Суммативті бағалау құрылымы
Тақырыбы: Бастауыш мектепте суммативті бағалау жұмыстарын ұйымдастыру әдістемесі
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ 3
БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ СУММАТИВТІ БАҒАЛАУ ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДІЕРІ
Бастауыш мектепте суммативті бағалау жүйе мазмұнынының негізгі теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Суммативті бағалау құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ СУММАТИВТІ БАҒАЛАУ ЖҰМЫСЫ АРҚЫЛЫ ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТАР
2.1 Бастауыш мектепте суммативті бағалау жүйесін қолданудың тиімді жақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Бастауыш мектепте суммативті бағалау жүйесін қолдану әдістемесі және оның нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Жалпы білім беретін мектептердегі білім алушылардың оқу жетістігін бағалауды қазіргі тәжірибеге енгізудің негізін суммативті бағалау жүйесі анықтайды. Бұл бағалау рәсімдерінің сапалылығын, олардың халықаралық стандарттарға сәйкестігін және әр білім алушының оқудағы қажеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Қазақстан үшін ұсынылып отырған жаңа суммативті бағалау жүйесі білім алушының дамуын, оның қызығушылығын және оқуға деген ынтасын арттыруға бағытталады. Егер әр білім алушыға және оның ата-анасына түсінікті болатындай нақты әрі өлшемді бағалау критерийлері белгіленетін болса, бұған жетуге әбден болады. Анық құрастырылған бағалау критерийлерінің көмегімен мұғалім де, білім алушы да:
Білім алушы оқытудың қай сатысында?
Олар білім алуда неге талпынады?
Бұған жетуге көмектесу үшін не істеу керек? екенін түсінеді.
Мектеп табалдырығын алғаш аттаған баланың ендігі жерде басты іс - әрекеті ойын емес, оқу болып табылады. Егер оқу барысында баланың білімін дұрыс бағаламаса, баланы жалықтырып жіберетіндей дұрыс ұйымдастырылмаса, онда бастауыш мектеп оқушыларының бойында оқуға деген ынта мен қызығушылық төмендейді. Адамның өмірі мен іс-әрекетінде ба,алау жүйесінің алатын орны ерекше. Қазіргі жағдайда білім беру саласын дамуында уақыт талабына сай білім беруде оқыту әдістерін өңдей отырып, жан- жақты дамыған оқушы тәрбиелеу мәні мәселе болып отыр. Қазіргі мектеп оқушысына қойылатын мақсат - міндеттердің күннен-күнге өсуі білім беру мекемелерінде оқу процесінің тиімділігін арттыру үшін үлкен ізденіс пен шығармашылық қалыптасу жолын талап етеді.
Біздің қоғамымыздың қоғамдық-экономикалық реформалануы адам өмірінің барлық сферасында саналылық деңгейін, сонымен қатар адам мәңгілігінің қалыптасуының негізгі бағыты ретінде оқушыға білім беруші субъект - мұғалімнің кәсіби деңгейінің жоғары болуын көздейді.
Болашақ ұстаз болғандықтан Бағалау сөзі мен үшін және менің алдымнан білім алып отырған әрбір қаракөз қазақ балалары үшін маңызды деп білемін. Қазақ халқының кемеңгер ұлдарының бірі, ұлы ағартушы Ы. Алтынсариннің Оқытушыны бағалағанда олардың ісіне қатысы жоқ, сөздеріне қарап емес, олардың егістіктерінің бетіне шыққан жемістеріне яғни оқушыларына қарап бағалау керек-деген қанатты өсетінің өзектілігі бүгінгі таңда да айқын сезіледі. Кез-келген оқушы алған бағасының әділ болғанын қалайды. Өзімізге белгілі машықтан өткен кезде оқушылардың оқу жетістіктерін дұрыс бағаламаудың салдарынан, бала психикасына жазылмас жара салған ұстаздар қаншама. Жалпы қазіргі кезде оқушылар күнделікті белсенді болып жауап береді, бірақ бөлім бойынша, тоқсан бойынша жиынтық бағалау балы жетпей қалса, сабаққа деген қызығушылығы төмендейді. Мұғалімнің ұдайы жақсы оқитын балаларға ғана сүйсініп, ылғи соларды ғана оқытуы дұрыс емес, - дейді Мұхтар Әуезов. Мен осы ойға қосыламын, себебі тек жақсы оқитын балаларды көтермелеу дұрыс емес. Теориялық білімімді тәжірибемен ұштастыру барысында түйген ойым, оқушының өзін және өзгені бағалауы үлкен оқушыға артылған жауапкершілік, сенім. Сондықтан да, оқушы өз міндетін жақсы атқарудың жолдарын қарастыруға талпынады және қызығады. Бүгінгі күні оқушылардың оқу жетістіктерін бағалау -- оқу үдерісінің маңызды да салмақты бөлігі болып табылады. Сол себептен, зерттеу іс-әрекеттерін кеңінен қолданып, оқушылардың жетістіктерін бүгінгі күннің талабына сай жаңаша бағалау жүйесі қажет етіледі. Бұл жерде оқушылар өзін-өзі бағалау, бірін-бірі бағалау, топтық бағалауда оқу үдерісінің белсенді қатысушысы бола алады. Бағалаудың жаңа әдісінде оқушы бағаны қандай критерийлер бойынша алғанын, келесі сабақтарда қандай критерийлерге көңіл бөлу керектігін ұғынады. Бұл жүйеде оқушының нәтижесімен бірге іс-әрекеті де бағаланады. Одан басқа оқушыларды бағалауда мұғалім түрлі әдіс-тәсілдерді қолдана алады. Біріншіден, оқушының қызығушылығы артады, екіншіден, мұғалімнің жұмысы да жеңілдеуі мүмкін.
Диплом жұмысының мақсаты: бастауыш мектепте оқушыларды суммативті бағалау критерийлерінің негізінде білім алушылардың оқу жетістіктері туралы шынайы ақпарат алу және оқу үдерісін жетілдіре түсу арқылы дамыту мүмкіндіктерін анықтау.
Диплом жұмысының міндеттері:
1. Оқу үдерісінде суммативті бағалаудың ұғымдарын теориялық зерттеулер негізінде талдау;
2. Суммативті бағалау жүйесі арқылы білім алушылардың өзін-өзі үнемі жетілдіріп отыруына жағдай жасау;
3. Бірыңғай стандарттарды, сапалы бағалау құралдарын, механизмдерін қалыптастыруға көмектесу;
4. Суммативті бағалау арқылы оқушылардың дамуын эксперименталды зерттеу;
Дипломдық зерттеудің нысаны: бастауыш мектеп оқушылары;
Дипломдық зерттеудің пәні: суммативті бағалау жүйесі арқылы білім алушыларды дамыту үрдісі
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, бастауыш мектеп оқушыларына бағалауды суммативті жүйені дұрыс ұйымдастырсақ, онда оқушыларға қолжетімді, нақты, үздіксіз білім бере аламыз.
Ғылыми жаңашылдығы мен және практикалық маңыздылығы:
- суммативті бағалауға байланысты әдебиеттер жүйеленді;
-суммативті бағалау, критериалды бағалау ұғымдары ғылыми тұрғыда сипатталды;
-суммативті бағалаудың нақты жолдары анықталды;
-зерттеу материалдары бастауыш мектеп мұғалімдеріне көмекші құрал ретінде пайдалана алуына болады.
Зерттеу жұмысының базасы: Зерттеудегі эксперименттік істерін ашатын тәжірибелік жұмыстар Шымкент қаласындағы Т.Тәжібаев атындағы №47 мектеп гимназиясы.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қосымша және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бастауыш мектепте суммативті бағалау жүйе мазмұнынының негізгі теориялық аспектілері
Қазіргі таңда педагогика ғылымының өзекті де, өткір мәселелерінің бірі оқушы - лардың білім сапасын арттыру, оқыту мәсе - лесін жақсату болып отыр. Соған байланысты оқушылардың білім бағасына және сол білімді бақылау жүйесі жайлы құжат Жалпы білім және кәсіптік бағдар беретін мектеп реформасының негізгі бағыттарында бұл мәселеге жоғары мән берілуде. Қазақстан Республикасының білім туралы заңында білім беру - бұл қоғам мүшелерінің адам - гершілік, ақыл-ой, мәдени дамуының жо - ғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған оқыту мен тәрбие берудің үздіксіз процесі деп көрсетілген. Еркін елдің ертеңі кемел білім мен кенен ғылымда деп Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаева айтқандай, кемел білім мен кенен ғылымды игеру үшін білімді ұрпақ қажет. Келер ұрпақты білімді ету үшін әрине, білім сапасын арттыру қажет. Ал білім сапасы оқушылардың оқу жетістіктерін бағалау арқылы белгіленеді, яғни бағалау- білім сапасын басқарудың негізгі критерийі. Оқушы жетістігін нақты бағалау мәселесі - білім беру жүйесіндегі өзекті мәселелердің бірі. Көптеген жылдар бойы оқушы жетістігі басқа оқушы жетістігімен салыстырмалы түрде бағаланып келді. Бұл жағдайда білім алуға деген қызығушылықты жоғарылатуға мүмкіндік жасайтын бағалаудың нақты критерийлері, мұғалім мен оқушы арасындағы кері байланыс болмады. Суммативті бағалау-одан арғы оқу туралы шешімді қабылдау мақсатымен оқытудың нәтижелерін жүйелі түрде жиынтықтауға бағытталған қызметті белгілеу үшін қолданылатын термин. суммативті бағалау термині жақын отыру латын тіліндегі мағынада - бағалаудың негізгі сипаты бір адам басқа адамның не айтып, не істегенін немесе өзін-өзі бақылау жағдайында өзінің дербес ойлауын, түсінігін немесе тәртібін мұқият бақылауы болып табылады.
Бастауыш мектептің оқу бағдарламаларының мазмұнынақты өмірмен, практикалық бағыттылықпен тығыз байланысты, байқаушылық, қызығушылық, ақпаратпен жұмыс істей білу және өзінің көзқарасын білдіре алу сияқты дағдыларын дамытуға ықпал етеді. Демек, бастауыш мектепте оқушының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру басталады. Қазіргі таңдағы ғылыми зерттеулерге сүйенсек, бастауыш мектеп оқушыларының үлгерімдері мен оқу қабілеттері жөніндегі ұғымдар арасындағы байланыс өзара әсер ету сипатында болады. Оқудағы табыстар өзіне- өзі баға беруді жеткізеді, ал өзін-өзі суммативті бағалау өз кезегінде күту, талпыныс деңгейі, стандарт, мотивация, өз күшіне сену механизмдері арқылы оқу табыстылық деңгейіне әсер етеді. Өзіне-өзі баға берудің төмендеуі оқушының өз күшіне сенімсіздігін білдіреді, ал нашар үлгерім өзіне-өзі баға беруді төмендетеді. Жалпы, білім беру жүйесіндегі бүгінгі күнгі бағалау (бес балдық жүйе) өз қызметін толық атқарып келеді. Жан-жақты ақпараттанған, техникалық құрал жабдықтың тетігін білген икемді және белсенді өсіп келе жатқан кез-кел - ген баланы бүгінгі бағалау дәрежесі қанғаттандырмайды. Суммативті бағалау - баланың психикалық дамуымен тығыз байланыста жүретіні рас. Сондықтан, бүгінгі күннің жеткіншектің талабына қазіргі заманға сай жаңа технологиямен қамтамасыз етуді қажет ететін тың идеяларға негізделген бағалау жүйесі өте қажет болып отыр.Суммативті бағалау ісі баланың психологиялық дамуына тікелей әсер етуші фактор. Білімді, іскерлікті және дағдыны тексеру және бағалау танымдық іс-әрекет кезеңдерінің бірі болады. Бұл жердегі негізгі мақсат - оқушылардың оқу жұмысын бақылау, олардың үлгерімін және оқудың кері байланысын есепке алу. Өйткені, оқушының оқу жетістіктері оның тек алған білімдерінің сапасымен өлшенбейді, басты рөлде оқушының жеке тұлғалық қасиеттерін дамыту және алған білімін күнделікті өмірде қолдана білу екендігі сөзсіз аян. Сабақ қызық болғанда оқушыға барлығы түсінікті болады. Қазіргі кезде елімізде сабақтың сапасын арттыру негізгі мәселеге айналды [1].
Суммативті бағалау - оқу дәлелдері жоспарлы және жүйелі жинақталатын және де оқу сапасы туралы қорытынды қабылдау үшін қолданылатын кез келген қызметті сипаттайтын ұғым. Бұл ұғым екі аспектіні көздейді: оқуды бағалау және оқу үшін бағалау. Оқыту дедуктивті сипатта болғандықтан, біз оны тікелей бақылай алмаймыз, - дейді Дейл Шунк өзінің Оқыту теориясы еңбегінде. Ол тек нәтиже арқылы, яғни оқушылар не істеді, не айтты - сол арқылы ғана анықталады. Оқушылармен жұмыс жүргізетін зерттеушілер мен практик-мамандар оқушылардың білім алатынына шек келтірмесе де, нақты нені үйренгеніне көз жеткізу үшін олардың жетістіктерін бағалауы тиіс. Суммативті бағалау термині жақын отыру дегенді білдіретін латын сөзінен шыққандықтан, бір адам келесі адамның не айтып, не істегенін немесе өзінің іс-әрекетін бақылауы деуге болады. Бүгінде жыл соңында әрбір мектеп, ЖОО өзінің үлгерім нәтижесін анықтап, есеп береді. Бұл да суммативті бағалаудың бір түрі. Бұл мәселеге қатысты екі нәрсені айта кеткен жөн: бірінші - мектептердің осылайша есеп беруінің нәтижесінде емтихан білімді бағалау тәсіліне айналса, білімді бағалау, өз кезегінде, тестілеуден басқа да білімді өлшеу тәсілдерін қамтиды. Екінші, контенттік тұрғыдан қарастырар болсақ, негізгі бағалануы қажет нәтиже - оқушылардың дағдысы. Бірақ зерттеушілер мен практик-мамандарды оқытудың басқа түрлері де қызықтыруы мүмкін. Мысалы, оқушылар жаңа көзқарастар мен өзіндік бақылау жолдарын үйренді ме немесе контенттік оқыту нәтижесінде олардың мүдделері, құндылықтары, өзіндік тиімділігі мен ынтасы артты ма? деген сауалға жауап іздеуі ықтимал. Біз көп жағдайда бағалау деп Мектепте зерттеліп отырған білім беру факторы деп оқушының әр салада қол жеткізген жетістігін айтамыз (оқу, жазу, есеп шығару, ғылым). Бағалауды оқушы немесе студенттің білімін тексеру үшін керек деп түсінеміз. Тіпті кей жағдайда сол күнгі сабақтағы оқушының білімбілігін емес, оқушының болмысын бағалап жататын сәттер де болады. Бағалау мен баға қоюды ажырата алмай жатамыз. Психологиялық, педагогикалық зерттеулер нәтижесі көрсеткендей, бағалаудың білім алушының мінез-құлқына, ынтасына, білімге деген құштарлығын арттыруға тигізер әсері өте мол.
Шетелдік тәжірибемен қатар, өз еліміздегі бағалау тарихына зер салсақ, 1917 жылға дейін оқушылар білімі балдық жүйемен бағаланды. Баға нөлден беске дейінгі алты балдық жүйеде қойылды. Кейін нөлдік баға жойылып, бес балдық жүйе қабылданды. Оқу нәтижесін балл бойынша бағалау әрқилы көзқарастар туындатты. 1917 жылдан соң оқу жүйесінде бағалау, баға қоюға қарсылықтар да болды. 1918 жылы Кеңестік өкімет жарлығымен балдық бағалау мектеп тәжірибесінен алынып тасталды. Оқушылармен өтілген тақырып бойынша мерзімді әңгіме-сұхбаттар жүргізу, оқыған кітаптары мен мақалалары туралы баяндамаларын тыңдау ұсынылды. Оқушылардың ұжымдық жетістіктері негізге алынды. 1935 жылдың қыркүйек айынан бастап, бес сөздік (вербалды) баға: өте жақсы, жақсы, қанағаттанарлық, жаман, өте жаман енгізілді. Бұл жүйе 1943 жылға дейін сақталынды. 1944 жылдың қаңтарынан бастап оқушы білімі мен тәртібін бағалаудың сөздік бағамен сандық баға жүйесімен алмастыру жөнінде шешім қабылданды [2].
Суммативті бағалау төмендегідей қағидаттарға (принциптерге) сәйкес жүзеге асырылады:
Оқыту мен бағалаудың өзара байланысы. Суммативті бағалау оқытудың ажырамас бір бөлігі болып табылады, ол оқу бағдарламасындағы мақсаттармен, күтілетін нәтижелермен тікелей байланысты.
Шынайылық, сенімділік және валидтілік. Суммативті бағалау дәл және сенімді ақпаратты ұсынады. Қолданылатын критерийлердің, құралдардың оқу мақсаттарына жетуге, күтілетін нәтижелерді бағалайтынына сенімділігі болады.
Ашықтық және қолжетімділік. Суммативті бағалау түсінікті, айқын ақпараттарды ұсынады, сондай-ақ, барлық оқу үдерісіне қатысушылардың қызығушылығын, жауапкершілігін арттырады.
Үздіксіздік. Суммативті бағалау білім алушылардың оқу жетістігінің ілгерілеуін дер кезінде және жүйелі қадағалап отыруға мүмкіндік беретін үздіксіз үдеріс болып табылады.
Дамуға бағыттау. Суммативті бағалау нәтижелері білім алушылардың, мұғалімдердің, мектептің, білім беру саласының даму бағытын анықтайды және ынталандырады.
Суммативті бағалау жүйесінің мазмұны төмендегідей нұсқаулық-әдістемелік құжаттар арқылы реттеледі:
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті бастауыш білім беру стандарты;
Оқу бағдарламасы;
Оқу жоспары;
Жалпы бастауыш білім беру бағдарламаларын жүзеге асыратын, білім беру ұйымдарындағы білім алушылардың оқу жетістігін критериалды бағалауды өткізу тәртібі;
Бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған критериалды бағалау бойынша нұсқаулық;
Критериалды бағалау бойынша өңірлік және мектеп үйлестірушілеріне арналған нұсқаулық;
Жинақтаушы бағалауға арналған тапсырмалар жинағы;
Жиынтық бағалауға арналған әдістемелік ұсыныстар.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті бастауыш білім беру стандарты (бұдан әрі - ҚР МЖМББС) бойынша білім алушылардың дайындық деңгейін, білім беру мазмұнын, білім алушылардың оқу жүктемесінің ең жоғарғы көлемін, оқу мерзіміне қойылатын жалпы талаптардың жиынтығын анықтайды.
Суммативті бағалаудың стандарты болып табылатын күтілетін нәтижелер пәндер бойынша ҚР МЖМББС-нда таксономиялық тәсіл арқылы ұсынылды. Таксономиялық тәсілдер негізінде білім беру деңгейін аяқтау бойынша білім алушылардың білуі, түсінуі, қолдануы, талдауы, жинақтауы және бағалауы анықталады [3].
Мұғалім мен білім алушылардың сабақта нәтижеге қол жеткізуі үшін оқу мақсаттарына қатысты ортақ түсініктері болуы маңызды. Ортақ түсініктің болуы үшін мұғалімдер оқу жоспарында көрсетілген түрлі стратегияларды қолданады. Жалпы бастауыш білім беру бағдарламаларын жүзеге асыратын білім беру ұйымдарындағы білім алушылардың оқу жетістігін критериалды бағалауды өткізу тәртібі оқыту процесінде оқушылардың білім, білік, дағдыларын есепке алу, бақылау және бағалау оның аса қажет құрамдас бөлігі болып есептеледі. Мүғалімнің сабақ жүйесінде оны дұрыс ұйымдастыра білуі, көптеген жағдайда оқу-тәрбие процесінің табысты болуының оң кепілі. Ол үшін мүғалім оқушының оқу материалын меңгеру дөрежесін, сапасы мен көлемін үнемі анықтап отыруы тиіс. Бұл бағытта окушылардың оқу жүйесінде білім, білік, дағдыларын есепке алу, бақылау және бағалаудың маңызы ерекше. Бақылаудың көмегімен теориялық білімді меңгерудегі сапа, біліктілік пен дағдының қалыптасу дәрежесі анықталады.
Осы тұрғында білім, білік, дағдыны есепке алу және бағалау мәселесіне теориялық және практикалық талдау жасаудың маңыздылығы ерекше.
Бақылаудың тақырыптық түрін ұйымдастырудың практикалық мәселелері П. Горбунов, Е. С. Березняк, В. И. Иващенко, А. К. Исаков, Е. И. Перовский, С. Ф. Сухорский, Н. В. Чертинский, В. О. Онищуктің ғылыми - педагогикалық еңбектерінде талданған.
Бақылауды үйымдастырудың жекеленген әдістемелік мәселелері жайында М. Р. Львов, Н. Н. Светловский, А. П. Пышкало, Т. Л. Коган және т.б. теориялық талдау жасаған .
Осылардың негізінде қаралып отырған педагогикалық мәселенің теориялық аспектісі жеткілікті дәрежеде зерттелген деп қорытынды шығаруға болады, себебі "есепке алу", "бақылау", "бағалауды" ұйымдастырудың мәні, олардың оқу-тәрбие процесіндегі қызметі, формалары мен тәсілдері анықталған.
Екіншіден, оқыту сапасын тексерудің "5" балдық жүйесі оқушылар білімдерінің нақтылы дайындык. дережесін барлық жағдайда дұрыс көрсетпейді. Ондағы негізгі кемшілік, оның жеткілікті түрде ішкі және сыртқы кері байланысты қамтамасыз ете алмауында, соның нәтижесінде оқыту процесінің сапасын арттыруда мұғалім әркезде бағалау жүйесін дұрыс қолдана алмайды.
Жоғарыда айтылған тұжырымдамаға сүйене отырып, білім, білік пен дағды нетижесін есепке алу, бақылау мен бағалаудың теориялық талдауы жөне практикада қолдану тәжрибесі арасында әлі де болса қарама- қайшылықтың бар екендігін байқаймыз.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау негізінде бұл мәселенің қалыптасуы мен даму динамикасын бірнеше кезеңге бөлуге болады.
ХХ ғасырдың 30 жылдары білім, білік пен дағды нәтижесін есепке алушы бақылау
(Е. В. Гурьянов) және тәрбиелік қызметіне (П. Г. Ананьев) көптеп көңіл аударыла бастады.
1940 - 1960 жылдары бұл мәселе төңірегінде отандық ғылым мен практика тәжрибесін жинақтау жұмыстары қолға алынды. Онда білімді бақылау (Е. И. Перовский), оқушыларды бақылау ретінде қарастырылды. Окушыларды бақылау әрі оқытуды, әрі тәрбиелеуді көздесе, кейіннен оқушыны дамыту қызметі ойластырылды (Н. Т. Дайри) .
Осы мәселені дұрыс шешудегі оң қадам 70 жылдары Педагогика ғылымы Академиясының оқыту мазмұны мен әдістері ғылыми зерттеу институты қызметкерлерінің зерттеулері негізінде бастама алды. Мұнда оқу-тәрбие процесінің барлық буындарын басқару және тексерудің диагностикалық қызметі айқындалды.
1980 жылдардан бастап оқыту нәтжесін есепке алу, бақылау және бағалаудың мазмұны, амал-тәсілдері мен қызметінің дидактикалық-әдістемелік негіздерін талдап, жасау қолға алынды. Оның әділдігін, дәлдігін көтеруге бағытталған мәселелер, үлгерім нәтижесін есепке алуды қатаң және тәртіпке келтіру жүйесіне арналған жұмыстар қолға алына бастады. Бұл бағыттағы жұмыстар күні бүгін де өз жалғасын табуда [3.1].
Дегенмен де, бүгінгі таңда оқыту теориясында бақылау немесе бағаның мәні, тәсілдері жайлы әлі де болса ортақ пікір қалыптаспай отыр.
Бақылау - бір нәрсені кең көлемде тексеру деген мағынаны білдіреді. Бақылау оқыту процесінде оқушылардың оқу әрекетіне басшылық жасау қызметін атқарады, олардың творчестволық күші мен қабілетінің дамуына ықпал етеді.
Бағалау - оқытудың құрамдас бөлігі және қорытындылау сатысы. Бағалау, бір нәрсенің деңгейін, сапасын, дәрежесін белгілеу. Оны оқушының оқу-таным әрекетінде қарастырсақ, оқыту процесінің міндеттерін оқушылардың қандай дәрежеде меңгеруі, дайындық деңгейі мен дамуын, білімдерінің сапасын, білік пен дағды көлемін анықтайтын құрал.
Келесі кезекте білім, білік және дағдыны бақылау және суммативті бағалау қызметіне тоқталамыз. Ол негізінен үш жақты сипатта болып келеді: білім беру, тәрбиелеу және дамыту.
Бақылаудың білім беру қызметі негізінде оқушылар жаңа білімдерді қабылдайды, бұрын алған білімдерін толықтырьш, жетілдіріп, белгілі бір жүйеге келтіреді.
Тәрбиелік қызметі оқушыларды жүйелі түрде жүмыс істеуге үйретеді. Бақылаудың нәтижесінде олар күнделікті сабаққа үзбей дайындалады, жауапкершілік сезімдері артады.
Дамыту қызметі барысында оқушылар өз бетінше оқу тапсырмаларын орындауда жаңа білімдерді қабылдайды, қорытынды жасайды, баяндамалар әзірлейді, хабарламалар жасайды.
Суммативті бағалаудың да қызметі үш топқа бөлінеді: хабарлаушылық (информирующие), басқарушылық (управляющие), тәрбиелеушілік (воспитывающие).
Бірінші топ өз алдына белгілеп қоюшылық (фиксирующая), бағдарлаушы (ориентирующая), бақылаушы (контролующая) болып келеді. Бұл топтың қызметі білім, білік және дағдыны бағалауды, әрбір бағаның көрсеткіштері мен өлшемдеріне мұғалім мен оқушылардың арқа сүйеуі жағдайында іске асады.
Екінші топ: ұйымдастырушылық (организующая), реттеушілік (регулирующая), түзетушілік (корректирующая) болып келеді. Осы топты жүзеге асырудың қажетті шарты бағадағы көрініс тек қана оқытудағы қол жеткізілген нәтиженің мөлшері ғана емес, сонымен бірге сапасын белгілейтін көрсеткіш.
Үшінші топ: Жинақтаушылық (формирующая), дамытушылық (развивающая), ынталандырушылық (стимулирующая) болып келеді. Бұл топтың қызметінің нәтижелі болуының кепілі, бағаның оқытудың нәтижесін нақты көрсете білуде.
Педагогика ғылымы саласыңда білім, білік, дағдыны бақылаудың көптеген түрлері кең тараған. Мысалы, ғалым-педагогтар Ю. К. Бабанский, Н. А. Сорокин бақылауды күнделікті, оқтын-оқтын, корытынды деген пікірлер айтады. Ал Г. И. Щукина - күнделікті, тақырыптық, оқтын-оқтын, қорытынды және емтихан деген көзқарастарын білдіреді. Е. А. Дмитриев - күнделікті және тақырыптық қорытынды нәтижесі деген тұжырымға келген.
Күнделікті бақылау оқыту процесінде күнделікті қолданылады және сабақ барысында оқушыылардың оқу-танымдық әрекетіне басшылық жасайды. Ол ішкі және сыртқы байланысты жан-жақты жүзеге асырауға мүмкіндік туғызады, соның негізінде оқушылардың келесі оқу әрекетіне ықпал етеді.
Күнделікті бақылау мүғалімнің жалпы немесе жекелеген оқушылар жұмысына жүйелі түрде бақылау жасау көмегімен жүргізіледі. Бақылаудың бұл түрі оқушылардың сынып немесе үй тапсырмаларын өз бетінше орындауға деген ниеттері мен берілген тапсырманы орындауға деген олардың қызығушылығы және жауапкершілдік сезімін ынталандыруда үлкен манызға ие болады.
Тақырыптық бақылау - оқу бағдарламаларындағы белгілі тақырыптар бойынша өткізіледі. Сабақтың тақырыбы және әрбір кезеңдері негізінде оқушылардың білімді, іскерлікті, дағдыны игеруі тексеріледі. Сонымен бірге, мұғалім жаңа тақырыптың кейбір басты мәселелерін өткен сабақтардағы оқу материалдарымен толықтырады, кейбір ұғымдарды, анықтамаларды, ғылыми ережелерді оқушылардың есіне салады.
Қорытынды бақылау - барлық пәндер бойынша жыл аяғында өткізіледі. Бақылау процесінде тақырыптық және тарау бойынша бақылау нәтижелері есепке алынады. Оқушылардың жыл бойында алған теориялық және тәжірибелік білімдері анықталады. Сондықтан қорытынды бақылаудың негізі емтихан және оқушылардың жылдық үлгерім бағалары болады. Емтихан мен жылдық үлгерім бағаларынан педагогикалық кеңестің шешімі бойынша қорытынды бағалар шығарылады. Бақылау әдістері арқылы оқушылар жұмысының тиімділігі мен мазмұны туралы кері байланыс қамтамасыз етіледі. Бақылау әдістеріне ауызша, жазбаша және графикалық бақылау әдістері жатады. Бұл әдістерге қарағанда бағдарламалап бақылау әдістерінің өзіндік ерекшелігі бар [4].
Бақылаудың тағы бір бөлігі, кейбір жағдайда, тапсырмалар түрі деп ұғынылады, мысалы жазбаша бақылау жұмысы, тестік жұмыс, зертханалық-тәжірибелік жұмыс, сынақ, шығарма, диктант т.б. немесе оқушылар әрекетінің барлық түрі баяндама, хабарлама, оқушы әңгімесі, мүгалім сұрағына жауап беру т.б. болып табылады.
Әділдік, шындық, білім сапасының нақтылығы, баға өлшемі мен ережесі нормасына қатысты субъективтік факторларды болдырмауды көздейді.
Жүйелік, бірізділік - әрбір сабақ, тақырып бойынша оқушылардың оқу әрекетінің басқа буындарымен байланыстыра қаралып, оқыту процесінің барлық кезеңдерінде бақылау жүргізуді көздейді: түйінді сұрақтар бойынша оқыту нәтижесін қортындылау; тақырыптық бақылау, сабақтар бойынша балл қою т.с.с.
Жеке-дара қатынас - әрбір оқушының ерекшелігін бағалау (оның қабілеті, бейімділігі, денсаулығы, оқу әрекеті т.б.) қарастырады.
Жан-жақты бақылау - оқу бағдарламасының барлық бөлігін қамтиды, оқушылардың теориялық білімдерін, интеллектуаддық және практикалық білік пен дағдысын бақылауды қамтамасыз етеді.
Диффериенциалдық қатынас - әрбір пәннің ерекшелігін, жекелеген бөлімдерін, сонымен бірге оқушылардың жеке дара қасиетін ескеріп, соған сәйкес бақылаудың әртүрлі әдістері мен мұғалімнің педагогикалық әдеп сақтауын талап етеді.
Жоғарыда айтылған талаптарды орындау, ең алдымен бақылаудың сенімділігін және оқыту процесінде өздерінің алдында тұрған міңдеттердің орындалуын қамтамасыз етеді, бақылауда әр түрлі қателіктер мен сәтсіздіктердің болмауына кепілдік жасайды.
Оқушылардың білім, білік және дағдыларын бақылау, бағалау педагогика ғылымы мен практикасында белгілі бір әдістерді колдану негізінде жүзеге асады. Олар мыналар:
- ауызша баяндау (әңгіме, жеке-дара, топтық, фронтальдық сұрақ).
- жазбаша бақылау (диктант, шығарма, таблица, схема, суреттер кұрастыру).
- практикалық бақылау (лабораториялық жүмыстарын, еңбек операцияларын орындау, тәжірибе жүргізу).
- өзін-өзі бақылау, бағалау (қателерді болдырмау, оларды түзету, оқудағы өз жетістіктерін бағалау, соған сәйкес балл қою).
Оқыту процесінде бақылаудың фронтальдық, топтық және дербес формалары қалыптасқан. Оның тиімділігі мұғалімнің оларды дұрыс ұйымдастыруына байланысты [5].
Фронтальдық (жаппай) бақылау жағдайында барлық оқушыларға сұрақтар немесе мазмұны бірдей тапсырмалар беріледі. Оларды орындау барысында оқушылар арасында ынтымақтастық, жолдастық сезім пайда болады, бір-біріне сұрақтар қойып, жауаптарын толықтырады, орындалған жұмыстарды өзара тексеріп, іске асырады. Демек, ұжымдық іс-әрекетінде әлеуметік құңды мотивтер қалыптасады.
Бақылаудың дербес формасы әрбір оқушының білімін, іскерлігін және дағдысын терең, жан-жақты анықтауға мүмкіндік береді. Дербес бақылау бағдарламалап және дифференциялы оқыту барысында жақсы нәтиже береді. Дербес бақылауда оқушылар жауабының логакалық бірізділігіне, олар өз пікірлерін қалай байымдайды, қалай дәлелдейді, міне, осы мәселелерге аса көңіл аудару керек.
Оқыту процесінде оқушылардың өзін-өзі бақылауы өте қажет. Өзін-өзі бақылау, олардың оқу бағдарламасы материалы мен игерген іскерлігі және дағдысының беріктігі жайлы ақпарат алуын қамтамасыз етеді. Өзін-өзі тексеру арқылы оқушылардың алған біліміне сенімі артады, орындаған жаттығу, есеп шығару және төжірибе жүмыстарының нәтижесін бағалайды. Баға білімді есепке алу ғана емес, ол тәрбиелік құрал, сондықтан, оқушы білімін бағалауда немқұрайлылыққа салынуға болмайды.
Баға "балл" есебінде көрсетіледі. Келесі кезекте баға және оның өлшемі қандай, соған тоқталамыз.
"5" бағасы - оқу материалын толық, дәл логикалық, бірізділікпен айтылған жауапқа қойылады;
"4" бағасы -- оқу материалын толық біледі, бірақ болар-болмас кемшілігі бар жауапқа қойылады;
"3" бағасы -- жауабы негізінен дұрыс, бірақ толық емес, білімінде кейбір проблемалар еске алынбаған жауапқа қойылады;
"2" бағасы -- оқушы жауабында қателер, білімінде елеулі кемшіліктер бар жауапқа қойылады;
"1" бағасы -- тексерілген оқу материалы бойынша білімі жоқ, толып жатқан өрескел қателер үшін қойылады.
Сынақ (зачет) - қорытынды бақылаудың айрықша түрі, ол белгілі бір тарау немесе тақырып бойынша атқарылған оқу жүмыстарының бүкіл өн бойында мұғалім қолданған тексерудің барлық түрлерін ескере отырып қойылады. Ол оқу бағдарламасының негізгі бөлімдері және тақырыптардағы білім, білік, дағдыларды жүйеге келтіру, тереңдету міндетгерін шешеді. Сынақ 1959 жылдан енгізілген.
Емтихан - оқушылардың білімін қорытынды тексерудің және бағалаудың арнаулы формасы. Ол оқушылардың білімін жинақтауға және бір жүйеге келтіруге, оларды оқу жылы бойынша оқуға ынталандырады, оқу жұмысының сапасын арттыруға көмектеседі. Емтихан 1944 жылдан енгізілген [6].
Жинақтаушы бағалау оқу үдерісінің ажырамас бір бөлігі болып табылады, тоқсан барысында мұғалім тарапынан жүйелі өткізіліп отырады. Жинақтаушы бағалауда баға, балл қойылмайды, мұғалім мен білім алушы арасында үздіксіз кері байланыс қамтамасыз етіледі. Жинақтаушы бағалау кезінде білім алушылардың қателесуге, оны түзетуге құқығы бар. Бұл білім алушылардың мүмкіндігін анықтауға, қиыншылығын табуға, оң нәтижеге қол жеткізуіне көмектесуге, дер кезінде оқу үдерісін түзетуге мүмкіндік береді.
Жиынтық бағалау мұғалімдерге, білім алушылар мен ата-аналарға ұсыну үшін оқу бағдарламасындағы бөлімортақ тақырыптар бойынша балл, баға қою арқылы белгілі бір оқу кезеңі (тоқсантриместр, оқу жылы, орта білім беру деңгейі) аяқталғанда өткізіледі.
Бұл белгілі бір кезеңде оқу бағдарламасы мазмұнын меңгеру деңгейін анықтауға, тіркеуге мүмкіндік береді.
Суммативті бағалау нәтижелерін мұғалімдер оқу үдерісін жоспарлау, рефлексия жасау (1-қосымша), өзінің оқыту тәжірибесін жетілдіру үшін қолданады.
Суммативті бағалаудың әр түрлі тәсілдерін, әдістері мен техникасын оқушылардың өтілген тақырыпты түсіну дағдыларын қалыптастыру дәрежесін анықтау мақсатында мәліметтер жинау үшін ұтымды қолдану мұғалімге оқытуды жүйелеуге мүмкіндік береді, яғни әр оқушының талабы мен мүмкіндігі ескеріледі, ал оқушы білім алуына және алдағы өміріне қажетті өзінің білімін, жоғары құзіреттілігін қалыптастыруын бақылайды.
Суммативті бағалау - оқыту мәселерінің диагностикасы мен жетістіктерін, кері байланысты, оқу процесіне қатысушыларды (сыныптағы оқушылар, мұғалімдер, ата-аналар, мемлекет) білім берудің жағдайымен, мәселелерімен, және жетістіктерімен таныстыруды өлшеудің негізгі құралы. Оқушының оқудағы жетістіктерін бағалау жүйесі - білім беру бағдарламасын меңгеру сапасын бағалайтын оқу үрдісінің негізгі элементі.
Қазіргі кездегі мектептің білім беру жүйесінде бағалау, баға, белгі деген сөздер тек синоним түрінде қолданылады. Бірақ іс жүзінде олай емес.
Бағалау - оқушының оқу және танымдық қызметін бақылау, сонымен қатар білім беру сапасын жақсарту мақсатында оқушы туралы ақпараттарды жинақтау, жазу, тіркеу және интерпретациялау процесі.
Баға - бағалау процесінің қорытындысы, бағалау бойынша іс әрекет немесе қызмет, кері байланыстың сапалы ақпараты.
Белгі - оқушының білім алудағы жетістіктерінің бағасын цифрмен, әріппен немесе басқа да түрде жинақтап өрнектейтін шартты - формальды символ.
Оқушылар білім алуда сапалы нәтижеге қол жеткізу үшін қазіргі бағалау мынандай болуы керек:
- оқу процесіне қатысушылардың барлығына түсінікті;
- икемді;
- көп жабдықты;
- психологиялық жағынан жағымды;
- көп құрылымды.
Оқушының білім алудағы жетістіктерін тиімді бағалау мақсатында мұғалім бағалаудың мынандай түрлерін сәтті қолдануы тиіс: диагностикалық, формативтік (Жинақтаушылық), суммативті (жинақтаушы)
Оқушының білім алудағы жетістектерін бағалаудың мақсаты алынған білім нәтижелерінің алдын ала жоспарланған деңгейге сәйкес келу дәрежесін анықтау болып табылады [7].
Бағалау
* оқушының оқудағы мақсаты мен жетістіктерге жету критериіне көңіл аудару;
*мұғалімнің әрекетін әр оқушыны жеке дамыту технологиясын жетілдіруге бағыттау, атап айтқанда:
- оқушыға ары қарай білім алуда дұрыс шешім қабылдауға қажетті ақпараттар беру (өз күшін қайда бағыттау, неге көңіл аудару, нені жақсарту, нені түзету, қай жағынан жетілдіру керек);
- оқушыға өзін өзі бағалау дағдысын қалыптастыру;
- оқушылармен үнемі кері байланыста болу;
- оқушыға ары қарай мақсатты түрде білім алу керек екендігін дәлелдеу;
*ақпараттарды беру:
- оқушыға оның жұмысының сапасы туралы;
- оқушыдағы өзгерістер туралы мұғалімдерге;
- білім алу нәтижесіндегі жетістіктердің деңгейі туралы ата - аналарға;
*мектеп және Республика бойынша жалпы есеп беру саясатын қалыптастыру.
Жинақтаушы бағалау мұғалім мен білім алушылардың арасындағы кері байланысты қамтамасыз ететін, оқу жетістігінің дамуына, өсуіне тікелей әсер ететін үдеріс болып табылады.
Тиімді оқыту мақсатында білім алушылардың оқу үдерісіндегі ілгерілеуін, ағымдағы түсінік деңгейін қадағалау қажет. Жинақтаушы бағалаудың міндеттері:
оқу мақсаттарын, бағалау критерийлерін анықтау, білім алушыларға ұсыну;
білім алушының қай деңгейге жеткенін дәлелдеуге көмектесетін бірлескен (коллаборативті) оқытуға арналған орта құру;
білім алушыларды дамытуға жағдай жасайтын сындарлы (конструктивті) кері байланысты қамтамасыз ету;
білім алушыларды бірін-бірі бірлесе оқытудың сапалы көзі ретінде қатыстыру;
білім алушыларға өзінің оқуын құрушыларжасаушылар ретінде жағдай жасау болып табылады.
Жинақтаушы бағалау оқытудың ажырамас бір бөлігі болуы тиіс, ол
қосымша жаттығу немесе тестілеу жұмысы ретінде қарастырылмайды. Оқу бағдарламасындағы бөлімнің әрқайсысындағы оқу мақсаттары, күтілетін нәтижелері Жинақтаушы бағалаудың тәжірибелік мазмұнын анықтайды. Сонымен бірге Жинақтаушы бағалау үдерісі стандартталмайды, яғни әр мұғалім өз бетінше Жинақтаушы бағалауды өз тәжірибесі арқылы анықтай алады, оның нәтижесіне қатысты жауапкершілікті өз мойнына алады. Мұғалімнің іс-әрекетіндегі Жинақтаушы бағалау үдерісі келесі кезеңдерді жүзеге асыруды талап етеді:
Жинақтаушы бағалауды ұйымдастыру және жоспарлау;
Жинақтаушы бағалау әдістерін таңдау;
Жинақтаушы бағалау нәтижелерін талдау;
кері байланыс беру.
Мақсатқа сену бағалаудың ажырамас бөлігі. Ол басымдылықты анықтауға, шешім қабылдауға және жоспарды жүзеге асыруға көмектеседі. Мақсат неғұрлым айқын тұжырымдалса, бағалау соғұрлым нақты және тиімді болады. Көп жағдайда мына талаптардың орындалуын ұйғарады:
а) мақсаттың нақты тұжырымдалуы;
* неге жету керек екендігі айқын болу үшін нақты, ерекше болуы;
* мақсатқа жеткенін дәл айту үшін өлшемді болуы;
* қай іс әрекеттің қалаған нәтижеге апаратынын түсіну үшін қол жетімді, іс әрекетке бағытталған болуы;
* шындыққа негізделген болуы;
* нақты мерзімі және дұрыс құралдары болу керек.
б) мақсатты жүзеге асырылатын тапсырмаларға бөліктеу;
Мұғалім мақсатты тұжырымдағанда оған жететін бағыттарын айқындауы керек. Міндеттердің қойылуы мақсатқа жету үшін қолданылатын маңызды шаралардың тізбегін анықтайды.
в) дәлелдеу және табандылық;
Мұғалім оқушыға қойылған мақсатқа жетуге және оған жету үшін барлық қадамдардың орындалуын дәлелдеуі қажет.
г) үздіксіз бағалау
Мақсатқа сену-белгілі бір уақыт аралығында жүзеге асатын үзіліссіз процесс. Барлық алға қойған мақсатты үнемі саралап отыру және қажет болған кезде қайта қарастыру керек. Мақсатты үзіліссіз саралап отыру мұғалімді үнемі басым бағыттарды айқындауға және маңызды шешім қабылдауға мәжбүрлейді. Орындалмаған және орындалу мерзімі үнемі шегеріліп отыратын мақсаттарға ерекше көңіл бөлу керек [8].
1.2Суммативті бағалау құрылымы
Оқу жылы барысында оқудың ілгерілеуі, үлгерімі туралы мәліметті жинау үшін суммативті бағалаудың екі түрі жүзеге асырылады: Жинақтаушы және жиынтық бағалау (2-сурет). Жиынтық бағалау өз кезегінде бөлімортақ тақырыптар бойынша жиынтық бағалау, тоқсандық, орта білім беру деңгейі бойынша жиынтық бағалаудың рәсімдерінен тұрады.
1-сурет
Критериалды бағалау
Жинақтаушы бағалау
Жиынтық бағалау
Бөлімортақ тақырыптар
Білім беру деңгейлері
Тоқсандық жиынтық бағалау
бойынша қорытынды
бойынша жиынтық бағалау
жиынтық бағалау
1-сурет. Критериалды бағалаудың құрылымы
Бағалау тәсілдері суммативті бағалаудың түрлеріне, пән мазмұнына қарай ерекшеленуі мүмкін.
Мұғалімге өз қызметінде бастауыш сынып оқушыларын суммативті бағалауда мына принциптерді ұстануы тиіс:
* Маңыздылық. Оқушының білім алудағы және іс - әрекетіндегі неғұрлым маңызды жетістіктерді бағалауға көңіл аудару.
* Теңбе-теңдік. Оқушының білімінің, іскерлігінің, дағдысының, құндылықтарының, мақсаттағы құзіреттілігінің және оқудағы жетістіктерінің бағаларының сәйкес болуын қадағалау.
* Шындық және әділдік. Нақты бағалау критериін жасап, жүзеге асыру. Критерий бағалауды және белгі қоюды оқушыға қысым жасау қаупінен арашалайды.
* Интеграцияланғандық. Бағалауды жүзеге асыру жоспарлы және жан-жақты ойластырылған оқытудың құрамдас бөлігі болып табылады.
* Ашықтық. Бағалаудың критериі мен әдістерін тапсырманы орындамас бұрын хабарлау. Оқушылар бағалау критериін жасауға да қатыса алады.
* Қол жетімділік. Барлық білім алу процесіне қатысушылар үшін бағалау процесінің қарапайым және оның түрлері мен әдістерінің айқын болуына ұмтылу.
* Жүйелілік. Бағалау процедурасын тізбектей және жүйелі орындау.
* Мейірімділік. Оқушы мен мұғалімнің арасында жетістіктерді арттыруда серіктестік қатынаста болуға жағдай жасау.
Мұғалімнің қызметінде оқушының жетістіктерін тиімді бағалауды жоспарлауда суммативті бағалаудың мақсатын білу қаншалықты маңызды болса, оның жеке түрлерін білу соншалықты маңызды. Осы параметрлер бойынша бағалау мынандай үш түрге бөлінеді: диагностикалық, формативтік (Жинақтаушы), суммативтік (жинақтаушы) [9].
Диагностикалық бағалау - оқушының білімінің, іс-әрекетінің, дағдысы мен құзіреттілігінің қалыптасуының алғашқы деңгейін анықтау. Диагностикалық бағалау әдетте оқу жылының басында немесе бір тақырыпты, тарауды оқытудың алғашқы сабағында жүргізіледі.
Бағалаудың бұл түрі оқушыға да, мұғалімге де қазіргі жағдай мен талаптар туралы дұрыс көзқарас қалыптастыруға мүмкіндік береді. Диагностикалық бағалаудың қажеттілігі мыналар арқылы анықталады:
а) оқушылардың даярлық деңгейінің әр түрлілігі;
б) оқыту мазмұнын тізбектей қалыптастыру;
в) оқушының білім алу процесі мен оқытуда таяу арадағы даму аймағына сәйкес талаптар мен мүмкіндіктерін көре білу қажеттілігі.
Диагностикалық бағалаудың мақсаты пән бойынша тақырыпты немесе тарауды оқуды бастарда оқытудың мақсатына қатысты оқушының алатын орны туралы ақпарат алу болып табылады. Диагностикалық бағалау мұғалімге оқушының сұранысы бойынша оқу жоспарын өзгертуге немесе алдағы уақытта оқып- үйренуде туындайтын қиындықтарды жеңуді болжауға көмектеседі [10].
Диагностикалық бағалаудың бірінші буыны - оқушының бір тақырыпты, курсты оқығанға дейінгі жинақтаған білім қорына немесе дағдысы мен құзіреттілігінің деңгейіне сүйеніп, оның білім алу деңгейін алдын ала сараптау (алдын-ала тест алу). Бұл жұмыс мұғалімге жаңа тақырыптың қай бөлігінде оқушыға қиындық туындайтынын анықтауға және бұл қиындықтарды болдырмау қадамдарын жоспарлауға көмектеседі.
Педагогтар алдын-ала тест алудың мақсаттарының тізбегін анықтады:
* алғашқы білім мен тәжірибенің диагностикасы;
* алғашқы білім мен тәжірибенің өзектілігі;
* алғашқы білім мен тәжірибенің проблемалылығы;
* оқушылардың өз дайындық деңгейлерін өздігінен бағалауы;
* оқушының көзқарасынан пәннің маңызды аспектісін бөліп қарау;
* оқылатын тақырыпқа қызығушылық туғызу;
* оқытылатын тақырыптан оқушылардың нені күтетінін туындату.
Алдын ала тестілеу диагностикалық бағалаудың жалғыз түрі емес екенін байқаймыз. Тақырыпты оқытудың алғашқы кезеңінде сол курс бойынша ой қорыту және болжам жасау үшін рефлекстік жағдайлар туындатуға болады. Бұл кезеңде тақырыпты, бағдарламаны, оқытылып жатқан курстан не күтетінін талқылау керек.
Диагностикалық бағалаудың екінші буыны - жаңа тақырып бойынша оқушының білімін, іс-әрекеті мен дағдысын, құзіреттілігін тексеру болып табылады. Мұғалім тестілеуді тақырыпты оқудың соңында жүргізіп, оқушы өтілген тақырыпты қаншалықты дұрыс қабылдағанын, құзіреттіліктерді меңгеру дәрежесі туралы ақпараттар алады.
Соңғы он жылдықта білім беру мазмұнында сапалы өзгерістер болды: оқытудың басты мақсаты болып табылатын білімнен, іскерліктен, дағдыдан оқушылардың жалпы оқу құзіреттілігін қалыптастыруға ауысты. Бұл өз кезегінде бағалау жүйесіне де өзгеріс әкелді. Білім берудің осындай парадигмасында дәстүрлі белгілік бағалау жүйесінің мынандай күрделі мәселелері анықталды:
- жалпыға бірдей қабылданған белгілік бағалау жүйесі оқушының оқуының табыстылығын мұғалім мен мектеп тұрғысынан сыртқы бағалау функциясын атқарды;
- оқушыға өзіндік бағалаудың қалыптасуына толыққанды мүмкіндік берілмеді;
- оқытудың әр бала үшін жекелілігін қиындатады. Әрбір баланың оқудағы білімін алдыңғы нәтижелерімен салыстыра отырып, оның нақты жетістіктерін оң бағалау және белгілеп отыру мұғалімге қиындық туғызады;
- бағалаудың аз мағлұматтылығы. Бағалау критериінің жасырындылығы мен формальдылығынан қойылған баға оқушының нақты білім деңгейін анықтай алмады және ең маңыздысы, ары қарай даму бағытын анықтау, яғни нақты нені жақсарту, қалай жұмыс істеу, оның бала үшін қай деңгейде қажет екендігін анықтау мүмкін болмады;
- жанды жаралау сипаты жиі кездеседі. Толығымен мұғалімнің қолына жұмылдырылған белгілік бағалау жүйесі бір жағынан оқушыны, екінші жағынан оның ата-анасына жиі қолданылатын психологиялық құрал болды. Оқушы мен мұғалімнің арасындағы кері байланыс оқушының білім алу нәтижесін жақсарту мақсатында емес, әлеуметтік және басқару мақсатында қолданылды;
- мұғалімдер арасында оқушыныңң білімдегі жетістіктерінің сапасын емес, оның орындаған жұмысының түрлері мен көлемін бағалау практикада кең тараған.
- оқушыларды бір бірімен салыстыруға ерекше көңіл бөлінеді. Бұл оқушының екпінділігі мен ынтасын төмендетіп, жетістігі төмен оқушыға моральдық тұрғыдан кері әсер етеді және толыққанды жетістігі жоғары оқушы болуға ұмтылуға мүмкіндік бермейді [11].
Оқушының жетістіктерін бағалауда оқытудың кері тартпа жақтарын жоятын, оқу үрдісінде жекелей оқытуға ықпал ететін оқушының өздігінен оқуы мен оқуға деген ынтасын арттыруға әсерін тигізетін бағалаудың жаңа әдісіне қажеттілік тууда. Осындай әдістердің бірі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ 3
БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ СУММАТИВТІ БАҒАЛАУ ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДІЕРІ
Бастауыш мектепте суммативті бағалау жүйе мазмұнынының негізгі теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Суммативті бағалау құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ СУММАТИВТІ БАҒАЛАУ ЖҰМЫСЫ АРҚЫЛЫ ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТАР
2.1 Бастауыш мектепте суммативті бағалау жүйесін қолданудың тиімді жақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Бастауыш мектепте суммативті бағалау жүйесін қолдану әдістемесі және оның нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Жалпы білім беретін мектептердегі білім алушылардың оқу жетістігін бағалауды қазіргі тәжірибеге енгізудің негізін суммативті бағалау жүйесі анықтайды. Бұл бағалау рәсімдерінің сапалылығын, олардың халықаралық стандарттарға сәйкестігін және әр білім алушының оқудағы қажеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Қазақстан үшін ұсынылып отырған жаңа суммативті бағалау жүйесі білім алушының дамуын, оның қызығушылығын және оқуға деген ынтасын арттыруға бағытталады. Егер әр білім алушыға және оның ата-анасына түсінікті болатындай нақты әрі өлшемді бағалау критерийлері белгіленетін болса, бұған жетуге әбден болады. Анық құрастырылған бағалау критерийлерінің көмегімен мұғалім де, білім алушы да:
Білім алушы оқытудың қай сатысында?
Олар білім алуда неге талпынады?
Бұған жетуге көмектесу үшін не істеу керек? екенін түсінеді.
Мектеп табалдырығын алғаш аттаған баланың ендігі жерде басты іс - әрекеті ойын емес, оқу болып табылады. Егер оқу барысында баланың білімін дұрыс бағаламаса, баланы жалықтырып жіберетіндей дұрыс ұйымдастырылмаса, онда бастауыш мектеп оқушыларының бойында оқуға деген ынта мен қызығушылық төмендейді. Адамның өмірі мен іс-әрекетінде ба,алау жүйесінің алатын орны ерекше. Қазіргі жағдайда білім беру саласын дамуында уақыт талабына сай білім беруде оқыту әдістерін өңдей отырып, жан- жақты дамыған оқушы тәрбиелеу мәні мәселе болып отыр. Қазіргі мектеп оқушысына қойылатын мақсат - міндеттердің күннен-күнге өсуі білім беру мекемелерінде оқу процесінің тиімділігін арттыру үшін үлкен ізденіс пен шығармашылық қалыптасу жолын талап етеді.
Біздің қоғамымыздың қоғамдық-экономикалық реформалануы адам өмірінің барлық сферасында саналылық деңгейін, сонымен қатар адам мәңгілігінің қалыптасуының негізгі бағыты ретінде оқушыға білім беруші субъект - мұғалімнің кәсіби деңгейінің жоғары болуын көздейді.
Болашақ ұстаз болғандықтан Бағалау сөзі мен үшін және менің алдымнан білім алып отырған әрбір қаракөз қазақ балалары үшін маңызды деп білемін. Қазақ халқының кемеңгер ұлдарының бірі, ұлы ағартушы Ы. Алтынсариннің Оқытушыны бағалағанда олардың ісіне қатысы жоқ, сөздеріне қарап емес, олардың егістіктерінің бетіне шыққан жемістеріне яғни оқушыларына қарап бағалау керек-деген қанатты өсетінің өзектілігі бүгінгі таңда да айқын сезіледі. Кез-келген оқушы алған бағасының әділ болғанын қалайды. Өзімізге белгілі машықтан өткен кезде оқушылардың оқу жетістіктерін дұрыс бағаламаудың салдарынан, бала психикасына жазылмас жара салған ұстаздар қаншама. Жалпы қазіргі кезде оқушылар күнделікті белсенді болып жауап береді, бірақ бөлім бойынша, тоқсан бойынша жиынтық бағалау балы жетпей қалса, сабаққа деген қызығушылығы төмендейді. Мұғалімнің ұдайы жақсы оқитын балаларға ғана сүйсініп, ылғи соларды ғана оқытуы дұрыс емес, - дейді Мұхтар Әуезов. Мен осы ойға қосыламын, себебі тек жақсы оқитын балаларды көтермелеу дұрыс емес. Теориялық білімімді тәжірибемен ұштастыру барысында түйген ойым, оқушының өзін және өзгені бағалауы үлкен оқушыға артылған жауапкершілік, сенім. Сондықтан да, оқушы өз міндетін жақсы атқарудың жолдарын қарастыруға талпынады және қызығады. Бүгінгі күні оқушылардың оқу жетістіктерін бағалау -- оқу үдерісінің маңызды да салмақты бөлігі болып табылады. Сол себептен, зерттеу іс-әрекеттерін кеңінен қолданып, оқушылардың жетістіктерін бүгінгі күннің талабына сай жаңаша бағалау жүйесі қажет етіледі. Бұл жерде оқушылар өзін-өзі бағалау, бірін-бірі бағалау, топтық бағалауда оқу үдерісінің белсенді қатысушысы бола алады. Бағалаудың жаңа әдісінде оқушы бағаны қандай критерийлер бойынша алғанын, келесі сабақтарда қандай критерийлерге көңіл бөлу керектігін ұғынады. Бұл жүйеде оқушының нәтижесімен бірге іс-әрекеті де бағаланады. Одан басқа оқушыларды бағалауда мұғалім түрлі әдіс-тәсілдерді қолдана алады. Біріншіден, оқушының қызығушылығы артады, екіншіден, мұғалімнің жұмысы да жеңілдеуі мүмкін.
Диплом жұмысының мақсаты: бастауыш мектепте оқушыларды суммативті бағалау критерийлерінің негізінде білім алушылардың оқу жетістіктері туралы шынайы ақпарат алу және оқу үдерісін жетілдіре түсу арқылы дамыту мүмкіндіктерін анықтау.
Диплом жұмысының міндеттері:
1. Оқу үдерісінде суммативті бағалаудың ұғымдарын теориялық зерттеулер негізінде талдау;
2. Суммативті бағалау жүйесі арқылы білім алушылардың өзін-өзі үнемі жетілдіріп отыруына жағдай жасау;
3. Бірыңғай стандарттарды, сапалы бағалау құралдарын, механизмдерін қалыптастыруға көмектесу;
4. Суммативті бағалау арқылы оқушылардың дамуын эксперименталды зерттеу;
Дипломдық зерттеудің нысаны: бастауыш мектеп оқушылары;
Дипломдық зерттеудің пәні: суммативті бағалау жүйесі арқылы білім алушыларды дамыту үрдісі
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, бастауыш мектеп оқушыларына бағалауды суммативті жүйені дұрыс ұйымдастырсақ, онда оқушыларға қолжетімді, нақты, үздіксіз білім бере аламыз.
Ғылыми жаңашылдығы мен және практикалық маңыздылығы:
- суммативті бағалауға байланысты әдебиеттер жүйеленді;
-суммативті бағалау, критериалды бағалау ұғымдары ғылыми тұрғыда сипатталды;
-суммативті бағалаудың нақты жолдары анықталды;
-зерттеу материалдары бастауыш мектеп мұғалімдеріне көмекші құрал ретінде пайдалана алуына болады.
Зерттеу жұмысының базасы: Зерттеудегі эксперименттік істерін ашатын тәжірибелік жұмыстар Шымкент қаласындағы Т.Тәжібаев атындағы №47 мектеп гимназиясы.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қосымша және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бастауыш мектепте суммативті бағалау жүйе мазмұнынының негізгі теориялық аспектілері
Қазіргі таңда педагогика ғылымының өзекті де, өткір мәселелерінің бірі оқушы - лардың білім сапасын арттыру, оқыту мәсе - лесін жақсату болып отыр. Соған байланысты оқушылардың білім бағасына және сол білімді бақылау жүйесі жайлы құжат Жалпы білім және кәсіптік бағдар беретін мектеп реформасының негізгі бағыттарында бұл мәселеге жоғары мән берілуде. Қазақстан Республикасының білім туралы заңында білім беру - бұл қоғам мүшелерінің адам - гершілік, ақыл-ой, мәдени дамуының жо - ғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған оқыту мен тәрбие берудің үздіксіз процесі деп көрсетілген. Еркін елдің ертеңі кемел білім мен кенен ғылымда деп Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаева айтқандай, кемел білім мен кенен ғылымды игеру үшін білімді ұрпақ қажет. Келер ұрпақты білімді ету үшін әрине, білім сапасын арттыру қажет. Ал білім сапасы оқушылардың оқу жетістіктерін бағалау арқылы белгіленеді, яғни бағалау- білім сапасын басқарудың негізгі критерийі. Оқушы жетістігін нақты бағалау мәселесі - білім беру жүйесіндегі өзекті мәселелердің бірі. Көптеген жылдар бойы оқушы жетістігі басқа оқушы жетістігімен салыстырмалы түрде бағаланып келді. Бұл жағдайда білім алуға деген қызығушылықты жоғарылатуға мүмкіндік жасайтын бағалаудың нақты критерийлері, мұғалім мен оқушы арасындағы кері байланыс болмады. Суммативті бағалау-одан арғы оқу туралы шешімді қабылдау мақсатымен оқытудың нәтижелерін жүйелі түрде жиынтықтауға бағытталған қызметті белгілеу үшін қолданылатын термин. суммативті бағалау термині жақын отыру латын тіліндегі мағынада - бағалаудың негізгі сипаты бір адам басқа адамның не айтып, не істегенін немесе өзін-өзі бақылау жағдайында өзінің дербес ойлауын, түсінігін немесе тәртібін мұқият бақылауы болып табылады.
Бастауыш мектептің оқу бағдарламаларының мазмұнынақты өмірмен, практикалық бағыттылықпен тығыз байланысты, байқаушылық, қызығушылық, ақпаратпен жұмыс істей білу және өзінің көзқарасын білдіре алу сияқты дағдыларын дамытуға ықпал етеді. Демек, бастауыш мектепте оқушының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру басталады. Қазіргі таңдағы ғылыми зерттеулерге сүйенсек, бастауыш мектеп оқушыларының үлгерімдері мен оқу қабілеттері жөніндегі ұғымдар арасындағы байланыс өзара әсер ету сипатында болады. Оқудағы табыстар өзіне- өзі баға беруді жеткізеді, ал өзін-өзі суммативті бағалау өз кезегінде күту, талпыныс деңгейі, стандарт, мотивация, өз күшіне сену механизмдері арқылы оқу табыстылық деңгейіне әсер етеді. Өзіне-өзі баға берудің төмендеуі оқушының өз күшіне сенімсіздігін білдіреді, ал нашар үлгерім өзіне-өзі баға беруді төмендетеді. Жалпы, білім беру жүйесіндегі бүгінгі күнгі бағалау (бес балдық жүйе) өз қызметін толық атқарып келеді. Жан-жақты ақпараттанған, техникалық құрал жабдықтың тетігін білген икемді және белсенді өсіп келе жатқан кез-кел - ген баланы бүгінгі бағалау дәрежесі қанғаттандырмайды. Суммативті бағалау - баланың психикалық дамуымен тығыз байланыста жүретіні рас. Сондықтан, бүгінгі күннің жеткіншектің талабына қазіргі заманға сай жаңа технологиямен қамтамасыз етуді қажет ететін тың идеяларға негізделген бағалау жүйесі өте қажет болып отыр.Суммативті бағалау ісі баланың психологиялық дамуына тікелей әсер етуші фактор. Білімді, іскерлікті және дағдыны тексеру және бағалау танымдық іс-әрекет кезеңдерінің бірі болады. Бұл жердегі негізгі мақсат - оқушылардың оқу жұмысын бақылау, олардың үлгерімін және оқудың кері байланысын есепке алу. Өйткені, оқушының оқу жетістіктері оның тек алған білімдерінің сапасымен өлшенбейді, басты рөлде оқушының жеке тұлғалық қасиеттерін дамыту және алған білімін күнделікті өмірде қолдана білу екендігі сөзсіз аян. Сабақ қызық болғанда оқушыға барлығы түсінікті болады. Қазіргі кезде елімізде сабақтың сапасын арттыру негізгі мәселеге айналды [1].
Суммативті бағалау - оқу дәлелдері жоспарлы және жүйелі жинақталатын және де оқу сапасы туралы қорытынды қабылдау үшін қолданылатын кез келген қызметті сипаттайтын ұғым. Бұл ұғым екі аспектіні көздейді: оқуды бағалау және оқу үшін бағалау. Оқыту дедуктивті сипатта болғандықтан, біз оны тікелей бақылай алмаймыз, - дейді Дейл Шунк өзінің Оқыту теориясы еңбегінде. Ол тек нәтиже арқылы, яғни оқушылар не істеді, не айтты - сол арқылы ғана анықталады. Оқушылармен жұмыс жүргізетін зерттеушілер мен практик-мамандар оқушылардың білім алатынына шек келтірмесе де, нақты нені үйренгеніне көз жеткізу үшін олардың жетістіктерін бағалауы тиіс. Суммативті бағалау термині жақын отыру дегенді білдіретін латын сөзінен шыққандықтан, бір адам келесі адамның не айтып, не істегенін немесе өзінің іс-әрекетін бақылауы деуге болады. Бүгінде жыл соңында әрбір мектеп, ЖОО өзінің үлгерім нәтижесін анықтап, есеп береді. Бұл да суммативті бағалаудың бір түрі. Бұл мәселеге қатысты екі нәрсені айта кеткен жөн: бірінші - мектептердің осылайша есеп беруінің нәтижесінде емтихан білімді бағалау тәсіліне айналса, білімді бағалау, өз кезегінде, тестілеуден басқа да білімді өлшеу тәсілдерін қамтиды. Екінші, контенттік тұрғыдан қарастырар болсақ, негізгі бағалануы қажет нәтиже - оқушылардың дағдысы. Бірақ зерттеушілер мен практик-мамандарды оқытудың басқа түрлері де қызықтыруы мүмкін. Мысалы, оқушылар жаңа көзқарастар мен өзіндік бақылау жолдарын үйренді ме немесе контенттік оқыту нәтижесінде олардың мүдделері, құндылықтары, өзіндік тиімділігі мен ынтасы артты ма? деген сауалға жауап іздеуі ықтимал. Біз көп жағдайда бағалау деп Мектепте зерттеліп отырған білім беру факторы деп оқушының әр салада қол жеткізген жетістігін айтамыз (оқу, жазу, есеп шығару, ғылым). Бағалауды оқушы немесе студенттің білімін тексеру үшін керек деп түсінеміз. Тіпті кей жағдайда сол күнгі сабақтағы оқушының білімбілігін емес, оқушының болмысын бағалап жататын сәттер де болады. Бағалау мен баға қоюды ажырата алмай жатамыз. Психологиялық, педагогикалық зерттеулер нәтижесі көрсеткендей, бағалаудың білім алушының мінез-құлқына, ынтасына, білімге деген құштарлығын арттыруға тигізер әсері өте мол.
Шетелдік тәжірибемен қатар, өз еліміздегі бағалау тарихына зер салсақ, 1917 жылға дейін оқушылар білімі балдық жүйемен бағаланды. Баға нөлден беске дейінгі алты балдық жүйеде қойылды. Кейін нөлдік баға жойылып, бес балдық жүйе қабылданды. Оқу нәтижесін балл бойынша бағалау әрқилы көзқарастар туындатты. 1917 жылдан соң оқу жүйесінде бағалау, баға қоюға қарсылықтар да болды. 1918 жылы Кеңестік өкімет жарлығымен балдық бағалау мектеп тәжірибесінен алынып тасталды. Оқушылармен өтілген тақырып бойынша мерзімді әңгіме-сұхбаттар жүргізу, оқыған кітаптары мен мақалалары туралы баяндамаларын тыңдау ұсынылды. Оқушылардың ұжымдық жетістіктері негізге алынды. 1935 жылдың қыркүйек айынан бастап, бес сөздік (вербалды) баға: өте жақсы, жақсы, қанағаттанарлық, жаман, өте жаман енгізілді. Бұл жүйе 1943 жылға дейін сақталынды. 1944 жылдың қаңтарынан бастап оқушы білімі мен тәртібін бағалаудың сөздік бағамен сандық баға жүйесімен алмастыру жөнінде шешім қабылданды [2].
Суммативті бағалау төмендегідей қағидаттарға (принциптерге) сәйкес жүзеге асырылады:
Оқыту мен бағалаудың өзара байланысы. Суммативті бағалау оқытудың ажырамас бір бөлігі болып табылады, ол оқу бағдарламасындағы мақсаттармен, күтілетін нәтижелермен тікелей байланысты.
Шынайылық, сенімділік және валидтілік. Суммативті бағалау дәл және сенімді ақпаратты ұсынады. Қолданылатын критерийлердің, құралдардың оқу мақсаттарына жетуге, күтілетін нәтижелерді бағалайтынына сенімділігі болады.
Ашықтық және қолжетімділік. Суммативті бағалау түсінікті, айқын ақпараттарды ұсынады, сондай-ақ, барлық оқу үдерісіне қатысушылардың қызығушылығын, жауапкершілігін арттырады.
Үздіксіздік. Суммативті бағалау білім алушылардың оқу жетістігінің ілгерілеуін дер кезінде және жүйелі қадағалап отыруға мүмкіндік беретін үздіксіз үдеріс болып табылады.
Дамуға бағыттау. Суммативті бағалау нәтижелері білім алушылардың, мұғалімдердің, мектептің, білім беру саласының даму бағытын анықтайды және ынталандырады.
Суммативті бағалау жүйесінің мазмұны төмендегідей нұсқаулық-әдістемелік құжаттар арқылы реттеледі:
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті бастауыш білім беру стандарты;
Оқу бағдарламасы;
Оқу жоспары;
Жалпы бастауыш білім беру бағдарламаларын жүзеге асыратын, білім беру ұйымдарындағы білім алушылардың оқу жетістігін критериалды бағалауды өткізу тәртібі;
Бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған критериалды бағалау бойынша нұсқаулық;
Критериалды бағалау бойынша өңірлік және мектеп үйлестірушілеріне арналған нұсқаулық;
Жинақтаушы бағалауға арналған тапсырмалар жинағы;
Жиынтық бағалауға арналған әдістемелік ұсыныстар.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті бастауыш білім беру стандарты (бұдан әрі - ҚР МЖМББС) бойынша білім алушылардың дайындық деңгейін, білім беру мазмұнын, білім алушылардың оқу жүктемесінің ең жоғарғы көлемін, оқу мерзіміне қойылатын жалпы талаптардың жиынтығын анықтайды.
Суммативті бағалаудың стандарты болып табылатын күтілетін нәтижелер пәндер бойынша ҚР МЖМББС-нда таксономиялық тәсіл арқылы ұсынылды. Таксономиялық тәсілдер негізінде білім беру деңгейін аяқтау бойынша білім алушылардың білуі, түсінуі, қолдануы, талдауы, жинақтауы және бағалауы анықталады [3].
Мұғалім мен білім алушылардың сабақта нәтижеге қол жеткізуі үшін оқу мақсаттарына қатысты ортақ түсініктері болуы маңызды. Ортақ түсініктің болуы үшін мұғалімдер оқу жоспарында көрсетілген түрлі стратегияларды қолданады. Жалпы бастауыш білім беру бағдарламаларын жүзеге асыратын білім беру ұйымдарындағы білім алушылардың оқу жетістігін критериалды бағалауды өткізу тәртібі оқыту процесінде оқушылардың білім, білік, дағдыларын есепке алу, бақылау және бағалау оның аса қажет құрамдас бөлігі болып есептеледі. Мүғалімнің сабақ жүйесінде оны дұрыс ұйымдастыра білуі, көптеген жағдайда оқу-тәрбие процесінің табысты болуының оң кепілі. Ол үшін мүғалім оқушының оқу материалын меңгеру дөрежесін, сапасы мен көлемін үнемі анықтап отыруы тиіс. Бұл бағытта окушылардың оқу жүйесінде білім, білік, дағдыларын есепке алу, бақылау және бағалаудың маңызы ерекше. Бақылаудың көмегімен теориялық білімді меңгерудегі сапа, біліктілік пен дағдының қалыптасу дәрежесі анықталады.
Осы тұрғында білім, білік, дағдыны есепке алу және бағалау мәселесіне теориялық және практикалық талдау жасаудың маңыздылығы ерекше.
Бақылаудың тақырыптық түрін ұйымдастырудың практикалық мәселелері П. Горбунов, Е. С. Березняк, В. И. Иващенко, А. К. Исаков, Е. И. Перовский, С. Ф. Сухорский, Н. В. Чертинский, В. О. Онищуктің ғылыми - педагогикалық еңбектерінде талданған.
Бақылауды үйымдастырудың жекеленген әдістемелік мәселелері жайында М. Р. Львов, Н. Н. Светловский, А. П. Пышкало, Т. Л. Коган және т.б. теориялық талдау жасаған .
Осылардың негізінде қаралып отырған педагогикалық мәселенің теориялық аспектісі жеткілікті дәрежеде зерттелген деп қорытынды шығаруға болады, себебі "есепке алу", "бақылау", "бағалауды" ұйымдастырудың мәні, олардың оқу-тәрбие процесіндегі қызметі, формалары мен тәсілдері анықталған.
Екіншіден, оқыту сапасын тексерудің "5" балдық жүйесі оқушылар білімдерінің нақтылы дайындык. дережесін барлық жағдайда дұрыс көрсетпейді. Ондағы негізгі кемшілік, оның жеткілікті түрде ішкі және сыртқы кері байланысты қамтамасыз ете алмауында, соның нәтижесінде оқыту процесінің сапасын арттыруда мұғалім әркезде бағалау жүйесін дұрыс қолдана алмайды.
Жоғарыда айтылған тұжырымдамаға сүйене отырып, білім, білік пен дағды нетижесін есепке алу, бақылау мен бағалаудың теориялық талдауы жөне практикада қолдану тәжрибесі арасында әлі де болса қарама- қайшылықтың бар екендігін байқаймыз.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау негізінде бұл мәселенің қалыптасуы мен даму динамикасын бірнеше кезеңге бөлуге болады.
ХХ ғасырдың 30 жылдары білім, білік пен дағды нәтижесін есепке алушы бақылау
(Е. В. Гурьянов) және тәрбиелік қызметіне (П. Г. Ананьев) көптеп көңіл аударыла бастады.
1940 - 1960 жылдары бұл мәселе төңірегінде отандық ғылым мен практика тәжрибесін жинақтау жұмыстары қолға алынды. Онда білімді бақылау (Е. И. Перовский), оқушыларды бақылау ретінде қарастырылды. Окушыларды бақылау әрі оқытуды, әрі тәрбиелеуді көздесе, кейіннен оқушыны дамыту қызметі ойластырылды (Н. Т. Дайри) .
Осы мәселені дұрыс шешудегі оң қадам 70 жылдары Педагогика ғылымы Академиясының оқыту мазмұны мен әдістері ғылыми зерттеу институты қызметкерлерінің зерттеулері негізінде бастама алды. Мұнда оқу-тәрбие процесінің барлық буындарын басқару және тексерудің диагностикалық қызметі айқындалды.
1980 жылдардан бастап оқыту нәтжесін есепке алу, бақылау және бағалаудың мазмұны, амал-тәсілдері мен қызметінің дидактикалық-әдістемелік негіздерін талдап, жасау қолға алынды. Оның әділдігін, дәлдігін көтеруге бағытталған мәселелер, үлгерім нәтижесін есепке алуды қатаң және тәртіпке келтіру жүйесіне арналған жұмыстар қолға алына бастады. Бұл бағыттағы жұмыстар күні бүгін де өз жалғасын табуда [3.1].
Дегенмен де, бүгінгі таңда оқыту теориясында бақылау немесе бағаның мәні, тәсілдері жайлы әлі де болса ортақ пікір қалыптаспай отыр.
Бақылау - бір нәрсені кең көлемде тексеру деген мағынаны білдіреді. Бақылау оқыту процесінде оқушылардың оқу әрекетіне басшылық жасау қызметін атқарады, олардың творчестволық күші мен қабілетінің дамуына ықпал етеді.
Бағалау - оқытудың құрамдас бөлігі және қорытындылау сатысы. Бағалау, бір нәрсенің деңгейін, сапасын, дәрежесін белгілеу. Оны оқушының оқу-таным әрекетінде қарастырсақ, оқыту процесінің міндеттерін оқушылардың қандай дәрежеде меңгеруі, дайындық деңгейі мен дамуын, білімдерінің сапасын, білік пен дағды көлемін анықтайтын құрал.
Келесі кезекте білім, білік және дағдыны бақылау және суммативті бағалау қызметіне тоқталамыз. Ол негізінен үш жақты сипатта болып келеді: білім беру, тәрбиелеу және дамыту.
Бақылаудың білім беру қызметі негізінде оқушылар жаңа білімдерді қабылдайды, бұрын алған білімдерін толықтырьш, жетілдіріп, белгілі бір жүйеге келтіреді.
Тәрбиелік қызметі оқушыларды жүйелі түрде жүмыс істеуге үйретеді. Бақылаудың нәтижесінде олар күнделікті сабаққа үзбей дайындалады, жауапкершілік сезімдері артады.
Дамыту қызметі барысында оқушылар өз бетінше оқу тапсырмаларын орындауда жаңа білімдерді қабылдайды, қорытынды жасайды, баяндамалар әзірлейді, хабарламалар жасайды.
Суммативті бағалаудың да қызметі үш топқа бөлінеді: хабарлаушылық (информирующие), басқарушылық (управляющие), тәрбиелеушілік (воспитывающие).
Бірінші топ өз алдына белгілеп қоюшылық (фиксирующая), бағдарлаушы (ориентирующая), бақылаушы (контролующая) болып келеді. Бұл топтың қызметі білім, білік және дағдыны бағалауды, әрбір бағаның көрсеткіштері мен өлшемдеріне мұғалім мен оқушылардың арқа сүйеуі жағдайында іске асады.
Екінші топ: ұйымдастырушылық (организующая), реттеушілік (регулирующая), түзетушілік (корректирующая) болып келеді. Осы топты жүзеге асырудың қажетті шарты бағадағы көрініс тек қана оқытудағы қол жеткізілген нәтиженің мөлшері ғана емес, сонымен бірге сапасын белгілейтін көрсеткіш.
Үшінші топ: Жинақтаушылық (формирующая), дамытушылық (развивающая), ынталандырушылық (стимулирующая) болып келеді. Бұл топтың қызметінің нәтижелі болуының кепілі, бағаның оқытудың нәтижесін нақты көрсете білуде.
Педагогика ғылымы саласыңда білім, білік, дағдыны бақылаудың көптеген түрлері кең тараған. Мысалы, ғалым-педагогтар Ю. К. Бабанский, Н. А. Сорокин бақылауды күнделікті, оқтын-оқтын, корытынды деген пікірлер айтады. Ал Г. И. Щукина - күнделікті, тақырыптық, оқтын-оқтын, қорытынды және емтихан деген көзқарастарын білдіреді. Е. А. Дмитриев - күнделікті және тақырыптық қорытынды нәтижесі деген тұжырымға келген.
Күнделікті бақылау оқыту процесінде күнделікті қолданылады және сабақ барысында оқушыылардың оқу-танымдық әрекетіне басшылық жасайды. Ол ішкі және сыртқы байланысты жан-жақты жүзеге асырауға мүмкіндік туғызады, соның негізінде оқушылардың келесі оқу әрекетіне ықпал етеді.
Күнделікті бақылау мүғалімнің жалпы немесе жекелеген оқушылар жұмысына жүйелі түрде бақылау жасау көмегімен жүргізіледі. Бақылаудың бұл түрі оқушылардың сынып немесе үй тапсырмаларын өз бетінше орындауға деген ниеттері мен берілген тапсырманы орындауға деген олардың қызығушылығы және жауапкершілдік сезімін ынталандыруда үлкен манызға ие болады.
Тақырыптық бақылау - оқу бағдарламаларындағы белгілі тақырыптар бойынша өткізіледі. Сабақтың тақырыбы және әрбір кезеңдері негізінде оқушылардың білімді, іскерлікті, дағдыны игеруі тексеріледі. Сонымен бірге, мұғалім жаңа тақырыптың кейбір басты мәселелерін өткен сабақтардағы оқу материалдарымен толықтырады, кейбір ұғымдарды, анықтамаларды, ғылыми ережелерді оқушылардың есіне салады.
Қорытынды бақылау - барлық пәндер бойынша жыл аяғында өткізіледі. Бақылау процесінде тақырыптық және тарау бойынша бақылау нәтижелері есепке алынады. Оқушылардың жыл бойында алған теориялық және тәжірибелік білімдері анықталады. Сондықтан қорытынды бақылаудың негізі емтихан және оқушылардың жылдық үлгерім бағалары болады. Емтихан мен жылдық үлгерім бағаларынан педагогикалық кеңестің шешімі бойынша қорытынды бағалар шығарылады. Бақылау әдістері арқылы оқушылар жұмысының тиімділігі мен мазмұны туралы кері байланыс қамтамасыз етіледі. Бақылау әдістеріне ауызша, жазбаша және графикалық бақылау әдістері жатады. Бұл әдістерге қарағанда бағдарламалап бақылау әдістерінің өзіндік ерекшелігі бар [4].
Бақылаудың тағы бір бөлігі, кейбір жағдайда, тапсырмалар түрі деп ұғынылады, мысалы жазбаша бақылау жұмысы, тестік жұмыс, зертханалық-тәжірибелік жұмыс, сынақ, шығарма, диктант т.б. немесе оқушылар әрекетінің барлық түрі баяндама, хабарлама, оқушы әңгімесі, мүгалім сұрағына жауап беру т.б. болып табылады.
Әділдік, шындық, білім сапасының нақтылығы, баға өлшемі мен ережесі нормасына қатысты субъективтік факторларды болдырмауды көздейді.
Жүйелік, бірізділік - әрбір сабақ, тақырып бойынша оқушылардың оқу әрекетінің басқа буындарымен байланыстыра қаралып, оқыту процесінің барлық кезеңдерінде бақылау жүргізуді көздейді: түйінді сұрақтар бойынша оқыту нәтижесін қортындылау; тақырыптық бақылау, сабақтар бойынша балл қою т.с.с.
Жеке-дара қатынас - әрбір оқушының ерекшелігін бағалау (оның қабілеті, бейімділігі, денсаулығы, оқу әрекеті т.б.) қарастырады.
Жан-жақты бақылау - оқу бағдарламасының барлық бөлігін қамтиды, оқушылардың теориялық білімдерін, интеллектуаддық және практикалық білік пен дағдысын бақылауды қамтамасыз етеді.
Диффериенциалдық қатынас - әрбір пәннің ерекшелігін, жекелеген бөлімдерін, сонымен бірге оқушылардың жеке дара қасиетін ескеріп, соған сәйкес бақылаудың әртүрлі әдістері мен мұғалімнің педагогикалық әдеп сақтауын талап етеді.
Жоғарыда айтылған талаптарды орындау, ең алдымен бақылаудың сенімділігін және оқыту процесінде өздерінің алдында тұрған міңдеттердің орындалуын қамтамасыз етеді, бақылауда әр түрлі қателіктер мен сәтсіздіктердің болмауына кепілдік жасайды.
Оқушылардың білім, білік және дағдыларын бақылау, бағалау педагогика ғылымы мен практикасында белгілі бір әдістерді колдану негізінде жүзеге асады. Олар мыналар:
- ауызша баяндау (әңгіме, жеке-дара, топтық, фронтальдық сұрақ).
- жазбаша бақылау (диктант, шығарма, таблица, схема, суреттер кұрастыру).
- практикалық бақылау (лабораториялық жүмыстарын, еңбек операцияларын орындау, тәжірибе жүргізу).
- өзін-өзі бақылау, бағалау (қателерді болдырмау, оларды түзету, оқудағы өз жетістіктерін бағалау, соған сәйкес балл қою).
Оқыту процесінде бақылаудың фронтальдық, топтық және дербес формалары қалыптасқан. Оның тиімділігі мұғалімнің оларды дұрыс ұйымдастыруына байланысты [5].
Фронтальдық (жаппай) бақылау жағдайында барлық оқушыларға сұрақтар немесе мазмұны бірдей тапсырмалар беріледі. Оларды орындау барысында оқушылар арасында ынтымақтастық, жолдастық сезім пайда болады, бір-біріне сұрақтар қойып, жауаптарын толықтырады, орындалған жұмыстарды өзара тексеріп, іске асырады. Демек, ұжымдық іс-әрекетінде әлеуметік құңды мотивтер қалыптасады.
Бақылаудың дербес формасы әрбір оқушының білімін, іскерлігін және дағдысын терең, жан-жақты анықтауға мүмкіндік береді. Дербес бақылау бағдарламалап және дифференциялы оқыту барысында жақсы нәтиже береді. Дербес бақылауда оқушылар жауабының логакалық бірізділігіне, олар өз пікірлерін қалай байымдайды, қалай дәлелдейді, міне, осы мәселелерге аса көңіл аудару керек.
Оқыту процесінде оқушылардың өзін-өзі бақылауы өте қажет. Өзін-өзі бақылау, олардың оқу бағдарламасы материалы мен игерген іскерлігі және дағдысының беріктігі жайлы ақпарат алуын қамтамасыз етеді. Өзін-өзі тексеру арқылы оқушылардың алған біліміне сенімі артады, орындаған жаттығу, есеп шығару және төжірибе жүмыстарының нәтижесін бағалайды. Баға білімді есепке алу ғана емес, ол тәрбиелік құрал, сондықтан, оқушы білімін бағалауда немқұрайлылыққа салынуға болмайды.
Баға "балл" есебінде көрсетіледі. Келесі кезекте баға және оның өлшемі қандай, соған тоқталамыз.
"5" бағасы - оқу материалын толық, дәл логикалық, бірізділікпен айтылған жауапқа қойылады;
"4" бағасы -- оқу материалын толық біледі, бірақ болар-болмас кемшілігі бар жауапқа қойылады;
"3" бағасы -- жауабы негізінен дұрыс, бірақ толық емес, білімінде кейбір проблемалар еске алынбаған жауапқа қойылады;
"2" бағасы -- оқушы жауабында қателер, білімінде елеулі кемшіліктер бар жауапқа қойылады;
"1" бағасы -- тексерілген оқу материалы бойынша білімі жоқ, толып жатқан өрескел қателер үшін қойылады.
Сынақ (зачет) - қорытынды бақылаудың айрықша түрі, ол белгілі бір тарау немесе тақырып бойынша атқарылған оқу жүмыстарының бүкіл өн бойында мұғалім қолданған тексерудің барлық түрлерін ескере отырып қойылады. Ол оқу бағдарламасының негізгі бөлімдері және тақырыптардағы білім, білік, дағдыларды жүйеге келтіру, тереңдету міндетгерін шешеді. Сынақ 1959 жылдан енгізілген.
Емтихан - оқушылардың білімін қорытынды тексерудің және бағалаудың арнаулы формасы. Ол оқушылардың білімін жинақтауға және бір жүйеге келтіруге, оларды оқу жылы бойынша оқуға ынталандырады, оқу жұмысының сапасын арттыруға көмектеседі. Емтихан 1944 жылдан енгізілген [6].
Жинақтаушы бағалау оқу үдерісінің ажырамас бір бөлігі болып табылады, тоқсан барысында мұғалім тарапынан жүйелі өткізіліп отырады. Жинақтаушы бағалауда баға, балл қойылмайды, мұғалім мен білім алушы арасында үздіксіз кері байланыс қамтамасыз етіледі. Жинақтаушы бағалау кезінде білім алушылардың қателесуге, оны түзетуге құқығы бар. Бұл білім алушылардың мүмкіндігін анықтауға, қиыншылығын табуға, оң нәтижеге қол жеткізуіне көмектесуге, дер кезінде оқу үдерісін түзетуге мүмкіндік береді.
Жиынтық бағалау мұғалімдерге, білім алушылар мен ата-аналарға ұсыну үшін оқу бағдарламасындағы бөлімортақ тақырыптар бойынша балл, баға қою арқылы белгілі бір оқу кезеңі (тоқсантриместр, оқу жылы, орта білім беру деңгейі) аяқталғанда өткізіледі.
Бұл белгілі бір кезеңде оқу бағдарламасы мазмұнын меңгеру деңгейін анықтауға, тіркеуге мүмкіндік береді.
Суммативті бағалау нәтижелерін мұғалімдер оқу үдерісін жоспарлау, рефлексия жасау (1-қосымша), өзінің оқыту тәжірибесін жетілдіру үшін қолданады.
Суммативті бағалаудың әр түрлі тәсілдерін, әдістері мен техникасын оқушылардың өтілген тақырыпты түсіну дағдыларын қалыптастыру дәрежесін анықтау мақсатында мәліметтер жинау үшін ұтымды қолдану мұғалімге оқытуды жүйелеуге мүмкіндік береді, яғни әр оқушының талабы мен мүмкіндігі ескеріледі, ал оқушы білім алуына және алдағы өміріне қажетті өзінің білімін, жоғары құзіреттілігін қалыптастыруын бақылайды.
Суммативті бағалау - оқыту мәселерінің диагностикасы мен жетістіктерін, кері байланысты, оқу процесіне қатысушыларды (сыныптағы оқушылар, мұғалімдер, ата-аналар, мемлекет) білім берудің жағдайымен, мәселелерімен, және жетістіктерімен таныстыруды өлшеудің негізгі құралы. Оқушының оқудағы жетістіктерін бағалау жүйесі - білім беру бағдарламасын меңгеру сапасын бағалайтын оқу үрдісінің негізгі элементі.
Қазіргі кездегі мектептің білім беру жүйесінде бағалау, баға, белгі деген сөздер тек синоним түрінде қолданылады. Бірақ іс жүзінде олай емес.
Бағалау - оқушының оқу және танымдық қызметін бақылау, сонымен қатар білім беру сапасын жақсарту мақсатында оқушы туралы ақпараттарды жинақтау, жазу, тіркеу және интерпретациялау процесі.
Баға - бағалау процесінің қорытындысы, бағалау бойынша іс әрекет немесе қызмет, кері байланыстың сапалы ақпараты.
Белгі - оқушының білім алудағы жетістіктерінің бағасын цифрмен, әріппен немесе басқа да түрде жинақтап өрнектейтін шартты - формальды символ.
Оқушылар білім алуда сапалы нәтижеге қол жеткізу үшін қазіргі бағалау мынандай болуы керек:
- оқу процесіне қатысушылардың барлығына түсінікті;
- икемді;
- көп жабдықты;
- психологиялық жағынан жағымды;
- көп құрылымды.
Оқушының білім алудағы жетістіктерін тиімді бағалау мақсатында мұғалім бағалаудың мынандай түрлерін сәтті қолдануы тиіс: диагностикалық, формативтік (Жинақтаушылық), суммативті (жинақтаушы)
Оқушының білім алудағы жетістектерін бағалаудың мақсаты алынған білім нәтижелерінің алдын ала жоспарланған деңгейге сәйкес келу дәрежесін анықтау болып табылады [7].
Бағалау
* оқушының оқудағы мақсаты мен жетістіктерге жету критериіне көңіл аудару;
*мұғалімнің әрекетін әр оқушыны жеке дамыту технологиясын жетілдіруге бағыттау, атап айтқанда:
- оқушыға ары қарай білім алуда дұрыс шешім қабылдауға қажетті ақпараттар беру (өз күшін қайда бағыттау, неге көңіл аудару, нені жақсарту, нені түзету, қай жағынан жетілдіру керек);
- оқушыға өзін өзі бағалау дағдысын қалыптастыру;
- оқушылармен үнемі кері байланыста болу;
- оқушыға ары қарай мақсатты түрде білім алу керек екендігін дәлелдеу;
*ақпараттарды беру:
- оқушыға оның жұмысының сапасы туралы;
- оқушыдағы өзгерістер туралы мұғалімдерге;
- білім алу нәтижесіндегі жетістіктердің деңгейі туралы ата - аналарға;
*мектеп және Республика бойынша жалпы есеп беру саясатын қалыптастыру.
Жинақтаушы бағалау мұғалім мен білім алушылардың арасындағы кері байланысты қамтамасыз ететін, оқу жетістігінің дамуына, өсуіне тікелей әсер ететін үдеріс болып табылады.
Тиімді оқыту мақсатында білім алушылардың оқу үдерісіндегі ілгерілеуін, ағымдағы түсінік деңгейін қадағалау қажет. Жинақтаушы бағалаудың міндеттері:
оқу мақсаттарын, бағалау критерийлерін анықтау, білім алушыларға ұсыну;
білім алушының қай деңгейге жеткенін дәлелдеуге көмектесетін бірлескен (коллаборативті) оқытуға арналған орта құру;
білім алушыларды дамытуға жағдай жасайтын сындарлы (конструктивті) кері байланысты қамтамасыз ету;
білім алушыларды бірін-бірі бірлесе оқытудың сапалы көзі ретінде қатыстыру;
білім алушыларға өзінің оқуын құрушыларжасаушылар ретінде жағдай жасау болып табылады.
Жинақтаушы бағалау оқытудың ажырамас бір бөлігі болуы тиіс, ол
қосымша жаттығу немесе тестілеу жұмысы ретінде қарастырылмайды. Оқу бағдарламасындағы бөлімнің әрқайсысындағы оқу мақсаттары, күтілетін нәтижелері Жинақтаушы бағалаудың тәжірибелік мазмұнын анықтайды. Сонымен бірге Жинақтаушы бағалау үдерісі стандартталмайды, яғни әр мұғалім өз бетінше Жинақтаушы бағалауды өз тәжірибесі арқылы анықтай алады, оның нәтижесіне қатысты жауапкершілікті өз мойнына алады. Мұғалімнің іс-әрекетіндегі Жинақтаушы бағалау үдерісі келесі кезеңдерді жүзеге асыруды талап етеді:
Жинақтаушы бағалауды ұйымдастыру және жоспарлау;
Жинақтаушы бағалау әдістерін таңдау;
Жинақтаушы бағалау нәтижелерін талдау;
кері байланыс беру.
Мақсатқа сену бағалаудың ажырамас бөлігі. Ол басымдылықты анықтауға, шешім қабылдауға және жоспарды жүзеге асыруға көмектеседі. Мақсат неғұрлым айқын тұжырымдалса, бағалау соғұрлым нақты және тиімді болады. Көп жағдайда мына талаптардың орындалуын ұйғарады:
а) мақсаттың нақты тұжырымдалуы;
* неге жету керек екендігі айқын болу үшін нақты, ерекше болуы;
* мақсатқа жеткенін дәл айту үшін өлшемді болуы;
* қай іс әрекеттің қалаған нәтижеге апаратынын түсіну үшін қол жетімді, іс әрекетке бағытталған болуы;
* шындыққа негізделген болуы;
* нақты мерзімі және дұрыс құралдары болу керек.
б) мақсатты жүзеге асырылатын тапсырмаларға бөліктеу;
Мұғалім мақсатты тұжырымдағанда оған жететін бағыттарын айқындауы керек. Міндеттердің қойылуы мақсатқа жету үшін қолданылатын маңызды шаралардың тізбегін анықтайды.
в) дәлелдеу және табандылық;
Мұғалім оқушыға қойылған мақсатқа жетуге және оған жету үшін барлық қадамдардың орындалуын дәлелдеуі қажет.
г) үздіксіз бағалау
Мақсатқа сену-белгілі бір уақыт аралығында жүзеге асатын үзіліссіз процесс. Барлық алға қойған мақсатты үнемі саралап отыру және қажет болған кезде қайта қарастыру керек. Мақсатты үзіліссіз саралап отыру мұғалімді үнемі басым бағыттарды айқындауға және маңызды шешім қабылдауға мәжбүрлейді. Орындалмаған және орындалу мерзімі үнемі шегеріліп отыратын мақсаттарға ерекше көңіл бөлу керек [8].
1.2Суммативті бағалау құрылымы
Оқу жылы барысында оқудың ілгерілеуі, үлгерімі туралы мәліметті жинау үшін суммативті бағалаудың екі түрі жүзеге асырылады: Жинақтаушы және жиынтық бағалау (2-сурет). Жиынтық бағалау өз кезегінде бөлімортақ тақырыптар бойынша жиынтық бағалау, тоқсандық, орта білім беру деңгейі бойынша жиынтық бағалаудың рәсімдерінен тұрады.
1-сурет
Критериалды бағалау
Жинақтаушы бағалау
Жиынтық бағалау
Бөлімортақ тақырыптар
Білім беру деңгейлері
Тоқсандық жиынтық бағалау
бойынша қорытынды
бойынша жиынтық бағалау
жиынтық бағалау
1-сурет. Критериалды бағалаудың құрылымы
Бағалау тәсілдері суммативті бағалаудың түрлеріне, пән мазмұнына қарай ерекшеленуі мүмкін.
Мұғалімге өз қызметінде бастауыш сынып оқушыларын суммативті бағалауда мына принциптерді ұстануы тиіс:
* Маңыздылық. Оқушының білім алудағы және іс - әрекетіндегі неғұрлым маңызды жетістіктерді бағалауға көңіл аудару.
* Теңбе-теңдік. Оқушының білімінің, іскерлігінің, дағдысының, құндылықтарының, мақсаттағы құзіреттілігінің және оқудағы жетістіктерінің бағаларының сәйкес болуын қадағалау.
* Шындық және әділдік. Нақты бағалау критериін жасап, жүзеге асыру. Критерий бағалауды және белгі қоюды оқушыға қысым жасау қаупінен арашалайды.
* Интеграцияланғандық. Бағалауды жүзеге асыру жоспарлы және жан-жақты ойластырылған оқытудың құрамдас бөлігі болып табылады.
* Ашықтық. Бағалаудың критериі мен әдістерін тапсырманы орындамас бұрын хабарлау. Оқушылар бағалау критериін жасауға да қатыса алады.
* Қол жетімділік. Барлық білім алу процесіне қатысушылар үшін бағалау процесінің қарапайым және оның түрлері мен әдістерінің айқын болуына ұмтылу.
* Жүйелілік. Бағалау процедурасын тізбектей және жүйелі орындау.
* Мейірімділік. Оқушы мен мұғалімнің арасында жетістіктерді арттыруда серіктестік қатынаста болуға жағдай жасау.
Мұғалімнің қызметінде оқушының жетістіктерін тиімді бағалауды жоспарлауда суммативті бағалаудың мақсатын білу қаншалықты маңызды болса, оның жеке түрлерін білу соншалықты маңызды. Осы параметрлер бойынша бағалау мынандай үш түрге бөлінеді: диагностикалық, формативтік (Жинақтаушы), суммативтік (жинақтаушы) [9].
Диагностикалық бағалау - оқушының білімінің, іс-әрекетінің, дағдысы мен құзіреттілігінің қалыптасуының алғашқы деңгейін анықтау. Диагностикалық бағалау әдетте оқу жылының басында немесе бір тақырыпты, тарауды оқытудың алғашқы сабағында жүргізіледі.
Бағалаудың бұл түрі оқушыға да, мұғалімге де қазіргі жағдай мен талаптар туралы дұрыс көзқарас қалыптастыруға мүмкіндік береді. Диагностикалық бағалаудың қажеттілігі мыналар арқылы анықталады:
а) оқушылардың даярлық деңгейінің әр түрлілігі;
б) оқыту мазмұнын тізбектей қалыптастыру;
в) оқушының білім алу процесі мен оқытуда таяу арадағы даму аймағына сәйкес талаптар мен мүмкіндіктерін көре білу қажеттілігі.
Диагностикалық бағалаудың мақсаты пән бойынша тақырыпты немесе тарауды оқуды бастарда оқытудың мақсатына қатысты оқушының алатын орны туралы ақпарат алу болып табылады. Диагностикалық бағалау мұғалімге оқушының сұранысы бойынша оқу жоспарын өзгертуге немесе алдағы уақытта оқып- үйренуде туындайтын қиындықтарды жеңуді болжауға көмектеседі [10].
Диагностикалық бағалаудың бірінші буыны - оқушының бір тақырыпты, курсты оқығанға дейінгі жинақтаған білім қорына немесе дағдысы мен құзіреттілігінің деңгейіне сүйеніп, оның білім алу деңгейін алдын ала сараптау (алдын-ала тест алу). Бұл жұмыс мұғалімге жаңа тақырыптың қай бөлігінде оқушыға қиындық туындайтынын анықтауға және бұл қиындықтарды болдырмау қадамдарын жоспарлауға көмектеседі.
Педагогтар алдын-ала тест алудың мақсаттарының тізбегін анықтады:
* алғашқы білім мен тәжірибенің диагностикасы;
* алғашқы білім мен тәжірибенің өзектілігі;
* алғашқы білім мен тәжірибенің проблемалылығы;
* оқушылардың өз дайындық деңгейлерін өздігінен бағалауы;
* оқушының көзқарасынан пәннің маңызды аспектісін бөліп қарау;
* оқылатын тақырыпқа қызығушылық туғызу;
* оқытылатын тақырыптан оқушылардың нені күтетінін туындату.
Алдын ала тестілеу диагностикалық бағалаудың жалғыз түрі емес екенін байқаймыз. Тақырыпты оқытудың алғашқы кезеңінде сол курс бойынша ой қорыту және болжам жасау үшін рефлекстік жағдайлар туындатуға болады. Бұл кезеңде тақырыпты, бағдарламаны, оқытылып жатқан курстан не күтетінін талқылау керек.
Диагностикалық бағалаудың екінші буыны - жаңа тақырып бойынша оқушының білімін, іс-әрекеті мен дағдысын, құзіреттілігін тексеру болып табылады. Мұғалім тестілеуді тақырыпты оқудың соңында жүргізіп, оқушы өтілген тақырыпты қаншалықты дұрыс қабылдағанын, құзіреттіліктерді меңгеру дәрежесі туралы ақпараттар алады.
Соңғы он жылдықта білім беру мазмұнында сапалы өзгерістер болды: оқытудың басты мақсаты болып табылатын білімнен, іскерліктен, дағдыдан оқушылардың жалпы оқу құзіреттілігін қалыптастыруға ауысты. Бұл өз кезегінде бағалау жүйесіне де өзгеріс әкелді. Білім берудің осындай парадигмасында дәстүрлі белгілік бағалау жүйесінің мынандай күрделі мәселелері анықталды:
- жалпыға бірдей қабылданған белгілік бағалау жүйесі оқушының оқуының табыстылығын мұғалім мен мектеп тұрғысынан сыртқы бағалау функциясын атқарды;
- оқушыға өзіндік бағалаудың қалыптасуына толыққанды мүмкіндік берілмеді;
- оқытудың әр бала үшін жекелілігін қиындатады. Әрбір баланың оқудағы білімін алдыңғы нәтижелерімен салыстыра отырып, оның нақты жетістіктерін оң бағалау және белгілеп отыру мұғалімге қиындық туғызады;
- бағалаудың аз мағлұматтылығы. Бағалау критериінің жасырындылығы мен формальдылығынан қойылған баға оқушының нақты білім деңгейін анықтай алмады және ең маңыздысы, ары қарай даму бағытын анықтау, яғни нақты нені жақсарту, қалай жұмыс істеу, оның бала үшін қай деңгейде қажет екендігін анықтау мүмкін болмады;
- жанды жаралау сипаты жиі кездеседі. Толығымен мұғалімнің қолына жұмылдырылған белгілік бағалау жүйесі бір жағынан оқушыны, екінші жағынан оның ата-анасына жиі қолданылатын психологиялық құрал болды. Оқушы мен мұғалімнің арасындағы кері байланыс оқушының білім алу нәтижесін жақсарту мақсатында емес, әлеуметтік және басқару мақсатында қолданылды;
- мұғалімдер арасында оқушыныңң білімдегі жетістіктерінің сапасын емес, оның орындаған жұмысының түрлері мен көлемін бағалау практикада кең тараған.
- оқушыларды бір бірімен салыстыруға ерекше көңіл бөлінеді. Бұл оқушының екпінділігі мен ынтасын төмендетіп, жетістігі төмен оқушыға моральдық тұрғыдан кері әсер етеді және толыққанды жетістігі жоғары оқушы болуға ұмтылуға мүмкіндік бермейді [11].
Оқушының жетістіктерін бағалауда оқытудың кері тартпа жақтарын жоятын, оқу үрдісінде жекелей оқытуға ықпал ететін оқушының өздігінен оқуы мен оқуға деген ынтасын арттыруға әсерін тигізетін бағалаудың жаңа әдісіне қажеттілік тууда. Осындай әдістердің бірі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz