Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы бар мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамыту ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университеті
Куанышева Назгуль Дакеновна
Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар, балалар үйіндегі мектеп жасына дейінгі тәрбиеленушілердің сөздік қорын дамыту
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Өскемен 2021-2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамытуды зерттеудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1.Сөздік түсінігі. Онтогенездегі сөздіктің дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...6
1.2. Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы бар мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық-педагогикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3. Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы бар мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамыту ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.4 Психикалық дамуы тежелген балалардың психологиялық-педагогикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
1.5 Психикалық дамуы тежелген мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуінің дамуының ерекшеліктері және жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы бар балалар үйі тәрбиеленушілерінің дамуының ерекшеліктері
2 Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар, мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамыту әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.1 Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы бар, мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамыту әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.2 Психикалық дамуында тежелуі бар, мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамыту әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3 Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және ПДТ бар балалар үйінде мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамыту бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 55
3.1 Балалар үйіндегі жалпы сөйлеу қабілетінің ІІ,ІІІ дәрежелі дамымауы бар психикалық дамуы тежелген мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорының даму деңгейін диагностикалау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
3.1.1 Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы бар балалар үйінің тәрбиеленушілеріне арналған диагностика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
3.1.2 Психикалық дамуы тежелген балаларға арналған диагностика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
3.2 Балалар үйінде ЖСҚД және ПДТ бар балалардың сөздік қорын дамыту бойынша түзету жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
3.3 Түзету жұмыстарына дейін және одан кейін ЖСҚД және ПДТ бар балалардың сөздік қорын дамытуды зерттеу нәтижелерін салыстырмалы талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
КІРІСПЕ
Егеменді ел болашағы ертеңгі жас ұрпаққа сапалы білім, саналы тәрбие берумен қатар психикалық дамуы тежелген балалардың да сөйлеу тіліндегі сөздік қорын дамытуға да аса зор мән беріп отыр. Қазіргі таңдағы арнайы педогогика мен психологияның басты мәселесінің бірі - мектепке дейінгі және бастауыш оқушылардың сөздік қорын молайтудан бастаған жөн. Соның ішінде қарастыратынымыз психикалық дамуы тежелген балалардың сөздік қорын дамыту, оларды байланстырып сөйлей білуге үйрету. Психикалық дамуы тежелген балалар қалыпты, дамыған балаларға қарағанда сөздік қорлары баяу дамиды. Сондықтан да, балалардың арнайы мүмкіндіктерін ескере отырып коррекциялық оқыту жұмыстарын ұйымдастыру ескеріледі.
Қазіргі таңда елімізде дамуында ауытқуы бар, психикалық даму тежелген балалардың сөз қорын анықтауға, молайтуға бағытталған зерттеулер аз жүргізілген. Зерттеулердің сөзі орыс тілінде сөйлейтіндерге арналған, ал қазақ тілінде сөйлейтін балаларға жүргізілген зерттеулер жоқтың қасы. Баланың сөйлеу тілін зерттеу оның типологиялық жүйе индивидуалдық ерешеліктерін анықтауға бағытталады. Оның даму деңгейі (жеке жақтарының сипаттамасы біліктілік дағды өзіндік қиындық және сөздік қателерін грамматиканың ережелері, түсініксіз орфографиялық дағды және біліктілік) зерттеледі. Балалардың сөйлеу тілін зерттеудің мақсаты оның фронталды және индивидуалды жұмыстарда нақты міндеттері мен мүмкіндіктерін келешектегі әрі қарай дамуын анықтау болып табылады.
Мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеуін дамыту - бұл баланың психикалық дамуымен органикалық түрде байланысты көп қырлы процесс. Дәл осы кезеңде ауызша сөйлеуді дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасалады, сөйлеудің жазбаша формаларының негіздері (оқу және жазу), содан кейін сөйлеу мен бала тілінің дамуы қалыптасады. Баланың сөйлеу дамуындағы кез-келген кідіріс, кез-келген бұзушылық оның белсенділігі мен мінез-құлқына әсер етеді. Нашар сөйлейтін балалар өздерінің кінәсін түсіне бастайды, үнсіз, ұялшақ, тартыншақ болады, адамдармен қарым-қатынасы қиындайды.
Сөйлеу балалардың ақыл-ой дамуында, ойлауды дамытуда ғана емес, сонымен бірге жалпы ақыл-ой әрекетінде де өте маңызды рөл атқарады. Балалардың танымдық іс-әрекетіне сөйлеуді қосу олардың негізгі психикалық процестерін қалпына келтіреді. Талдау, синтез, салыстыру, жалпылау, абстракция сияқты танымдық операциялар сөйлеуді игерген сайын дамиды және жақсарады. Балалардың сөйлеу тілінің дамуы олардың ақыл-ой дамуының қалыптасуы мен дамуында маңызды рөл атқарады. Балалардың дамуындағы ауытқулар әртүрлі. Олар балалардың психофизикалық дамуының барлық аспектілерін, олардың есту және тілдік жүйелерін, визуалды қабылдауды, мотор жүйесінің эмоционалды-еріктік саласын, интеллектуалдық саланы қамтиды. Мұндай ауытқулар әртүрлі себептермен көрінеді. Ақыл-есі кем және жалпы сөйлеу қабілеті бұзылған балалар үшін төмен жұмыс қабілеттілігі мен өнімділігі, жанама жады мен жадтың тұрақсыздығының нашар дамуы тән.
Жалпы, қазіргі мектеп жасына дейінгі балалардың тілдік даму деңгейін өте қанағаттанарлықсыз деп сипаттауға болады. Балалар мектепке барғанда тілді елемеу айқын болады. Бұл оқу процесіне кедергі келтіретін маңызды тілдік проблемаларды, дисграфия мен дислексияның себептерін көрсетеді. Зерттеушілердің айтуынша, кейбір бірінші сынып оқушыларында әртүрлі тілдік кідірістер мен патологиялары бар балалардың 85-90% - ы бар. Бұл жағдай көптеген мектептер мектеп жасына дейінгі балалармен жұмыс істеу үшін логопедтер мен дефектологтарды тартуға мәжбүр болды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі -мектепке дейінгі жастағы сөздік қорының даму деңгейі мектепте қарым-қатынас, әлеуметтену және білім алу үшін маңызды компоненттердің бірі болып табылады. Бұл проблема осы санаттағы оң нәтижелерге қол жеткізу үшін балалармен жұмыс жасаудың түзету-дамыту әдістері мен әдістерін сауатты таңдауды қажет етеді. Атап айтқанда, бұл жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар балалар үйінің тәрбиеленушілері.
Зерттеу пәні: Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар, балалар үйіндегі мектеп жасына дейінгі тәрбиеленушілердің сөздік қоры.
Зерттеу нысаны: Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар балалар.
Зерттеу болжамы: психикалық дамуында тежелуі және жалпы сөйлеу қабілетінің ІІ-ІІІ дәрежелі дамымауы бар балалар үйінде тәрбиеленетін мектеп жасына дейінгі тәрбиеленушілермен жүргізілетін логопедиялық жұмыста балалардың сөздік қорын арттыру үшін логопед жалпы лингвистикалық және психолингвистикалық мәліметтерді, онтогенезде лексиканың қалыптасу заңдылықтары туралы, психикалық дамуы тежелген мектеп жасына дейінгі балалар сөздігінің ерекшеліктері туралы, сөз мағынасының құрылымы туралы ескеріп, түзету жұмысын ұйымдастырса және ойын элементтерін жиі пайдаланса, балалардың сөзді қоры жетілмек.
Зерттеудің мақсаты: Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар, балалар үйіндегі мектеп жасына дейінгі тәрбиеленушілердің сөздік қорын дамытуды зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
oo Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы бар және психикалық дамуы тежелген мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық-педагогикалық сипаттамасын беру және олардың сөздік қорын дамыту ерекшеліктерін зерттеу;
oo Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамыту әдістемесін зерттеу;
oo Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар балалар үйінде мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамыту бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс жүргізу және балалардың сөздік қорын дамыту бойынша әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі психикалық дамуы тежелген балаларда сөздіктің қалыптасуын зерттеу және Р. И. Лалаева, В. И. Лубовский, Е. В. Мальцев, Л. Г. Парамонов, В. Г. Петров, Е. С. Слепович, С. Г. Шевченко және т. б. еңбектерінде түзету еңбектерінде әдістерін жасау бойынша жұмыстар бар.
Қазақстан Республикасының 2015 жылғы білім беруді дамыту тұжырымдамасында бастауыш мектептің мазмұны баланың жеке тұлғасын қалыптастыруға, жеке қабілетін ашуға және дамытуға бағытталып, оның қарапайым тілдік тәжірибесін, шығармашылық пен өзін өзі көрсетуін қалыптастыру қажеттілігі көрсетілді. Осыған байланысты қазіргі мектептерде психикалық дамуында тежелуі бар балалар алпы білім беретін орта мектептерде басқа балалармен бірге оқиды.
Ермағамбет Ә. Психологиялық дамуы тежелген балалардың психологиялық-педагогикалық сипаттамасы атты еңбегінде психологиялық даму мүмкіндіктері уақытша шектелген балалармен жүргізілетін қандай жұмыс болмасын оқушыларды қоршаған өмірге биімдеуге , олардың сөйлеу тілін ой - өрісін дамытуға негізделуге тиіс. Мұғалім олардың ойлау белсенділігін арттырып , білім алуға деген ынтасын оята алатын жұмыстардың әдістері мен тәсілдерін таңдап алады . Ол тәсілдер үш топқа бөлінеді :
1. Әңгіме айту, түсіндіру, әңгімелесу, оқулықпен және кітаппен жұмыс істеу.
2. Көрнекі әдістері: қызықты тақырыпқа сай көрнекі құралдар болу керек.
3. Осы өтетін тақырып практикалық әдістер болу керек деп жазады.
Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауын В. И. Лубовский, Р. Е. Левина, С. Н. Шаховская, Т. Б. Филичева, Г. В. Чиркина қарастырған. Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы бар балалар ерекшеліктерін зерттеу және түзету жұмыстарының әдістерін жасау бойынша психологиялық - педагогикалық жұмыстар З. Е. Агранович, Т. А. Алтухова, Г.В. Бабина, В.К. Воробьева, О. Е. Грибова еңбектерінде кездеседі.
Т.А. Ткаченко, Т.Б. Филичева. Г.В. Чиркина, С.Н. Шаховской, Г.Р. Шашкина сөздік жұмыс әдістерін әзірлеу туралы жазған.
Жұмыста келесі зерттеу әдістері қолданылды:
oo теориялық әдебиеттер: зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерді зерттеу, талдау және жалпылау;
oo эмпирикалық: сөйлеу әрекетінің өнімдерін талдау ( тестілеу);
oo зерттеу нәтижелерін сандық және сапалық талдау әдісі.
Қосымша зерттеу әдістері: теориялық дереккөздерді талдау, байқау, әңгімелесу, педагогикалық эксперимент, эксперименттік жұмыс нәтижелерін сандық және сапалық талдау.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы келесідей анықталады:
1. Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы бар және психикалық дамуы тежелген мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық-педагогикалық сипаттамасын беруімен;
2. Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы бар және психикалық дамуы тежелген мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамыту ерекшеліктерін зерттеуімен;
Жұмыстың практикалық маңыздылығы анықталады:
1. Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психиклық дамуында тежелуі бар балалардың сөздік қорын дамытуды зерттеу нәтижелерін салыстырмалы талдауымен.
2. Балалар үйінде жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар балалардың сөздік қорын дамыту бойынша түзету жұмыстарымен.
3. Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамыту бойынша әдістемелік ұсынымдар беруімен.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
oo Балалар үйінде тәрбиеленіп жатқан, жалпы сөйлеу қабілетінің ІІ,ІІІ дәрежелі дамымауы мен психикалық дамуында тежелу бар балалардың сөздік қорын дамыту жұмысының ерекшеліктері туралы ақпарат жинақталды;
oo Балалар үйіндегі күрделі диагнозды балалардың және жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар балалардың сөздік қорын дамыту туралы ақпарат жинақталды;
oo Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар мектеп жасына дейінгі балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің сөздік қорын дамыту бойынша әдістемелік ұсынымдар берілді.
Зерттеудің құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамытуды зерттеудің теориялық негіздері
1.1 Сөздік түсінігі. Онтогенездегі сөздіктің дамуы
Балалардың сөздік қорын дамыту мәселесіне қызығушылық 18-19 ғасырдың басында пайда болды. Әзірге бұл мәселеге деген қызығушылық азайған жоқ, өйткені көптеген функциялары бар лексика баланың тілдік құзіреттілігі мен сөйлеу қарым-қатынасының дамуына айтарлықтай әсер етеді. Екі ғасыр бойы лингвист - ғалымдар, психологтар, педагогтар, психолингвисттер заңдылықтарды, реттіліктерді, сөзжасам қабілеттерінің даму кезеңдерін, сөйлеудің онтогенетикалық дамуындағы сөздік қорды дамытуды зерттеуді жалғастырды. Қазіргі уақытта психологиялық және психолингвистикалық әдебиеттерде сөйлеуді дамытудың алғышарттары екі процеспен анықталатындығы баса айтылған. Олардың бірі-баланың объективті вербалды емес әрекеті. Пәндік іс-әрекеттегі және ойындағы символдық функцияның дамуы символдық сөйлеу әрекетінің пайда болуынан, яғни әлемді нақты сенсорлық қабылдау арқылы сыртқы әлеммен байланыстардың кеңеюінен бұрын болады. Сөйлеуді дамытудың екінші маңызды факторы, оның ішінде сөздік қорын байыту-ересек адамның өзіндік сөйлеу әрекеті және оны баланың қабылдауы саналады [1, 41-46б.].
Өздеріңіз білетіндей, бала тілді ересектермен бірлескен қызметті реттеу құралы ретінде игереді және Д.Брунердің пікірінше, танымдық процестердің сипатын көрсетеді. Ересектер мен бала арасындағы алғашқы қарым-қатынас біржақты, эмоционалды, балаға байланыс орнатуға және қажеттіліктерін білдіруге мүмкіндік береді. Содан кейін ересектермен қарым-қатынас жасау кезінде баланы тілдің ымдау жүйесімен таныстыру үшін дыбыстық белгілер қолданылады. Бала сөйлеу әрекетіне саналы түрде қатысады, тіл арқылы қарым-қатынасқа қатысады. Психологтар, лингвистер, психолингвистер балалардың сөйлеу онтогенезін зерттеумен айналысады, бірақ әдістеме жеткіліксіз дамыған. Балалардағы тілді үйрену кезінде қойылған міндеттерді шартты түрде 2 топқа бөлуге болады: сипатталған жағдайларды лингвистикалық тұрғыдан түсіндіре отырып, балалардың сөйлеуін тікелей сипаттау және тілдің қалыптасуының негізін құрайтын психикалық процестерді зерттеу.
Шартты түрде 1-ші топқа жатқызылған іргелі зерттеулердің мысалдары ретінде Клара мен Вильгельм Штерннің Die Kindersprache шығармасын келтіруге болады, ол толығымен авторлардың балалар күнделіктеріне негізделген. Көрнекті орыс-поляк лингвисті И. А. Баудуин де Куртенэ бұл материалдың теориялық лингвистика үшін маңыздылығын алғашқылардың бірі болып түсінді. Бұл әдістемелік мектептің маңызды зерттеуі, өз ұлының сөздік қорының дамуын сипаттаған А.Н. Гвоздевтің күнделігінің маңызы зор. Бұл тәсілдің жарқын мысалы С.Н. Цейтлиннің Язык и ребенок. Лингвистика детской речи еңбегін атап өтуге болады. Балалардың сөйлеуінің дамуын сипаттауға мұндай көзқарас, әрине, жалпы тілдік мектептің дамуы үшін жемісті, бірақ, өкінішке орай, тілдің онтогенезіндегі патологиялық процесті талдау үшін өте қолайсыз саналады.
Онтогенездегі сөздік қорының дамуы баланың қоршаған шындық туралы идеяларының дамуымен де байланысты. Бала жаңа заттарды, құбылыстарды, заттар мен іс-әрекеттердің белгілерін біліп жатқанда, оның сөздік қоры байытылады. Баланың қоршаған әлемді игеруі нақты заттар мен құбылыстармен тікелей өзара әрекеттесу арқылы, сондай-ақ ересектермен қарым-қатынас арқылы психикалық емес белсенділік пен сөйлеу процесінде жүреді. Бір жастағы балалардың сөздік қорының жас нормалары отбасының әлеуметтік-мәдени деңгейіне байланысты айтарлықтай өзгереді, өйткені лексиканы бала қарым-қатынас процесінде игереді. Бала өмірінің бірінші жылының аяғында - екінші жылының басында ауызша ынталандыру біртіндеп күшейе бастайды. Алайда, дамудың осы кезеңінде сөздер бір-бірімен шектелмейді, барлық объективті жағдаймен сөздердің тұтас кешендеріне реакция жүреді [2].
Бастапқы кезеңде ауызша ынталандыруға реакция индикативті рефлекс түрінде көрінеді. Болашақта индикативті рефлекс негізінде ауызша ынталандыруға арналған екінші ретті рефлекс қалыптасады. Бала еліктеуді дамытады, жаңа сөзді бірнеше рет қайталайды, бұл сөзді ынталандырудың жалпы кешеніндегі компонент ретінде күшейтуге көмектеседі. Баланың сөйлеуінің дамуының осы кезеңінде алғашқы бөлінбеген сөздер пайда болады, олар баланың естіген сөзінің үзіндісі болып табылады, олар негізінен перкуссиялық буындардан тұрады. Көптеген зерттеушілер балалардың сөйлеуін дамытудың осы кезеңін сөйлем-сөз кезеңі деп атайды. Мұндай сөйлем-сөзде тіркестер осы тілдің грамматикалық ережелеріне сәйкес пайда болады, дыбыстық тіркестер грамматикалық сипатқа ие емес. Сөз әлі грамматикалық мағынаға ие емес. Осы кезеңдегі сөйлем сөздері пәрменді немесе нұсқауды білдіреді немесе тақырып немесе әрекет деп аталады. Кейінірек, 1,5 жастан 2 жасқа дейін балалар кешендері әртүрлі комбинацияларға қосылатын бөліктерге бөлінеді. Осы кезеңде баланың сөздік қоры тез өсе бастайды, ол өмірдің екінші жылының соңында сөйлеудің әртүрлі бөліктерінен 300-ге жуық сөзді құрайды.
Балада белсенді сөздік қорының дамуы сөздің қатынасы бағытында да, мағынаның даму бағытында да жүреді. Бастапқыда балада жаңа сөз белгілі бір сөзбен сәйкес тақырып арасындағы тікелей байланыс ретінде пайда болады. Жаңа сөзді қабылдай отырып, бала оны тақырыппен байланыстырады, содан кейін оны жаңғыртады. 1,5-2 жасында бала басқалардың сөздерді пассивті меңгеруінен бұл не?, қалай аталады?. 3,5-4 жас аралығында баладан тақырыпқа сөз беру жеткілікті тұрақты сипатқа ие болғанына қарамастан, тақырыпқа сөз беруді қалыптастыру процесі мұнымен аяқталмайды. Сөздік қорын қалыптастыру барысында сөздің мағынасы да нақтыланады. Бастапқыда сөздің мағынасы түсініксіз. Сол сөз тақырыпты, белгіні және тақырыппен әрекетті білдіруі мүмкін. Сөз белгілі бір интонациямен, оның мағынасын нақтылайтын қимылдармен бірге жүреді. Сондай-ақ, сөздің мағынасын анықтаумен қатар, сөз мағынасының құрылымы дамиды. Сөздің құрылымында күрделі мағынасы бар екені белгілі. Бір жағынан, сөз белгілі бір заттың белгісі, ол объектінің белгілі бір бейнесін білдіреді. Екінші жағынан, сөз заттардың жиынтығын, іс-әрекеттің белгілерін жинақтайды [3, 342б.].
Біздің елімізде сөйлеу тілінің жалпы дамымауы бар балаларды оқыту, дамыту және тәрбиелеу мәселесі М.С.Грушевская, Қ.Қ.Өмірбекова, З.А.Мовкебаева, Г.М.Коржова, И.А.Денисова, Г.С.Оразаева, Г.Н.Төлебиева сияқты дефектолог ғалымдардың және Г.М.Қасымова сияқты психолог, К.М.Метербаева сияқты педагог ғалымдардың зерттеулерінде орын алған. Олар сөйлеу тілінің жалпы дамымауы бар балаларға арналған білім беру және түзету ұйымдарда тәрбиеленушілердің сөздік қорын байыту мақсатында, жетіспеушіліктерін түзету үшін, таным процестерін дамыту үшін, жеке тұлға қасиеттерін тәрбиелеуде заттық-тәжірибелік іс-әрекетінің мүмкіндігі өте мол. Мысалы, бұл категория балаларына жалпы сөйлеу тілінің дамымауы тән. Сөйлеу тілінің барлық жағының дамымауы олардың айналасындағы адамдармен қарым-қатынасын шектейді, ал ол болса танымдық жетілуіне кері әсерін тигізеді деген қорытындыға келеді.
О. С. Ушакова сөздерді мағынасы бойынша жалпылаудың әртүрлі дәрежесін анықтайды. Жалпылаудың нөлдік дәрежесі-бұл тиісті атаулар және бір тақырыптың атаулары. 1 жастан 2 жасқа дейін балалар сөздерді тек белгілі бір тақырыппен байланыстыра отырып үйретеді. Заттардың атаулары, демек, олар үшін адамдардың аттарымен бірдей. Екінші жылдың аяғында бала жалпылаудың бірінші дәрежесіндегі сөздерді үйренеді, біртекті заттардың, әрекеттердің, қасиеттердің - жалпы зат есімдердің жалпылама мағынасын қолданады. 3 жасында балалар жалпы ұғымдарды білдіретін жалпылаудың екінші дәрежелі сөздерін үйрете бастайды, заттардың, белгілердің, зат есім түріндегі әрекеттердің аттарын жалпы түрде жеткізеді. Шамамен 5-6 жас аралығындағы балалар жалпы ұғымдарды білдіретін сөздерді, яғни жалпылаудың екінші дәрежесіндегі сөздерге қарағанда жалпылаудың жоғары деңгейі болып табылатын жалпылаудың үшінші дәрежесіндегі сөздерді үйретеді. Баланың өмірлік тәжірибесін байыту, оның іс-әрекетін қиындату және қарым-қатынасты дамыту сөздік қорының біртіндеп сандық өсуіне әкеледі.
Зерттеушілер (М.М. Алексеева, Е.М. Струнина, О. С. Ушакова) сөздік қорын дамытуды адамдар өз тарихында жинаған сөздік қорын игерудің ұзақ процесі ретінде қарастырады. Мектеп жасына дейінгі баланың сөздік қорын толықтыру процесінің сандық және сапалық аспектілері анықталды. Белгілі бір жастағы балалардағы сөздік қорының мөлшері туралы әлі де жеткілікті негізделген мәліметтер жоқ. Жеке тірі сөздіктің көлемін өлшеу қиын.
Оның шектері қозғалмалы, баланың білетіні, түсінетіні және оны әр түрлі сөйлеу жағдайларында қалай және қалай қолданатындығы арасындағы қашықтықтың үлкен белгісіздігіне байланысты түзету мүмкін емес. Д. Б. Эльконин Баланың өмірлік қатынастарының кеңеюі, оның іс-әрекеті мен мектеп жасына дейінгі ересектермен қарым-қатынасының қиындауы сөздік қорының біртіндеп артуына әкеледі - деп атап өтті. Ол өмір сүру жағдайлары сөздік қордың дамуына үлкен әсер ететіндіктен, лексиканың абсолютті құрамына және оның өсуіне қатысты орташа сандық көрсеткіштерді құру өте қиын екенін атап өтті [4, 225б.].
Әдебиетте лексиканың абсолютті құрамына және оның өсуіне қатысты сәйкессіздіктер бар. С. Н. Цейтлин 1,6 жастан 6 жасқа дейінгі балалардың сөздік қорының келесі орташа мәндерін келтіреді: бір жарым жастан бастап балада шамамен 100 сөз, 2 жастан бастап - 300-400, 3 жастан бастап-1000-1100, 4 жастан бастап - 1600, 5 жастан бастап - 2200 сөз. В. И. Логинованың айтуынша, 1 жасында бала 10-12 сөзді белсенді айтады, ал 6 жасында оның белсенді сөздік қоры 3-3, 5 мың сөзге дейін артады. Бутон С. сөздік қордың өсуі туралы келесі мәліметтерді келтіреді: 1 жыл - 9 сөз, бір жарым жыл - 39 сөз, 2 жыл - 300 сөз, 3 жыл және айлар - 1110 сөз, 4 жыл - 1926 сөз [5, 265б.].
Л. С. Выготскийдің онтогенез процесінде сөз мағынасының дамуын қарастыруға арналған шығармаларында балалар сөздерінің дамуының бірнеше кезеңдері анықталды. Балалардың сөйлеуіндегі сөздердің дамуының бірінші кезеңі шартты рефлекстер негізінде жүзеге асырылады. Мағынаны түсіну механизмін келесідей ұсынуға болады: шартты ынталандыру ретінде әрекет ететін жаңа сөзді қабылдау кезінде бала осы сөз бен белгілі бір зат арасында байланыс орнатады, содан кейін оны көбейтеді [6, 640б.].
Л. П. Федоренко сөздерді мағынасы бойынша жалпылаудың әртүрлі деңгейлерін анықтады. Нөлдік жалпылау-дұрыс атаулар және бір тақырыптың атаулары. Өмірдің екінші жылындағы балаларға белгілі бір заттарды білдіретін сөздерді ассимиляциялау қол жетімді (1-кестені қараңыз).
Кесте 1. Сөздік қорының даму дәрежесі
Дәрежесі
Сипаттамасы
Бірінші дәреже
Жалпылаудың бұл дәрежесі баланың жалпы атауларға тән біртектес заттардың, әрекеттердің, қасиеттердің атауларының жалпылама мағынасын түсіне бастайтындығымен сипатталады. Сонымен қатар, сын есімдерді қолдану зат есімдермен сәйкес келмеуімен сипатталады, көбінесе сөздің бастапқы түрінде.
Екінші дәреже
үш жасында бала жалпы ұғымдарды (ойыншықтар, киім, ыдыс-аяқ) білдіретін сөздерді үйренеді.
Үшінші дәреже
Жалпы ұғымдарды білдіретін сөздер, етістіктер-қозғалыстар, сапалы сын есімдер - ақ, қара. Бес - алты жасында балалар аралық жағдайларда сын есімдерді зат есімдермен үйлестіру қабілетін жетілдіре отырып, жаңа лексикалық және грамматикалық категорияларды қолдануды үйренеді.
Төртінші дәреже
сөздер күйді, белгіні, объективтілікті және т.б. білдіреді.
Ескерту: автор өз зерттеулерінің негізінде жасаған
Осылайша, психикалық процестер дамыған сайын балада сыртқы әлеммен байланыстардың кеңеюі, баланың сенсорлық тәжірибесін байыту және оның іс-әрекетінің сапалы өзгеруі, балалардың сөздік қоры сандық және сапалық жағынан да қалыптасады [7, 367б.].
Демек, қорытындылай келе психикалық дамуында тежелуі бар және жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы бар балалардың психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, сөздік қорын дамыту, жетілдіру үшін онымен қарым-қатынаста болу, дұрыс сөйлесу, әңгімелесу, жан жақты дамыту жаттығуларын пайдалану маңызды. Баланың жан жақты, психикалық, танымдық жағынан дамыта отырып, оның сөйлеуін, сөздік қорын дамытуға болады. Ескерте кететін жағдай, мұндай балалармен жұмыс жасау барысында олардың денсаулықтарындағы ерекшеліктерін, психологиялық дамуындағы ерекшеліктерге мән беру керек.
1.2 Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымаған мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық-педагогикалық сипаттамасы
Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дамымауы сөйлеу белсенділігінің жүйелі бұзылуын, сөйлеу жүйесінің барлық компоненттерінің қалыптасуы дыбыстық жағынан да, семантикалық жағынан да, қалыпты есту қабілеті бар және ақыл-ойы сақталған балаларда (Левина Р.Е. Филичева Т. Б., Чиркина Г. В.) бұзылған күрделі сөйлеу бұзылыстарын білдіреді. Мектеп жасына дейінгі балалардағы сөйлеудің жалпы дамымауы сөйлеудің толық болмауынан лексикалық-грамматикалық және фонетикалық-фонемалық дамымаудың айқын көріністерімен толық сөйлеуге дейін өзгеруі мүмкін (Р.Е. Левина). Яғни, жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы (ЖСҚД) - бұл қалыпты ақыл-ойы және толық есту қабілеті бар балалардағы әртүрлі күрделі сөйлеу бұзылуларында тілдің барлық аспектілерін (дыбыстық, лексикалық-грамматикалық, семантикалық) қалыптастырудың бұзылуы. Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы термині ХХ ғасырдың 50-60-шы жылдары пайда болды. КСРО-да мектепке дейінгі логопедияның негізін қалаушы Р.Е. Левина және дефектология ғылыми-зерттеу институтының қызметкерлері (Н.А. Никашина, Г. А. Каше, Л. Ф. Спирова, Г. И. Жаренкова және т. б.) [8, 48б.].
Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы бар балалардың анамнезінде жатырішілік гипоксия, резус-конфликт, туу жарақаты, асфиксия жиі кездеседі; ерте балалық шақта - бассүйек-ми жарақаттары, жиі инфекциялар, созылмалы аурулар кездеседі. Қолайсыз сөйлеу ортасы, назардың жетіспеушілігі және қарым-қатынастың жетіспеушілігі сөйлеудің дамуын одан әрі тежейді. Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы бар барлық балалар алғашқы сөздердің кеш пайда болуымен сипатталады-шамамен 3-4 жыл, кейде шамамен 5 жыл болуы мүмкін. Балалардың сөйлеу белсенділігі төмендейді; сөйлеу дұрыс емес дыбысқа ие және грамматикалық тұрғыдан дұрыс емес, түсіну қиын. Сөйлеу белсенділігінің төмендігінен есте сақтау, зейін, танымдық белсенділік және ақыл-ой операциялары зардап шегеді. Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы бар балаларға қозғалыстарды үйлестірудің жеткіліксіз дамуы тән; жалпы, ұсақ моторика және сөйлеу. Қазіргі уақытта сөйлеудің жалпы дамымауы бар балалардағы сөйлеу жүйесінің барлық компоненттерінің жағдайын көрсететін сөйлеу дамуының төрт деңгейі бар (Т.Б. Филичева). Бұл деңгейлер 2-кестеде келтірілген.
Кесте 2. Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының деңгейлері
Деңгейі
Сипаттамасы
I деңгейдегі ЖСҚД бар балалар
Қарым-қатынаста балалар мимика мен ым-ишарамен толықтырылған, бір сөзден тұратын сөйлемдерді қолданады, олардың мағынасы жағдайдан тыс түсініксіз. I деңгейдегі Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы бар балалардың сөздік қоры өте шектеулі; негізінен жеке дыбыстық кешендер, ономатопея және бірнеше тұрмыстық сөздер бар. Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының I деңгейінде әсерлі сөйлеу де зардап шегеді: балалар көптеген грамматикалық сөздер мен категориялардың мағынасын түсінбейді. Сөздің слогдық құрылымының өрескел бұзылуы бар: көбінесе балалар тек бір немесе екі буыннан тұратын дыбыстық кешендерді шығарады. Артикуляция анық емес, дыбыстардың айтылуы тұрақсыз, олардың көпшілігі айтылмайды. I деңгейдегі ЖСҚД бар бар балалардағы фонемалық процестер қарапайым: фонемалық есту өте бұзылған, сөзді фонемалық талдау міндеті бала үшін түсініксіз және мүмкін емес.
IІ деңгейдегі ЖСҚД бар балалар
Балалардың сөйлеуінде лепет пен ым-ишарамен қатар 2-3 сөзден тұратын қарапайым сөйлемдер пайда болады. Алайда, мәлімдемелер мазмұны жағынан тапшы және бірдей; IІ деңгейдегі ЖСҚД бар балалар заттар мен әрекеттерді жиі білдіріңіз, жас нормасымен салыстырғанда лексиканың сапалық және сандық құрамында айтарлықтай өзгеріс бар: балалар көптеген сөздердің мағынасын білмейді, оларды ұқсас сөздермен алмастырады. Сөйлеудің грамматикалық құрылымы құрылмаған: балалар іс формаларын дұрыс қолданбайды, сөйлеу бөліктерін үйлестіруде, сингулярлық және көпше предлогтарды қолдануда және т.б. қиындықтарға тап болады. Дыбысты ойнату көптеген бұрмаланулармен, дыбыстардың алмастырылуымен және
араласуымен сипатталады. IІ деңгейдегі ЖСҚД бар балалар фонемалық қабылдау айқын сәтсіздікпен сипатталады; балалар дыбыстарды талдауға және синтездеуге дайын емес.
IІІ деңгейдегі ЖСҚД бар балалар
Балалар егжей-тегжейлі фразалық сөйлеуді қолданады, бірақ сөйлеуде олар негізінен қарапайым сөйлемдерді қолданады, күрделі сөйлемдерді құру қиын. Сөйлеуді түсіну нормаға жақын, күрделілік-күрделі грамматикалық формалар мен логикалық байланыстарды (кеңістіктік, уақытша, себеп-салдарлық байланыстар) түсіну және игеру. IІІ деңгейдегі ЖСҚД бар балалардағы сөздік қорының көлемі едәуір артады: балалар сөйлеуде сөйлеудің барлық бөліктерін қолданады (негізінен зат есімдер мен етістіктер, аз дәрежеде сын есімдер мен үстеулер); әдетте, элементтердің аттарын дұрыс қолданбау. Балалар предлогтарды, сөйлеу бөліктерін, кейстер мен стресстерді қолдануда қателеседі. Тек күрделі жағдайларда сөздердің дыбыстық мазмұны мен буын құрылымы зардап шегеді. IІІ деңгейдегі ЖСҚД бар балалар дыбысты айту және фонемалық қабылдау әлі де бұзылған, бірақ аз дәрежеде.
IV деңгейдегі ЖСҚД бар балалар
Балалар күрделі буын құрамы бар сөздерді айту мен қайталауда белгілі бір қиындықтарға тап болады, фонемалық қабылдау деңгейі төмен, сөздердің қалыптасуы мен иілуінде қателіктер жібереді. IV деңгейдегі ЖСҚД бар балалардағы сөздік өте әртүрлі, бірақ балалар сирек кездесетін сөздердің, антонимдер мен синонимдердің, мақал-мәтелдердің және т.б. мағынасын әрдайым нақты біле бермейді және түсінбейді. Белгілі болғандай, ОНР диагнозы 3 жылдан ерте қойылмаған. Бұзушылық ауырлық дәрежесіне байланысты 4 деңгейге бөлінеді. IV деңгейдегі ЖСҚД бар балалардың сөздік қоры өте нашар, дыбыстар мен сөздерді айту қиын, олар қателіктермен сөйлейді. Бұзушылықтың нашарлауына жол бермеу және болашақта елеулі асқынулар туғызбау үшін логопедпен мұқият түзету жұмыстары қажет.
Ескерту: автор өз зерттеулерінің негізінде жасаған
Толығырақ қарастырайық 2-3 деңгей, Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымау:
Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының II деңгейдегі балалар. Негізгі ерекшелігі-балалар ортақ тілді біледі, бірақ соңына дейін емес: олар қателіктермен сөйлейді, сау айтылым зардап шегеді, бірақ сөздер арасында грамматикалық байланыс қалыптаса бастайды. Сөздікте тілдің дамымауының бірінші кезеңіне қарағанда көп сөздер болса да, ол әлі де аз. Балалар қасиеттер, пішіндер, объектілердің фрагменттері сияқты ұғымдармен жұмыс істемейді. Сөйлеуді дамытудағы жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы бар II деңгейдегі балалар әрдайым белгілі бір сөздерді дұрыс айтпайды және заттарды (ыдыс-аяқ, жануарлар, кәсіптер, жыл мезгілдері, киім) топтастыра алмайды. Мұнда жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының II деңгейінің бірнеше мысалдары келтірілген: алма сөзінің орнына бала контекстке қарамастан әрдайым ама деп айтады [9].
Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының II деңгейі бар баланың тағы бір ерекшелігі - дыбыстық айтылу проблемалары. Бала көптеген дыбыстарды дұрыс айтпайды, оларды басқалармен алмастырады. Алайда, ол мезгіл-мезгіл қарапайым сөздерді олардың санына байланысты грамматикалық түрде өзгертеді. Егер сіз жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының II деңгейі бар баладан суреттен әңгіме құрастыруды сұрасаңыз, онда ол көп немесе аз үйлесімді оқиғаға ие болады. Бірақ әңгіме қарабайыр болады, екі сөзден тұратын сөйлемдер бір-біріне сәйкес келмейді және қателіктермен айтылады. ЖСҚД II деңгейінің тағы бір ерекшелігі - сөздердегі буын құрылымының бұзылуы. Бала оларды дұрыс айтпайды, ауыстырады, орнын ауыстырады немесе өткізіп жібереді [10, 567б.].
Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының II деңгейі: сөйлеу сипаттамасы. Балалар кеш сөйлей бастайды-3-4 жаста, тіпті кейінірек болуы мүмкін. Сөздік қоры шектеулі болғандықтан, олар 4 сөзден тұратын қысқа қарапайым сөйлемдерді айтады. Сөйлеу қабілеті балаға өз қалауын білдіруге, тұрмыстық заттар мен іс-әрекеттерін белгілеуге мүмкіндік береді. Қарым-қатынаста ол әлі де вербалды емес құралдарды - мимика, ым-ишара, аморфты сөздерді қолданады. Сөздердің жалғауларын тастап кетіп отырады. Бірақ балалар дамымаған бірінші топқа қарағанда оларға айтылған сөздерді әлдеқайда жақсы түсінеді. Сондай-ақ олар дене мүшелерінің пішіндерін, түстерін, атауларын білмейді.
Фонемалық есту зардап шегеді: бала оқшауланған дыбысты ажырата алмайды, оның сөздегі орнын анықтай алмайды, осы дыбыспен сөздерді жинай алмайды. Барлық дыбыстық топтар шатастырады және қате айтады. Сыртқы жағынан, ЖСҚД II деңгейі бар балалар ыңғайсыз, қозғалыстардың нашар үйлестірілуіне ие, ұсақ моторикасы жеткіліксіз дамыған, көбінесе неврологиялық проблемалары бар. Олардың құрдастарына қарағанда есте сақтау қабілеті мен ойлау процесі нашар, олар тез шаршайды, алаңдатады және шоғырланбайды [11, 366б.].
Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының II деңгейі себептері. Әр түрлі факторлар бұзылуға әкелуі мүмкін. Оларды 2 топқа бөлуге болады:
1. Биологиялық. Оларға: ауыр жүктілік, жүктілік кезіндегі ананың жаман әдеттері, ұрық гипоксиясы, ұрық пен ана арасындағы резус фактор қақтығысы жатады. Бұл топқа ауыр босану кіреді: травматикалық, тез немесе ұзаққа созылған, асфиксия. Бұл факторлар орталық жүйке жүйесіне зақым келтіруі мүмкін және ақыл-ойдың дамуы, сөйлеу бұзылыстары және басқа да проблемаларға әкелуі мүмкін;
2. Әлеуметтік. Ата-аналар қоғамға қарсы өмір салтын жүргізетін отбасыларда балалар қатты зардап шегеді. Қолайсыз орта, немқұрайлылық немесе қатыгездік, ұрып - соғу, дұрыс емес тәрбие немесе оның болмауы, ересектердің агрессиясы, ата-аналармен қарым-қатынастың болмауы және дамып келе жатқан белсенділік-мұның бәрі психикалық және неврологиялық бұзылулардың барлық спектрін қамтиды.
Сондай-ақ, өмірдің бірінші жылында баламен не болғандығы маңызды. Психоэмоционалды және физикалық жарақаттар, нейроинфекциялар, ерте балалық шақтың жиі аурулары, сөйлеуге дейінгі кезеңде пайда болатын ми жарақаттары болашақта сөйлеу дамуын кешіктіруі мүмкін.
Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының II деңгейі диагностикасы. Диагностика кешенді түрде қолайлы. Оған педиатр және жеке мамандар қатысады-отоларинголог, психиатр, невропатолог, логопед (1-суретті қараңыз).
Қажет болса, дәрі-дәрмек терапиясы, массаж, жаттығу терапиясы және сөйлеу терапиясын біріктіреді. Ата - аналардың рөлі де маңызды-олар да үйде баламен айналысуы керек. Кейбір жағдайларда (мысалы, ринолалия жағдайында) жақ-бет хирургының кеңесі қажет. Балаңыздың сөйлеуіне кедергі келтіретін ақауды түзету үшін хирургия қажет болуы мүмкін [12, 226-229б.].
Сурет 1. Мамандардың диагностикасы
Логопедтің диагностикасы. Логопед-дефектолог басқа жеке мамандардың зерттеу нәтижесінде алынған анамнезді зерттейді. Ата - аналардан жүктілік және босану барысы, баланың құсу басталған кездегі сөйлеу белсенділігі туралы ақпарат беруді сұрайды, бірінші сөзді айтты-бұл мәліметтер дамымау себептерін анықтау үшін өте маңызды. Логопед баланың моторикасын, әсіресе кішкентайларын бағалайды, өйткені мотор мен тілдің дамуы арасында байланыс бар. Содан кейін ол кішкентай науқастың ауызекі тілін бағалайды - оның құрамдас бөліктерінің әрқайсысы. Бұл сөйлеудің дамымауын және баланың ана тілін түсіну дәрежесін анықтау үшін қажет. Ол оны 4 критерий бойынша бағалайды:
1. Байланыстылық. Патолог баланың қаншалықты дәйекті және сауатты сөйлейтінін, сөйлемдердегі сөз тәртібін, презентация дәйектілігі мен дәйектілігін бағалайды. Екінші деңгейдегі сөйлеудің жалпы дамымауымен балалар өз ойларын жүйелі түрде білдіре алмайды немесе бірдеңе айта алмайды. Сөйлеудің бұл ерекшелігін бағалау үшін логопед балаға сипатталуы керек суретті немесе қайта жазылуы керек аудио жазбаны береді. Немесе балаңызға сұрақтар қойыңыз;
2. Лексика-грамматикалық процестер. Баланың көптік және сингулярлық, кейстер, синонимдер, антонимдер, аккордтар, сондай-ақ жалпы категориялар, пішіндер, түстер, қасиеттер туралы түсініктері бағаланады. Екінші деңгейдегі жалпы сөйлеу қабілеті дамымаған балаларға дұрыс сөздерді таңдау қиынға соғады, бір сөзбен айтқанда, ұқсас мағынасы бар бірнеше сөзді білдіреді және өрескел қателіктермен сөйлемдерді құрастырады;
3. Буын құрылымы. Тілдік дамудың 2-ші тобындағы балалардың күрделі сөздері жеңілдетіліп, 1-2 буынға дейін қысқарады, сонымен қатар буындарды ауыстырады, оларды өткізіп жібереді;
4. Дыбысты ойнату. Балалар 20 - ға дейін дыбысты дұрыс айта алмайды-бұл барлық топтар. Олар фонемалық есту қабілетінің бұзылуына байланысты дыбыстық талдау жасай алмайды.
Алынған мәліметтер негізінде маман сөйлеу патологиясының формасын, ауырлығын анықтайды және жеке түзету бағдарламасын жасайды [13].
Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының II деңгейі бар балаларды түзету бағдарламасы. 3-4 жасында 2 типті сөйлеудің жалпы дамымауы диагнозы қойылған балалар балабақшаның логопедтік тобына жазылады. Онда олар 3 жыл өткізеді-оқушылардың ауызша дағдыларын жас нормасына жақындатуға көп уақыт кетеді. Түзету бағдарламасы бірнеше мақсаттарды көздейді:
1. Сөздік қорын толықтыру және іске қосу. Сонымен қатар, логопед балаларға лексикалық тақырыптарды ұсынады (мысалы, жыл мезгілдері, киім, ыдыс-аяқ, үй жануарлары, жабайы аңдар, құстар, мамандықтар). Әр тақырып бойынша балалар үйренуі керек сөздердің тізімі берілген. Содан кейін жаттығулар жасаңыз: заттарды, олардың қасиеттерін атаңыз, суреттерді сипаттайды;
2. Сөздік және грамматиканы дамыту. Балаларға сөздерді қалыптастыру, сандарды, жағдайларды, жынысты үйрету дағдылары үйретіледі. Оларды үш жыл бойы үйретеді, олар реттік сандар мен сөздерді қатесіз үш жағдайда (генитикалық, аспаптық және деративті) қолдануды үйренеді, сонымен қатар оларға қанша?, кімдікі?, қайда? сұрақтарын қояды;
3. Фразалық сөйлеуді қалыптастыру. Балалар қарапайым сөйлемдерді, содан кейін қысқа әңгімелерді дұрыс құрастыруды үйретеді. Мұндай жаттығулар ұсынылады: суреттен әңгіме құрастыру, өлеңді немесе балалар әнін жаттау, сұраққа толық жауап беру, сонымен қатар сұрақтарды өз бетінше қою, диалогтар жүргізу;
4. Дыбыстық айтылымды жақсарту. Алдымен логопед артикуляцияны дамытады, содан кейін оқшауланған дыбыстармен жұмыс істейді. Содан кейін олар буындарды, содан кейін сөздерді құрайды.
2 типті сөйлеудің дамымауының жалпы түрі бар оқушылармен сабақтар топтарда ойын түрінде өтеді.
Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының II деңгейіндегі болжам. Егер логопед 3-4 жылы түзетуді бастаса, болжам өте жақсы болады. Логопедиялық топта оқитын балалар сөздік қорын біртіндеп кеңейтіп, ауызша белсенді бола бастайды. Мұның бәрі олардың сөйлеу дағдыларын біртіндеп арттыруға әкеледі. Жалпы, бірінші сыныпқа дейін олардың көпшілігі барлық қиындықтарды жеңе алады, дегенмен 2-ші деңгей болмаса да, олар құрдастарынан сәл артта қалады. Сондықтан сабақты мектеп логопедімен жалғастыру қажет [14, 180б.].
Ата-аналар қауіптің бар екенін түсінуі керек. Мұндай балаларға жазу және оқу қиынға соғады, нәтижесінде оқуда қиындықтар туындауы мүмкін. Осы себепті, әр бала өзінің жас мөлшеріне толық сәйкес келгенше терапияны жалғастыру қажет. Егер ата ана баламен мүлдем айналыспаса немесе түзетуді аяқтамаса, онда ауыр асқынулар қаупі бар: кішкентай балаға басқа адамдармен байланыс жасау, достар табу қиынға соғады. Оған есте сақтау, білім беру және басқа процестерге назар аудару қиын болады. Кәдімгі мектепте оқу қиын болады, сондықтан мұндай оқушылар арнайы мектептерге қабылданады. Сөйлеу бұзылыстары ақыл-ой кемістігін де тудырады. Сондықтан мұндай бала өзінің кемшілігін сезінеді, өзін-өзі бағалау төмендейді. Нәтижесінде бұл мінез-құлықтың бұзылуына, оқшаулануға, агрессияға, апатияға әкеледі.
Сөйлеудің бұзылуы мектеп жасына дейінгі балалар арасында жиі кездесетін тілдік бұзылысқа айналуда. Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының IІI деңгейі де әсіресе кең таралған, оның сипаттамалары көбінесе логопедтер ғана емес, психологтар да. Бұл патология логопедпен емдеу кезінде түзетілуі мүмкін. Ауруды мүмкіндігінше тез тану үшін бұл жағдайдың дамуына не себеп болуы мүмкін екенін білу керек, жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының IIІ деңгейді сипаттайды, сонымен қатар бұл жағдайдың қалай емделетінін, бұзушылықты салдарсыз толығымен түзетуге болатындығын білу керек. Сөйлеу терапиясының практикасында сөйлеу қабілетінің бұзылуының 3 деңгейі жиі кездеседі, онда бала күрделі тіркестерсіз жай салынған тіркестердің басымдылығымен сөйлейді [15, 212б.].
Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының IIІ деңгейдегі балалар.
Себептері, алғашқы белгілері. Көбінесе сөйлеудің даму деңгейін анықтайтын сөйлеу проблемалары генетикалық бейімділікке немесе жүктілік кезіндегі асқынуларға байланысты бала туылғанға дейін алдын-ала анықталады. Сөйлеудің жалпы дамымауының жиі кездесетін себептері:
oo резус - баланың анасымен қақтығысы;
oo іштегі ұрықтың тұншығуы, гипоксия;
oo босану кезінде пайда болған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университеті
Куанышева Назгуль Дакеновна
Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар, балалар үйіндегі мектеп жасына дейінгі тәрбиеленушілердің сөздік қорын дамыту
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Өскемен 2021-2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамытуды зерттеудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1.Сөздік түсінігі. Онтогенездегі сөздіктің дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...6
1.2. Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы бар мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық-педагогикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3. Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы бар мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамыту ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.4 Психикалық дамуы тежелген балалардың психологиялық-педагогикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
1.5 Психикалық дамуы тежелген мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуінің дамуының ерекшеліктері және жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы бар балалар үйі тәрбиеленушілерінің дамуының ерекшеліктері
2 Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар, мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамыту әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.1 Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы бар, мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамыту әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.2 Психикалық дамуында тежелуі бар, мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамыту әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3 Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және ПДТ бар балалар үйінде мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамыту бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 55
3.1 Балалар үйіндегі жалпы сөйлеу қабілетінің ІІ,ІІІ дәрежелі дамымауы бар психикалық дамуы тежелген мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорының даму деңгейін диагностикалау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
3.1.1 Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы бар балалар үйінің тәрбиеленушілеріне арналған диагностика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
3.1.2 Психикалық дамуы тежелген балаларға арналған диагностика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
3.2 Балалар үйінде ЖСҚД және ПДТ бар балалардың сөздік қорын дамыту бойынша түзету жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
3.3 Түзету жұмыстарына дейін және одан кейін ЖСҚД және ПДТ бар балалардың сөздік қорын дамытуды зерттеу нәтижелерін салыстырмалы талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
КІРІСПЕ
Егеменді ел болашағы ертеңгі жас ұрпаққа сапалы білім, саналы тәрбие берумен қатар психикалық дамуы тежелген балалардың да сөйлеу тіліндегі сөздік қорын дамытуға да аса зор мән беріп отыр. Қазіргі таңдағы арнайы педогогика мен психологияның басты мәселесінің бірі - мектепке дейінгі және бастауыш оқушылардың сөздік қорын молайтудан бастаған жөн. Соның ішінде қарастыратынымыз психикалық дамуы тежелген балалардың сөздік қорын дамыту, оларды байланстырып сөйлей білуге үйрету. Психикалық дамуы тежелген балалар қалыпты, дамыған балаларға қарағанда сөздік қорлары баяу дамиды. Сондықтан да, балалардың арнайы мүмкіндіктерін ескере отырып коррекциялық оқыту жұмыстарын ұйымдастыру ескеріледі.
Қазіргі таңда елімізде дамуында ауытқуы бар, психикалық даму тежелген балалардың сөз қорын анықтауға, молайтуға бағытталған зерттеулер аз жүргізілген. Зерттеулердің сөзі орыс тілінде сөйлейтіндерге арналған, ал қазақ тілінде сөйлейтін балаларға жүргізілген зерттеулер жоқтың қасы. Баланың сөйлеу тілін зерттеу оның типологиялық жүйе индивидуалдық ерешеліктерін анықтауға бағытталады. Оның даму деңгейі (жеке жақтарының сипаттамасы біліктілік дағды өзіндік қиындық және сөздік қателерін грамматиканың ережелері, түсініксіз орфографиялық дағды және біліктілік) зерттеледі. Балалардың сөйлеу тілін зерттеудің мақсаты оның фронталды және индивидуалды жұмыстарда нақты міндеттері мен мүмкіндіктерін келешектегі әрі қарай дамуын анықтау болып табылады.
Мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеуін дамыту - бұл баланың психикалық дамуымен органикалық түрде байланысты көп қырлы процесс. Дәл осы кезеңде ауызша сөйлеуді дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасалады, сөйлеудің жазбаша формаларының негіздері (оқу және жазу), содан кейін сөйлеу мен бала тілінің дамуы қалыптасады. Баланың сөйлеу дамуындағы кез-келген кідіріс, кез-келген бұзушылық оның белсенділігі мен мінез-құлқына әсер етеді. Нашар сөйлейтін балалар өздерінің кінәсін түсіне бастайды, үнсіз, ұялшақ, тартыншақ болады, адамдармен қарым-қатынасы қиындайды.
Сөйлеу балалардың ақыл-ой дамуында, ойлауды дамытуда ғана емес, сонымен бірге жалпы ақыл-ой әрекетінде де өте маңызды рөл атқарады. Балалардың танымдық іс-әрекетіне сөйлеуді қосу олардың негізгі психикалық процестерін қалпына келтіреді. Талдау, синтез, салыстыру, жалпылау, абстракция сияқты танымдық операциялар сөйлеуді игерген сайын дамиды және жақсарады. Балалардың сөйлеу тілінің дамуы олардың ақыл-ой дамуының қалыптасуы мен дамуында маңызды рөл атқарады. Балалардың дамуындағы ауытқулар әртүрлі. Олар балалардың психофизикалық дамуының барлық аспектілерін, олардың есту және тілдік жүйелерін, визуалды қабылдауды, мотор жүйесінің эмоционалды-еріктік саласын, интеллектуалдық саланы қамтиды. Мұндай ауытқулар әртүрлі себептермен көрінеді. Ақыл-есі кем және жалпы сөйлеу қабілеті бұзылған балалар үшін төмен жұмыс қабілеттілігі мен өнімділігі, жанама жады мен жадтың тұрақсыздығының нашар дамуы тән.
Жалпы, қазіргі мектеп жасына дейінгі балалардың тілдік даму деңгейін өте қанағаттанарлықсыз деп сипаттауға болады. Балалар мектепке барғанда тілді елемеу айқын болады. Бұл оқу процесіне кедергі келтіретін маңызды тілдік проблемаларды, дисграфия мен дислексияның себептерін көрсетеді. Зерттеушілердің айтуынша, кейбір бірінші сынып оқушыларында әртүрлі тілдік кідірістер мен патологиялары бар балалардың 85-90% - ы бар. Бұл жағдай көптеген мектептер мектеп жасына дейінгі балалармен жұмыс істеу үшін логопедтер мен дефектологтарды тартуға мәжбүр болды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі -мектепке дейінгі жастағы сөздік қорының даму деңгейі мектепте қарым-қатынас, әлеуметтену және білім алу үшін маңызды компоненттердің бірі болып табылады. Бұл проблема осы санаттағы оң нәтижелерге қол жеткізу үшін балалармен жұмыс жасаудың түзету-дамыту әдістері мен әдістерін сауатты таңдауды қажет етеді. Атап айтқанда, бұл жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар балалар үйінің тәрбиеленушілері.
Зерттеу пәні: Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар, балалар үйіндегі мектеп жасына дейінгі тәрбиеленушілердің сөздік қоры.
Зерттеу нысаны: Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар балалар.
Зерттеу болжамы: психикалық дамуында тежелуі және жалпы сөйлеу қабілетінің ІІ-ІІІ дәрежелі дамымауы бар балалар үйінде тәрбиеленетін мектеп жасына дейінгі тәрбиеленушілермен жүргізілетін логопедиялық жұмыста балалардың сөздік қорын арттыру үшін логопед жалпы лингвистикалық және психолингвистикалық мәліметтерді, онтогенезде лексиканың қалыптасу заңдылықтары туралы, психикалық дамуы тежелген мектеп жасына дейінгі балалар сөздігінің ерекшеліктері туралы, сөз мағынасының құрылымы туралы ескеріп, түзету жұмысын ұйымдастырса және ойын элементтерін жиі пайдаланса, балалардың сөзді қоры жетілмек.
Зерттеудің мақсаты: Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар, балалар үйіндегі мектеп жасына дейінгі тәрбиеленушілердің сөздік қорын дамытуды зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
oo Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы бар және психикалық дамуы тежелген мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық-педагогикалық сипаттамасын беру және олардың сөздік қорын дамыту ерекшеліктерін зерттеу;
oo Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамыту әдістемесін зерттеу;
oo Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар балалар үйінде мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамыту бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс жүргізу және балалардың сөздік қорын дамыту бойынша әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі психикалық дамуы тежелген балаларда сөздіктің қалыптасуын зерттеу және Р. И. Лалаева, В. И. Лубовский, Е. В. Мальцев, Л. Г. Парамонов, В. Г. Петров, Е. С. Слепович, С. Г. Шевченко және т. б. еңбектерінде түзету еңбектерінде әдістерін жасау бойынша жұмыстар бар.
Қазақстан Республикасының 2015 жылғы білім беруді дамыту тұжырымдамасында бастауыш мектептің мазмұны баланың жеке тұлғасын қалыптастыруға, жеке қабілетін ашуға және дамытуға бағытталып, оның қарапайым тілдік тәжірибесін, шығармашылық пен өзін өзі көрсетуін қалыптастыру қажеттілігі көрсетілді. Осыған байланысты қазіргі мектептерде психикалық дамуында тежелуі бар балалар алпы білім беретін орта мектептерде басқа балалармен бірге оқиды.
Ермағамбет Ә. Психологиялық дамуы тежелген балалардың психологиялық-педагогикалық сипаттамасы атты еңбегінде психологиялық даму мүмкіндіктері уақытша шектелген балалармен жүргізілетін қандай жұмыс болмасын оқушыларды қоршаған өмірге биімдеуге , олардың сөйлеу тілін ой - өрісін дамытуға негізделуге тиіс. Мұғалім олардың ойлау белсенділігін арттырып , білім алуға деген ынтасын оята алатын жұмыстардың әдістері мен тәсілдерін таңдап алады . Ол тәсілдер үш топқа бөлінеді :
1. Әңгіме айту, түсіндіру, әңгімелесу, оқулықпен және кітаппен жұмыс істеу.
2. Көрнекі әдістері: қызықты тақырыпқа сай көрнекі құралдар болу керек.
3. Осы өтетін тақырып практикалық әдістер болу керек деп жазады.
Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауын В. И. Лубовский, Р. Е. Левина, С. Н. Шаховская, Т. Б. Филичева, Г. В. Чиркина қарастырған. Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы бар балалар ерекшеліктерін зерттеу және түзету жұмыстарының әдістерін жасау бойынша психологиялық - педагогикалық жұмыстар З. Е. Агранович, Т. А. Алтухова, Г.В. Бабина, В.К. Воробьева, О. Е. Грибова еңбектерінде кездеседі.
Т.А. Ткаченко, Т.Б. Филичева. Г.В. Чиркина, С.Н. Шаховской, Г.Р. Шашкина сөздік жұмыс әдістерін әзірлеу туралы жазған.
Жұмыста келесі зерттеу әдістері қолданылды:
oo теориялық әдебиеттер: зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерді зерттеу, талдау және жалпылау;
oo эмпирикалық: сөйлеу әрекетінің өнімдерін талдау ( тестілеу);
oo зерттеу нәтижелерін сандық және сапалық талдау әдісі.
Қосымша зерттеу әдістері: теориялық дереккөздерді талдау, байқау, әңгімелесу, педагогикалық эксперимент, эксперименттік жұмыс нәтижелерін сандық және сапалық талдау.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы келесідей анықталады:
1. Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы бар және психикалық дамуы тежелген мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық-педагогикалық сипаттамасын беруімен;
2. Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы бар және психикалық дамуы тежелген мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамыту ерекшеліктерін зерттеуімен;
Жұмыстың практикалық маңыздылығы анықталады:
1. Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психиклық дамуында тежелуі бар балалардың сөздік қорын дамытуды зерттеу нәтижелерін салыстырмалы талдауымен.
2. Балалар үйінде жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар балалардың сөздік қорын дамыту бойынша түзету жұмыстарымен.
3. Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамыту бойынша әдістемелік ұсынымдар беруімен.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
oo Балалар үйінде тәрбиеленіп жатқан, жалпы сөйлеу қабілетінің ІІ,ІІІ дәрежелі дамымауы мен психикалық дамуында тежелу бар балалардың сөздік қорын дамыту жұмысының ерекшеліктері туралы ақпарат жинақталды;
oo Балалар үйіндегі күрделі диагнозды балалардың және жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар балалардың сөздік қорын дамыту туралы ақпарат жинақталды;
oo Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар мектеп жасына дейінгі балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің сөздік қорын дамыту бойынша әдістемелік ұсынымдар берілді.
Зерттеудің құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымауы және психикалық дамуында тежелуі бар мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын дамытуды зерттеудің теориялық негіздері
1.1 Сөздік түсінігі. Онтогенездегі сөздіктің дамуы
Балалардың сөздік қорын дамыту мәселесіне қызығушылық 18-19 ғасырдың басында пайда болды. Әзірге бұл мәселеге деген қызығушылық азайған жоқ, өйткені көптеген функциялары бар лексика баланың тілдік құзіреттілігі мен сөйлеу қарым-қатынасының дамуына айтарлықтай әсер етеді. Екі ғасыр бойы лингвист - ғалымдар, психологтар, педагогтар, психолингвисттер заңдылықтарды, реттіліктерді, сөзжасам қабілеттерінің даму кезеңдерін, сөйлеудің онтогенетикалық дамуындағы сөздік қорды дамытуды зерттеуді жалғастырды. Қазіргі уақытта психологиялық және психолингвистикалық әдебиеттерде сөйлеуді дамытудың алғышарттары екі процеспен анықталатындығы баса айтылған. Олардың бірі-баланың объективті вербалды емес әрекеті. Пәндік іс-әрекеттегі және ойындағы символдық функцияның дамуы символдық сөйлеу әрекетінің пайда болуынан, яғни әлемді нақты сенсорлық қабылдау арқылы сыртқы әлеммен байланыстардың кеңеюінен бұрын болады. Сөйлеуді дамытудың екінші маңызды факторы, оның ішінде сөздік қорын байыту-ересек адамның өзіндік сөйлеу әрекеті және оны баланың қабылдауы саналады [1, 41-46б.].
Өздеріңіз білетіндей, бала тілді ересектермен бірлескен қызметті реттеу құралы ретінде игереді және Д.Брунердің пікірінше, танымдық процестердің сипатын көрсетеді. Ересектер мен бала арасындағы алғашқы қарым-қатынас біржақты, эмоционалды, балаға байланыс орнатуға және қажеттіліктерін білдіруге мүмкіндік береді. Содан кейін ересектермен қарым-қатынас жасау кезінде баланы тілдің ымдау жүйесімен таныстыру үшін дыбыстық белгілер қолданылады. Бала сөйлеу әрекетіне саналы түрде қатысады, тіл арқылы қарым-қатынасқа қатысады. Психологтар, лингвистер, психолингвистер балалардың сөйлеу онтогенезін зерттеумен айналысады, бірақ әдістеме жеткіліксіз дамыған. Балалардағы тілді үйрену кезінде қойылған міндеттерді шартты түрде 2 топқа бөлуге болады: сипатталған жағдайларды лингвистикалық тұрғыдан түсіндіре отырып, балалардың сөйлеуін тікелей сипаттау және тілдің қалыптасуының негізін құрайтын психикалық процестерді зерттеу.
Шартты түрде 1-ші топқа жатқызылған іргелі зерттеулердің мысалдары ретінде Клара мен Вильгельм Штерннің Die Kindersprache шығармасын келтіруге болады, ол толығымен авторлардың балалар күнделіктеріне негізделген. Көрнекті орыс-поляк лингвисті И. А. Баудуин де Куртенэ бұл материалдың теориялық лингвистика үшін маңыздылығын алғашқылардың бірі болып түсінді. Бұл әдістемелік мектептің маңызды зерттеуі, өз ұлының сөздік қорының дамуын сипаттаған А.Н. Гвоздевтің күнделігінің маңызы зор. Бұл тәсілдің жарқын мысалы С.Н. Цейтлиннің Язык и ребенок. Лингвистика детской речи еңбегін атап өтуге болады. Балалардың сөйлеуінің дамуын сипаттауға мұндай көзқарас, әрине, жалпы тілдік мектептің дамуы үшін жемісті, бірақ, өкінішке орай, тілдің онтогенезіндегі патологиялық процесті талдау үшін өте қолайсыз саналады.
Онтогенездегі сөздік қорының дамуы баланың қоршаған шындық туралы идеяларының дамуымен де байланысты. Бала жаңа заттарды, құбылыстарды, заттар мен іс-әрекеттердің белгілерін біліп жатқанда, оның сөздік қоры байытылады. Баланың қоршаған әлемді игеруі нақты заттар мен құбылыстармен тікелей өзара әрекеттесу арқылы, сондай-ақ ересектермен қарым-қатынас арқылы психикалық емес белсенділік пен сөйлеу процесінде жүреді. Бір жастағы балалардың сөздік қорының жас нормалары отбасының әлеуметтік-мәдени деңгейіне байланысты айтарлықтай өзгереді, өйткені лексиканы бала қарым-қатынас процесінде игереді. Бала өмірінің бірінші жылының аяғында - екінші жылының басында ауызша ынталандыру біртіндеп күшейе бастайды. Алайда, дамудың осы кезеңінде сөздер бір-бірімен шектелмейді, барлық объективті жағдаймен сөздердің тұтас кешендеріне реакция жүреді [2].
Бастапқы кезеңде ауызша ынталандыруға реакция индикативті рефлекс түрінде көрінеді. Болашақта индикативті рефлекс негізінде ауызша ынталандыруға арналған екінші ретті рефлекс қалыптасады. Бала еліктеуді дамытады, жаңа сөзді бірнеше рет қайталайды, бұл сөзді ынталандырудың жалпы кешеніндегі компонент ретінде күшейтуге көмектеседі. Баланың сөйлеуінің дамуының осы кезеңінде алғашқы бөлінбеген сөздер пайда болады, олар баланың естіген сөзінің үзіндісі болып табылады, олар негізінен перкуссиялық буындардан тұрады. Көптеген зерттеушілер балалардың сөйлеуін дамытудың осы кезеңін сөйлем-сөз кезеңі деп атайды. Мұндай сөйлем-сөзде тіркестер осы тілдің грамматикалық ережелеріне сәйкес пайда болады, дыбыстық тіркестер грамматикалық сипатқа ие емес. Сөз әлі грамматикалық мағынаға ие емес. Осы кезеңдегі сөйлем сөздері пәрменді немесе нұсқауды білдіреді немесе тақырып немесе әрекет деп аталады. Кейінірек, 1,5 жастан 2 жасқа дейін балалар кешендері әртүрлі комбинацияларға қосылатын бөліктерге бөлінеді. Осы кезеңде баланың сөздік қоры тез өсе бастайды, ол өмірдің екінші жылының соңында сөйлеудің әртүрлі бөліктерінен 300-ге жуық сөзді құрайды.
Балада белсенді сөздік қорының дамуы сөздің қатынасы бағытында да, мағынаның даму бағытында да жүреді. Бастапқыда балада жаңа сөз белгілі бір сөзбен сәйкес тақырып арасындағы тікелей байланыс ретінде пайда болады. Жаңа сөзді қабылдай отырып, бала оны тақырыппен байланыстырады, содан кейін оны жаңғыртады. 1,5-2 жасында бала басқалардың сөздерді пассивті меңгеруінен бұл не?, қалай аталады?. 3,5-4 жас аралығында баладан тақырыпқа сөз беру жеткілікті тұрақты сипатқа ие болғанына қарамастан, тақырыпқа сөз беруді қалыптастыру процесі мұнымен аяқталмайды. Сөздік қорын қалыптастыру барысында сөздің мағынасы да нақтыланады. Бастапқыда сөздің мағынасы түсініксіз. Сол сөз тақырыпты, белгіні және тақырыппен әрекетті білдіруі мүмкін. Сөз белгілі бір интонациямен, оның мағынасын нақтылайтын қимылдармен бірге жүреді. Сондай-ақ, сөздің мағынасын анықтаумен қатар, сөз мағынасының құрылымы дамиды. Сөздің құрылымында күрделі мағынасы бар екені белгілі. Бір жағынан, сөз белгілі бір заттың белгісі, ол объектінің белгілі бір бейнесін білдіреді. Екінші жағынан, сөз заттардың жиынтығын, іс-әрекеттің белгілерін жинақтайды [3, 342б.].
Біздің елімізде сөйлеу тілінің жалпы дамымауы бар балаларды оқыту, дамыту және тәрбиелеу мәселесі М.С.Грушевская, Қ.Қ.Өмірбекова, З.А.Мовкебаева, Г.М.Коржова, И.А.Денисова, Г.С.Оразаева, Г.Н.Төлебиева сияқты дефектолог ғалымдардың және Г.М.Қасымова сияқты психолог, К.М.Метербаева сияқты педагог ғалымдардың зерттеулерінде орын алған. Олар сөйлеу тілінің жалпы дамымауы бар балаларға арналған білім беру және түзету ұйымдарда тәрбиеленушілердің сөздік қорын байыту мақсатында, жетіспеушіліктерін түзету үшін, таным процестерін дамыту үшін, жеке тұлға қасиеттерін тәрбиелеуде заттық-тәжірибелік іс-әрекетінің мүмкіндігі өте мол. Мысалы, бұл категория балаларына жалпы сөйлеу тілінің дамымауы тән. Сөйлеу тілінің барлық жағының дамымауы олардың айналасындағы адамдармен қарым-қатынасын шектейді, ал ол болса танымдық жетілуіне кері әсерін тигізеді деген қорытындыға келеді.
О. С. Ушакова сөздерді мағынасы бойынша жалпылаудың әртүрлі дәрежесін анықтайды. Жалпылаудың нөлдік дәрежесі-бұл тиісті атаулар және бір тақырыптың атаулары. 1 жастан 2 жасқа дейін балалар сөздерді тек белгілі бір тақырыппен байланыстыра отырып үйретеді. Заттардың атаулары, демек, олар үшін адамдардың аттарымен бірдей. Екінші жылдың аяғында бала жалпылаудың бірінші дәрежесіндегі сөздерді үйренеді, біртекті заттардың, әрекеттердің, қасиеттердің - жалпы зат есімдердің жалпылама мағынасын қолданады. 3 жасында балалар жалпы ұғымдарды білдіретін жалпылаудың екінші дәрежелі сөздерін үйрете бастайды, заттардың, белгілердің, зат есім түріндегі әрекеттердің аттарын жалпы түрде жеткізеді. Шамамен 5-6 жас аралығындағы балалар жалпы ұғымдарды білдіретін сөздерді, яғни жалпылаудың екінші дәрежесіндегі сөздерге қарағанда жалпылаудың жоғары деңгейі болып табылатын жалпылаудың үшінші дәрежесіндегі сөздерді үйретеді. Баланың өмірлік тәжірибесін байыту, оның іс-әрекетін қиындату және қарым-қатынасты дамыту сөздік қорының біртіндеп сандық өсуіне әкеледі.
Зерттеушілер (М.М. Алексеева, Е.М. Струнина, О. С. Ушакова) сөздік қорын дамытуды адамдар өз тарихында жинаған сөздік қорын игерудің ұзақ процесі ретінде қарастырады. Мектеп жасына дейінгі баланың сөздік қорын толықтыру процесінің сандық және сапалық аспектілері анықталды. Белгілі бір жастағы балалардағы сөздік қорының мөлшері туралы әлі де жеткілікті негізделген мәліметтер жоқ. Жеке тірі сөздіктің көлемін өлшеу қиын.
Оның шектері қозғалмалы, баланың білетіні, түсінетіні және оны әр түрлі сөйлеу жағдайларында қалай және қалай қолданатындығы арасындағы қашықтықтың үлкен белгісіздігіне байланысты түзету мүмкін емес. Д. Б. Эльконин Баланың өмірлік қатынастарының кеңеюі, оның іс-әрекеті мен мектеп жасына дейінгі ересектермен қарым-қатынасының қиындауы сөздік қорының біртіндеп артуына әкеледі - деп атап өтті. Ол өмір сүру жағдайлары сөздік қордың дамуына үлкен әсер ететіндіктен, лексиканың абсолютті құрамына және оның өсуіне қатысты орташа сандық көрсеткіштерді құру өте қиын екенін атап өтті [4, 225б.].
Әдебиетте лексиканың абсолютті құрамына және оның өсуіне қатысты сәйкессіздіктер бар. С. Н. Цейтлин 1,6 жастан 6 жасқа дейінгі балалардың сөздік қорының келесі орташа мәндерін келтіреді: бір жарым жастан бастап балада шамамен 100 сөз, 2 жастан бастап - 300-400, 3 жастан бастап-1000-1100, 4 жастан бастап - 1600, 5 жастан бастап - 2200 сөз. В. И. Логинованың айтуынша, 1 жасында бала 10-12 сөзді белсенді айтады, ал 6 жасында оның белсенді сөздік қоры 3-3, 5 мың сөзге дейін артады. Бутон С. сөздік қордың өсуі туралы келесі мәліметтерді келтіреді: 1 жыл - 9 сөз, бір жарым жыл - 39 сөз, 2 жыл - 300 сөз, 3 жыл және айлар - 1110 сөз, 4 жыл - 1926 сөз [5, 265б.].
Л. С. Выготскийдің онтогенез процесінде сөз мағынасының дамуын қарастыруға арналған шығармаларында балалар сөздерінің дамуының бірнеше кезеңдері анықталды. Балалардың сөйлеуіндегі сөздердің дамуының бірінші кезеңі шартты рефлекстер негізінде жүзеге асырылады. Мағынаны түсіну механизмін келесідей ұсынуға болады: шартты ынталандыру ретінде әрекет ететін жаңа сөзді қабылдау кезінде бала осы сөз бен белгілі бір зат арасында байланыс орнатады, содан кейін оны көбейтеді [6, 640б.].
Л. П. Федоренко сөздерді мағынасы бойынша жалпылаудың әртүрлі деңгейлерін анықтады. Нөлдік жалпылау-дұрыс атаулар және бір тақырыптың атаулары. Өмірдің екінші жылындағы балаларға белгілі бір заттарды білдіретін сөздерді ассимиляциялау қол жетімді (1-кестені қараңыз).
Кесте 1. Сөздік қорының даму дәрежесі
Дәрежесі
Сипаттамасы
Бірінші дәреже
Жалпылаудың бұл дәрежесі баланың жалпы атауларға тән біртектес заттардың, әрекеттердің, қасиеттердің атауларының жалпылама мағынасын түсіне бастайтындығымен сипатталады. Сонымен қатар, сын есімдерді қолдану зат есімдермен сәйкес келмеуімен сипатталады, көбінесе сөздің бастапқы түрінде.
Екінші дәреже
үш жасында бала жалпы ұғымдарды (ойыншықтар, киім, ыдыс-аяқ) білдіретін сөздерді үйренеді.
Үшінші дәреже
Жалпы ұғымдарды білдіретін сөздер, етістіктер-қозғалыстар, сапалы сын есімдер - ақ, қара. Бес - алты жасында балалар аралық жағдайларда сын есімдерді зат есімдермен үйлестіру қабілетін жетілдіре отырып, жаңа лексикалық және грамматикалық категорияларды қолдануды үйренеді.
Төртінші дәреже
сөздер күйді, белгіні, объективтілікті және т.б. білдіреді.
Ескерту: автор өз зерттеулерінің негізінде жасаған
Осылайша, психикалық процестер дамыған сайын балада сыртқы әлеммен байланыстардың кеңеюі, баланың сенсорлық тәжірибесін байыту және оның іс-әрекетінің сапалы өзгеруі, балалардың сөздік қоры сандық және сапалық жағынан да қалыптасады [7, 367б.].
Демек, қорытындылай келе психикалық дамуында тежелуі бар және жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы бар балалардың психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, сөздік қорын дамыту, жетілдіру үшін онымен қарым-қатынаста болу, дұрыс сөйлесу, әңгімелесу, жан жақты дамыту жаттығуларын пайдалану маңызды. Баланың жан жақты, психикалық, танымдық жағынан дамыта отырып, оның сөйлеуін, сөздік қорын дамытуға болады. Ескерте кететін жағдай, мұндай балалармен жұмыс жасау барысында олардың денсаулықтарындағы ерекшеліктерін, психологиялық дамуындағы ерекшеліктерге мән беру керек.
1.2 Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дәрежелі дамымаған мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық-педагогикалық сипаттамасы
Жалпы сөйлеу қабілетінің II-III дамымауы сөйлеу белсенділігінің жүйелі бұзылуын, сөйлеу жүйесінің барлық компоненттерінің қалыптасуы дыбыстық жағынан да, семантикалық жағынан да, қалыпты есту қабілеті бар және ақыл-ойы сақталған балаларда (Левина Р.Е. Филичева Т. Б., Чиркина Г. В.) бұзылған күрделі сөйлеу бұзылыстарын білдіреді. Мектеп жасына дейінгі балалардағы сөйлеудің жалпы дамымауы сөйлеудің толық болмауынан лексикалық-грамматикалық және фонетикалық-фонемалық дамымаудың айқын көріністерімен толық сөйлеуге дейін өзгеруі мүмкін (Р.Е. Левина). Яғни, жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы (ЖСҚД) - бұл қалыпты ақыл-ойы және толық есту қабілеті бар балалардағы әртүрлі күрделі сөйлеу бұзылуларында тілдің барлық аспектілерін (дыбыстық, лексикалық-грамматикалық, семантикалық) қалыптастырудың бұзылуы. Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы термині ХХ ғасырдың 50-60-шы жылдары пайда болды. КСРО-да мектепке дейінгі логопедияның негізін қалаушы Р.Е. Левина және дефектология ғылыми-зерттеу институтының қызметкерлері (Н.А. Никашина, Г. А. Каше, Л. Ф. Спирова, Г. И. Жаренкова және т. б.) [8, 48б.].
Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы бар балалардың анамнезінде жатырішілік гипоксия, резус-конфликт, туу жарақаты, асфиксия жиі кездеседі; ерте балалық шақта - бассүйек-ми жарақаттары, жиі инфекциялар, созылмалы аурулар кездеседі. Қолайсыз сөйлеу ортасы, назардың жетіспеушілігі және қарым-қатынастың жетіспеушілігі сөйлеудің дамуын одан әрі тежейді. Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы бар барлық балалар алғашқы сөздердің кеш пайда болуымен сипатталады-шамамен 3-4 жыл, кейде шамамен 5 жыл болуы мүмкін. Балалардың сөйлеу белсенділігі төмендейді; сөйлеу дұрыс емес дыбысқа ие және грамматикалық тұрғыдан дұрыс емес, түсіну қиын. Сөйлеу белсенділігінің төмендігінен есте сақтау, зейін, танымдық белсенділік және ақыл-ой операциялары зардап шегеді. Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы бар балаларға қозғалыстарды үйлестірудің жеткіліксіз дамуы тән; жалпы, ұсақ моторика және сөйлеу. Қазіргі уақытта сөйлеудің жалпы дамымауы бар балалардағы сөйлеу жүйесінің барлық компоненттерінің жағдайын көрсететін сөйлеу дамуының төрт деңгейі бар (Т.Б. Филичева). Бұл деңгейлер 2-кестеде келтірілген.
Кесте 2. Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының деңгейлері
Деңгейі
Сипаттамасы
I деңгейдегі ЖСҚД бар балалар
Қарым-қатынаста балалар мимика мен ым-ишарамен толықтырылған, бір сөзден тұратын сөйлемдерді қолданады, олардың мағынасы жағдайдан тыс түсініксіз. I деңгейдегі Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы бар балалардың сөздік қоры өте шектеулі; негізінен жеке дыбыстық кешендер, ономатопея және бірнеше тұрмыстық сөздер бар. Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының I деңгейінде әсерлі сөйлеу де зардап шегеді: балалар көптеген грамматикалық сөздер мен категориялардың мағынасын түсінбейді. Сөздің слогдық құрылымының өрескел бұзылуы бар: көбінесе балалар тек бір немесе екі буыннан тұратын дыбыстық кешендерді шығарады. Артикуляция анық емес, дыбыстардың айтылуы тұрақсыз, олардың көпшілігі айтылмайды. I деңгейдегі ЖСҚД бар бар балалардағы фонемалық процестер қарапайым: фонемалық есту өте бұзылған, сөзді фонемалық талдау міндеті бала үшін түсініксіз және мүмкін емес.
IІ деңгейдегі ЖСҚД бар балалар
Балалардың сөйлеуінде лепет пен ым-ишарамен қатар 2-3 сөзден тұратын қарапайым сөйлемдер пайда болады. Алайда, мәлімдемелер мазмұны жағынан тапшы және бірдей; IІ деңгейдегі ЖСҚД бар балалар заттар мен әрекеттерді жиі білдіріңіз, жас нормасымен салыстырғанда лексиканың сапалық және сандық құрамында айтарлықтай өзгеріс бар: балалар көптеген сөздердің мағынасын білмейді, оларды ұқсас сөздермен алмастырады. Сөйлеудің грамматикалық құрылымы құрылмаған: балалар іс формаларын дұрыс қолданбайды, сөйлеу бөліктерін үйлестіруде, сингулярлық және көпше предлогтарды қолдануда және т.б. қиындықтарға тап болады. Дыбысты ойнату көптеген бұрмаланулармен, дыбыстардың алмастырылуымен және
араласуымен сипатталады. IІ деңгейдегі ЖСҚД бар балалар фонемалық қабылдау айқын сәтсіздікпен сипатталады; балалар дыбыстарды талдауға және синтездеуге дайын емес.
IІІ деңгейдегі ЖСҚД бар балалар
Балалар егжей-тегжейлі фразалық сөйлеуді қолданады, бірақ сөйлеуде олар негізінен қарапайым сөйлемдерді қолданады, күрделі сөйлемдерді құру қиын. Сөйлеуді түсіну нормаға жақын, күрделілік-күрделі грамматикалық формалар мен логикалық байланыстарды (кеңістіктік, уақытша, себеп-салдарлық байланыстар) түсіну және игеру. IІІ деңгейдегі ЖСҚД бар балалардағы сөздік қорының көлемі едәуір артады: балалар сөйлеуде сөйлеудің барлық бөліктерін қолданады (негізінен зат есімдер мен етістіктер, аз дәрежеде сын есімдер мен үстеулер); әдетте, элементтердің аттарын дұрыс қолданбау. Балалар предлогтарды, сөйлеу бөліктерін, кейстер мен стресстерді қолдануда қателеседі. Тек күрделі жағдайларда сөздердің дыбыстық мазмұны мен буын құрылымы зардап шегеді. IІІ деңгейдегі ЖСҚД бар балалар дыбысты айту және фонемалық қабылдау әлі де бұзылған, бірақ аз дәрежеде.
IV деңгейдегі ЖСҚД бар балалар
Балалар күрделі буын құрамы бар сөздерді айту мен қайталауда белгілі бір қиындықтарға тап болады, фонемалық қабылдау деңгейі төмен, сөздердің қалыптасуы мен иілуінде қателіктер жібереді. IV деңгейдегі ЖСҚД бар балалардағы сөздік өте әртүрлі, бірақ балалар сирек кездесетін сөздердің, антонимдер мен синонимдердің, мақал-мәтелдердің және т.б. мағынасын әрдайым нақты біле бермейді және түсінбейді. Белгілі болғандай, ОНР диагнозы 3 жылдан ерте қойылмаған. Бұзушылық ауырлық дәрежесіне байланысты 4 деңгейге бөлінеді. IV деңгейдегі ЖСҚД бар балалардың сөздік қоры өте нашар, дыбыстар мен сөздерді айту қиын, олар қателіктермен сөйлейді. Бұзушылықтың нашарлауына жол бермеу және болашақта елеулі асқынулар туғызбау үшін логопедпен мұқият түзету жұмыстары қажет.
Ескерту: автор өз зерттеулерінің негізінде жасаған
Толығырақ қарастырайық 2-3 деңгей, Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымау:
Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының II деңгейдегі балалар. Негізгі ерекшелігі-балалар ортақ тілді біледі, бірақ соңына дейін емес: олар қателіктермен сөйлейді, сау айтылым зардап шегеді, бірақ сөздер арасында грамматикалық байланыс қалыптаса бастайды. Сөздікте тілдің дамымауының бірінші кезеңіне қарағанда көп сөздер болса да, ол әлі де аз. Балалар қасиеттер, пішіндер, объектілердің фрагменттері сияқты ұғымдармен жұмыс істемейді. Сөйлеуді дамытудағы жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауы бар II деңгейдегі балалар әрдайым белгілі бір сөздерді дұрыс айтпайды және заттарды (ыдыс-аяқ, жануарлар, кәсіптер, жыл мезгілдері, киім) топтастыра алмайды. Мұнда жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының II деңгейінің бірнеше мысалдары келтірілген: алма сөзінің орнына бала контекстке қарамастан әрдайым ама деп айтады [9].
Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының II деңгейі бар баланың тағы бір ерекшелігі - дыбыстық айтылу проблемалары. Бала көптеген дыбыстарды дұрыс айтпайды, оларды басқалармен алмастырады. Алайда, ол мезгіл-мезгіл қарапайым сөздерді олардың санына байланысты грамматикалық түрде өзгертеді. Егер сіз жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының II деңгейі бар баладан суреттен әңгіме құрастыруды сұрасаңыз, онда ол көп немесе аз үйлесімді оқиғаға ие болады. Бірақ әңгіме қарабайыр болады, екі сөзден тұратын сөйлемдер бір-біріне сәйкес келмейді және қателіктермен айтылады. ЖСҚД II деңгейінің тағы бір ерекшелігі - сөздердегі буын құрылымының бұзылуы. Бала оларды дұрыс айтпайды, ауыстырады, орнын ауыстырады немесе өткізіп жібереді [10, 567б.].
Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының II деңгейі: сөйлеу сипаттамасы. Балалар кеш сөйлей бастайды-3-4 жаста, тіпті кейінірек болуы мүмкін. Сөздік қоры шектеулі болғандықтан, олар 4 сөзден тұратын қысқа қарапайым сөйлемдерді айтады. Сөйлеу қабілеті балаға өз қалауын білдіруге, тұрмыстық заттар мен іс-әрекеттерін белгілеуге мүмкіндік береді. Қарым-қатынаста ол әлі де вербалды емес құралдарды - мимика, ым-ишара, аморфты сөздерді қолданады. Сөздердің жалғауларын тастап кетіп отырады. Бірақ балалар дамымаған бірінші топқа қарағанда оларға айтылған сөздерді әлдеқайда жақсы түсінеді. Сондай-ақ олар дене мүшелерінің пішіндерін, түстерін, атауларын білмейді.
Фонемалық есту зардап шегеді: бала оқшауланған дыбысты ажырата алмайды, оның сөздегі орнын анықтай алмайды, осы дыбыспен сөздерді жинай алмайды. Барлық дыбыстық топтар шатастырады және қате айтады. Сыртқы жағынан, ЖСҚД II деңгейі бар балалар ыңғайсыз, қозғалыстардың нашар үйлестірілуіне ие, ұсақ моторикасы жеткіліксіз дамыған, көбінесе неврологиялық проблемалары бар. Олардың құрдастарына қарағанда есте сақтау қабілеті мен ойлау процесі нашар, олар тез шаршайды, алаңдатады және шоғырланбайды [11, 366б.].
Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының II деңгейі себептері. Әр түрлі факторлар бұзылуға әкелуі мүмкін. Оларды 2 топқа бөлуге болады:
1. Биологиялық. Оларға: ауыр жүктілік, жүктілік кезіндегі ананың жаман әдеттері, ұрық гипоксиясы, ұрық пен ана арасындағы резус фактор қақтығысы жатады. Бұл топқа ауыр босану кіреді: травматикалық, тез немесе ұзаққа созылған, асфиксия. Бұл факторлар орталық жүйке жүйесіне зақым келтіруі мүмкін және ақыл-ойдың дамуы, сөйлеу бұзылыстары және басқа да проблемаларға әкелуі мүмкін;
2. Әлеуметтік. Ата-аналар қоғамға қарсы өмір салтын жүргізетін отбасыларда балалар қатты зардап шегеді. Қолайсыз орта, немқұрайлылық немесе қатыгездік, ұрып - соғу, дұрыс емес тәрбие немесе оның болмауы, ересектердің агрессиясы, ата-аналармен қарым-қатынастың болмауы және дамып келе жатқан белсенділік-мұның бәрі психикалық және неврологиялық бұзылулардың барлық спектрін қамтиды.
Сондай-ақ, өмірдің бірінші жылында баламен не болғандығы маңызды. Психоэмоционалды және физикалық жарақаттар, нейроинфекциялар, ерте балалық шақтың жиі аурулары, сөйлеуге дейінгі кезеңде пайда болатын ми жарақаттары болашақта сөйлеу дамуын кешіктіруі мүмкін.
Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының II деңгейі диагностикасы. Диагностика кешенді түрде қолайлы. Оған педиатр және жеке мамандар қатысады-отоларинголог, психиатр, невропатолог, логопед (1-суретті қараңыз).
Қажет болса, дәрі-дәрмек терапиясы, массаж, жаттығу терапиясы және сөйлеу терапиясын біріктіреді. Ата - аналардың рөлі де маңызды-олар да үйде баламен айналысуы керек. Кейбір жағдайларда (мысалы, ринолалия жағдайында) жақ-бет хирургының кеңесі қажет. Балаңыздың сөйлеуіне кедергі келтіретін ақауды түзету үшін хирургия қажет болуы мүмкін [12, 226-229б.].
Сурет 1. Мамандардың диагностикасы
Логопедтің диагностикасы. Логопед-дефектолог басқа жеке мамандардың зерттеу нәтижесінде алынған анамнезді зерттейді. Ата - аналардан жүктілік және босану барысы, баланың құсу басталған кездегі сөйлеу белсенділігі туралы ақпарат беруді сұрайды, бірінші сөзді айтты-бұл мәліметтер дамымау себептерін анықтау үшін өте маңызды. Логопед баланың моторикасын, әсіресе кішкентайларын бағалайды, өйткені мотор мен тілдің дамуы арасында байланыс бар. Содан кейін ол кішкентай науқастың ауызекі тілін бағалайды - оның құрамдас бөліктерінің әрқайсысы. Бұл сөйлеудің дамымауын және баланың ана тілін түсіну дәрежесін анықтау үшін қажет. Ол оны 4 критерий бойынша бағалайды:
1. Байланыстылық. Патолог баланың қаншалықты дәйекті және сауатты сөйлейтінін, сөйлемдердегі сөз тәртібін, презентация дәйектілігі мен дәйектілігін бағалайды. Екінші деңгейдегі сөйлеудің жалпы дамымауымен балалар өз ойларын жүйелі түрде білдіре алмайды немесе бірдеңе айта алмайды. Сөйлеудің бұл ерекшелігін бағалау үшін логопед балаға сипатталуы керек суретті немесе қайта жазылуы керек аудио жазбаны береді. Немесе балаңызға сұрақтар қойыңыз;
2. Лексика-грамматикалық процестер. Баланың көптік және сингулярлық, кейстер, синонимдер, антонимдер, аккордтар, сондай-ақ жалпы категориялар, пішіндер, түстер, қасиеттер туралы түсініктері бағаланады. Екінші деңгейдегі жалпы сөйлеу қабілеті дамымаған балаларға дұрыс сөздерді таңдау қиынға соғады, бір сөзбен айтқанда, ұқсас мағынасы бар бірнеше сөзді білдіреді және өрескел қателіктермен сөйлемдерді құрастырады;
3. Буын құрылымы. Тілдік дамудың 2-ші тобындағы балалардың күрделі сөздері жеңілдетіліп, 1-2 буынға дейін қысқарады, сонымен қатар буындарды ауыстырады, оларды өткізіп жібереді;
4. Дыбысты ойнату. Балалар 20 - ға дейін дыбысты дұрыс айта алмайды-бұл барлық топтар. Олар фонемалық есту қабілетінің бұзылуына байланысты дыбыстық талдау жасай алмайды.
Алынған мәліметтер негізінде маман сөйлеу патологиясының формасын, ауырлығын анықтайды және жеке түзету бағдарламасын жасайды [13].
Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының II деңгейі бар балаларды түзету бағдарламасы. 3-4 жасында 2 типті сөйлеудің жалпы дамымауы диагнозы қойылған балалар балабақшаның логопедтік тобына жазылады. Онда олар 3 жыл өткізеді-оқушылардың ауызша дағдыларын жас нормасына жақындатуға көп уақыт кетеді. Түзету бағдарламасы бірнеше мақсаттарды көздейді:
1. Сөздік қорын толықтыру және іске қосу. Сонымен қатар, логопед балаларға лексикалық тақырыптарды ұсынады (мысалы, жыл мезгілдері, киім, ыдыс-аяқ, үй жануарлары, жабайы аңдар, құстар, мамандықтар). Әр тақырып бойынша балалар үйренуі керек сөздердің тізімі берілген. Содан кейін жаттығулар жасаңыз: заттарды, олардың қасиеттерін атаңыз, суреттерді сипаттайды;
2. Сөздік және грамматиканы дамыту. Балаларға сөздерді қалыптастыру, сандарды, жағдайларды, жынысты үйрету дағдылары үйретіледі. Оларды үш жыл бойы үйретеді, олар реттік сандар мен сөздерді қатесіз үш жағдайда (генитикалық, аспаптық және деративті) қолдануды үйренеді, сонымен қатар оларға қанша?, кімдікі?, қайда? сұрақтарын қояды;
3. Фразалық сөйлеуді қалыптастыру. Балалар қарапайым сөйлемдерді, содан кейін қысқа әңгімелерді дұрыс құрастыруды үйретеді. Мұндай жаттығулар ұсынылады: суреттен әңгіме құрастыру, өлеңді немесе балалар әнін жаттау, сұраққа толық жауап беру, сонымен қатар сұрақтарды өз бетінше қою, диалогтар жүргізу;
4. Дыбыстық айтылымды жақсарту. Алдымен логопед артикуляцияны дамытады, содан кейін оқшауланған дыбыстармен жұмыс істейді. Содан кейін олар буындарды, содан кейін сөздерді құрайды.
2 типті сөйлеудің дамымауының жалпы түрі бар оқушылармен сабақтар топтарда ойын түрінде өтеді.
Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының II деңгейіндегі болжам. Егер логопед 3-4 жылы түзетуді бастаса, болжам өте жақсы болады. Логопедиялық топта оқитын балалар сөздік қорын біртіндеп кеңейтіп, ауызша белсенді бола бастайды. Мұның бәрі олардың сөйлеу дағдыларын біртіндеп арттыруға әкеледі. Жалпы, бірінші сыныпқа дейін олардың көпшілігі барлық қиындықтарды жеңе алады, дегенмен 2-ші деңгей болмаса да, олар құрдастарынан сәл артта қалады. Сондықтан сабақты мектеп логопедімен жалғастыру қажет [14, 180б.].
Ата-аналар қауіптің бар екенін түсінуі керек. Мұндай балаларға жазу және оқу қиынға соғады, нәтижесінде оқуда қиындықтар туындауы мүмкін. Осы себепті, әр бала өзінің жас мөлшеріне толық сәйкес келгенше терапияны жалғастыру қажет. Егер ата ана баламен мүлдем айналыспаса немесе түзетуді аяқтамаса, онда ауыр асқынулар қаупі бар: кішкентай балаға басқа адамдармен байланыс жасау, достар табу қиынға соғады. Оған есте сақтау, білім беру және басқа процестерге назар аудару қиын болады. Кәдімгі мектепте оқу қиын болады, сондықтан мұндай оқушылар арнайы мектептерге қабылданады. Сөйлеу бұзылыстары ақыл-ой кемістігін де тудырады. Сондықтан мұндай бала өзінің кемшілігін сезінеді, өзін-өзі бағалау төмендейді. Нәтижесінде бұл мінез-құлықтың бұзылуына, оқшаулануға, агрессияға, апатияға әкеледі.
Сөйлеудің бұзылуы мектеп жасына дейінгі балалар арасында жиі кездесетін тілдік бұзылысқа айналуда. Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының IІI деңгейі де әсіресе кең таралған, оның сипаттамалары көбінесе логопедтер ғана емес, психологтар да. Бұл патология логопедпен емдеу кезінде түзетілуі мүмкін. Ауруды мүмкіндігінше тез тану үшін бұл жағдайдың дамуына не себеп болуы мүмкін екенін білу керек, жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының IIІ деңгейді сипаттайды, сонымен қатар бұл жағдайдың қалай емделетінін, бұзушылықты салдарсыз толығымен түзетуге болатындығын білу керек. Сөйлеу терапиясының практикасында сөйлеу қабілетінің бұзылуының 3 деңгейі жиі кездеседі, онда бала күрделі тіркестерсіз жай салынған тіркестердің басымдылығымен сөйлейді [15, 212б.].
Жалпы сөйлеу қабілетінің дамымауының IIІ деңгейдегі балалар.
Себептері, алғашқы белгілері. Көбінесе сөйлеудің даму деңгейін анықтайтын сөйлеу проблемалары генетикалық бейімділікке немесе жүктілік кезіндегі асқынуларға байланысты бала туылғанға дейін алдын-ала анықталады. Сөйлеудің жалпы дамымауының жиі кездесетін себептері:
oo резус - баланың анасымен қақтығысы;
oo іштегі ұрықтың тұншығуы, гипоксия;
oo босану кезінде пайда болған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz