманұлының 200 жылдық мерей тойын өткізу бүгінгі ұрпақтың батыр бабалардың дәстүрлеріне деген адалдығының айғағы болды. Исатай Таймановтың батырлығы қазақ халқының жадында мәңгі сақталады.
Исатай-Махамбет көтерілісі қалай зерттелді
Қазақ халқы көшпелі салтта, ақсақал дәуірінде болды. Қара бұқараның билігі ру бастықтары - билердің қолында болды. Руды билеген билердің өз руынан айырықша тілегі болмады. Қара шаруа мал бағуға лайық шарттар тіледі. Қоныс жайлы болса, ел бейбітшілік болса, малға, адамға түсетін салық аз болса, талас шыққанда әділ билік айтатын ақсақалдары болса - қара халықтың көңілі тыныш болды. Ел билеген ақсақалдар да елдің тілеген тілеп, елдің жоқшысы болды. Ақсақал болу, би болудың өзі елдің сайлауынан болғандықтан, бұлар елден бөлініп кете алмайтын еді.
Сонымен қатар, бұрынғы дәуірінде қара халық арасында жеке сыныптар болған жоқ. "Ақсүйектерден" шыққан руларды біріктіру үшін қазақ халқы ханды сайлайтын еді. Хан рудың көсемдері-билер болып сайланған болар еді.
Хандардың мақсаты - өздерін күшті қылу, халыққа айтқанын істету еді. Хандарға салтанатты болуға елден алым - салғырт керек болды; күшті болуға әскер керек болды; атақ үшін жауласу керек болды, тағы тағысын. Ханның табиғаты қара халықтың тілегіне қарсы болды.
Қазақтың ескі тұрмысында алғашқы кезде таптықты хандық туғызды. Хандар, төрелер, бұлардың нөкерлері, төлеңгіттері бір тап еді. Бірінші таптың тамағы, атақты болуы, күшті болуы секілді тіршілігінің бәрі екінші таппен байланысты болды. [10.17-22 б.]. Сондықтан таптың мақсаты қара халықты қойдай қылып жусатып алып, қосақтап сауу еді, құрай, құрайлап суғарып, оттатып, соғым қылу еді. Қара қазақта мұны жақсы білетін. Сондықтан қазақтың хандары күшті бола алмады. Қара қазақтың жоқшысы болған билер қара бұқараны хандарға ерттеп мінгіздірмеді. Бұлар хандарды жүгендеп ұстады. Жүгенделуге хандықтың табиғаты қарсы. Хандар жүгенді үзуге түрлі тәсілдер құрды. Ру ара дауларды бітірмей, барымта, жанжалды көбейтіп, руларды алжастырып, атыстырып, шабыстырып, өзіне жүгіндіретін болды. Олжаға қызықтырып, қазақтың қанындағы ескі ауруын қоздырып, айналасындағы көршілерімен елді жау қылып қойып отырып, елді биледі.
Ар - намысты сатып, күшті көршіге сүйеніп, қара бұқараны қорқытып биледі. Осының бәрі қолынан келмеген күйде елге бағынып, билердің айтқанын істеп отыратын еді. Елді тәсіл мен ұстауға қолынан келмеген, бірақ билерге бағына алмаған хандарды хан талау деп, ел талап алып, қуып жіберетін еді не өлтіретін еді (Бұрындық, Тайыр, Нұралы, Есім, Арыстан).
Біздің білуімізше, елді көршілермен жауластырып ұстаған Еңсегей болы Есім хан, Салқам Жәңгір. Бөтендерге бағынып, күштіге сүйеніп, елді қорқытып ұстаған Сығай хан, Әбілқайыр хан, Әбілқайырдың тұқымынан шыққан хандар, Абылайұлы Уали хан, Әлмәмбет хан. Билердің дегеніне көніп елді ұстаған Әз Тәуке хан. Жоғарыдағы әдістердің бәрін қатар жұмсап, ел ұстаған Абылай хан. Қалмақтан жеңіліп ақтабан шұбырындыға тап болған елдің бөтендермен жауласуға күші көп келмейтін болды. Қалмаққа бағынған қазақ бағынып қала берді де, құлдықтан құтылғандардың өз арасында күшті бүліншілік пайда болды. Ұлы хан қалмақтың қол астында қалған соң, қалған елге ұлы хан болғысы келген хандар көбейді. Әбілқайыр, Қайып, Сәмеке ұлы хан болғысы келіп қатар шықты. Бұлардың қайсысы да бір ауыздан елді тегіс соңына ерте алмады. Әбілқайырға елді қорқытып алып хан болудан басқа жол қалмады. Елді қорқыту үшін Әбілқайыр орыс патшасына бағынбақшы болды. Осы уақытта елдің билері екі айырылды. Бір бөлек билер басы арғын Жәнібек, табын Бөгембай болып соңына ерген елдермен хан жағына шығып кетті. Ел бөлініп қоныс аударған уақытта күшті рулардың аз руларға жәбірі көбейеді. Қоныстың да жайлысы күштілерге тиеді. Орта жүзден бөлініп кеткен аз ғана арғынға бүліншілік заманда теңдік аз тисе керек, қоныстың жайлысы екі бастан тимейді. Кіші жүздің ішінде аз болған жетіру да, жетірудің ішінде табын да Жәнібектің арғыны секілді күйде еді. Бұларға Кіші жүзді билеу үшін, еліне жайлы қоныс алып беру үшін Кіші жүздің билерінен сырт бір күш керек болды. Орыс үкіметі жәрдем беріп, Әбілқайыр айбарлы хан болса, бұларға іздегені табылғандай болды. [11.114 б.]. Сондықтан бұлар бастан - аяққа дейін Әбілқайырды, Әбілқайырдың тұқымын сүйеп кетті.
Бұлар дегеніне жеті. Әбілқайыр айбарлы хан болды. Жәнібек пен Бөкембай Кіші жүзді биледі. Арғын мен жетіру (табын) жайлы қоныс та алды, орысқа, ханға арқа сүйеп, күшті рулардан жарытып жәбір де көрмеді. Бірақ Кіші жүз еркінен айырылды. Әбілқайырдан бастап хан табы күшейе бастады. Патша үкіметі ханға зор сүйеу болды. Орыстың әскері елді ханға бағындыруға үлкен құрал болды. Ханға қарсыларға өбежек болды. Сый-сыйапатқа тартылған Жәнібек пен Бөкембайдың үлгісі басқа билердің назарын аударды. Ханды қолдаған билер көбейе бастады.
Бұқара халықтың тілеуін тілеуден гөрі ханның тілегін тілеген билерге ұнамды келді. Салық көбейді, ел аралаған әскердің, төрелердің, билердің жәбірі көбейді. Биді хан тағайындай бастағаннан кейін, қара бұқара халықтың жағдайы тіпті нашарлады. Хантөреге хан қолдаған билерге беріліп, қара бұқарада қарап қалмады, олардың қарсылығын арттырды. Таршылықтың түбі патша үкіметінде екеніне түсініп, қара бұқара орысқа қарсы шықты. 1731 жылдан 1870 жылға дейін екі таптың күресі болды. Олардың бірі - алдымен хан, содан кейін патша үкіметі, содан кейін жергілікті тұрғындар, билер. Екіншісі-қара халық. Ақыр соңында қара халық жеңіліп кейін шегіне бастады. Қазақ хандығы ХІХ ғасырдың ортасына дейін өмір сүрсе де, Әбілхайырдан бастап, қазақ хандары патша үкіметінің қолында ойыншық болған. Сондықтан Кіші жүздің 1731 жылдан бастап Хан, сұлтандар немесе орыстар болсын, барлық көтерілістерін патша үкіметіне қарсы көтеріліс деп атаған жөн. Халықтың аузындағы сөздерге қарағанда Исатайдың өз басының көпті ертетін қасиеттері болған. Жауда жанын аямады. Жауласса қалың қолдың алдында, қашса артында болды. Көптің арызын айтамын деп айып тартты. Халықты аяп, қан төкпеймін деп, Орданы қамағанда алданып қалды. Жайықтан өтерде орысты өзі қамап тұрып, жолдастарын аман - есен өткізіп болған соң ғана өтті. Жортуылға өзі жүрді. Жолдастарын жауға тастамаймын деп барып өлді.
Халық үшін Исатай үй ішін, туған - туысқандарын садақаға берді. Екі баласы, бір қатыны соғыста өлді. Екі баласы, бір қатыны жаудың қолына түсіп, айдауда шіріді. Ағайындары шабылды, тұтылды. Тырнақтап жинаған мал - мүлкі, бүтін қара орман дүниесі жаудың қолында қалды.
Жәңгір ханға кәдірлі елдің билері бірнеше рет ханмен бітіремін деп, араға түссе де Исатай болмады. Халықтың тілегін орындамаған ханмен бітім болмайды деді. Оралдағы орыстардың ішіндегі тамырлары да, Оралдың одаманы Покатили де, Орынбордың жандаралы Перовскийдің өзі де бірнеше рет шақырып, дегеніңді істеймін деп, уәде берсе де, сөзіне ермеді, өзінің дұрыс деген жолымен кетті. Қанды көйлек жолдасты сары алтындай сақтаған Исатай еді. Жолдасы Махамбет батырдың сөздерінен, ел ішіндегі әңгімелерден Исатайдың көпті бастауға ылайық мінездері анық көрінеді.
Исатай - нағыз батыр. Орынсыз мақтанның батыры емес, керек орынды батыр. Махамбеттің байекеге айтқан сөзіндей қазақ арасында еш уақытта ханға сөз айтылған емес. Махамбет - Исатайдың шәкірті әрі ең жақын серігі болды. Исатай би ішінде көп сөйлемейтін сабырлы адам болды. Керек жерде, орында шешендікпен сөйлейтін. Исатайдың шешендікпен айтылған сөздеріне, хандарда, билерде ешкім жауап бере алмай ұялып қалатын.
Ораза ұстап, бес уақыт намаз оқып, дұға-тілектерін қалдырмайтын нағыз тақуа адам болған. Көптеген қара халықпен қалың бұқараның тіпті, ханның жанындағы билер мен жантайшаптарына бұл үлкен сын еді. Бұл да жас Исатайдың жақсы қасиеттерінің бірі әрі үлкен сапасы болды. Исатай өте ақылды, сөзге шешең, елді алдап-арбап, қулық жасау дегенді мүлде білмейтін. Мұның бәрі жас Исатайдың өтн әділетті болғанының бір көрінісі. Ханмен жауласып жүргенде Исатай Бөкейліктегі беріштің Жақсымбет деген биінен ақыл сұрай барады. Ханға қарсылығыңды қой, орысқа әлің келмейді, босқа елді бүлдіресің, Жәңгір ханмен келістіріп, өз басыңа түрлі даража алып берейін дегенде, Исатай тас талқан болып ашуланып көнбейді. Тілін алмаған Исатайға кетерде берішке тиме, ауылың ғой Жайыққа тиме, үйің ғой, жеңіле қалсаң бұлар қорғаның болар деп, Жақсымбет би өз руын қорғап сөз айтады. Жақсымбеттің ақылын Исатай алмады. Мынау өз руым, мынау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Халықаралық Тараз инновациялық институты
ӘӨЖ94(574): 20 Қолжазба құқығында
ОМЫРАЛИЕВА АСЕЛЬ САРСЕНБЕКОВНА
1836-1838 ЖЫЛДАРДАҒЫ ХАЛЫҚ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ТАРИХЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
7М02201 - ТарихБілім беру бағдарламасы
Тараз, 2022
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Халықаралық Тараз инновациялық институты
Қорғауға жіберілді
_____________________
кафедра меңгерушісі
_______________ ____________
__________________ж.
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ МАГИСТРЛІК ЖОБА
тақырыбы:
1836-1838 ЖЫЛДАРДАҒЫ ХАЛЫҚ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ТАРИХЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
7М02201 - Тарих білім беру бағдарламасы бойынша гуманитарлық ғылымдар магистрі академиялық дәрежесін алу үшін (ғылыми-педагогикалық бағыт)
Жоғары оқу алғаннан орнынан кейін кейінгі_____________________ А.Е. Сарсенова
білім Абылайхан беру қазақ орталығының халқының тарихында жетекшісі кемеңгер (қолы) мемелекет (аты-жөні)
Ғылыми жетекшісі,
PhD______________________ Ж.Ж Кумганбаев Ж.Ж.__
(қолы) (аты-жөні)
Магистрант____________ А.С. Омыралиева
(қолы) (аты-жөні)
Тараз, 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1836-1838 ЖЫЛДАРДАҒЫ ХАЛЫҚ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ТАРИХЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Исатай мен Махамбет бастаған шаруалар көтерілісінің себептері, барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2. Исатай-Махамбет көтерілісі қалай зерттелді ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 15
2. 1836-1838 жылдардағы халық-азаттық қозғалысы туралы 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейінгі зерттеулер.
2.1. Ұлт-азаттық көтерілістердің туу себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..27
2.2. XIX-ғасырдың II- жартысындағы Кіші жүз жеріндегі ұлт-азаттық қозғалыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
1836-1838 ЖЫЛДАРДАҒЫ ХАЛЫҚ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫС ТАРИХЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖАҢА КЕЗЕҢДЕ 1920-1990
3.1. 1920-1940 жылдар аралығындағы зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..54
3.2. 1940-1990 жылдары жарияланған еңбектерде 1836-1838 жылдардағы халық-азаттық көтерілістің баяндалуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..74
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. 1836-1838 жылдары Бөкей хандығында аса ірі халық-азаттық көтерілістерінің бірі болып өтті. Ол көтерілістің басты себебі жердің жетіспеушілігі еді. Мәселен, Ішкі Ордадағы 20 мыңға жуық отбасы шаруашылығы жер тапшылығынан зардап шекті. Ең жақын шұрайлы жерлердің бәрін де ірі помещиктер мен байлар өзара бөлісіп алып қойған болатын. Қатардағы қарапайым қазақтар жерді солардан жалға алып пайдаланды. Қазақ ақсүйектері орыс помещиктерінен жалға алған жерлерді өздерінің жеке қалауы бойынша қазақ ауылдарына көтеріңкі қымбат бағаға тағы да қайыра жалға беріп отырды. Сөйтіп, қазақтардан әр түрлі айыппұлдар мен алым-салықты еселеп алып тұрды.
Ресей помещиктері Юсупов пен Безбородконың Каспий теңізі жағасында көлемі орасан зор жер телімдері болды. Жайық әскери кеңесі Үлкен және Кіші Өзен бойындағы және Қамыс-Самара көлдерінің төңірегіндегі жерлерді өз пайдасына басып алды. Жайық бойындағы жерлерді Жайық қазақ әскерлері иемденді. Қазақтардың кесіп өтіп, жағалаудағы жайылымдарды пайдалануына қатаң тыйым салынды. Далалық қазақтар ішкі жақ бетке, ішкі жақ қазақтары далалық сыртқы жақ бетке өте алмады. Жердің жеткіліксіздігі салдарынан қазақтар жерді Астрахан губерниясының шаруаларынан, Жайық қазақтарынан, жер иеленуші ірі помещиктер мен қазақ байларынан қымбат бағамен жалға алып пайдалануға мәжбүр болды. Жәңгір хан тарапынан салынатын алым-салық түрлері де еңсені езіп жіберді. Ол өз жеке басының пайдасына жинап алынатын бірыңғай салық түрін енгізді. Патша үкіметі ханның өзі жасап алған фискальдық қаржы жүйесіне араласпады.
1836 жылы халық көтерілісі басталды. Оның қозғаушы күші қатардағы бақташы қазақтар болды. Көтеріліс туының астына бірқатар старшындар да жиналды. Сұлтандар мұның ақыры не болар екен деп, әліптің артын бағып, бейтарап қалды немесе көтерілісшілерге қарсы шықты. Халық көтерілісін елге белгілі беделді батырлар Исатай Тайманұлы (1791-1838) мен Махамбет Өтемісұлы (1803-1845) басқарды. Оның екеуі де беріш руының жайық атасынан болатын.
Исатай Тайманұлы 1791 жылы дүниеге келген. 1808 жылы Жайықтың сол жағалауында қатты ашаршылық болған кезде оның руы жақсы жағдай іздеп, Ішкі Ордаға өтіп кетуге мәжбүр болған еді. Исатай 21 жасында өз руының жайық атасына старшын болып тағайындалады. Ол өз қандастарының арасында орасан зор бедел мен сый-құрметке бөленді.
Исатай Тайманұлының ең жақын серігі ақын Махамбет Өтемісұлы болды. Ол татар және орыс тілдерін жақсы білетін. Біраз уақыт Орынбор қаласында тұрған. Махамбет Өтемісұлы белгілі орыс жазушысы әрі этнографы В.Дальмен жақсы таныс болды. В.Даль Орынбор генерал-губернаторының жанындағы ерекше тапсырмалар жөніндегі шенеунік қызметін атқаратын. Махамбет саяхатшы ғалым Г.С. Карелинмен де тығыз қарым-қатынас жасап тұрған. Г.С. Карелин әр кездері Ішкі Ордада және Орынборда қызмет істеген болатын. 1836 жылғы ақпанда көтерілісшілер Жәңгір ханға қарсы ашық шабуылға шықты. Мұның басты себебі Исатай Тайманұлының Хан ордасына қыр көрсетуі болды. Ол ханның шақыруына барудан үзілді-кесілді бас тартты. Оның үстіне, өзіне қарасты ауылдарды қыстаудан көшіріп алып, көтерілісшілердің үлкен жасағын топтастырды. [1. 7-8 б.]
1836 жылғы көктемде көтерілісшілер қосынына Қарауылқожа Бабажанұлы бастаған қарулы хан жасағы жақын келді. Оған қарсы Исатай Тайманұлы жақсы қаруланған 200 жігітті өзі бастап шықты. Ол қолына ту ұстап шығып еді. Қарсыласын жекпе-жек шайқасқа шақырды. Бірақ Қарауылқожа Бабажанұлы да, оның төңірегіндегілер де жекпе-жек шайқастан бас тартты, батырдың ұсынысын қабыл алмады. Хан жасағы үлкен шайқасқа шығуға бата алмай шегініп кетті. Көтерілісшілер өздерінің қосынына қайтып оралды. Исатай Таймановтың көтерілістің басшысы ретіндегі атағы бүкіл Кіші жүзге мәлім болды.
Жәңгір хан мен оның төңірегіндегілер Исатайға жала жабуға көшті. Бір барымта кезінде сойылға жығылып қаза тапқан бір жылқышы қарттың өліміне Исатайдың және оның адамдарының қатысы бар дегенді дәлелдеуге тырысты. Исатай Тайманұлы бұл жаланы Жәңгір ханның келісімімен Қарауылқожаның ұйымдастырғанын жақсы түсінді. Қарауылқожаның үстінен Жәңгір ханға шағым түсіру ұйғарылды.
1836 және 1837 жылдары шағым мен петиция беру арқылы Исатай Тайманұлы Жәңгір хан және оның төңірегіндегі жандайшаптарды қалың көпшіліктін көз алдында әшкерелемек болды. Шағым-петиция жолдау жаппай наразылық шеруіне ұласты. Мұндай алғашқы шеруге 1836 жылы өте көп адам қатысты, Жәңгір хан халықтың қаһарынан шошып кетті. Исатай батыр халық қалың жиналған Толыбай шатқалында өз өтінішін табыс етті. Жәңгір хан оның айтқан талаптарын түгел тындап шығып, қордаланып қалған проблемаларды 12 күннің ішінде шешуге уәде берді. Бірақ ол уәдесінде тұрмады. Сөйтіп Жәңгір хан халық алдындағы беделінен айырыла бастады.
1836 жылдың күзінде Исатай Тайманұлы әр түрлі рулардың ауылдарын аралап жүріп, Жайық қазақ әскерлерінің иемденіп отырған жерлерін өз беттерінше тартып алуға шақырды. Көтеріліс көсемінің халық арасындағы беделі мен абыройы күн санап арта берді. Көтерілісшілер хан жасағына есеңгірете тойтарыс берді. Ханның төңірегіндегі жандайшаптардың бірі би Б. Құдайбергенұлы серкеш руының қазақтарына шабуыл жасады. Серкештер көтерілісшілердің жағында еді. Исатай серкештерге шабуыл жасағандарды жазалау үшін құрамында 270 сарбазы бар қарулы жасақты жұмсады. Олар әлгі бидің ауылын шауып, толық күйзелтіп кетті.
1837 жылдың бас кезінде көтерілісшілерге байбақты руының беделді старшыны Жүніс Жантеліұлының қолы келіп қосылды. Енді көтеріліс аумағының шекарасы кеңейе түсті. Көтерілісшілердің қатары да ұдайы арта берді. Көтеріліс ауқымынан қауіптенген Орынбор шекара комиссиясы Исатай Таймановты ұстап алып, ісін сотта карауға тапсырма береді. Бұған қарсы көтерілісшілердің басшысы генерал-губернатор В.А. Перовскийге шағым жасады. Өлке басшысының қазақтарға деген көзқарасы жаман емес еді. Бірде үйлену тойын өткізіп жатқан қазақтарға шабуыл жасап, тонап кеткені үшін Перовскийдің жүзбасы Бухматов пен бір топ қазақты мың адамдық саптың ортасынан өткізе дүре соққызып, оларды әскери қызметтен біржола қуып жібергені белгілі болатын. Бірақ ол өлке билеушісі ретінде патша үкіметінің отаршылдық саясатын жүргізді.
Исатай батыр оған жолданған өтініш-шағымында былай деп жазды: Біздің өтініштеріміз бен шағымдарымызға ешкім де құлақ аспайды. Біздің мал-мүлкімізді талан-таражға салып, тонап кетеді. Сөйтіп біз император тақсырдың қол астына адал ниетпен берілгендігіміз жөнінде ант қабылдаған бола тұрсақ та, күн сайын қорқынышты үрей кешеміз.
1837 жылдың жазы мен күзінде көтерілісшілер ірі байлардың ауылдарына шабуылды күшейтті. Сол жылы күзде құрамында 200 сарбазы бар жасақ Қарауылқожа Бабажанұлының ауылын шауып, құл-талқан етіп кетті. 50 адам, соның ішінде 2 сұлтан тұтқынға алынды. Көтерілісшілердің елеулі күші бірте-бірте Хан ордасына жақындап келе жатты. Көтерілісшілер Жәңгір ханды жақтаушылардың мал-мүлкі мен шұрайлы жайылымдарын басып алумен болды.
Көтерілісшілер Астрахан губерниясы Чернояр уезінің аумағын да басып өтті. Онда қалмақтар мен қарақалпақтардың және татарлардың ауылдарына шабуыл жасап, талқандап кетті.
Көтерілісшілердің келесі бір шағын жасағы Балшықты қамалы маңында сұлтан Медетқали Шоқаұлының ауылын шауып кетті. Сұлтанның дүние-мүлкі мен малын олжалады.
Зерттеу жұмысының алға қойған мақсаттары мен міндеттері.
Зерттеу жұмысында патшалық Ресей және Кеңестік кезеңдегі тарихшылардың халық азаттық қозғалыстың ақиқатын бұрмалау себептерiн бүгiнгi күн тұрғысынан тарихшылардың сонғы жылдары жарық көрген ғылыми еңбектерiне сүйене отырып ашып көрсетуді мақсат еттім. Сонымен қатар, патша өкіметі кезіндегі және кеңестiк тарихшылар ұлт-азаттық қозғалыстарды жеке-жеке, бiр-бiрiмен байланысы жоқ, кенеттен болған оқиға ретiнде керсетiп келдi. Сонғы жылдарда жарық көрген зерттеушiлердiң еңбектеріне сүйене отырып, ұлт азаттық қозғалыстардың, атап айтқанда, Исатай мен Махамбет бастаған көтерiлiстердiң бiр-бiрiмен және басқа көтерiлiстер мен тарихи сабақтастығын ашып көрсетуді мақсат етiп отырмын.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негіздері.
Тәуелсiздiк тағы бір саласы - рухани тәуелсiздiк. Кешегі кеңес заманында социалистік идиологияның құлы болған зиялы қауым, тарихшылар ендi жаңа мұраттар iздеуде. Елiмiздiң тарихын қайта қарап, обьективтi түрде жазуда. Сол сияқты мен де өзектiлiгiне орай "Кiшi жүз жерiндегi халық - азаттық козғалыстар тақырыбын зерттеу жұмысыма арқау етiп алдым. Патшалық Ресейдің отары болған кезеңде және Кеңес өкіметі тұсында жазылған еңбектерде де халық-азаттық қозғалыстардың шынайы тарихи бағасы берiлмеді. Диссертациялық жұмысты жазуға тарих ғылымында бұрыннан белгілі тарихилық, жүйелік және Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің тарихын жаңаша көзқараспен жазу, қалыптасқан объективтік және сыншыл талдау мен сараптау принципі алынды. Жұмысты жазу барысында нақты-тарихи, талдау, жинақтау және қорыту әдістері, сонымен қатар логикалық әдістер қолданылды. Өткен ұрпактардың жалпы ұлттық биiк мұраттар жолында жүрiп өткен жолын, осы жолда жиған мол тәжiрибесiн, жеткен жетістіктерi мен жiберiп алған қателіктерін ой таразысынан өткізу - отандық тарихтану ғылымының негізгі міндеттерінің бірі. Өмiр сұранысына сай жоғарғы ғылыми теориялық және методологиялық тұрғыдан жазылған тарихи зерттеу жұмыстарының қоғамның тарихи санасы мен тағылымының қалыптасуына, мемлекеттік идеологияға ықпалы зор.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Жұмыстың деректік негізі Кеңестік және Тәуелсіз Қазақстан кезеңінде жарық көрген барлық зерттеу жұмыстары, баспасөз және құжаттық жинақтардағы материалдар болып табылады. Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым, Қазақстан тарихы: Аса маңызды кезеңдері мен ғылыми мәселелері дерек көздері ретінде алынды. Көтерiлiс туралы зерттеулердiң деректік негіздері ауызша тарихнама мен халық жадында сақталған мәліметтермен толыға түсті. Өткен ғасырдың 20-30-жылдары Ы.Шерековтың, А.Маметовтің, Т.Байшеркешовтің шығармалары мен iзденiстерi, жазушылар К.Жумалиевтiң, Б.Аманшиннiң. Ә.Сарайдың еңбектерiнде жалғасын тапты. Бұлардың жұмыстарында мұрағат материалдарын да пайдалану да сезіледі, бірақ олардың басты кемшiлiгi салыстырмалы талдаудың, яғни деректердi iшкi, сыртқы сынға алудың аздығы болды. Яғни, аталмыш авторлар еңбектерiнiң ғылыми анықтама аппаратымен жабдықталуы оларды тарихнамалық тұрғыдан талдауды көрсетеді.
Диссертациялық жұмыстың маңыздылығы. Тарихнамалық зерттеудiң маңызды бөлігі болып табылатын теориялық методологиялық мәселелер қазақ көшпелi қоғамының формациялық табиғаты және Ресейдегі азаттық қозғалыстың бiрлiгi, оны құрайтын орыс пролетариатының әлеуметтік күресiнiң шаруалардың аграрлық және орыстан басқа халықтардың халық -азаттық қозғалысының бiр арнада дамытқаны, олардың тұтастығы туралы концепция эволюциясына сәйкес өзгерiп отырды. Кеңес дәуiрiнiң бар кезеңiнде де, Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған көтеріліс қазақ қоғамында таптық қайшылықтардың болғандығының айқын белгісі, яғни Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауына берік алғы шарттары болғандығы туралы идея аясында баяндалады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстандағы халық-азаттық қозғалысының, оның iшiнде Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған көтерiлiстiң тарихнамасы толық зерттелдi. Зерттеліп отырған тақырыпқа қатыстылығы жөнiнен Ғ.Д.Мұхтарованың XVIII ғасырдың соңғы ширегі XIX ғасырдың 70-жылдарындағы қазақ халқының халық - азаттық күресі деген кандидаттық диссертациясын және осы тарихнамалық проблема бойынша жарияланған мақалалары бар [2.]. Көтерiлiс жөнінде және Бөкей хандығының тарихы жөнiнде құжаттар жинағы жарық көрдi [3. 347 б.]. Осыған қарамастан Бөкей хандығының тарихы жинағының алғы сөзiнде аталмыш көтерiлiс жай ғана қарсылық қозғалысы болды деген пiкiр жалғастырылады [4. 171 б.]. Отандық тарихнамада орын алып келе жатқан кейбiр қайшылықты пiкiрлер мен Махамбет Өтемісұлының туғанына 200 жыл толуына байланысты өткiзiлген ғылыми-теориялық конференциядағы баяндамаларда да 1836-1838 жылдардағы халық қозғалысы туралы тың ойлар ортаға салынды [5. 27-28 б.]. Мұның өзi де 1836-1838 жылдары Бөкей ордасында, кейiн Жайық өзенiнiң азиялық бетiнде орын алған Исатай мен Махамбет бастаған көтерiлiстiң барысы, заңдылықтары мен ерекшелiктерi, сипаты мен оның қазақ қоғамына тигізген ыкпалы, Халық-азаттық қозғалысындағы орны мен рөлiн бiр жарым ғасырдан астам уақыт зерттеп келе жатқан тарихшылар, этнологтар, географтар, жазушылар мен басқа да авторлардың еңбектерiн бiр арнаға түсiрiп, олардың iзденiстерiнiң теориялық методологиялық негiздерiн анықтауды, арнайы жүйелі зерттеуді қажет етті.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Махамбет пен Исатай бастаған көтерілістің себеп-салдары, қозғаушы күші, нәтижесі, тарихи маңызына тоқталу. XIX ғасырдағы қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысында атқарған рөліне түсінуге жетелеу.
Өз елімізді бабаларымыз сияқты елін қорғауға, ерлікке, Отанын құрметтеуге, туған халқының дәстүріне деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу, Отан тарихын зерттеу, жан-жақты жеке тақырып ретінде қарастырылуынан туындайды. Кеңестік жүйе кезеңіндегі саяси халық - азаттық көтеріліс себептерінің зерттелу деңгейі анықталады. Тәуелсіз Қазақстанда халық - азаттық көтерілісі тарихи зерттеулерден көрініс табуына баға беріледі.
Зерттеу жұмысының ғылыми-қолданбалық құндылығы 1836-1838 жылдардағы халық - азаттық қозғалысының зерттелуі халқының қамын ойлаған қазақ зиялылары елінің еркіндікке жету жолында қандай кезеңдерден және қиыншылықтардан өткендігін түсінуге мүмкіндік береді. Сондықтан да ізденіс нәтижелерін XX ғасыр басындағы Қазақстан тарихы баяндалған оқулықтарда, арнаулы курстарда, семинар сабақтарында қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, қорытынды бөлімдермен қатар үш тараудан және пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен тұрады.
1836-1838 жылдардағы халық-азаттық қозғалысының тарихының мәселелері
1.1. Исатай мен Махамбет бастаған шаруалар көтерілісінің себептері, барысы
Тайманұлы Исатай (1791-1838) - саяси жетекші, жанқияр қолбасшы, Батыс Қазақстандағы 1836-1838 жылдардағы халық көтерілісінің Халық қаһарманы. Кіші жүз Байұлының Беріш руынан.. Жоңғар шапқыншылығы кезінде атағы шыққан Ағатай батырдың ұрпағы. Халық батыры Исатай Тайманұлы 1791 жылы Атырау облысы, Қызылқоға ауданы, Тайсойған құмындағы "Тайман жалы" деген жерде дүниеге келген. Есентемір руының Тағаш бөлімінен шыққан Исатайдың анасы. Төртінші атасының аты Исатай Тайманұлы Ағатай (Тайман-бегали - Боқай-Ағатай) қалмақтарға қарсы соғыста көрсеткен ерлігі үшін Беріш руының ұраны болды, жас кезінде оған қамқор болған Исатайдың әкесі, Тайманның ағасы - Жабал Бегәліұлы. 1808 жылы Бегәлі ауылы Жабал бастаған Орал арқылы Бақсай бекінісіне өтіп, Бөкей ханның қарамағына кіреді. Орыс ханы, саясаттан хабары бар, халық алдында беделді Жабалды Беріш ауласында старшина етіп қойды. Жабал қайтыс болғаннан кейін, оның орнына старшина етіп ИСАТАЙ Тайманұлын қоюды сұрап, хан Бөкей 1812 жылы 12 наурызда Орынбордағы Шекара коммссиясына ұсыныс жасайды. [6. 322-324 б.]. 1813 жылы қарашада шекара комиссиясы Бөкей ханның ұсынысын растады және әскери губернаторға құжаттар жіберді. Генерал-губернатор Г.С.Волконский 1814 жылы 12 қарашада Исатайдың лауазымға тағайындалуы туралы құжатқа қол қойды. Есейген шағында Исатайға елдің істеріне ерте араласқан қайын ағасы Жабай Бегалин көп көмектеседі. Ол кісі орысша оқыған, әжептеуір сауаты бар адам болған, старшын қызметін атқарған. Ол қайтыс болғаннан кейін оның орнына Бөкей хан Жабайдың тәрбиесін көрген Исатай старшинасы болып тағайындалып, Орынбор шекара комиссиясымен бекітілді. Күн санап ел арасында беделі асып бара жатқанын көре алмаған хан төңірегіндегілер оның беделін түсіру үшін түрлі жала жауып, ханға шағыстырып бағады. Нәтижесінде 4-5 жыл ішінде старшина Өтеміс Құлманиязовты тонады, екіншісінде кісі өлтіргені үшін деп,-түрмеге қамады. Біріншісінде, ол ақша беріп, екіншісінен-Орынборға конвойымен айдалып бара жатқанда қашып құтылады. Бұл кезде Қазақ хандығының ішкі істеріне тікелей қатысқан орыс отарлаушылары қазақтардың құнарлы жерлерін басып алып, оларды сыртқа қуады. Орал казак орыстары Жайық бойын иемденіп алады. Мұндай қысымшылықты Исатай ақсақалы беріш тайпасы да көреді. Осы уақытта Жәңгір хан бүкіл Орал бойынша тайпаларды бөліп, бірін қайын атасына, екіншісін саудагер Қарауылқожаға бөліп, халыққа зорлық-зомбылық көрсеткен шаруалардың ашуын туғызды. Исатай ханнан Қарауылқожаның билігіне озбырлыққа тыйым салуды талап етеді. Жауап ретінде хан бес жүз әскерімен Қарауылқожаны жіберіп, Исатай 200 жігітпен қарсы алады. Ол оянғанда Исатайдың батыр жігіттерге қабілетті емес екенін түсініп, Қарауылқожаға оралады. Осыдан кейін Каспий жағалауындағы халық Қарауылқожа мен Балқы биге бағынудан қашып, Исатай мен Махамбеттің төңірегіне тұс тұстан келіп жинала бастайды. 1836-1837 жылдары Бөкей ордасындағы шаруалардың феодалдық қанауға және патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы көтерілісі басталды. Көтерілісті Исатай мен Махамбет басқарады. Көтеріліс бүкіл халықты қамтиды. 1837 жылдың қазан айында Исатай 2000 жауынгермен бірге хан ордасын қоршауға алды. Бірақ көтерілісшілерге қосылғанына қарамастан, Исатай бірден Орданы ханнан кеткісі келмейтін биліктердің ықпалымен басып алмады және ханмен және орыс полковнигі Геккамен пайдасыз келіссөздер жүргізуге уақытты жіберіп алды. Осы уақытта ханға көмекке жіберілген орыс казак отрядтары Ордаға жетті.
Қараша айында Тастөбе орнында шешуші шайқас өтеді. Қанша қаһармандықпен күрессе де, көтерілісшілер орыс отты қаруларына төтеп бере алмай, жеңіліске ұшырайды. Көтеріліс аяусыз Жазалаушылар. Тұтқындар 500-ден 2000-ға дейін дірілдеп, Сібірге айдалады.
Аман қалған жауынгерлерімен Исатай Оралдан өтеді. 1838 жылы Исатай Баймұхаммед сұлтанның ордасына шабуыл жасап, Хиуа ханы болуды жоспарлаған Қайыпқали сұлтанмен уақытша шарт жасасты. Бұл шайқаста Исатай жаудың қоршауына шабуыл жасайды. Бөкей хан Каспий теңізінің солтүстік жағалауындағы Қарақамыс, Құйған, Торғай, Байсары кеме жүзетін аралдарын Исатайдың басқаруына береді. Осылайша, әділ Исатай бала кезінен даңқты, шешен, бірбеткей, өжет ақылды болып, елді басқарып, Ордадағы беделді адамдардың бірі болған Беріш руының старшинасына айналады. Хан тапсырмасымен ол Петербургке бара жатқан Бұхар елшісін Сарайшықта қарсы алып, Астраханьға дейін қасына ереді. Орынбор шекара комиссиясының бастығы генерал Генстің Ішкі Ордаға сапары кезінде оның жанында болады. Дегенмен, жас және ең бастысы Исатайды көре алмайтындар көп. 1818 жылы ИсатайТайманұлы Сарайшық түрмесіне қамалды. Алыңыз, 20 мың рубль беріңіз және оны түрмеден босатыңыз. 1824 жылы Исатай қайтадан тұтқындалып, Орынбор түрмесіне қамалды, онда Ішкі Ордадағы қара халықтың мұқтаждықтарын қорғады, сұлтандар мен биліктердің әділетсіздігін, зорлық-зомбылығын әшкереледі. Бірақ оған тағылған айыптарды дәлелдемей, ол босатылады. Ішкі Ордада Исатай Тайманұлы патша үкіметінің отаршылдық мүддесін жүзеге асырып отырған Жәңгір хан халқының озбырлығына басынан бастап қарсы шығады. Хан, оның қайын атасы Қарауылқожа, сұлтандар мен билер билеген қарапайым халық біртіндеп Исатайдың айналасына жинала бастайды. Оның қол астындағылар Әмір ханға жетпейді, ал Исатай батырға Жәңгір әлі келмейді. Ханның айналасында негізінен торелер, билер, қожалар, молдалар және олардың соңынан ерген аз халық қалады.
Исатайдың Жәңгір ханмен келіспеушілігі 19 ғасырдың 30-жылдарының ортасында шиеленісе түсті. Жәңгір хан 1833 жылдың маусымында Қарауылқожа Бабажановтың қараматы басқармасына Каспий теңізінің солтүстік жағалауындағы 5 аралды беріп, бұған дейін Исатай Тайманұлы басқарған және Исатайды шаруашылық жағынан қолайсыз, суы аз, құммен жабылған елге ауыстырған. Жәңгір хан мен басқа да феодалдардың халыққа қысымы туралы Исатай Тайманұлы бастаған старшиналар тобы Орынбор шекара комиссиясына, тіпті губернатордың өзіне де бірнеше рет өтініш жазды. Бірақ бұдан ешқандай қорытынды жасалмайды.
Әр түрлі алымдардан зардап шеккен, жайылымдық жерлерден айырылған, казак әскерлері мен жергілікті феодалдардың Қос езгісінен әбден шаршап, қару алып, бүлік шығарады. Бұл батыр Исатай Тайманұлының басшылығымен Бөкей хандығында немесе Ішкі Ордада 1836-1837 жылдардағы халық-азаттық көтеріліс болды. Көтерілістің қозғаушы күші негізінен қазақ шаруалары болды. Оның мақсаты Жәңгір ханның халыққа озбырлығын шектеу, шаруалардың жағдайын жақсарту, Қарауылқожаны, Балқы Құдайбергеновті биліктен шеттету, жер мәселесінде белгілі бір келісімге келу болды. Исатай Тайманұлы-Сардар, осы көтерілістің көсемі, Махамбет-батыр жырау, көтерілістің рухын көтеріп, көтерілістің рухын көтерген "(М.Қозыбаев). Жалпы, 1836-1838 жылдардағы халық-азаттық көтерілісі кезінде Махамбет Исатай батырдың трибуна, ақын-жыршы ретінде оң қолы болғаны тарихтан белгілі. 1836 жылы 24 наурызда Манаш елді мекенінің аумағындағы Исатай Тайманұлы ауылын 800 адамнан тұратын Қарауылқожа Бабажанов қоршап алды. Алайда, 200 сарбаздан тұратын Қарауылқожа тобы оларға қарсы келе жатқан Исатайларға шабуыл жасауға бата алмай, кейін қайтуға мәжбүр болды. Бұрын ешкімде ешқандай шағым болған жоқ, ал Қарауылқожаның не істеп жатқанын, ештеңе істей алмайтынын бүкіл Бөкей хандығына таратты. Әр жағынан шаруалар Исатай батырға бағынуға жинала бастайды. 1836 жылғы маусымның соңы мен шілде айының басында И. Тайманұлы бастаған шағын топ ханға халық талабын жеткізу үшін Тасобадан Жасқұсқа аттанады. Исатайлардың жақындап келе жатқан Жолдауын естіген Жәңгір хан Астрахань әскери губернаторынан Орданы қорғау үшін әскер жіберуді сұрайды, сондай-ақ уақыт табу мақсатында Исатайлардың талаптарын білу үшін оларға өзінің сенімді өкілін жібереді. Исатай оған К.Бабажановты, Б.Құдайбергеновті және Исатайдың үлкен ұлы Жоханның қолымен жазылған басқа да талаптарды беріп, кейін қайтып оралды. 1837 жылдың жазында Исатай батыр бастаған көтеріліс бүкіл Бөкей хандығына тарады.
Жәңгір хан мен оның айналасына көңілі толмайтындардың бәрі Исатай маңына жиналады. Келген балалар жылқылармен, азық-түлікпен, қарумен қамтамасыз етіледі. Осылайша, Исатай Тайманұлы белгілі бір тәртіпке сүйене отырып, азаматтық және әскери ұйымның басшысы болады. Бұл сұлтан М.Шөкин ханға "көтерілген шаруалар ешкімге бағынбайды, бірақ бір республиканы білдіреді",- деп жазған уақыт болуы керек.
Тастөбеде ұсталмаған Исатайдың басына тірідей ұстап әкелгенге, 500 күміс ақша тігілді. "Оны өлтірген адамға бұл ақшаның жартысы беріледі", - деп хабарлайды, Егер С.Разин, Е.Пугачев сияқты шаруа соғысының жетекшілері қиын уақытта патша билігіне өздерінің "жолдастары" патша өкіметіне ұстап берген болса, басына қаншама ақша тігілсе де ешкім Исатайды жазалаушылар қолына ұстап бермейді. Керісінше, халық оны және оның сарбаздарын қажетті азық-түлікпен, көлікпен қамтамасыз етті. Соңғы сәттерде де, ол жаяу соғысқан кезде, оның жолдастары Исатайды жаудың қолында қалдырмауға тырысады. Ішкі Ордаға шашыраған көтерілісшілер тобымен бірігуге мүмкіндік жоқ екенін түсінген Исатай Тайманұлы бір топ жолдастарымен бірге жазалаушылардан шегініп, Кіші жүзге өтіп кету үшін, бой тасалай жүріп, Жайықтың қатуын күтті. 1837 жылғы 12-13 желтоқсан аралығында өзінің ескі досы Құрақ Маябасовтың көмегімен Исатай Тайманов бастаған 38 адам бұрқасын желді пайдаланып, Оралдың шығыс бетіне-қазіргі Махамбет ауданындағы Сарытоғай елді мекенінен сәл төмен аудандағы Кіші жүзге бет алды. Олар қараңғылық пен боранның көмегімен арттарынан ілесе қуған казактар мен Баймағанбет сұлтанның адамдарын адастырып үш топқа бөлініп, Тайсойған жаққа бет алады. Өкінішке орай, көп ұзамай, 14 және 24 желтоқсанда Исатайдың әйелі Несібелі, Балдызы Бағлан, балалары Жақия мен Дінібаян (Дүмбиян), барлығы 12 адам жер аударылғандардың қолына түседі. Кіші жүзге көшкен Исатай Тайманұлы бастаған шағын топ мұнда патша өкіметінің отарлық саясатын ұйымдастыруға және сұлтан Баймағанбет Айшуақов бастаған жергілікті феодалдардың қарапайым халықтың езгісіне қарсы азаттық күресін ұйымдастыруға кіріседі. Исатай батыр мен ақын Махамбет Кіші жүзді аралап, шаруаларға патша өкіметінің отаршылдық саясаты мен қол астындағы хандар мен сұлтандардың озбырлығын түсіндіріп, оларды қару алып, азаттық үшін күреске шығуға шақырды. [8. 26 б.]. Осы мақсатта Исатай Махамбетпен бірге Маңғыстауға аттанып, оның билеушісі Қ.Есімов пен күштерді біріктіру туралы уағдаласты, сондай-ақ Хиуа ханы Қайыпқали Есімовке патша әскерлерін тойтару үшін 20 мың әскер беруге уәде берді.
Кіші жүзде көтерілісті ұйымдастыру барысында Исатай батырдың елді біріктірген бас дипломат болғанын көреміз. Мысалы, көтерілістің негізгі ошағы болған әлімдер мен Маңғыстаулық адайлардың арасында ұзаққа созылған алауыздық болды. Көтеріліске қатысқан Адай сарбаздары әлім жеріне келуіне байланысты Исатай әлімдер мен адайларды татуластырды. Маңғыстау адайлары мен түрікмендердің арасында да көптен бері келіспеушілік болады. Ресейдің отарлық саясатына қарсы азаттық көтеріліске аттанған адайлардың тылын қауіпсіздендіру мақсатында Исатай түрікмендермен келіссөз жүргізіп, адайлар мен түрікмендерді де мәмілеге келтіріп, келістіреді. И.Тайманұлы бастаған көтерілісшілерге батыр Жоламан Тіленшиев би Жүсіп Құланов бастаған сарбаздар қосылады. Адай, Шеркеш, Таз, Шөмекей, Табын, Кете руларынан Исатай мен Қ.Есімовтың қоластына 3000-дай адам жиналады.[9.240б.]. Кіші жүздің батыс бөлігінде болған халықтық наразылықтың одан әрі ушығуынан қорқып, Исатай Тайманұлының басшылығымен патша өкіметі оны басуға кірісті. Олай болмаған жағдайда бұл көтеріліс Кіші жүзге жақындап келе жатқан Кенесары Қасымов бастаған ұлт-азаттық көтеріліске ұласып, патша өкіметінің отаршылдық езгісіне қарсы халық-азаттық соғысына айналып кетер еді. Егер оқиғалар нақ осылай өрбіген болса, онда 19 ғасырдың 60-жылдарында Ресей империясының Қазақстанды отарлауының аяқталуы сөзсіз болар еді. Осыны ескере отырып, Орынбор генерал-губернаторы 1838 жылдың шілдесінің басында подполковник Геке бастаған зеңбіректермен қаруланған әскерлерді Исатайға қарсы жіберді. Сонымен қатар, Баймағанбет Айшуақ әскерлері тау қамалынан шығады. Жазалаушылардың екі тобы 10 шілдеде Үлкен Қобда өзенінің жанында кездеседі.
Баймағанбет сұлтан әдейілеп жіберген Балта деген алдаушының сөзіне сеніп қалған аңғал Исатай батыр қасына 500 сарбаз алып, сұлтан Б.Айшуақовтың ауылын шаппақшы болып, негізгі қолдан бөлініп шығады. Жазалаушы әскерлердің келіп жеткендігінен бейхабар Исатайлар тобы 1838 жылғы 12 шілде күні Ақбұлақ өзенінінң жағасында Геке мен Баймағанбет сұлтанның біріккен әскерінің үстінен шығады. Әскер күші жағынан тең емес шайқаста Исатай батыр бастаған көтерілісшілер асқан ерлік көрсетеді. Алайда, бұл жерде де, Тастөбедегідей, ұрыс тағдырын зеңбіректер шешеді. Ат үстіндегі сарбаздар зеңбірек атылған жерлерге қашады. Оқ Исатайдың атына тиіп, ол казактармен жаяу соғысқан. Махамбет пен Үбі Исатайға өз аттарын тосса да, "ат артына мінгесіп, елге күлкі болғанымнан өлгенім артық, одан да балаларымды сақтаңдар, өздерің қашып құтылыңдар",-деп оларды ілгері жібереді. Ақбұлақ өзені жағасындағы алапат шайқаста Исатай батыр да, оның 16 жасар ұлы Оспан да қаза тапты. Осы шайқастың басында Досмағанбет есімді Исатайдың 14 жасар ұлы өзінің тапқырлығының арқасында Махамбетпен бірге жаудың қолына түспестен құтқарылады. 12 шілдеде Исатай батыр қаза тапқаннан кейін көтеріліс одан әрі дами алмады, сарбаздар бытырап кетті. К.Есімов жазадан қорқып, Хиуаға қашады.
Осылайша, 6 айдан аз уақыт аралығын қамтыған, Кіші жүздің бүкіл даласын қамтыған, сарбаздар саны бойынша Бөкей хандығындағы көтерілістен асып түскен Исатай Тайманұлы батырдың басшылығымен өткен халық-азаттық көтеріліс жеңіледі.
Сол күндері басқаша болуы мүмкін емес еді. Көтерілісшілерге хан билігі мен сұлтандар қарсы тұрды, олар жақсы қаруланған, патша үкіметінің арнайы дайындығынан өткен. Көтерілісшілер Қазақстанның басқа аймақтарындағы, соның ішінде К.Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыспен байланыса алмады. Белгілі бір бағдарламаның болжамдылығының болмауы да жеңілістің себептерінің бірі болды. Исатай Тайманов бастаған көтеріліс жеңілді, бірақ ол Қазақстанның батыс бөлігінің Ресей империясы құрамында одан әрі дамуында терең із қалдырды. Бұдан былай жылдан жылға алым мөлшерін арттыруға белгілі бір шектеу қойылды; патша үкіметі көтерілісті қолдаған қазақ ауылдарының старшиналарымен есептесуге тура келді, ішкі Ордада хан билігін жою жеделдетілді. Көтеріліс басшысы Исатай Тайманұлы өзі басынан өткерген көптеген ауыр және қауіпті оқиғаларға табандылықпен қарсы тұрды және өмірінің соңына дейін жауларымен күресті. Тек Исатай ғана "өлгенінше көпті соңына ерте алды" (Х. Досмұхамедов). "Тыныш әлемде,-деп жазды орыс журналисті Н.Савичев, - сіз кейде қара аспанда жарқырап, күліп, жан-жағына отын шашып, көпшілікті таң қалдыратын метеоритті көресіз. Дәл осы метеор-жарқын бейнелі, асыл, терең ойлы, қажымас батыр, халық қамын ойлайтын Исатай". Қазақтың кедей көсемі Исатай Тайманұлының есімі халық жадында мәңгі сақталады. Ақтөбе облысының Қобда ауданында Исатай батырға және оның ұлы Оспанға ескерткіш орнатылған. Атырау облысы Исатай ауданының орталығы Аққыстауда да Исатай батырға ескерткіш орнатылған. Батырдың есімі Атырау қаласындағы орта мектепке, Миялы ауылындағы орта мектепке, Жұмыскер ауылындағы орта мектепке берілген. Батырдың туған жерінде "Тайман жалы" мемориалды тақтасы орнатылып, Аққыстау ауылында батырдың мемориалды мұражайы ашылды. 1991 жылдың қыркүйегінде республикада халық батыры Исатай Тайманұлының 200 жылдығы аталып өтті. Осы мерейтойға орай Қазақ КСР Ғылым академиясы Алматы және Атырау қалаларында ғылыми-теориялық конференциялар ұйымдастырды. Исатай Тайманұлы және оның ұрпақтары туралы "Қазақфильм" киностудиясы "Исатайдың Ақтабан-айға аттануы" деректі фильмін түсірді. Халық қаһарманы Исатай Тайманұлының 200 жылдық мерей тойын өткізу бүгінгі ұрпақтың батыр бабалардың дәстүрлеріне деген адалдығының айғағы болды. Исатай Таймановтың батырлығы қазақ халқының жадында мәңгі сақталады.
Исатай-Махамбет көтерілісі қалай зерттелді
Қазақ халқы көшпелі салтта, ақсақал дәуірінде болды. Қара бұқараның билігі ру бастықтары - билердің қолында болды. Руды билеген билердің өз руынан айырықша тілегі болмады. Қара шаруа мал бағуға лайық шарттар тіледі. Қоныс жайлы болса, ел бейбітшілік болса, малға, адамға түсетін салық аз болса, талас шыққанда әділ билік айтатын ақсақалдары болса - қара халықтың көңілі тыныш болды. Ел билеген ақсақалдар да елдің тілеген тілеп, елдің жоқшысы болды. Ақсақал болу, би болудың өзі елдің сайлауынан болғандықтан, бұлар елден бөлініп кете алмайтын еді.
Сонымен қатар, бұрынғы дәуірінде қара халық арасында жеке сыныптар болған жоқ. "Ақсүйектерден" шыққан руларды біріктіру үшін қазақ халқы ханды сайлайтын еді. Хан рудың көсемдері-билер болып сайланған болар еді.
Хандардың мақсаты - өздерін күшті қылу, халыққа айтқанын істету еді. Хандарға салтанатты болуға елден алым - салғырт керек болды; күшті болуға әскер керек болды; атақ үшін жауласу керек болды, тағы тағысын. Ханның табиғаты қара халықтың тілегіне қарсы болды.
Қазақтың ескі тұрмысында алғашқы кезде таптықты хандық туғызды. Хандар, төрелер, бұлардың нөкерлері, төлеңгіттері бір тап еді. Бірінші таптың тамағы, атақты болуы, күшті болуы секілді тіршілігінің бәрі екінші таппен байланысты болды. [10.17-22 б.]. Сондықтан таптың мақсаты қара халықты қойдай қылып жусатып алып, қосақтап сауу еді, құрай, құрайлап суғарып, оттатып, соғым қылу еді. Қара қазақта мұны жақсы білетін. Сондықтан қазақтың хандары күшті бола алмады. Қара қазақтың жоқшысы болған билер қара бұқараны хандарға ерттеп мінгіздірмеді. Бұлар хандарды жүгендеп ұстады. Жүгенделуге хандықтың табиғаты қарсы. Хандар жүгенді үзуге түрлі тәсілдер құрды. Ру ара дауларды бітірмей, барымта, жанжалды көбейтіп, руларды алжастырып, атыстырып, шабыстырып, өзіне жүгіндіретін болды. Олжаға қызықтырып, қазақтың қанындағы ескі ауруын қоздырып, айналасындағы көршілерімен елді жау қылып қойып отырып, елді биледі.
Ар - намысты сатып, күшті көршіге сүйеніп, қара бұқараны қорқытып биледі. Осының бәрі қолынан келмеген күйде елге бағынып, билердің айтқанын істеп отыратын еді. Елді тәсіл мен ұстауға қолынан келмеген, бірақ билерге бағына алмаған хандарды хан талау деп, ел талап алып, қуып жіберетін еді не өлтіретін еді (Бұрындық, Тайыр, Нұралы, Есім, Арыстан).
Біздің білуімізше, елді көршілермен жауластырып ұстаған Еңсегей болы Есім хан, Салқам Жәңгір. Бөтендерге бағынып, күштіге сүйеніп, елді қорқытып ұстаған Сығай хан, Әбілқайыр хан, Әбілқайырдың тұқымынан шыққан хандар, Абылайұлы Уали хан, Әлмәмбет хан. Билердің дегеніне көніп елді ұстаған Әз Тәуке хан. Жоғарыдағы әдістердің бәрін қатар жұмсап, ел ұстаған Абылай хан. Қалмақтан жеңіліп ақтабан шұбырындыға тап болған елдің бөтендермен жауласуға күші көп келмейтін болды. Қалмаққа бағынған қазақ бағынып қала берді де, құлдықтан құтылғандардың өз арасында күшті бүліншілік пайда болды. Ұлы хан қалмақтың қол астында қалған соң, қалған елге ұлы хан болғысы келген хандар көбейді. Әбілқайыр, Қайып, Сәмеке ұлы хан болғысы келіп қатар шықты. Бұлардың қайсысы да бір ауыздан елді тегіс соңына ерте алмады. Әбілқайырға елді қорқытып алып хан болудан басқа жол қалмады. Елді қорқыту үшін Әбілқайыр орыс патшасына бағынбақшы болды. Осы уақытта елдің билері екі айырылды. Бір бөлек билер басы арғын Жәнібек, табын Бөгембай болып соңына ерген елдермен хан жағына шығып кетті. Ел бөлініп қоныс аударған уақытта күшті рулардың аз руларға жәбірі көбейеді. Қоныстың да жайлысы күштілерге тиеді. Орта жүзден бөлініп кеткен аз ғана арғынға бүліншілік заманда теңдік аз тисе керек, қоныстың жайлысы екі бастан тимейді. Кіші жүздің ішінде аз болған жетіру да, жетірудің ішінде табын да Жәнібектің арғыны секілді күйде еді. Бұларға Кіші жүзді билеу үшін, еліне жайлы қоныс алып беру үшін Кіші жүздің билерінен сырт бір күш керек болды. Орыс үкіметі жәрдем беріп, Әбілқайыр айбарлы хан болса, бұларға іздегені табылғандай болды. [11.114 б.]. Сондықтан бұлар бастан - аяққа дейін Әбілқайырды, Әбілқайырдың тұқымын сүйеп кетті.
Бұлар дегеніне жеті. Әбілқайыр айбарлы хан болды. Жәнібек пен Бөкембай Кіші жүзді биледі. Арғын мен жетіру (табын) жайлы қоныс та алды, орысқа, ханға арқа сүйеп, күшті рулардан жарытып жәбір де көрмеді. Бірақ Кіші жүз еркінен айырылды. Әбілқайырдан бастап хан табы күшейе бастады. Патша үкіметі ханға зор сүйеу болды. Орыстың әскері елді ханға бағындыруға үлкен құрал болды. Ханға қарсыларға өбежек болды. Сый-сыйапатқа тартылған Жәнібек пен Бөкембайдың үлгісі басқа билердің назарын аударды. Ханды қолдаған билер көбейе бастады.
Бұқара халықтың тілеуін тілеуден гөрі ханның тілегін тілеген билерге ұнамды келді. Салық көбейді, ел аралаған әскердің, төрелердің, билердің жәбірі көбейді. Биді хан тағайындай бастағаннан кейін, қара бұқара халықтың жағдайы тіпті нашарлады. Хантөреге хан қолдаған билерге беріліп, қара бұқарада қарап қалмады, олардың қарсылығын арттырды. Таршылықтың түбі патша үкіметінде екеніне түсініп, қара бұқара орысқа қарсы шықты. 1731 жылдан 1870 жылға дейін екі таптың күресі болды. Олардың бірі - алдымен хан, содан кейін патша үкіметі, содан кейін жергілікті тұрғындар, билер. Екіншісі-қара халық. Ақыр соңында қара халық жеңіліп кейін шегіне бастады. Қазақ хандығы ХІХ ғасырдың ортасына дейін өмір сүрсе де, Әбілхайырдан бастап, қазақ хандары патша үкіметінің қолында ойыншық болған. Сондықтан Кіші жүздің 1731 жылдан бастап Хан, сұлтандар немесе орыстар болсын, барлық көтерілістерін патша үкіметіне қарсы көтеріліс деп атаған жөн. Халықтың аузындағы сөздерге қарағанда Исатайдың өз басының көпті ертетін қасиеттері болған. Жауда жанын аямады. Жауласса қалың қолдың алдында, қашса артында болды. Көптің арызын айтамын деп айып тартты. Халықты аяп, қан төкпеймін деп, Орданы қамағанда алданып қалды. Жайықтан өтерде орысты өзі қамап тұрып, жолдастарын аман - есен өткізіп болған соң ғана өтті. Жортуылға өзі жүрді. Жолдастарын жауға тастамаймын деп барып өлді.
Халық үшін Исатай үй ішін, туған - туысқандарын садақаға берді. Екі баласы, бір қатыны соғыста өлді. Екі баласы, бір қатыны жаудың қолына түсіп, айдауда шіріді. Ағайындары шабылды, тұтылды. Тырнақтап жинаған мал - мүлкі, бүтін қара орман дүниесі жаудың қолында қалды.
Жәңгір ханға кәдірлі елдің билері бірнеше рет ханмен бітіремін деп, араға түссе де Исатай болмады. Халықтың тілегін орындамаған ханмен бітім болмайды деді. Оралдағы орыстардың ішіндегі тамырлары да, Оралдың одаманы Покатили де, Орынбордың жандаралы Перовскийдің өзі де бірнеше рет шақырып, дегеніңді істеймін деп, уәде берсе де, сөзіне ермеді, өзінің дұрыс деген жолымен кетті. Қанды көйлек жолдасты сары алтындай сақтаған Исатай еді. Жолдасы Махамбет батырдың сөздерінен, ел ішіндегі әңгімелерден Исатайдың көпті бастауға ылайық мінездері анық көрінеді.
Исатай - нағыз батыр. Орынсыз мақтанның батыры емес, керек орынды батыр. Махамбеттің байекеге айтқан сөзіндей қазақ арасында еш уақытта ханға сөз айтылған емес. Махамбет - Исатайдың шәкірті әрі ең жақын серігі болды. Исатай би ішінде көп сөйлемейтін сабырлы адам болды. Керек жерде, орында шешендікпен сөйлейтін. Исатайдың шешендікпен айтылған сөздеріне, хандарда, билерде ешкім жауап бере алмай ұялып қалатын.
Ораза ұстап, бес уақыт намаз оқып, дұға-тілектерін қалдырмайтын нағыз тақуа адам болған. Көптеген қара халықпен қалың бұқараның тіпті, ханның жанындағы билер мен жантайшаптарына бұл үлкен сын еді. Бұл да жас Исатайдың жақсы қасиеттерінің бірі әрі үлкен сапасы болды. Исатай өте ақылды, сөзге шешең, елді алдап-арбап, қулық жасау дегенді мүлде білмейтін. Мұның бәрі жас Исатайдың өтн әділетті болғанының бір көрінісі. Ханмен жауласып жүргенде Исатай Бөкейліктегі беріштің Жақсымбет деген биінен ақыл сұрай барады. Ханға қарсылығыңды қой, орысқа әлің келмейді, босқа елді бүлдіресің, Жәңгір ханмен келістіріп, өз басыңа түрлі даража алып берейін дегенде, Исатай тас талқан болып ашуланып көнбейді. Тілін алмаған Исатайға кетерде берішке тиме, ауылың ғой Жайыққа тиме, үйің ғой, жеңіле қалсаң бұлар қорғаның болар деп, Жақсымбет би өз руын қорғап сөз айтады. Жақсымбеттің ақылын Исатай алмады. Мынау өз руым, мынау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz