Оқыту процесінде студенттердің танымдық белсенділігін дамытудың жаңа технологиялары
С.Сейфуллина атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Төлен Айдана Талғатқызы
Колледж білім алушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдары
Дипломдық жҰмыс
5В012000- Кәсіптік оқыту мамандығы
Нұр-Сұлтан, 2022
С.Сейфуллина атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Қорғауға жіберілді
___________ кафедра
меңгерушісі
___________Есекешова М.Д.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Колледж білім алушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдары тақырыбында
5В012000- Кәсіптік оқыту мамандығы
Орындады: Т.А.Талғатқызы
Ғылыми жетекші:
Нұр-Сұлтан, 2022
С.Сейфуллин атындағы Қазақ Агротехникалық университеті КеАҚ
Факультет: Компьютерлік жүйелер және кәсіптік білім беру
Кафедра: Кәсіптік білім беру
Мамандығы: 5В012000- Кәсіптік оқыту
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
_______ Есекешова М.Д.
қолы аты - жөні
_____________________
(күні, айы, жылы)
тапсырма
дипломдық жұмысты орындау бойынша
Студент Төлен Айдана Талғатқызына
(тегі, аты, әкесінің аты)
Жоба тақырыбы: Колледж білім алушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдары
______________20___ж. № _____ бұйрығымен бекітілген
Студенттің аяқталған жобаны тапсыру мерзімі __________________________
Жоба бойынша бастапқы мәліметтер_________________________ ___________________________________ ___________________________________ ____________________________
___________________________________ ______________________________
___________________________________ ______________________________
___________________________________ _______________________________
Есептік-түсіндірме жазбаның мазмұны (әзірленуге жататын мәселелердің тізбесі)___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ____________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Графикалық материалдың тізімі (міндетті сызбаларды дәл көрсете отырып) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ________________________________
___________________________________ ______________________________
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер ___________________________________ ___
___________________________________ ______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Жоба бойынша кеңесшілер (жобаның тиісті бөлімдерін көрсете отырып)
Бөлім
Кеңесші
Бақылау
мерзімі
қолы
Экономикалық бөлім
Қоршаған ортаны қорғау
Еңбек қорғау
Норма бақылау
Тапсырманың берілген күні___________________________________ ____
Жоба жетекшісі___________________________________ ______________
(қолы, аты-жөні, лауазымы)
Тапсырманы студент орындауға қабылдады___________________________________ _________________
(студенттің аты-жөні, қолы)
Пікір
дипломдық жобаға
Студент___________________________________ _____________________
(тегі, аты, әкесінің аты)
Мамандықбілім беру бағдарламасы
___________________________________ ____________________________
(шифр және атауы)
Дипломдық жоба тақырыбы___________________________________ ______
___________________________________ ______________________________
___________________________________ ______________________________
___________________________________ ______________________________
___________________________________ ______________________________
___________________________________ ______________________________
___________________________________ ______________________________
Пікір мазмұны
___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ _________
Дипломдық жұмыстың (жобаның) жетекшісі___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ___________________________________ _____________________
(лауазымы, кафедрасы, тегі, аты-жөні және қолы)
Күні___________________________________ ___________________________
(күні, айы, жылы)
РЕЦЕНЗИЯ
дипломдық жобаға
Студент : Туленова Айдана Талгатовна
(тегі, аты, әкесінің аты)
Мамандығы___________________________________ __________
(шифр және атауы)
Дипломдық жоба тақырыбы ___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ __________________________________
Дипломдық жұмыстың өзектілігі және ескертулер
___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________
Дипломдық жобаны бағалау
___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ _________________________________
(жалпы баға және біліктілік беру туралы ұсыныс)
Рецензент___________________________________ ______________________
(қолы) (тегі, аты-жөні)
Атқаратын лауазымы:
___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ________________________________
Күні___________________________________ ___________________________
(күні, айы, жылы)
ПІКІР
дипломдық жұмысқа (жоба)
Тақырып бойынша дипломдық жоба (жұмыс):___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ____________________
орындалды _____________________ және түсіндірме жазбамен ұсынылған
(тегі, аты, әкесінің аты)
көлемі ___ б. және графикалық материал _______ парақта.
Дипломдық жоба (жұмыс) мамандыққа қойылатын біліктілік талаптарына сәйкес орындалды ___________________________________ ________________________________
(050718- Электр энергетикасы; 2102 - Электротехникалық желілер мен жүйелер; 2104 - Өнеркәсіптік кәсіпорындарды электрмен жабдықтау ___________________________________ ____; 2105 - ___________________________________ ____________________ )
1.Жоба тақырыбының өзектілігін бағалау ___________________________________ ______________________________
(ғылым мен техниканың дамуына, қоғамдық практика сұраныстарына сәйкестігі)
2.Жұмыстың теориялық деңгейі және практикалық құндылығы ___________________________________ ______________________________
(жұмыстың теориялық немесе практикалық құндылығы және нақты қандай тармақтар бойынша)___________________________________ _________________________________
___________________________________ _______________________________
3.Қойылған міндеттерді шешудің нақтылығы ___________________________________ _______________________________
(жұмыстың құрылымы, орындалған жұмыстың берілген тапсырмаға және инженерлік шешімдер қабылдау мен есептеудің қолданыстағы әдістемелеріне сәйкестігі)
___________________________________ ___________________________________ ______________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ______________________________ _______________________________
4 .Дербестік дәрежесі және жобалық шешімдердің жаңалығы ___________________________________ _______________________________
(әдеби көздерді, стандарттарды, нормативтік және техникалық құжаттарды пайдалану дәрежесі,степень ___________________________________ _______________________________
шетелдік басылымдар, жеке жарияланымдар мен куәліктердің болуы)
5. Ғылыми зерттеу әдістерін қолдана білу ______________________________
___________________________________ _______________________________
(ғылыми зерттеулердің қандай әдістері қолданылды, алынған нәтижелердің сенімділігі, олардың жаңалығы мен практикалық құндылығы)
6.Эксперименттік зерттеулерді метрологиялық қамтамасыз ету ___________
(дипломдық жұмыстар үшін)
___________________________________ _______________________________
(заманауи талаптарға сәйкестігі, орындалуы, дәлдік сыныбы және т. б.)
7. Қорытындылар мен ұсынымдардың негізділік дәрежесі ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ________________________________
(жоба мазмұнының тұжырымға, өндіріс пен практиканың заманауи талаптарына сәйкестігі және т.б.)
8. Жобаның техникалық-экономикалық тиімділігі (зерттеу нәтижелері) ___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ___ (экономикалық, техникалық, экологиялық, әлеуметтік және т. б.)
9.Түсіндірме жазба мен сызбаларды ресімдеу сапасы ___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ________________________________
(Олардың қолданыстағы стандарттар мен нұсқаулықтарға сәйкестігі)
10.Жобаның жекелеген бөліктерінің бір-біріне сәйкестігі ___________________________________ _____________________________
(жеке бөлімдердің өзара байланысы және ішкі бірлік)
11. Материалды ұсынудың сауаттылығы мен логикалық реттілігі; нақты қателіктердің болуы ___________________________________ ____________
12. Бағдарламалық қамтамасыз ету сапасы; автоматты жобалау жүйелерін, интеграцияланған бағдарламалық пакеттерді, дерекқорларды пайдалану дәрежесі; басып шығару мазмұны және т.б___________________________________ ___________________________
13. Ұсыныстар мен ескертулер ___________________________________ ___________________________________ ___
(қабылданған инженерлік шешімдерге, МЕМСТ ЕСҚД сақталмауына қатысты 4-5 маңызды ескертулерден кем емес)
___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ________
___________________________________ __________________________________
Жоғарыда айтылғандардың негізінде диплом қорғаушысының дипломдық жобасы (жұмысы) деп санаймын ___________________________________ __________________________________
(тегі, аты , әкесінің аты толық)
_________________________ біліктілік жұмысына қойылатын барлық талаптар
(қанағаттандырады немесе қанағаттандырмайды)
бағалаумен орындалды ___________________________________ ___________________
(қанағаттанарлықсыз, қанағаттанарлық, жақсы, өте жақсы)
және _______________________________ көп шілік алдында қорғауға және біліктілік беруге (ұсынылады немесе ұсынылмайды)
_______________________ мамандық бойынша _____________
( инженер, бакалавр, магистр)
___________________________________ _______________________________
(мамандық шифры және атауы)
Пікір беруші ______________________ ________
(ғылыми дәрежесі, атағы) (қолы) (ТАЖ)
лауазымы және жұмыс орны)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қысқартулар мен белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Колледж білім алушыларының танымдық белсенділігін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Студенттердің танымдық белсенділігін дамыту мәні, мазмұны және құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Оқу үдерісінде білім алушылардың танымдық белсенділігін дамытудың педагогикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Шығармашылық дербестік - студенттердің танымдық белсенділігін арттыратын фактор ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Колледжде білім алушылардың танымдық белсенділігін дамытудың практикалық аспектілері
2.1. Студенттердің танымын қалыптастырып, дамытудың педагогикалық мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Оқыту процесінде студенттердің танымдық белсенділігін дамытудың жаңа технологиялары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Педагогикалық тәжірбиенің нәтижелері мен ұсыныстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Экономикалық негіздеме ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Нормативтік сілтемелер
Дипломдық жұмыста келесідей нормативтік құжаттарға сілтемелер жасалынды:
- Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30.08.95ж.
- Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына жолдауы.
- Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, 15.08.2007ж.
- Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 Даму стратегиясы
- Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарлама.
- Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы
- ҚР Еңбек Кодексі, 12.06.2007ж.
- Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы
Анықтамалар
Дипломдық жұмыста келесідей анықтамалар қолданылды:
Танымдық іс-әрекет - шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл-ой әрекеті.
Танымдық белсенділік - білім алушының оқуға, білуге деген ынта -ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі.
Оқыту алгоритмі - белгілі бір түрдегі есепті шығаруда қатаң ережелердің қажеттілігін бекітеді, себебі оқу үдерісі ауыр да сенімсіз, егер типтік есептер шығаруда оқушы жаңа тиімді жолдар іздеп, математикалық есептерді толық сандармен, бөлшектермен шығаруда белгілі бір ережеге сүйеніп, оңтайлы жолын таным қабілеттілігінің жоғарылығының арқасында табу.
Оқытуды технологияландыру немесе компьютерлеу - жалпы адамның танымдылығының құралы ретінде компьютердің қолданылуы, білімнің пайдалану мүмкіндіктерін көбейтеді, ойлау әрекеттерінің жаңа формаларын дамытуға жағдай жасайды, оқыту сапасын арттыру мақсатында қазіргі таңда кең тараған.
Дифференциалдап оқыту - ешқандай есту, көру, сөйлеу және қабылдау кемістігі жоқ әрбір оқушыға бұл жуықтаудың көмегі, ол яғни барлық нақты танымдық іс-әрекеттің жоғары деңгейдегі мүмкіндіктеріне иегер бола алатындығын көрсетеді.
Қысқартулар мен белгілеулер
Дипломдық жұмыста келесідей қысқартулар мен белгілеулер қолданылды:
ҚР - Қазақстан Республикасы
т.б - тағы басқа
т.с.с - тағы сол сияқты
МЕСТ - Мемлекеттік стандарт
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының Ата Заңында Біздің мемлекетіміздің басты байлығы, асыл қазынасы - адам және оның өмірі сондай-ақ оның құқықтары мен бостандықтары делінген. Осыған сәйкес елімізде адам және оның өмірі үшін барлық жағдайлар жасалып жатыр. Соның бірі - біздің еліміздің азаматтарының тегін білім алу мүмкіндігі[1].
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында: Білім беру жүйесі тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған рөлін атап көрсете келіп, педагог-қызметкерлер, білім алушылардың мемлекеттік білім беру стандартында көзделген деңгейден төмен емес білім, білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, жеке шығармашылық қабілеттерінің көрініп, дамуы үшін жағдай жасауға міндетті-делінген [2].
Ұлтымыздың болашағы мен егемен еліміздің ертеңі білім алып жатқан әрбір жас ұрпақтың ойлау деңгейіне, іскерлік қабілеттілігіне, алған біліміне байланысты. Сондықтанда мемлекетіміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, білімді , іскер, ізденімпаз, саналы жас ұрпақты қалыптастыру бүгінгі білім беру жүйесінің басты мақсаты болып отыр.
Білім беру жүйесінің философиясына және педагогика ғылымыныың талабы жылдан жылға жаңара түсуде десек артық етпес. Педагогика білімінің білім алушы үшін, еліміздің келешегі алдында алатын орыны ерекше. Жылдан жылға, қоғам талабы өзгерген сайын, жаңа технологияларға және білім берушілерге деген сұраныс та, талап та ұлғая түсуде. Біздің басты мақсатымыз - өзін -өзі дамыта алатын, өз бетімен білім алатын, өз бағыт - бағдарын айқындай білетін, өзін - өзі үнемі жетілдіре алатын қоғамның белсенді азаматын қалыптастыру.
Қазақстан Республикасының білім беруді дамыту тұжырымдамасында: Жоғары білімді дамытудың негізгі үрдісі мамандар даярлау сапасын арттыру, қарқынды ғылыми зерттеу қызметімен ықпалдастырылған инновациялық дамыту жолдары жоғары оқу орындарындағы зерттеулерінің әлеуметтік сала мен экономикалық қажеттіліктермен тығыз байланысты білім беру және ақпараттық технологияларды жетілдіру болып табылады делінген, яғни бұл бағыт білім алушылардың білімінің халықаралық деңгейге жетуін талап етеді [3].
Жалпы, білім алушылардың танымдық белсенділігі оның интеллектісін яғни ойлау қабілетін анықтайды. Білім алушылардың өзіндік танымдық қабілеттерін дамыту үшін қажетті , арнайы шығармашылық жұмыстар таптырмас құрал болып келеді. Шығармашылық жұмыстар әртүрлі білімді, дағдыны және шеберлікті қолданып қана қоймай, сонымен бірге ойлау қызметінің негізгі тәсілдерін және оқытудың үдерісінде меңгерілген ғылыми таным әдістерінде пайдалануға мүмкіндік береді.
Болашақтағы Қазақстан Республикасының дүниежүзілік үдерісте алатын орны оның үкіметі мен халқының Қазақстанды материалдық емес, парасат-пайымға негізделген, әрі білімді мол қажет ететін материалдық өндірістері басым дамыған мемлекетке айналдыру жөнінде алдына стратегиялық мақсат қоюға бел байлауымен айқындалады. Дәл осы себеппен әрбір педагог алдына үлкен жауапкершілік, нақты міндет жүктеледі. Мұндай міндетті шешу үшін мұғалімдердің білім алушыға берілетін білім негіздерін олардың танымдық іс-әрекетінің берік негізі, әрі тірегі болатындай етіп оқытуды, оқу-тәрбие үдерісін, білім мазмұнын жаңартумен қатар, арттыруды, сан алуан педагогикалық жаңалықтарды тәжірибеге батыл енгізу басты талап етіліп алынып отыр [4].
Міне, сондықтан танымдық белсенділікті дамыту заман талаптарына сай келуі осыған байланысты. Жалпы студенттердің әрқайсысы әртүрлі болып келеді, мәселен біреуінің есте сақтау немесе танымдық қабілеті төмен болса, екіншісі одан әлдеқайда артық болады. Танымдық белсенділігін арттыру жүйесінде білім алушының барлық мақсаттары мен шешімдері оның келешек дамуына бағытталған. Осы тұрғыда білім алушылардың танымдық белсенділік бойынша жасаған іс-әрекеттеріне аса көңіл бөлу қажет. Себебі, оның жасаған іс-әрекеті оның ойлау қабілеті, яғни интеллектінің көрінісі. Олай болса, студенттерің өз ойын еркін әрі нақты жеткізе білуі, болып жатқан жағдайларға қатысты дұрыс ойлай білуі оның танымдық белсенділігі үшін маңызы зор деуге болады.
Оқу үрдісінде білім алушылардың танымдық белсенділігін арттыру әдістері мен тәсілдері, және оның жолдары, танымдық белсенділіктің маңызы туралы зерттелген еңбектерді атап өтер болсақ: Я.А.Коменский, Ы.Алтынсарин, П.И.Пидкасистый, Ю.К.Бабанский және т.б. еңбектері.
Қазіргі кезеңде әрбір білім ошағында білім алып жатқан студенттердің танымдық белсенділігін арттырудың педагогикалық шарттары мен оны оқу-тәрбие ісінде қолданудың маңызы ерекше.
Зерттеудің мақсаты: білім алушылардың танымдық белсенділігін арттырудың педагогикалық шарттарын теориялық тұрғыда негіздеу.
Зерттеу объектісі: колледждегі оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: оқытудың тиімділігін арттыру мақсатында танымдық белсенділікктің педагогикалық шарттар жиынтығы.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер де колледж білім алушыларының танымдық белсенділігін арттыру үшін, білімді меңгеру механизмінің өзгерісі қажет болса, онда жаңа білім білім алушыларға дайын үлгі түрінде берілмейді, оны олар өзіндік іздену әрекеті үдерісінде алар еді, өйткені, бұл ретте, білім алушының алған білімі тереңдеп, ізденісі артып, бәсекеге қабілетті әрі іскер тұлға қалыптасады. Оқу тапсырмаларын логикалық және практикалық шешу үшін тиімді жағдай жасауда ескеретін білім алушылардың танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру келесі негізгі міндеттерден тұрады:
oo Білім алушылардың танымдық белсенділігін дамытудың теориялық негіздерін анықтау;
oo Білім алушылардың танымдық белсенділігін арттырудың ерекшеліктерін айқындау;
oo Колледж студенттерінің танымдық белсенділігін дамытудың педагогикалық шарттарын негіздеу;
oo Танымдық белсеенділікті дамытуға арналған арнайы әрекеттің нәтижесін талдау.
Зерттеудің жетекші идеясы: білім алушылардың танымдық белсенділігін дамыту - оқу үрдісін жетілдірудің негізгі құралы болуымен қатар, колледж студенттерін қазіргі заман талабына сай етіп қалыптастыру оларды дағдыландыру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: танымның диалектикалық теориясы; қоғам, оқу орынындағы, жеке тұлғаның өзара байланысы, тұлғалық-бағдар теориясы, әлеуметтік орта теориясы, оқу үрдісін басқару теориясы.
Зерттеудің деректі көздері: педагогтардың, психологтардың, философтардың танымдық әрекеттері, таным, білім, тұлға мен оның әрекеті туралы ғылыми зерттеу еңбектері, Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, оқулықтар, бағдарламалар мен оқу әдістемелік құралдар, озат мұғалімдердің іс-тәжірибелері.
Зерттеу әдістері: тақырып бойынша психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге теориялық талдау жасау, оқулықтарға, бағдарламаларға, оқу әдістемелік құралдарға талдау жүргізу, әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін эксперимент арқылы тексеру, тәжірибелік-эксперимент жұмысының мәліметтерін сандық жағынан сараптап қорытындылау.
Зерттеудің практикалық маңызы: зерттеу негізінде алынған ғылыми нәтижелер мен тәжірибелік-әдістемелік нұсқаулар оқу орындарында танымдық белсенділікті дамытудың жолдары ретінде қолданыла алады.
Диплом құрылымы: диплом кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, ғылыми әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1 Колледж білім алушыларының танымдық белсенділігін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Студенттердің танымдық белсенділігін дамытудың мәні, мазмұны және құрылымы
Білім беру және оқыту теориясының әдіснамалық негізі- таным теориясы, білім алушының тұлғасын жан - жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілім болып табылады. Бұл теория білім беру және оқытуды арнайы ұйымдастырылатын іс -әрекет ретінде қарастырады. Сондай-ақ, білім беру үрдісіндегі білім беру және оқыту мәселесінің ең басты талабы ол - танымдық белсенділік пен танымдық дербестік.
Білім алушылардың жаңа мен ескіні байланыстырып, ажырата алатындығына, алған теориялық білімін тәжірбиеде пайдалануына, айтқан пікірлеріне, алдыға ұмтылысына қарап бұл талаптың орындалуын байқауға болады. Білімді саналы түрде меңгеру білім алушының өз бетінше ұмтылысына тікелей байланысты. Білім алушының танымдық белсенділігін дамыту - білімнің қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету қажеттігі негізінде дамиды. Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі білім алушының алған білімдерін өмірде, тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуі болып табылады. Дәл осы себеппен білім беру барысында білім алушының танымдық белсенділігін оның іс-әрекетімен байланыстыру талабы туындайды[8].
Танымдық әрекет негізінде білім алушының танымдық белсенділігі айқындалады. Танымдық белсенділік - білім алушының оқуға, білуге деген ынта-ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы: мұғалімнің жаңа түсіндірген тақырыбын ұғыну үшін, білім алушы сол тақырып бойынша өз бетінше жаңашыл нәрсе іздеуі, және оны тәжірбие жүзінде байқап көруі танымдық белсенділікті дамытудың мақсаты. Өтілген ескі материалды қайталауда, жаңасын игеруде, және оны тәжірбиеде көрсетуде белсенділіктің орны ерекше. Яғни, белсенділік бастан аяқ оқу үрдісінің барлық кезеңінде орын алуы керек. Білім алу барысында студенттердің танымдық белсенділігін оның сөйлеу және ойлауы, әрекет етуіне, оның ізденімпаз және байқағыштық қасиетіне қарап білуге болады. Білім алушылардың танымдық белсенділігін арттыру және оны қалыптастыру бойынша көптеген педагогтердің, ғалымдардың, әдіскерлердің жұмыстарынан яғни жазған кітаптарынан байқауға болады[9].
Сан жылдар бойы жаңашылданып, дамып келе жатқан білім беру тарихының алдыңғы қатарлы педагогикалық ой өкілдерінің танымдық іс-әрекетке қатысты, әсіресе танымдық белсенділікті зерттеу және оны талдау негізінде төрт негізгі бағытты атап көрсетуге болады.
Әлеуметтік -педагогикалық бағыт байырғы кезеңнен бастау алады. Оның әйгілі өкілдеріне ежелгі грек ғұламалары: Сократ, Платон, Аристотель баланың белсенді және өз бетімен білім алуының маңыздылығын, өз бетімен білім алудағы жетістіктері өзін- өзі тәрбиелеуде маңызды екендігін, әр қилы жетілудің әрі обьекті, әрі субьекті екендігін жан- жақты негіздеген. Олардың пікірінше, белсенді ойлай білу адамның заттық, тәжірибелік іс- әрекетінің алғышарты болып табылады және ойлай отырып іздену арқылы өз бетімен білім алады.Өзіндік іс- әрекеті нәтижесінде балада қанағаттану, қуаныш сезімі оянып, білімді игеруде белсенділігі артады деген пікірде болды.
Бұл пікірлер көптеген ғасырлар бойы педагогтардың талдау нысанасы болып келді. Ол өз кезегінде Мишель Монтень, Томас Мор, Томаззо Компанелла еңбектерінде жалғасын тапты. Енді білім алушыларды өз бетінше әрекет ететін, саналы, ойлы, сыншыл азамат етіп тәрбиелеу талабы туындады. Ол үшін жаңа білімді игеруде өз бетінше жұмыс жасап, өзі таным жолына бет бұрып, таным өрісінің жаңа шеңберіне жету жолын дұрыс таңдап алуы қажет болды[9,10].
Дидактикалық - әдістемелік бағыт чех елінің белгілі педагогы Я.А.Коменский еңбектерінен бастау алады. Оның Ұлы дидактика еңбегінде жазылған дидактикалық принциптерін ұсына келіп, студенттер өз бетінше істейтін белсенді әрекетін ұйымдастыру және оқыту, мұғалім мен білім алушының әрекетін талдау мәселелерін қарастырады. Бүл бағыт бірнеше ғасырлар бойы өз жалғасын тауып, одан әрі дамыды. Бұл Ж.Ж.Руссоның, И.Г.Песталоццидің, А.Дистервергтің еңбектерінде дами түсті.
Психологиялық- дидактикалық бағыт К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин еңбектерінен бастау алады. Білім алушылардың өзіндік әрекеті тек қана оқытудың педагогикалық әдістері мен құралдары ретінде ғана емес, сондай - ақ зерттеу нысаны ретінде көрсетілуімен сипатталады.
К.Д.Ушинский танымдық әрекет мәселесіне ерекше мән беріп, "өзіндік жұмыс -оқытуды жетістікке жеткізудің бірден- бір жолы" деп есептеді. Осы жұмыстың нәтижесіне жету үшін мұғалім мен оқушының оқу үрдісіндегі еңбегін дұрыс бөлуі деп түсіндірді. К.Д.Ушинский педагогикалық ғылымда алғаш рет білім алушылардың өзіндік жұмысына философиялық және психологиялық-педагогикалық тұрғыда талдау жасайды[11].
Ы.Алтынсарин оқыту үдерісінде білім алушының жетістікке жетуіндегі және өз бетінше жұмыс атқаруда мұғалімнің ролі зор екенін айтады. Ал К.Д.Ушинский мұғалімнің ролін ескере отырып, ол оқушының белсенділігін дамыту мақсатында ұйымдастырылған дербес бақылау мен тәжірибе өткізу, көрнекіліктер дайындау сияқты жұмыстардың маңыздылығына тоқталды. К.Д.Ушинскийдің пікірін П.Ф.Каптерев одан әрі дамытты, оның пікірінше, мұғалім бағыттаушы ғана, ал білім алушының білімді игеруі өзіндік ішкі мүмкіндіктеріне байланыстылығын атап көрсетті. Бұл бағытта П.Ф.Каптерев, А.П.Вахтеров, Ы.Алтынсариннің және т.б. педагогикалық ойларын жатқызуға болады. В.П.Вахтеров білім алушының танымдық белсенділігін арттыратын әдіс- тәсілдерді көрсетіп көптеген эксперименттер жүргізді[12].
Жаңашыл педагогикалық бағыт. Қоғам дамуының тарихи жаңа кезеңі қоғамның барлық саласындағы уақыт тудырған күрделі өзгерістермен айқындалады. Қоғамдағы оқу ағарту, білім беру процесінде болып жатқан өзгерістер білім беру деңгейінің жаңа сатыға көтерілуіне, жеке іздеенімпаз тұлғаны қалыптастыруға, оқу үрдісінің тиімді жаңа әдіс-тәсілдерін іздестіруге, білім алушының жеке тұлғалық, адамгершілік қасиетін арттыруға бағытталады. Оқытудың жаңа технологиясы (инноватика, танымдық белсенділікті дамыту, модуль жүйесі, саралап, көп деңгейлік негізде, мультимедия жүйесін қолдану т.б) озат зерттеушілер, жаңашыл педагогтар идеясы оқу орынындағы білім берудің қызметіне жаңаша сипат әкелетіні сөзсіз.
Танымдық іс- әрекет, танымдық белсенділік, танымдық ізденімпаздық мәселелері жөнінде оқу - әдістемелік, психология -- педагогикалық әдебиеттерге ғылыми зерттеулерге шолу жасау барысында танылған жаңашыл педагогикалық бағытты бөліп көрсетуге болады. Ю.К.Бабанский білім беруді оңтайландыру жүйесін ұсынса, М.А.Данилов пен Б.П.Есипов оқушының танымдық міндеттерін шешуде танымдық белсенділікті қалыптастыратын оқыту әдістерінің дидактикалық тұрғыдағы классификациясын жасады.
Білім алушылардың танымдық белсенділігін арттырудағы проблемалық оқытудың ерекше маңызын В.И.Зазвязинский, М.И.Махмутов, Ж.Б.Қоянбаев, А.А.Бейсенбаева атап көрсеткен.
Білім алушының оқу - танымдық әрекетін, танымдық белсенділігін арттырудың тиімді құралдарының бірі - оның өзіндік, өздігінен білім алу әрекеті жайлы Т.С.Сабыров, М.А.Құдайқұлов, Р.С.Омарованың еңбектері маңызды. Білім алушыларға білім беру мәселесін жетілдіру жөнінде А.Н.Ильясова, Н.Д.Хмель, С.А.Ұзақбаева, О.С.Сыздықова, Р.Н.Төлеубаева, Б.И.Мұханова, М.С.Молдабекова т.б. еңбектерін ерекше атап өтуге болады.
Танымдық әрекет - шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл - ой әрекеті. Ол танымдық қажеттіліктен, мақсаттан, таным қисындарынан және әрекетті орындаудың тәсіл - амалдарынан тұрады. Танымдық белсенділікті бір ғана белгімен көрсетуге болмайтын түсінік, оның әр қилы сипатын байқауға болады.
Белсенділік адамның әрекетке қатынасын өз бетінше әрекет етуге дайын болудан, ұмтылыстан, алға қойылған мақсаттарға жету үшін оңтайлы жолдарды таңдай білуден көрініс табатын жеке тұлғаның сипаты ретінде айқындалады[13].
Шәкірттің білімді қабылдауы, негізінде ең алдымен мұғалімнің сабақты саналы түрде жүргізуіне тікелей байланысты. Мұғалім студенттерді жаңа білімді қабылдауы үшін әртүрлі әдіс-тәсілдер жүргізеді. Білім алушылардың оқу-танымдық қызметін арттыру дұрыс әрі нақты әрекеттер арқылы іске асады.Білім алушының өз бетінше өзіндік ізденуге қызығушылығы артқанда ғана берген білім жемісті болады. Танымдық белсенділіктің үш дәрежесі бар:
1-Дәреже - жаңғыртушы белсенділік - білім алушының материалды жадылап, қайта жаңғыртуға , оны үлгі бойынша қолдануға , меңгеруге ұмтылысымен сипатталады. Белсенділіктің 1 - дәрежесіне тән көрсеткіш - білім алушының бойында білімге деген терең ұмтылыстың болмауы.
2-Дәреже - түсіндіруші белсенділік-білім алушы өзінің алған білімін зерделеуге ұмтылуы, білімін жаңа жағдайлармен байланыстыруы арқылы түсіндіріледі. 2-дәрежеге тән көрсеткіш оның бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге талпынуынан, қиындыққа тап болғанда оны жеңудің жолдарын қарастыруынан байқалатын үлкен дербестігі.
3- Дәреже - белсенділіктің шығармашылық дәрежесі - білім алушы берілген тапсырманы шешудің барлық тың жолдарын іздеуімен сипатталады. Бұл дәреженің ерекшелігі - мақсатқа жетудегі табандылық, танымдық ынтаның негіздері мен әр алуандылығы.
Сөйтіп, оқу үдерісіндегі белсенділік - білім алушының тек іс-әрекетімен өлшенбейді, сол іс-әрекетінің сапалы болуы, өзінің ерік-жігерін бойындағы сол білімге деген құштарлығын іс-әрекетпен байланыстыра білуінде.
Белсенділік әрекетке өздігінен икемделудің сапалық көрінісімен; мотивті және белсенді қылықтың білім алушыға тән арнаулы нысандары мен тәсілдерін синтездеумен; өмір шындығының белгілі бір жақтарына білім алушының тұрлаулы, мінез-құлықта тиянақталған қатынасымен сипатталатын жүйелі білім алу ретінде қарастырылады[14].
Жалпы оқу үдерісінде білім алушылардың белсенділігін дамыту туралы мәселе бойынша педагогика саласының оқытушыларының әдіснемесінде әр түрлілері кездеседі. Олардың ең қарапайым түрі ,жалпыға ортақ материалды баяндау қолайлы әрі анық деген әдістемелік ұғым. Бірақ, Р.А.Низамов айтқандай, бұл тәсіл білім алушының белсенділігін максималды дамытудың шешімі бола алмайды. Екінші жолы оқытушы теориялық және практикалық сабақтарды өткенде тақырыптың түйінді сұрақтарын қою арқылы өткізеді, ал қалған тапсырмаларды білім алушы өздігінен орындауы арқылы ұйымдастырылады. Яғни, дәл осы жағдайда білім алушы ақпаратты тек өздігінен ізденген жағдайда дамиды. Бірақ, білім алушының психологиялық, физиологиялық мүмкіндіктері көбінесе ескерілмейді, барлық материалды оқу үшін уақыты жетпейді, теориялық жағдайлады меңгеру, практикалық тапсырмаларды шешумен байланысты қиындықтар туындайды. Үшінші жолы білім алушының белсенділігі, дербестігі ең алдымен лекциялар, семинарлық, лабораториялық, практикалық және т.б. сабақтарда оның ойлау, іздеу әрекетін ұйымдастыру арқылы дамиды. Арнайы психологиялық-педагогикалық зерттеулер мен әдістемелік ізденістерде бұл тәсіл оқу процесінде мәселелік оқытуды, танымдық міндеттерді қолдану, заманауи техникалық құралдар мен білім алушының белсенділігін дамытуға итермелейтін басқа да тәсілдерді қолдану арқылы жүзеге асады.
Білім алушының танымдық белсенділігін белсендірудің ең маңызды құралдарының ішінде білімді шығармашылықпен ұштастыру жолында қарастырды.
Оқу орнындағы оқу үдерісін жүйелі түрде ұйымдастыруда танымдық белсенділіктің қажеттілігі, ең алдымен қызметке қажеттілікпен бірдей екенін білу маңызды. Адам бірдеңені түсіну қажет болған жағдайда ғана ойлана бастайды. А.М.Матюшкин қажеттілік жағдайы, біріншіден, қандай да бір жоқ нәрсеге қажеттілік, бірақ ағза талап ететін нәрсеге қажеттілігі түйсік арқылы, екіншіден, осы жоқ нәрсеге бағытталған ағзаның белсенділігін шақыратын қажеттілік арқылы сипатталатынын атап көрсетті. В.К.Вилюнастың анықтамасы бойынша, себеп - бұл анықталған қажеттілік. Себебі бар қызмет жағымды эмоциялар мен қанағаттану сезімдерін оятады. Оқу қызметінің жоғары бағаланатын себептердің болуы, ектепте оқыту себебін мақсатқа максималды жақындату оқу-кәсіби қызметті белсендіру шарттарының бірі болып табылады. Тұлғаның дамуы осы қызметтің жалпы бағытын, ал онымен бірге танымдық белсенділіктің сипатын анықтайды[15].
Оқу қызметін белсендіру білім алушының тұлғалық, шығармашылық, субъектілік позициясының тұрғызу механизмі болып табылатын білім алушының дербестік пен қызығушылық сияқты тұлғалық білімдерінсіз мүмкін емес. Танымдық қызығушылық таным мен қызметке деген қызығушылық ретінде оқу қызметін интеллектуалды-эмоционалды тонусты жоғарылатады, жемісті, шығармашылық еңбекті оятады.
Сонымен, оқытудағы қызығушылық бір бірімен байланысқан танымдық себеп болып табылады, ал оқу процесінде мақсатқа сой құрылып, ол білім алушының оқу-танымдық қызметі субъектісінің позициясын дамыту мен қалыптастыруға белсенді түрде әсер ететін маңызды жеке білім беру болып табылады. Белсенділікпен адамның қызметтегі тұлға ретінде де, субъект ретінде де маңызды белгісі болып саналады. Студенттің сабақта және сабақтан тыс материалдармен жұмыс жасауы оның белссенділігінің артуына әкеледі. Әдетте өздігінен әрекет етіп, ізденген жағдайда студенттен оның белсенділік әрекеттерін байқауға болады.
Белсенділік адамның өздігінен жұмыс жасауынан, шешім қабылдай алуынан, мақсат қойып соған талпынуынан, жан-жақты ізденуінен сипатталады. Бұл ретте белсенділікті адамның жаңа мүмкіндігі, тұлғалық қасиеті ретінде де көрінуі мүмкін. Жоғары оқу орны студенттерінің танымдық белсенділігін жүзеге асырудың негізгі түрі оқытушының қатысуынсыз, оның осы уақытқа арнайы пайдалануға берілген тапсырмасы бойынша орындалатын өзіндік жұмыс болып табылады. Оқыту процесіндегі өзіндік жұмыс студенттің танымдық қабілеттерін дамытады, практикалық дағдылар мен икемнің болуына әсер етеді, ойлау еңбегінің мәдениеттілігін жоғарылатады және алынған білімдерді терең қыла алады. Эмпирикалық зерттеулер дәлелдегендей, өзіндік жұмыс егер дидактикалық мақсаттарға сәйкес келсе, егер оның құрамы жеке шығармашылық сипатқа ие болса, егер студенттер өзіндік жұмыстың мақсатын ұғынса және оған жетуге ұмтылған жағдайда оқытуды белсендірудің әрекет етуші құралы болып саналады. Өзіндік жұмыстың нәтижелері көбінесе студенттер үшін жеке тапсырмаларды сауатты құруға, осы тапсырмаларды қолдану әдістемесіне, оларды орындау шарттарының студенттерге ұсынылған бақылау жүргізу жүйесіне байланысты болады[16].
Өздігінінен жұмыс жасап үйренбеген маман, өзіндегі ойды іске асыра алмайды. Өз еңбегімен тапқан нәрсе ғана адамға тиесілі. Д.И.Писаров айтқандай, сенімді өзіміздің басымыздағы дербес орындалуға тиісті өзіндік ойлау процесі арқылы іске асыру қажет. Өзіндік жұмыстың өзі, С.Л.Рубинштейннің айтуы бойынша, ойлау қабілетін белсендіреді, өзіндік көзқарасты және кез келген мәселені шешу жолдарын қарастыруды дамытады. Демек, оқу қызметін белсендіру шарттарының ең маңыздыларының бірі студенттердің өзіндік жұмыстарын дұрыс, рационалды ұйымдастыру болып табылады.
Белсенділікті көрсетудің ерекше түріне білім алушының айналаны қайта өзгерту мүмкіндіктері және сыртқы әлеммен тиімді өзара әрекет ету мақсатымен өзін-өзі көзқарасынан алғанда белсенділігін сипаттайтын шығармашылық та жатады.
Білім алушылардың оқу қызметін белсендіру мәселелерін шешуде білім, дағды және икемді бақылау тиімділігін жоғарылату маңызды рөл атқарады. Көптеген оқу орындар тәжірибесі студенттердің белсенділігі мен оқу материалын меңгеру беріктігі үлгерім бақылауы ағымдық, аралық және қорытынды бақылау формасында жүзеге асқан кезде ғана жоғарылайтынын көрсетті.
Оқу қызметін белсендірудің тиімді құралы білім алушының жасын, тұлғалық-психологиялық, интеллектуалды-танымдық айырмашылықтарын ескеру негізінде оның жеке болуы болып саналады, Н.А.Менчинскийдің ойынша, оқытудың дамушы тиімділігін қамтамасыз ететін бірінші дәрежелі талап болып табылады. [17].
Педагогикалық технологияның тағы бір бағыты-оқу процесінің тұрғызу технологиясы немесе оқыту технологиясы. Мұндай технологияның басты нәтижесі және оның кейінгі кезеңдері қойылған бір уақытта іргетасы бағдарламаланған оқыту болды. Дербес компьютерлерді қолдану арқылы арнайы оқытатын бағдарламалар бойынша бағдарламаланған оқытудың дәл өзі жоғары оқу орындарында танымдық қызметті белсендіру, оптималдау және жекелеудің үлкен мүмкіндіктеріне ие.
Студенттердің оқу қызметін белсендіру мәселесінде кейбір авторлардың пікірінше, жағымды эмоциялардың маңызы зор. Оқу қызметінің интеллектуалды және эмоционалды жақтарының өзара байланысы бар: жағымды эмоциялар (қанағаттану, қуаныш, таңдану) оқытуды жағымсыз (көңіл қалу, әлсіздік сезімі, ашу, қорқу) қылықтар тежеген кезде, тануға қызығушылықты жойған кезде ынталандырады. С.Л.Рубинштейннің пікірі бойынша, эмоциялар өзінің субъектілік, нақты психикалық формасында қажеттіліктің белсенді жағынды көрсетеді, адамның белсенділігін дайындайды, ынталандырады, болжайды, алдын алады. Эмоционалды белсенділікті педагогикалық мақсатқа сай қолдану студенттердің танымдық белсенділігінің өсуіне әсер етеді. Сондай-ақ, тұлғаның эмоционалды көріністері - оқыту процесінің белсенділігі деңгейінің ең маңызды көрсеткіші[18].
Заманауи дидактикалық зерттеулердің мәліметтері бойынша жағымды эмоциялар студенттердің жұмысқа қабілеттілігін 30-40%-ға жоғарылатады, қысқа уақыттық және оперативті жадтың өсуіне әсер етеді, лекцияға қатысу 25% -ға өсуіне мүмкіндік береді. Оқу процесінің тиімді эмоциялары орташа күш эмоциялары болып табылады, өйткені дәл олардың өзі белсенді, сондай-ақ танымдық қызметті қамтамасыз етеді.
Сонымен, теориялық зерттеулерге жүргізілген талдау білім алушының оқу қызметін белсендірудің жалпы педагогикалық жүйесін белгілеуге мүмкіндік береді. Бұл жүйенің құрылымдық компоненттері болып, біріншіден, жеке түрткі болатын: білім алушының білім беруде жеке қажеттілігін мадақтайтын педагогикалық құралдар, білімді тереңдетуге, құруға, белсенді болуға ұмтылыс; ой-өрісті кеңейтетін, жетілдірілген танымдық дағдылар мен икемдер; оқыту процесіне әуестігін ынталандыратн және жоғары білікті маман болуға деген ұмтылыс. Екіншіден, бұл ұйымдастырылған қызметтік шарттар мен білім алушының жеке жұмыс істеу дағдысын жетілдіру жолдары, оқу-танымдық шығармашылықта қиындықтарды жеңе білу; аудиториялық сабақтарда және өзін өзі дайындық сабақтарында мақсатқа бағытталған белсенді және жемісті жұмысты уақыт бойынша тиімді қолдану мен рационалды, ырғақты ұйымдастыру тәсілдерін қалыптастыру; студенттерді диспут, дискуссия, конференцияларға және студенттік ғылыми қоғамдық жұмыстарға қатыстыруға тарту. Үшіншіден, бұл студенттер өздерінің білімдерін ой таразысынан өткізуге және жүйелеуге, оларды практикада қолдануға және оларды бағалауға арналған базалық білім мен дағдының жоғары деңгейін қамтамасыз ететін интеллектуалды құралдар. Төртіншіден, бұл студенттердің ойлау қабілеті мен сөйлеу белсенділігін қалыптастыру, қабылдау бағыты, көңіл бөлу тұрақтылығы мен дамыту, оқу-танымдық қызметтің оң эмоциялары мен қасиеттері[19].
Сонымен қатар, студент тұлғасының танымдық процестерін белсендіретін практикадағы барлық педагогикалық стимулдарды қоздырушы (сенім, қызығушылық, басымдылық, маңыздылық, мамандықты алу); психологиялық-ұйымдастырушылық (бақылау, бағалау, жауапкершілік, қиыншылық), динамикалық-уақытша (темп, ритм, әрекет жылдамдығы) ретінде бөлуге болады.
1.2 Студенттердің танымдық дербестігін дамытудың педагогикалық шарттары
Оқушының танымдық дербестігін дамытдың тиімді құралдарының бірі- оқушының өзіндік жұмысы мен өздігінен білім алу әрекеті. Өзіндік жұмыс істеу іскерліктері мен дағдылары, сөзсіз, ой еңбегінің мәдениетімен байланысты. Білімді игеру барысында оқушы кездесетін қиыншылықтарды жеңуде табандылық еске сақтау, кітаппен жұмыс, байқау және жазба жұмысын жүргізе білу, ой әрекеттерінің бірқатар тиімді тәсілдерін игеру, өзін бақылай білуі керек. Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың шарттары мыналар:
мұғалімнің нақты тапсырмалар, нұсқаулар беруі;
жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын белгілеуі;
мұғалімнің басқаруымен оқушының дербестігінің мөлшері;
олардың жүмысты өз еркімен және қалауымен істеу, оған әсер ететін мотивтер.
Өзіндік жұмысты мұғалімнің дұрыс басқара білуі және оқушының дербестік әрекетінің деңгейінің артып отыруы - осы жұмысты ұйымдастырудың негізгі белгілері болып табылады. Студенттердың дербестігінің даму деңгейіне қарай өз бетінше істейтін жұмыстарды репродуктивтік және шығармашылық деп арнайы екі топқа бөлуге болады. Оқушының өзіндік әрекетінің нәтижесінде оның бойында мынадай қасиеттер қалыптасады:
1. Өзбетінше ойлану біліктері мен ізденімпаздығы
2. Оқуға деген қабілетінің артуы
3. Берілген білімді игеру ғана емес, оны жаңалап және тиімді игеру
4. Басқа студенттердың түсіндірмелеріне сын көзбен қарау.
5.Өз ойының дербестігі.
Оқушының өз бетінше кітаппен жұмыс істеу, бақылау, жаттығу, экперимент жүргізіуі іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру. Репродуктивтік жұмыстарға- оқушының дайын үлгіге қарап жасайтын жүмыстары (көшіріп жазу, жаттығулар, мұғалімнің сұрақтарына жауап беру, оқулықтағы мәтінмен жұмыс істеу, сабақ үстінде орындаған тапсырмаға ұқсас тапсырманы үйде орындау т.б.) жатады. Студенттердың өзіндік жұмыстарының жоғарғы формасына олардың өз еркімен жаңа амал- тәсілдер қолданып жасайтын шығармашылық жұмыстары жатады. Шығармашылық жұмыстар -оқушының өздігінен баяндама, реферат, модельдеу, көрнекі құралдар жасауы т.б.Өзіндік жұмыс танымдық іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыруда, болашақта білімді өз бетінше жинай алу қабілеттерін дамытуда жетекші рөл атқарады, ойлауды жандандырады және оқып үйренуде студенттердың жалпы белсенділігін арттырады. Студенттердың әртүрлі өзіндік жұмыстары негізінде сабақтың нәтижесін және таным қабілеттерінің дербестігін арттыруға болады. Студенттердың танымдық белсенділігі - оқуға қажетті білім мен дағдыны меңгеру және оларды өмірде, практикада пайдалана білуге, үйренуге оқушының істейтін саналы әрекеті. Оқыту процесінде оқушының белсенділігі екі түрлі сипатта болады: сыртқы және ішкі белсенділік[20].
Сыртқы белсенділік дегеніміз - оқушы әрекетінің сыртқы көріністері (белсенді қимыл қозғалыстары, мұғалімге зейін қойып қарауы, мимикасы т.б.) бірақ осы кезде ол басқа нәрсені ойлап отыруы да мүмкін. Оқушының ішкі белсенділігі - оның белсенді түрде ойлау әрекеті жатады. Оқушының өзіндік жұмысы оқу материалдарын нығайта түсу,жаңа материалды игеру мақсатын көздейді. Студенттерды шығармашылыққа баулу, өз бетімен әрекет жасауға үйрету, бүгінде көптеген ғалымдардың көзқарасы бойынша XXIғ. іске асыруға тиісті өзекті проблемасы болып табылады. Р.Г.Лемберг , Е.Я.Голант, Д.Н.Богоявленский, Л.В.Занков және тағы басқа көрнекті ғалымдардың еңбектерінде өзіндік жүмыс студенттердың өзін-өзі бақылауын қалыптастыру,ақыл-ой тәрбиесін беру құралы ретінде анықталады. Соңғы онжылдықта өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың теориялық, әдіснамалық проблемалары көптеген ғалымдардың еңбектеріне арқау болып, әртүрлі бағыттарда қарастырылады:
-оқуды белсендіру құралы ретінде (Б.П.Есипов, П.И.Пидкасистый);
-студенттердың танымдық белсенділігін қалыптастыруға бағытталған теориялық тұжырымдамалар (И.Я.Лернер, М.И.Махмутов);
-дербестік - өзіндік ұстаным, рухани практикалық білім ретінде;
-дербестік жеке тұлғаның қасиеті мен сапасы ретінде (К.А.Абульханова, К.К .Платонов)[21].
Бастауыш сынып студенттерының өзіндік іс-әрекетін қалыптастыру проблемасын ғалымдар А.Х.Аренова, А.Я.Савченко айналысты. Өзіндік оқу іс- әрекеті оқу үрдісінің ішкі жүйесі ретінде студенттердың өзіндік шығармашылық іс-әрекетінің құрамдас бөлігі болып табылады.Өзіндік іс-әрекеттің қажеттілігі оқушыны ойға жетелеуінде, ойланта отырып өзіндік ойының қалыптасуы оны шығармашылық жұмысқа жетелейді. Шығармашылық еңбек алдымен оқушыға қанат бітіреді, қиял береді. Бастауыш сынып студенттерының өзіндік оқу іс- әрекеті ұғымын дамытуды біз философиялық категориялар бірлігінде қарастырамыз:
іс- әрекет - бұл жалпыға ортақ;
танымдық іс-әрекет-оқу іс-әрекеті- жалпы;
студенттердың өзіндік оқу іс- әрекеті- жеке[22].
Іс-әрекеттің негізінде танымдық іс әрекет дамиды. Танымдық іс- әрекет өзіндік оқу іс- әрекетіне айналып, жеке тұлғаның интегративті білімін қамтамасыз етеді. Ғылыми педагогикалық зерттеулерде өзіндік жұмыс ұғымына бірнеше анықтамалар берілген:
оқыту үрдісінде енгізілген студенттердың өзіндік жұмысы мұғалімнің тікелей қатысуынсыз орындалатын жұмыс; бұл жағдайда студенттер саналы түрде тапсырманың мақсатына қол жеткізуге өздерінің күштерін пайдалану және танымдық іс- әрекеттерінің нәтижелері арқылы іске асады (Б.П.Есипов);
студенттердың тапсырмаларды еш көмексіз, мұғалімнің бақылауынсыз орындауы (Р.М.Микельсон); өзіндік оқу іс- әрекеті дегеніміз- бұл дидактикалық ұғым, ғылыми практикалық міндеттерді өз бетімен қою, оның шешімін табудың өзіндік тәсілдерін болжау және анықтау, жеке тұлғаның өзін- өзі бақылауы, өзін-өзі бағалауы негізінде педагогикалық үрдіске қатынасушылардың өзара іс-әрекетінде қалыптасқан жеке тұлғаның интегративт білімі(А.Х.Аренова);
Өзіндік жұмысқа бейімдеу - оқушыны өзін-өзі дамытатын белсенді тұлға ретінде өзін тануға,өзіндік дамуға, өзін бақылап бағалауға қабілетті,мұғаліммен тең диалогтық қарым -қатынасқа түсе алатын тұлға ретінде қалыптастырушы фактор. Біздің пікірімізше студенттерды өзіндік жұмысқа бейімдеу тиімді болу үшін мынадай шарттар керек:
өзіндік жұмыстың мәні мен қызметтері нақтыланып ашылуы;
өзіндік жұмысқа бейімдеуге арналған арнайы дидактикалық жүйе жасалынуы;
тиімді қызмет ететін және дамытуға қабілетті арнайы жүйе анықталып тәжірибелік сынақтан өтілуі[23].
Өзіндік жұмыстың түпкі мақсаты оқушының оқу - танымдық тапсырмаларды өз бетінше орындауы арқылы өзінің оқу процесін жетілдіруі. Біз анықтаған жүйенің өзіндік жұмыс блогына: өзіндік әрекет, өзіндік басқару және өзіндік бағалау компоненттері жатады.
Өзіндік әрекет блогының мақсатына өзіндік жұмысқа бейімдеуді жүзеге асыратын әрекет қимылдарды оқушының өзінің таңдап алуы, оларды алдын-ала жоспарлауы жатады. Өзіндік әрекет білім беру процесінің барлық кезеңдерін қамтуы тиіс, оның мақсатын айқындаудағы мұғалімнің миссиясы оқушының оқыту прцесіндегі өзінің ролін мойындауына қажетті жағдайлармен қамтамасыз ету.
Айталық, өзіндік бақылау әрекеттері жүйесі десек, өзіндік әрекет оның бір бөлігі ретінде бірнеше қимылдардан тұрады: өзіндік білім алуды жоспарлау, алған білімін жүйелеу, қорытындылау және түзетіп отыру, білімін реттеу,түзету,өзінің танымдық әрекетін біліміне сай жоспарлау жатады. Аталған компоненттер өзара тығыз байланысты біртұтас жүйені құрайды.
Өзіндік бағалау толыққанды процесс ретінде белгілі бір мақсатта оқушының өзіндік басқаруы және өзіндік әрекеті аясында іске асады. Олай болса біз өзіндік әрекетті ұйымдастыруға арқау боларлық танымдық тапсырмаларды дидактикалық құрал ретінде қарастыра отырып олардың өзара байланысын шартты түрде төмендегі суреттегідей нақтылаймыз. (1 сурет)
1 Cурет - Өзіндік бағалау
Кесте 1- Өзіндік әрекет қимылдары мазмұны
Өзіндік әрекет қимылдары
Мазмұны
1
2
1. Оқушының өзінің оқу-танымдық әрекетінің күйін анықтап талдай білу
- бастапқы жағдайды және алға қойған мақсатпен немесе берілген үлгілермен салыстырып өзінің оқу - танымдық әрекетінің нэтижелерін белгілеп бағалау;
-өзінің оқу-танымдық әрекетінің нәтижелерінің өзіндік жұмыстың қалай үйымдастырылғандығына тэуелділігін анықтау;
- өзінің оқу- танымдық әрекетін эдіс- тәсілдер, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Төлен Айдана Талғатқызы
Колледж білім алушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдары
Дипломдық жҰмыс
5В012000- Кәсіптік оқыту мамандығы
Нұр-Сұлтан, 2022
С.Сейфуллина атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Қорғауға жіберілді
___________ кафедра
меңгерушісі
___________Есекешова М.Д.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Колледж білім алушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдары тақырыбында
5В012000- Кәсіптік оқыту мамандығы
Орындады: Т.А.Талғатқызы
Ғылыми жетекші:
Нұр-Сұлтан, 2022
С.Сейфуллин атындағы Қазақ Агротехникалық университеті КеАҚ
Факультет: Компьютерлік жүйелер және кәсіптік білім беру
Кафедра: Кәсіптік білім беру
Мамандығы: 5В012000- Кәсіптік оқыту
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
_______ Есекешова М.Д.
қолы аты - жөні
_____________________
(күні, айы, жылы)
тапсырма
дипломдық жұмысты орындау бойынша
Студент Төлен Айдана Талғатқызына
(тегі, аты, әкесінің аты)
Жоба тақырыбы: Колледж білім алушыларының танымдық белсенділігін арттыру жолдары
______________20___ж. № _____ бұйрығымен бекітілген
Студенттің аяқталған жобаны тапсыру мерзімі __________________________
Жоба бойынша бастапқы мәліметтер_________________________ ___________________________________ ___________________________________ ____________________________
___________________________________ ______________________________
___________________________________ ______________________________
___________________________________ _______________________________
Есептік-түсіндірме жазбаның мазмұны (әзірленуге жататын мәселелердің тізбесі)___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ____________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Графикалық материалдың тізімі (міндетті сызбаларды дәл көрсете отырып) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ________________________________
___________________________________ ______________________________
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер ___________________________________ ___
___________________________________ ______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Жоба бойынша кеңесшілер (жобаның тиісті бөлімдерін көрсете отырып)
Бөлім
Кеңесші
Бақылау
мерзімі
қолы
Экономикалық бөлім
Қоршаған ортаны қорғау
Еңбек қорғау
Норма бақылау
Тапсырманың берілген күні___________________________________ ____
Жоба жетекшісі___________________________________ ______________
(қолы, аты-жөні, лауазымы)
Тапсырманы студент орындауға қабылдады___________________________________ _________________
(студенттің аты-жөні, қолы)
Пікір
дипломдық жобаға
Студент___________________________________ _____________________
(тегі, аты, әкесінің аты)
Мамандықбілім беру бағдарламасы
___________________________________ ____________________________
(шифр және атауы)
Дипломдық жоба тақырыбы___________________________________ ______
___________________________________ ______________________________
___________________________________ ______________________________
___________________________________ ______________________________
___________________________________ ______________________________
___________________________________ ______________________________
___________________________________ ______________________________
Пікір мазмұны
___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ _________
Дипломдық жұмыстың (жобаның) жетекшісі___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ___________________________________ _____________________
(лауазымы, кафедрасы, тегі, аты-жөні және қолы)
Күні___________________________________ ___________________________
(күні, айы, жылы)
РЕЦЕНЗИЯ
дипломдық жобаға
Студент : Туленова Айдана Талгатовна
(тегі, аты, әкесінің аты)
Мамандығы___________________________________ __________
(шифр және атауы)
Дипломдық жоба тақырыбы ___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ __________________________________
Дипломдық жұмыстың өзектілігі және ескертулер
___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________
Дипломдық жобаны бағалау
___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ______________________________ _________________________________
(жалпы баға және біліктілік беру туралы ұсыныс)
Рецензент___________________________________ ______________________
(қолы) (тегі, аты-жөні)
Атқаратын лауазымы:
___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ________________________________
Күні___________________________________ ___________________________
(күні, айы, жылы)
ПІКІР
дипломдық жұмысқа (жоба)
Тақырып бойынша дипломдық жоба (жұмыс):___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ____________________
орындалды _____________________ және түсіндірме жазбамен ұсынылған
(тегі, аты, әкесінің аты)
көлемі ___ б. және графикалық материал _______ парақта.
Дипломдық жоба (жұмыс) мамандыққа қойылатын біліктілік талаптарына сәйкес орындалды ___________________________________ ________________________________
(050718- Электр энергетикасы; 2102 - Электротехникалық желілер мен жүйелер; 2104 - Өнеркәсіптік кәсіпорындарды электрмен жабдықтау ___________________________________ ____; 2105 - ___________________________________ ____________________ )
1.Жоба тақырыбының өзектілігін бағалау ___________________________________ ______________________________
(ғылым мен техниканың дамуына, қоғамдық практика сұраныстарына сәйкестігі)
2.Жұмыстың теориялық деңгейі және практикалық құндылығы ___________________________________ ______________________________
(жұмыстың теориялық немесе практикалық құндылығы және нақты қандай тармақтар бойынша)___________________________________ _________________________________
___________________________________ _______________________________
3.Қойылған міндеттерді шешудің нақтылығы ___________________________________ _______________________________
(жұмыстың құрылымы, орындалған жұмыстың берілген тапсырмаға және инженерлік шешімдер қабылдау мен есептеудің қолданыстағы әдістемелеріне сәйкестігі)
___________________________________ ___________________________________ ______________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ______________________________ _______________________________
4 .Дербестік дәрежесі және жобалық шешімдердің жаңалығы ___________________________________ _______________________________
(әдеби көздерді, стандарттарды, нормативтік және техникалық құжаттарды пайдалану дәрежесі,степень ___________________________________ _______________________________
шетелдік басылымдар, жеке жарияланымдар мен куәліктердің болуы)
5. Ғылыми зерттеу әдістерін қолдана білу ______________________________
___________________________________ _______________________________
(ғылыми зерттеулердің қандай әдістері қолданылды, алынған нәтижелердің сенімділігі, олардың жаңалығы мен практикалық құндылығы)
6.Эксперименттік зерттеулерді метрологиялық қамтамасыз ету ___________
(дипломдық жұмыстар үшін)
___________________________________ _______________________________
(заманауи талаптарға сәйкестігі, орындалуы, дәлдік сыныбы және т. б.)
7. Қорытындылар мен ұсынымдардың негізділік дәрежесі ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ________________________________
(жоба мазмұнының тұжырымға, өндіріс пен практиканың заманауи талаптарына сәйкестігі және т.б.)
8. Жобаның техникалық-экономикалық тиімділігі (зерттеу нәтижелері) ___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ___ (экономикалық, техникалық, экологиялық, әлеуметтік және т. б.)
9.Түсіндірме жазба мен сызбаларды ресімдеу сапасы ___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ________________________________
(Олардың қолданыстағы стандарттар мен нұсқаулықтарға сәйкестігі)
10.Жобаның жекелеген бөліктерінің бір-біріне сәйкестігі ___________________________________ _____________________________
(жеке бөлімдердің өзара байланысы және ішкі бірлік)
11. Материалды ұсынудың сауаттылығы мен логикалық реттілігі; нақты қателіктердің болуы ___________________________________ ____________
12. Бағдарламалық қамтамасыз ету сапасы; автоматты жобалау жүйелерін, интеграцияланған бағдарламалық пакеттерді, дерекқорларды пайдалану дәрежесі; басып шығару мазмұны және т.б___________________________________ ___________________________
13. Ұсыныстар мен ескертулер ___________________________________ ___________________________________ ___
(қабылданған инженерлік шешімдерге, МЕМСТ ЕСҚД сақталмауына қатысты 4-5 маңызды ескертулерден кем емес)
___________________________________ ___________________________________ ______________________________ ___________________________________ ________
___________________________________ __________________________________
Жоғарыда айтылғандардың негізінде диплом қорғаушысының дипломдық жобасы (жұмысы) деп санаймын ___________________________________ __________________________________
(тегі, аты , әкесінің аты толық)
_________________________ біліктілік жұмысына қойылатын барлық талаптар
(қанағаттандырады немесе қанағаттандырмайды)
бағалаумен орындалды ___________________________________ ___________________
(қанағаттанарлықсыз, қанағаттанарлық, жақсы, өте жақсы)
және _______________________________ көп шілік алдында қорғауға және біліктілік беруге (ұсынылады немесе ұсынылмайды)
_______________________ мамандық бойынша _____________
( инженер, бакалавр, магистр)
___________________________________ _______________________________
(мамандық шифры және атауы)
Пікір беруші ______________________ ________
(ғылыми дәрежесі, атағы) (қолы) (ТАЖ)
лауазымы және жұмыс орны)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қысқартулар мен белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Колледж білім алушыларының танымдық белсенділігін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Студенттердің танымдық белсенділігін дамыту мәні, мазмұны және құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Оқу үдерісінде білім алушылардың танымдық белсенділігін дамытудың педагогикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Шығармашылық дербестік - студенттердің танымдық белсенділігін арттыратын фактор ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Колледжде білім алушылардың танымдық белсенділігін дамытудың практикалық аспектілері
2.1. Студенттердің танымын қалыптастырып, дамытудың педагогикалық мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Оқыту процесінде студенттердің танымдық белсенділігін дамытудың жаңа технологиялары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Педагогикалық тәжірбиенің нәтижелері мен ұсыныстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Экономикалық негіздеме ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Нормативтік сілтемелер
Дипломдық жұмыста келесідей нормативтік құжаттарға сілтемелер жасалынды:
- Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30.08.95ж.
- Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына жолдауы.
- Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, 15.08.2007ж.
- Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 Даму стратегиясы
- Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарлама.
- Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы
- ҚР Еңбек Кодексі, 12.06.2007ж.
- Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы
Анықтамалар
Дипломдық жұмыста келесідей анықтамалар қолданылды:
Танымдық іс-әрекет - шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл-ой әрекеті.
Танымдық белсенділік - білім алушының оқуға, білуге деген ынта -ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі.
Оқыту алгоритмі - белгілі бір түрдегі есепті шығаруда қатаң ережелердің қажеттілігін бекітеді, себебі оқу үдерісі ауыр да сенімсіз, егер типтік есептер шығаруда оқушы жаңа тиімді жолдар іздеп, математикалық есептерді толық сандармен, бөлшектермен шығаруда белгілі бір ережеге сүйеніп, оңтайлы жолын таным қабілеттілігінің жоғарылығының арқасында табу.
Оқытуды технологияландыру немесе компьютерлеу - жалпы адамның танымдылығының құралы ретінде компьютердің қолданылуы, білімнің пайдалану мүмкіндіктерін көбейтеді, ойлау әрекеттерінің жаңа формаларын дамытуға жағдай жасайды, оқыту сапасын арттыру мақсатында қазіргі таңда кең тараған.
Дифференциалдап оқыту - ешқандай есту, көру, сөйлеу және қабылдау кемістігі жоқ әрбір оқушыға бұл жуықтаудың көмегі, ол яғни барлық нақты танымдық іс-әрекеттің жоғары деңгейдегі мүмкіндіктеріне иегер бола алатындығын көрсетеді.
Қысқартулар мен белгілеулер
Дипломдық жұмыста келесідей қысқартулар мен белгілеулер қолданылды:
ҚР - Қазақстан Республикасы
т.б - тағы басқа
т.с.с - тағы сол сияқты
МЕСТ - Мемлекеттік стандарт
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының Ата Заңында Біздің мемлекетіміздің басты байлығы, асыл қазынасы - адам және оның өмірі сондай-ақ оның құқықтары мен бостандықтары делінген. Осыған сәйкес елімізде адам және оның өмірі үшін барлық жағдайлар жасалып жатыр. Соның бірі - біздің еліміздің азаматтарының тегін білім алу мүмкіндігі[1].
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында: Білім беру жүйесі тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған рөлін атап көрсете келіп, педагог-қызметкерлер, білім алушылардың мемлекеттік білім беру стандартында көзделген деңгейден төмен емес білім, білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, жеке шығармашылық қабілеттерінің көрініп, дамуы үшін жағдай жасауға міндетті-делінген [2].
Ұлтымыздың болашағы мен егемен еліміздің ертеңі білім алып жатқан әрбір жас ұрпақтың ойлау деңгейіне, іскерлік қабілеттілігіне, алған біліміне байланысты. Сондықтанда мемлекетіміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, білімді , іскер, ізденімпаз, саналы жас ұрпақты қалыптастыру бүгінгі білім беру жүйесінің басты мақсаты болып отыр.
Білім беру жүйесінің философиясына және педагогика ғылымыныың талабы жылдан жылға жаңара түсуде десек артық етпес. Педагогика білімінің білім алушы үшін, еліміздің келешегі алдында алатын орыны ерекше. Жылдан жылға, қоғам талабы өзгерген сайын, жаңа технологияларға және білім берушілерге деген сұраныс та, талап та ұлғая түсуде. Біздің басты мақсатымыз - өзін -өзі дамыта алатын, өз бетімен білім алатын, өз бағыт - бағдарын айқындай білетін, өзін - өзі үнемі жетілдіре алатын қоғамның белсенді азаматын қалыптастыру.
Қазақстан Республикасының білім беруді дамыту тұжырымдамасында: Жоғары білімді дамытудың негізгі үрдісі мамандар даярлау сапасын арттыру, қарқынды ғылыми зерттеу қызметімен ықпалдастырылған инновациялық дамыту жолдары жоғары оқу орындарындағы зерттеулерінің әлеуметтік сала мен экономикалық қажеттіліктермен тығыз байланысты білім беру және ақпараттық технологияларды жетілдіру болып табылады делінген, яғни бұл бағыт білім алушылардың білімінің халықаралық деңгейге жетуін талап етеді [3].
Жалпы, білім алушылардың танымдық белсенділігі оның интеллектісін яғни ойлау қабілетін анықтайды. Білім алушылардың өзіндік танымдық қабілеттерін дамыту үшін қажетті , арнайы шығармашылық жұмыстар таптырмас құрал болып келеді. Шығармашылық жұмыстар әртүрлі білімді, дағдыны және шеберлікті қолданып қана қоймай, сонымен бірге ойлау қызметінің негізгі тәсілдерін және оқытудың үдерісінде меңгерілген ғылыми таным әдістерінде пайдалануға мүмкіндік береді.
Болашақтағы Қазақстан Республикасының дүниежүзілік үдерісте алатын орны оның үкіметі мен халқының Қазақстанды материалдық емес, парасат-пайымға негізделген, әрі білімді мол қажет ететін материалдық өндірістері басым дамыған мемлекетке айналдыру жөнінде алдына стратегиялық мақсат қоюға бел байлауымен айқындалады. Дәл осы себеппен әрбір педагог алдына үлкен жауапкершілік, нақты міндет жүктеледі. Мұндай міндетті шешу үшін мұғалімдердің білім алушыға берілетін білім негіздерін олардың танымдық іс-әрекетінің берік негізі, әрі тірегі болатындай етіп оқытуды, оқу-тәрбие үдерісін, білім мазмұнын жаңартумен қатар, арттыруды, сан алуан педагогикалық жаңалықтарды тәжірибеге батыл енгізу басты талап етіліп алынып отыр [4].
Міне, сондықтан танымдық белсенділікті дамыту заман талаптарына сай келуі осыған байланысты. Жалпы студенттердің әрқайсысы әртүрлі болып келеді, мәселен біреуінің есте сақтау немесе танымдық қабілеті төмен болса, екіншісі одан әлдеқайда артық болады. Танымдық белсенділігін арттыру жүйесінде білім алушының барлық мақсаттары мен шешімдері оның келешек дамуына бағытталған. Осы тұрғыда білім алушылардың танымдық белсенділік бойынша жасаған іс-әрекеттеріне аса көңіл бөлу қажет. Себебі, оның жасаған іс-әрекеті оның ойлау қабілеті, яғни интеллектінің көрінісі. Олай болса, студенттерің өз ойын еркін әрі нақты жеткізе білуі, болып жатқан жағдайларға қатысты дұрыс ойлай білуі оның танымдық белсенділігі үшін маңызы зор деуге болады.
Оқу үрдісінде білім алушылардың танымдық белсенділігін арттыру әдістері мен тәсілдері, және оның жолдары, танымдық белсенділіктің маңызы туралы зерттелген еңбектерді атап өтер болсақ: Я.А.Коменский, Ы.Алтынсарин, П.И.Пидкасистый, Ю.К.Бабанский және т.б. еңбектері.
Қазіргі кезеңде әрбір білім ошағында білім алып жатқан студенттердің танымдық белсенділігін арттырудың педагогикалық шарттары мен оны оқу-тәрбие ісінде қолданудың маңызы ерекше.
Зерттеудің мақсаты: білім алушылардың танымдық белсенділігін арттырудың педагогикалық шарттарын теориялық тұрғыда негіздеу.
Зерттеу объектісі: колледждегі оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: оқытудың тиімділігін арттыру мақсатында танымдық белсенділікктің педагогикалық шарттар жиынтығы.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер де колледж білім алушыларының танымдық белсенділігін арттыру үшін, білімді меңгеру механизмінің өзгерісі қажет болса, онда жаңа білім білім алушыларға дайын үлгі түрінде берілмейді, оны олар өзіндік іздену әрекеті үдерісінде алар еді, өйткені, бұл ретте, білім алушының алған білімі тереңдеп, ізденісі артып, бәсекеге қабілетті әрі іскер тұлға қалыптасады. Оқу тапсырмаларын логикалық және практикалық шешу үшін тиімді жағдай жасауда ескеретін білім алушылардың танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру келесі негізгі міндеттерден тұрады:
oo Білім алушылардың танымдық белсенділігін дамытудың теориялық негіздерін анықтау;
oo Білім алушылардың танымдық белсенділігін арттырудың ерекшеліктерін айқындау;
oo Колледж студенттерінің танымдық белсенділігін дамытудың педагогикалық шарттарын негіздеу;
oo Танымдық белсеенділікті дамытуға арналған арнайы әрекеттің нәтижесін талдау.
Зерттеудің жетекші идеясы: білім алушылардың танымдық белсенділігін дамыту - оқу үрдісін жетілдірудің негізгі құралы болуымен қатар, колледж студенттерін қазіргі заман талабына сай етіп қалыптастыру оларды дағдыландыру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: танымның диалектикалық теориясы; қоғам, оқу орынындағы, жеке тұлғаның өзара байланысы, тұлғалық-бағдар теориясы, әлеуметтік орта теориясы, оқу үрдісін басқару теориясы.
Зерттеудің деректі көздері: педагогтардың, психологтардың, философтардың танымдық әрекеттері, таным, білім, тұлға мен оның әрекеті туралы ғылыми зерттеу еңбектері, Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, оқулықтар, бағдарламалар мен оқу әдістемелік құралдар, озат мұғалімдердің іс-тәжірибелері.
Зерттеу әдістері: тақырып бойынша психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге теориялық талдау жасау, оқулықтарға, бағдарламаларға, оқу әдістемелік құралдарға талдау жүргізу, әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін эксперимент арқылы тексеру, тәжірибелік-эксперимент жұмысының мәліметтерін сандық жағынан сараптап қорытындылау.
Зерттеудің практикалық маңызы: зерттеу негізінде алынған ғылыми нәтижелер мен тәжірибелік-әдістемелік нұсқаулар оқу орындарында танымдық белсенділікті дамытудың жолдары ретінде қолданыла алады.
Диплом құрылымы: диплом кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, ғылыми әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1 Колледж білім алушыларының танымдық белсенділігін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Студенттердің танымдық белсенділігін дамытудың мәні, мазмұны және құрылымы
Білім беру және оқыту теориясының әдіснамалық негізі- таным теориясы, білім алушының тұлғасын жан - жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілім болып табылады. Бұл теория білім беру және оқытуды арнайы ұйымдастырылатын іс -әрекет ретінде қарастырады. Сондай-ақ, білім беру үрдісіндегі білім беру және оқыту мәселесінің ең басты талабы ол - танымдық белсенділік пен танымдық дербестік.
Білім алушылардың жаңа мен ескіні байланыстырып, ажырата алатындығына, алған теориялық білімін тәжірбиеде пайдалануына, айтқан пікірлеріне, алдыға ұмтылысына қарап бұл талаптың орындалуын байқауға болады. Білімді саналы түрде меңгеру білім алушының өз бетінше ұмтылысына тікелей байланысты. Білім алушының танымдық белсенділігін дамыту - білімнің қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету қажеттігі негізінде дамиды. Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі білім алушының алған білімдерін өмірде, тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуі болып табылады. Дәл осы себеппен білім беру барысында білім алушының танымдық белсенділігін оның іс-әрекетімен байланыстыру талабы туындайды[8].
Танымдық әрекет негізінде білім алушының танымдық белсенділігі айқындалады. Танымдық белсенділік - білім алушының оқуға, білуге деген ынта-ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы: мұғалімнің жаңа түсіндірген тақырыбын ұғыну үшін, білім алушы сол тақырып бойынша өз бетінше жаңашыл нәрсе іздеуі, және оны тәжірбие жүзінде байқап көруі танымдық белсенділікті дамытудың мақсаты. Өтілген ескі материалды қайталауда, жаңасын игеруде, және оны тәжірбиеде көрсетуде белсенділіктің орны ерекше. Яғни, белсенділік бастан аяқ оқу үрдісінің барлық кезеңінде орын алуы керек. Білім алу барысында студенттердің танымдық белсенділігін оның сөйлеу және ойлауы, әрекет етуіне, оның ізденімпаз және байқағыштық қасиетіне қарап білуге болады. Білім алушылардың танымдық белсенділігін арттыру және оны қалыптастыру бойынша көптеген педагогтердің, ғалымдардың, әдіскерлердің жұмыстарынан яғни жазған кітаптарынан байқауға болады[9].
Сан жылдар бойы жаңашылданып, дамып келе жатқан білім беру тарихының алдыңғы қатарлы педагогикалық ой өкілдерінің танымдық іс-әрекетке қатысты, әсіресе танымдық белсенділікті зерттеу және оны талдау негізінде төрт негізгі бағытты атап көрсетуге болады.
Әлеуметтік -педагогикалық бағыт байырғы кезеңнен бастау алады. Оның әйгілі өкілдеріне ежелгі грек ғұламалары: Сократ, Платон, Аристотель баланың белсенді және өз бетімен білім алуының маңыздылығын, өз бетімен білім алудағы жетістіктері өзін- өзі тәрбиелеуде маңызды екендігін, әр қилы жетілудің әрі обьекті, әрі субьекті екендігін жан- жақты негіздеген. Олардың пікірінше, белсенді ойлай білу адамның заттық, тәжірибелік іс- әрекетінің алғышарты болып табылады және ойлай отырып іздену арқылы өз бетімен білім алады.Өзіндік іс- әрекеті нәтижесінде балада қанағаттану, қуаныш сезімі оянып, білімді игеруде белсенділігі артады деген пікірде болды.
Бұл пікірлер көптеген ғасырлар бойы педагогтардың талдау нысанасы болып келді. Ол өз кезегінде Мишель Монтень, Томас Мор, Томаззо Компанелла еңбектерінде жалғасын тапты. Енді білім алушыларды өз бетінше әрекет ететін, саналы, ойлы, сыншыл азамат етіп тәрбиелеу талабы туындады. Ол үшін жаңа білімді игеруде өз бетінше жұмыс жасап, өзі таным жолына бет бұрып, таным өрісінің жаңа шеңберіне жету жолын дұрыс таңдап алуы қажет болды[9,10].
Дидактикалық - әдістемелік бағыт чех елінің белгілі педагогы Я.А.Коменский еңбектерінен бастау алады. Оның Ұлы дидактика еңбегінде жазылған дидактикалық принциптерін ұсына келіп, студенттер өз бетінше істейтін белсенді әрекетін ұйымдастыру және оқыту, мұғалім мен білім алушының әрекетін талдау мәселелерін қарастырады. Бүл бағыт бірнеше ғасырлар бойы өз жалғасын тауып, одан әрі дамыды. Бұл Ж.Ж.Руссоның, И.Г.Песталоццидің, А.Дистервергтің еңбектерінде дами түсті.
Психологиялық- дидактикалық бағыт К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин еңбектерінен бастау алады. Білім алушылардың өзіндік әрекеті тек қана оқытудың педагогикалық әдістері мен құралдары ретінде ғана емес, сондай - ақ зерттеу нысаны ретінде көрсетілуімен сипатталады.
К.Д.Ушинский танымдық әрекет мәселесіне ерекше мән беріп, "өзіндік жұмыс -оқытуды жетістікке жеткізудің бірден- бір жолы" деп есептеді. Осы жұмыстың нәтижесіне жету үшін мұғалім мен оқушының оқу үрдісіндегі еңбегін дұрыс бөлуі деп түсіндірді. К.Д.Ушинский педагогикалық ғылымда алғаш рет білім алушылардың өзіндік жұмысына философиялық және психологиялық-педагогикалық тұрғыда талдау жасайды[11].
Ы.Алтынсарин оқыту үдерісінде білім алушының жетістікке жетуіндегі және өз бетінше жұмыс атқаруда мұғалімнің ролі зор екенін айтады. Ал К.Д.Ушинский мұғалімнің ролін ескере отырып, ол оқушының белсенділігін дамыту мақсатында ұйымдастырылған дербес бақылау мен тәжірибе өткізу, көрнекіліктер дайындау сияқты жұмыстардың маңыздылығына тоқталды. К.Д.Ушинскийдің пікірін П.Ф.Каптерев одан әрі дамытты, оның пікірінше, мұғалім бағыттаушы ғана, ал білім алушының білімді игеруі өзіндік ішкі мүмкіндіктеріне байланыстылығын атап көрсетті. Бұл бағытта П.Ф.Каптерев, А.П.Вахтеров, Ы.Алтынсариннің және т.б. педагогикалық ойларын жатқызуға болады. В.П.Вахтеров білім алушының танымдық белсенділігін арттыратын әдіс- тәсілдерді көрсетіп көптеген эксперименттер жүргізді[12].
Жаңашыл педагогикалық бағыт. Қоғам дамуының тарихи жаңа кезеңі қоғамның барлық саласындағы уақыт тудырған күрделі өзгерістермен айқындалады. Қоғамдағы оқу ағарту, білім беру процесінде болып жатқан өзгерістер білім беру деңгейінің жаңа сатыға көтерілуіне, жеке іздеенімпаз тұлғаны қалыптастыруға, оқу үрдісінің тиімді жаңа әдіс-тәсілдерін іздестіруге, білім алушының жеке тұлғалық, адамгершілік қасиетін арттыруға бағытталады. Оқытудың жаңа технологиясы (инноватика, танымдық белсенділікті дамыту, модуль жүйесі, саралап, көп деңгейлік негізде, мультимедия жүйесін қолдану т.б) озат зерттеушілер, жаңашыл педагогтар идеясы оқу орынындағы білім берудің қызметіне жаңаша сипат әкелетіні сөзсіз.
Танымдық іс- әрекет, танымдық белсенділік, танымдық ізденімпаздық мәселелері жөнінде оқу - әдістемелік, психология -- педагогикалық әдебиеттерге ғылыми зерттеулерге шолу жасау барысында танылған жаңашыл педагогикалық бағытты бөліп көрсетуге болады. Ю.К.Бабанский білім беруді оңтайландыру жүйесін ұсынса, М.А.Данилов пен Б.П.Есипов оқушының танымдық міндеттерін шешуде танымдық белсенділікті қалыптастыратын оқыту әдістерінің дидактикалық тұрғыдағы классификациясын жасады.
Білім алушылардың танымдық белсенділігін арттырудағы проблемалық оқытудың ерекше маңызын В.И.Зазвязинский, М.И.Махмутов, Ж.Б.Қоянбаев, А.А.Бейсенбаева атап көрсеткен.
Білім алушының оқу - танымдық әрекетін, танымдық белсенділігін арттырудың тиімді құралдарының бірі - оның өзіндік, өздігінен білім алу әрекеті жайлы Т.С.Сабыров, М.А.Құдайқұлов, Р.С.Омарованың еңбектері маңызды. Білім алушыларға білім беру мәселесін жетілдіру жөнінде А.Н.Ильясова, Н.Д.Хмель, С.А.Ұзақбаева, О.С.Сыздықова, Р.Н.Төлеубаева, Б.И.Мұханова, М.С.Молдабекова т.б. еңбектерін ерекше атап өтуге болады.
Танымдық әрекет - шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл - ой әрекеті. Ол танымдық қажеттіліктен, мақсаттан, таным қисындарынан және әрекетті орындаудың тәсіл - амалдарынан тұрады. Танымдық белсенділікті бір ғана белгімен көрсетуге болмайтын түсінік, оның әр қилы сипатын байқауға болады.
Белсенділік адамның әрекетке қатынасын өз бетінше әрекет етуге дайын болудан, ұмтылыстан, алға қойылған мақсаттарға жету үшін оңтайлы жолдарды таңдай білуден көрініс табатын жеке тұлғаның сипаты ретінде айқындалады[13].
Шәкірттің білімді қабылдауы, негізінде ең алдымен мұғалімнің сабақты саналы түрде жүргізуіне тікелей байланысты. Мұғалім студенттерді жаңа білімді қабылдауы үшін әртүрлі әдіс-тәсілдер жүргізеді. Білім алушылардың оқу-танымдық қызметін арттыру дұрыс әрі нақты әрекеттер арқылы іске асады.Білім алушының өз бетінше өзіндік ізденуге қызығушылығы артқанда ғана берген білім жемісті болады. Танымдық белсенділіктің үш дәрежесі бар:
1-Дәреже - жаңғыртушы белсенділік - білім алушының материалды жадылап, қайта жаңғыртуға , оны үлгі бойынша қолдануға , меңгеруге ұмтылысымен сипатталады. Белсенділіктің 1 - дәрежесіне тән көрсеткіш - білім алушының бойында білімге деген терең ұмтылыстың болмауы.
2-Дәреже - түсіндіруші белсенділік-білім алушы өзінің алған білімін зерделеуге ұмтылуы, білімін жаңа жағдайлармен байланыстыруы арқылы түсіндіріледі. 2-дәрежеге тән көрсеткіш оның бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге талпынуынан, қиындыққа тап болғанда оны жеңудің жолдарын қарастыруынан байқалатын үлкен дербестігі.
3- Дәреже - белсенділіктің шығармашылық дәрежесі - білім алушы берілген тапсырманы шешудің барлық тың жолдарын іздеуімен сипатталады. Бұл дәреженің ерекшелігі - мақсатқа жетудегі табандылық, танымдық ынтаның негіздері мен әр алуандылығы.
Сөйтіп, оқу үдерісіндегі белсенділік - білім алушының тек іс-әрекетімен өлшенбейді, сол іс-әрекетінің сапалы болуы, өзінің ерік-жігерін бойындағы сол білімге деген құштарлығын іс-әрекетпен байланыстыра білуінде.
Белсенділік әрекетке өздігінен икемделудің сапалық көрінісімен; мотивті және белсенді қылықтың білім алушыға тән арнаулы нысандары мен тәсілдерін синтездеумен; өмір шындығының белгілі бір жақтарына білім алушының тұрлаулы, мінез-құлықта тиянақталған қатынасымен сипатталатын жүйелі білім алу ретінде қарастырылады[14].
Жалпы оқу үдерісінде білім алушылардың белсенділігін дамыту туралы мәселе бойынша педагогика саласының оқытушыларының әдіснемесінде әр түрлілері кездеседі. Олардың ең қарапайым түрі ,жалпыға ортақ материалды баяндау қолайлы әрі анық деген әдістемелік ұғым. Бірақ, Р.А.Низамов айтқандай, бұл тәсіл білім алушының белсенділігін максималды дамытудың шешімі бола алмайды. Екінші жолы оқытушы теориялық және практикалық сабақтарды өткенде тақырыптың түйінді сұрақтарын қою арқылы өткізеді, ал қалған тапсырмаларды білім алушы өздігінен орындауы арқылы ұйымдастырылады. Яғни, дәл осы жағдайда білім алушы ақпаратты тек өздігінен ізденген жағдайда дамиды. Бірақ, білім алушының психологиялық, физиологиялық мүмкіндіктері көбінесе ескерілмейді, барлық материалды оқу үшін уақыты жетпейді, теориялық жағдайлады меңгеру, практикалық тапсырмаларды шешумен байланысты қиындықтар туындайды. Үшінші жолы білім алушының белсенділігі, дербестігі ең алдымен лекциялар, семинарлық, лабораториялық, практикалық және т.б. сабақтарда оның ойлау, іздеу әрекетін ұйымдастыру арқылы дамиды. Арнайы психологиялық-педагогикалық зерттеулер мен әдістемелік ізденістерде бұл тәсіл оқу процесінде мәселелік оқытуды, танымдық міндеттерді қолдану, заманауи техникалық құралдар мен білім алушының белсенділігін дамытуға итермелейтін басқа да тәсілдерді қолдану арқылы жүзеге асады.
Білім алушының танымдық белсенділігін белсендірудің ең маңызды құралдарының ішінде білімді шығармашылықпен ұштастыру жолында қарастырды.
Оқу орнындағы оқу үдерісін жүйелі түрде ұйымдастыруда танымдық белсенділіктің қажеттілігі, ең алдымен қызметке қажеттілікпен бірдей екенін білу маңызды. Адам бірдеңені түсіну қажет болған жағдайда ғана ойлана бастайды. А.М.Матюшкин қажеттілік жағдайы, біріншіден, қандай да бір жоқ нәрсеге қажеттілік, бірақ ағза талап ететін нәрсеге қажеттілігі түйсік арқылы, екіншіден, осы жоқ нәрсеге бағытталған ағзаның белсенділігін шақыратын қажеттілік арқылы сипатталатынын атап көрсетті. В.К.Вилюнастың анықтамасы бойынша, себеп - бұл анықталған қажеттілік. Себебі бар қызмет жағымды эмоциялар мен қанағаттану сезімдерін оятады. Оқу қызметінің жоғары бағаланатын себептердің болуы, ектепте оқыту себебін мақсатқа максималды жақындату оқу-кәсіби қызметті белсендіру шарттарының бірі болып табылады. Тұлғаның дамуы осы қызметтің жалпы бағытын, ал онымен бірге танымдық белсенділіктің сипатын анықтайды[15].
Оқу қызметін белсендіру білім алушының тұлғалық, шығармашылық, субъектілік позициясының тұрғызу механизмі болып табылатын білім алушының дербестік пен қызығушылық сияқты тұлғалық білімдерінсіз мүмкін емес. Танымдық қызығушылық таным мен қызметке деген қызығушылық ретінде оқу қызметін интеллектуалды-эмоционалды тонусты жоғарылатады, жемісті, шығармашылық еңбекті оятады.
Сонымен, оқытудағы қызығушылық бір бірімен байланысқан танымдық себеп болып табылады, ал оқу процесінде мақсатқа сой құрылып, ол білім алушының оқу-танымдық қызметі субъектісінің позициясын дамыту мен қалыптастыруға белсенді түрде әсер ететін маңызды жеке білім беру болып табылады. Белсенділікпен адамның қызметтегі тұлға ретінде де, субъект ретінде де маңызды белгісі болып саналады. Студенттің сабақта және сабақтан тыс материалдармен жұмыс жасауы оның белссенділігінің артуына әкеледі. Әдетте өздігінен әрекет етіп, ізденген жағдайда студенттен оның белсенділік әрекеттерін байқауға болады.
Белсенділік адамның өздігінен жұмыс жасауынан, шешім қабылдай алуынан, мақсат қойып соған талпынуынан, жан-жақты ізденуінен сипатталады. Бұл ретте белсенділікті адамның жаңа мүмкіндігі, тұлғалық қасиеті ретінде де көрінуі мүмкін. Жоғары оқу орны студенттерінің танымдық белсенділігін жүзеге асырудың негізгі түрі оқытушының қатысуынсыз, оның осы уақытқа арнайы пайдалануға берілген тапсырмасы бойынша орындалатын өзіндік жұмыс болып табылады. Оқыту процесіндегі өзіндік жұмыс студенттің танымдық қабілеттерін дамытады, практикалық дағдылар мен икемнің болуына әсер етеді, ойлау еңбегінің мәдениеттілігін жоғарылатады және алынған білімдерді терең қыла алады. Эмпирикалық зерттеулер дәлелдегендей, өзіндік жұмыс егер дидактикалық мақсаттарға сәйкес келсе, егер оның құрамы жеке шығармашылық сипатқа ие болса, егер студенттер өзіндік жұмыстың мақсатын ұғынса және оған жетуге ұмтылған жағдайда оқытуды белсендірудің әрекет етуші құралы болып саналады. Өзіндік жұмыстың нәтижелері көбінесе студенттер үшін жеке тапсырмаларды сауатты құруға, осы тапсырмаларды қолдану әдістемесіне, оларды орындау шарттарының студенттерге ұсынылған бақылау жүргізу жүйесіне байланысты болады[16].
Өздігінінен жұмыс жасап үйренбеген маман, өзіндегі ойды іске асыра алмайды. Өз еңбегімен тапқан нәрсе ғана адамға тиесілі. Д.И.Писаров айтқандай, сенімді өзіміздің басымыздағы дербес орындалуға тиісті өзіндік ойлау процесі арқылы іске асыру қажет. Өзіндік жұмыстың өзі, С.Л.Рубинштейннің айтуы бойынша, ойлау қабілетін белсендіреді, өзіндік көзқарасты және кез келген мәселені шешу жолдарын қарастыруды дамытады. Демек, оқу қызметін белсендіру шарттарының ең маңыздыларының бірі студенттердің өзіндік жұмыстарын дұрыс, рационалды ұйымдастыру болып табылады.
Белсенділікті көрсетудің ерекше түріне білім алушының айналаны қайта өзгерту мүмкіндіктері және сыртқы әлеммен тиімді өзара әрекет ету мақсатымен өзін-өзі көзқарасынан алғанда белсенділігін сипаттайтын шығармашылық та жатады.
Білім алушылардың оқу қызметін белсендіру мәселелерін шешуде білім, дағды және икемді бақылау тиімділігін жоғарылату маңызды рөл атқарады. Көптеген оқу орындар тәжірибесі студенттердің белсенділігі мен оқу материалын меңгеру беріктігі үлгерім бақылауы ағымдық, аралық және қорытынды бақылау формасында жүзеге асқан кезде ғана жоғарылайтынын көрсетті.
Оқу қызметін белсендірудің тиімді құралы білім алушының жасын, тұлғалық-психологиялық, интеллектуалды-танымдық айырмашылықтарын ескеру негізінде оның жеке болуы болып саналады, Н.А.Менчинскийдің ойынша, оқытудың дамушы тиімділігін қамтамасыз ететін бірінші дәрежелі талап болып табылады. [17].
Педагогикалық технологияның тағы бір бағыты-оқу процесінің тұрғызу технологиясы немесе оқыту технологиясы. Мұндай технологияның басты нәтижесі және оның кейінгі кезеңдері қойылған бір уақытта іргетасы бағдарламаланған оқыту болды. Дербес компьютерлерді қолдану арқылы арнайы оқытатын бағдарламалар бойынша бағдарламаланған оқытудың дәл өзі жоғары оқу орындарында танымдық қызметті белсендіру, оптималдау және жекелеудің үлкен мүмкіндіктеріне ие.
Студенттердің оқу қызметін белсендіру мәселесінде кейбір авторлардың пікірінше, жағымды эмоциялардың маңызы зор. Оқу қызметінің интеллектуалды және эмоционалды жақтарының өзара байланысы бар: жағымды эмоциялар (қанағаттану, қуаныш, таңдану) оқытуды жағымсыз (көңіл қалу, әлсіздік сезімі, ашу, қорқу) қылықтар тежеген кезде, тануға қызығушылықты жойған кезде ынталандырады. С.Л.Рубинштейннің пікірі бойынша, эмоциялар өзінің субъектілік, нақты психикалық формасында қажеттіліктің белсенді жағынды көрсетеді, адамның белсенділігін дайындайды, ынталандырады, болжайды, алдын алады. Эмоционалды белсенділікті педагогикалық мақсатқа сай қолдану студенттердің танымдық белсенділігінің өсуіне әсер етеді. Сондай-ақ, тұлғаның эмоционалды көріністері - оқыту процесінің белсенділігі деңгейінің ең маңызды көрсеткіші[18].
Заманауи дидактикалық зерттеулердің мәліметтері бойынша жағымды эмоциялар студенттердің жұмысқа қабілеттілігін 30-40%-ға жоғарылатады, қысқа уақыттық және оперативті жадтың өсуіне әсер етеді, лекцияға қатысу 25% -ға өсуіне мүмкіндік береді. Оқу процесінің тиімді эмоциялары орташа күш эмоциялары болып табылады, өйткені дәл олардың өзі белсенді, сондай-ақ танымдық қызметті қамтамасыз етеді.
Сонымен, теориялық зерттеулерге жүргізілген талдау білім алушының оқу қызметін белсендірудің жалпы педагогикалық жүйесін белгілеуге мүмкіндік береді. Бұл жүйенің құрылымдық компоненттері болып, біріншіден, жеке түрткі болатын: білім алушының білім беруде жеке қажеттілігін мадақтайтын педагогикалық құралдар, білімді тереңдетуге, құруға, белсенді болуға ұмтылыс; ой-өрісті кеңейтетін, жетілдірілген танымдық дағдылар мен икемдер; оқыту процесіне әуестігін ынталандыратн және жоғары білікті маман болуға деген ұмтылыс. Екіншіден, бұл ұйымдастырылған қызметтік шарттар мен білім алушының жеке жұмыс істеу дағдысын жетілдіру жолдары, оқу-танымдық шығармашылықта қиындықтарды жеңе білу; аудиториялық сабақтарда және өзін өзі дайындық сабақтарында мақсатқа бағытталған белсенді және жемісті жұмысты уақыт бойынша тиімді қолдану мен рационалды, ырғақты ұйымдастыру тәсілдерін қалыптастыру; студенттерді диспут, дискуссия, конференцияларға және студенттік ғылыми қоғамдық жұмыстарға қатыстыруға тарту. Үшіншіден, бұл студенттер өздерінің білімдерін ой таразысынан өткізуге және жүйелеуге, оларды практикада қолдануға және оларды бағалауға арналған базалық білім мен дағдының жоғары деңгейін қамтамасыз ететін интеллектуалды құралдар. Төртіншіден, бұл студенттердің ойлау қабілеті мен сөйлеу белсенділігін қалыптастыру, қабылдау бағыты, көңіл бөлу тұрақтылығы мен дамыту, оқу-танымдық қызметтің оң эмоциялары мен қасиеттері[19].
Сонымен қатар, студент тұлғасының танымдық процестерін белсендіретін практикадағы барлық педагогикалық стимулдарды қоздырушы (сенім, қызығушылық, басымдылық, маңыздылық, мамандықты алу); психологиялық-ұйымдастырушылық (бақылау, бағалау, жауапкершілік, қиыншылық), динамикалық-уақытша (темп, ритм, әрекет жылдамдығы) ретінде бөлуге болады.
1.2 Студенттердің танымдық дербестігін дамытудың педагогикалық шарттары
Оқушының танымдық дербестігін дамытдың тиімді құралдарының бірі- оқушының өзіндік жұмысы мен өздігінен білім алу әрекеті. Өзіндік жұмыс істеу іскерліктері мен дағдылары, сөзсіз, ой еңбегінің мәдениетімен байланысты. Білімді игеру барысында оқушы кездесетін қиыншылықтарды жеңуде табандылық еске сақтау, кітаппен жұмыс, байқау және жазба жұмысын жүргізе білу, ой әрекеттерінің бірқатар тиімді тәсілдерін игеру, өзін бақылай білуі керек. Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың шарттары мыналар:
мұғалімнің нақты тапсырмалар, нұсқаулар беруі;
жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын белгілеуі;
мұғалімнің басқаруымен оқушының дербестігінің мөлшері;
олардың жүмысты өз еркімен және қалауымен істеу, оған әсер ететін мотивтер.
Өзіндік жұмысты мұғалімнің дұрыс басқара білуі және оқушының дербестік әрекетінің деңгейінің артып отыруы - осы жұмысты ұйымдастырудың негізгі белгілері болып табылады. Студенттердың дербестігінің даму деңгейіне қарай өз бетінше істейтін жұмыстарды репродуктивтік және шығармашылық деп арнайы екі топқа бөлуге болады. Оқушының өзіндік әрекетінің нәтижесінде оның бойында мынадай қасиеттер қалыптасады:
1. Өзбетінше ойлану біліктері мен ізденімпаздығы
2. Оқуға деген қабілетінің артуы
3. Берілген білімді игеру ғана емес, оны жаңалап және тиімді игеру
4. Басқа студенттердың түсіндірмелеріне сын көзбен қарау.
5.Өз ойының дербестігі.
Оқушының өз бетінше кітаппен жұмыс істеу, бақылау, жаттығу, экперимент жүргізіуі іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру. Репродуктивтік жұмыстарға- оқушының дайын үлгіге қарап жасайтын жүмыстары (көшіріп жазу, жаттығулар, мұғалімнің сұрақтарына жауап беру, оқулықтағы мәтінмен жұмыс істеу, сабақ үстінде орындаған тапсырмаға ұқсас тапсырманы үйде орындау т.б.) жатады. Студенттердың өзіндік жұмыстарының жоғарғы формасына олардың өз еркімен жаңа амал- тәсілдер қолданып жасайтын шығармашылық жұмыстары жатады. Шығармашылық жұмыстар -оқушының өздігінен баяндама, реферат, модельдеу, көрнекі құралдар жасауы т.б.Өзіндік жұмыс танымдық іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыруда, болашақта білімді өз бетінше жинай алу қабілеттерін дамытуда жетекші рөл атқарады, ойлауды жандандырады және оқып үйренуде студенттердың жалпы белсенділігін арттырады. Студенттердың әртүрлі өзіндік жұмыстары негізінде сабақтың нәтижесін және таным қабілеттерінің дербестігін арттыруға болады. Студенттердың танымдық белсенділігі - оқуға қажетті білім мен дағдыны меңгеру және оларды өмірде, практикада пайдалана білуге, үйренуге оқушының істейтін саналы әрекеті. Оқыту процесінде оқушының белсенділігі екі түрлі сипатта болады: сыртқы және ішкі белсенділік[20].
Сыртқы белсенділік дегеніміз - оқушы әрекетінің сыртқы көріністері (белсенді қимыл қозғалыстары, мұғалімге зейін қойып қарауы, мимикасы т.б.) бірақ осы кезде ол басқа нәрсені ойлап отыруы да мүмкін. Оқушының ішкі белсенділігі - оның белсенді түрде ойлау әрекеті жатады. Оқушының өзіндік жұмысы оқу материалдарын нығайта түсу,жаңа материалды игеру мақсатын көздейді. Студенттерды шығармашылыққа баулу, өз бетімен әрекет жасауға үйрету, бүгінде көптеген ғалымдардың көзқарасы бойынша XXIғ. іске асыруға тиісті өзекті проблемасы болып табылады. Р.Г.Лемберг , Е.Я.Голант, Д.Н.Богоявленский, Л.В.Занков және тағы басқа көрнекті ғалымдардың еңбектерінде өзіндік жүмыс студенттердың өзін-өзі бақылауын қалыптастыру,ақыл-ой тәрбиесін беру құралы ретінде анықталады. Соңғы онжылдықта өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың теориялық, әдіснамалық проблемалары көптеген ғалымдардың еңбектеріне арқау болып, әртүрлі бағыттарда қарастырылады:
-оқуды белсендіру құралы ретінде (Б.П.Есипов, П.И.Пидкасистый);
-студенттердың танымдық белсенділігін қалыптастыруға бағытталған теориялық тұжырымдамалар (И.Я.Лернер, М.И.Махмутов);
-дербестік - өзіндік ұстаным, рухани практикалық білім ретінде;
-дербестік жеке тұлғаның қасиеті мен сапасы ретінде (К.А.Абульханова, К.К .Платонов)[21].
Бастауыш сынып студенттерының өзіндік іс-әрекетін қалыптастыру проблемасын ғалымдар А.Х.Аренова, А.Я.Савченко айналысты. Өзіндік оқу іс- әрекеті оқу үрдісінің ішкі жүйесі ретінде студенттердың өзіндік шығармашылық іс-әрекетінің құрамдас бөлігі болып табылады.Өзіндік іс-әрекеттің қажеттілігі оқушыны ойға жетелеуінде, ойланта отырып өзіндік ойының қалыптасуы оны шығармашылық жұмысқа жетелейді. Шығармашылық еңбек алдымен оқушыға қанат бітіреді, қиял береді. Бастауыш сынып студенттерының өзіндік оқу іс- әрекеті ұғымын дамытуды біз философиялық категориялар бірлігінде қарастырамыз:
іс- әрекет - бұл жалпыға ортақ;
танымдық іс-әрекет-оқу іс-әрекеті- жалпы;
студенттердың өзіндік оқу іс- әрекеті- жеке[22].
Іс-әрекеттің негізінде танымдық іс әрекет дамиды. Танымдық іс- әрекет өзіндік оқу іс- әрекетіне айналып, жеке тұлғаның интегративті білімін қамтамасыз етеді. Ғылыми педагогикалық зерттеулерде өзіндік жұмыс ұғымына бірнеше анықтамалар берілген:
оқыту үрдісінде енгізілген студенттердың өзіндік жұмысы мұғалімнің тікелей қатысуынсыз орындалатын жұмыс; бұл жағдайда студенттер саналы түрде тапсырманың мақсатына қол жеткізуге өздерінің күштерін пайдалану және танымдық іс- әрекеттерінің нәтижелері арқылы іске асады (Б.П.Есипов);
студенттердың тапсырмаларды еш көмексіз, мұғалімнің бақылауынсыз орындауы (Р.М.Микельсон); өзіндік оқу іс- әрекеті дегеніміз- бұл дидактикалық ұғым, ғылыми практикалық міндеттерді өз бетімен қою, оның шешімін табудың өзіндік тәсілдерін болжау және анықтау, жеке тұлғаның өзін- өзі бақылауы, өзін-өзі бағалауы негізінде педагогикалық үрдіске қатынасушылардың өзара іс-әрекетінде қалыптасқан жеке тұлғаның интегративт білімі(А.Х.Аренова);
Өзіндік жұмысқа бейімдеу - оқушыны өзін-өзі дамытатын белсенді тұлға ретінде өзін тануға,өзіндік дамуға, өзін бақылап бағалауға қабілетті,мұғаліммен тең диалогтық қарым -қатынасқа түсе алатын тұлға ретінде қалыптастырушы фактор. Біздің пікірімізше студенттерды өзіндік жұмысқа бейімдеу тиімді болу үшін мынадай шарттар керек:
өзіндік жұмыстың мәні мен қызметтері нақтыланып ашылуы;
өзіндік жұмысқа бейімдеуге арналған арнайы дидактикалық жүйе жасалынуы;
тиімді қызмет ететін және дамытуға қабілетті арнайы жүйе анықталып тәжірибелік сынақтан өтілуі[23].
Өзіндік жұмыстың түпкі мақсаты оқушының оқу - танымдық тапсырмаларды өз бетінше орындауы арқылы өзінің оқу процесін жетілдіруі. Біз анықтаған жүйенің өзіндік жұмыс блогына: өзіндік әрекет, өзіндік басқару және өзіндік бағалау компоненттері жатады.
Өзіндік әрекет блогының мақсатына өзіндік жұмысқа бейімдеуді жүзеге асыратын әрекет қимылдарды оқушының өзінің таңдап алуы, оларды алдын-ала жоспарлауы жатады. Өзіндік әрекет білім беру процесінің барлық кезеңдерін қамтуы тиіс, оның мақсатын айқындаудағы мұғалімнің миссиясы оқушының оқыту прцесіндегі өзінің ролін мойындауына қажетті жағдайлармен қамтамасыз ету.
Айталық, өзіндік бақылау әрекеттері жүйесі десек, өзіндік әрекет оның бір бөлігі ретінде бірнеше қимылдардан тұрады: өзіндік білім алуды жоспарлау, алған білімін жүйелеу, қорытындылау және түзетіп отыру, білімін реттеу,түзету,өзінің танымдық әрекетін біліміне сай жоспарлау жатады. Аталған компоненттер өзара тығыз байланысты біртұтас жүйені құрайды.
Өзіндік бағалау толыққанды процесс ретінде белгілі бір мақсатта оқушының өзіндік басқаруы және өзіндік әрекеті аясында іске асады. Олай болса біз өзіндік әрекетті ұйымдастыруға арқау боларлық танымдық тапсырмаларды дидактикалық құрал ретінде қарастыра отырып олардың өзара байланысын шартты түрде төмендегі суреттегідей нақтылаймыз. (1 сурет)
1 Cурет - Өзіндік бағалау
Кесте 1- Өзіндік әрекет қимылдары мазмұны
Өзіндік әрекет қимылдары
Мазмұны
1
2
1. Оқушының өзінің оқу-танымдық әрекетінің күйін анықтап талдай білу
- бастапқы жағдайды және алға қойған мақсатпен немесе берілген үлгілермен салыстырып өзінің оқу - танымдық әрекетінің нэтижелерін белгілеп бағалау;
-өзінің оқу-танымдық әрекетінің нәтижелерінің өзіндік жұмыстың қалай үйымдастырылғандығына тэуелділігін анықтау;
- өзінің оқу- танымдық әрекетін эдіс- тәсілдер, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz