Аймақтың экономикалық дамуы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі

Абылай хан атындағы Қазақ Халықаралық Қатынастар және
Әлем Тілдері Университеті АҚ

Халықаралық құқық және экономика факультеті

Экономика және менеджменткафедрасы

АХМЕТҚАЛИ ЕРАСЫЛ АМАНҰЛЫ

ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырып: Қазақстан Республикасының аймақтарының әлеуметтік экономикалық дамуы және болашағы

5В051000 - Мемлекеттік және жергілікті басқару

Алматы, 2022
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

АБЫЛАЙ ХАН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР
ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ УНИВЕРСИТЕТІ АҚ

Халықаралық құқық және экономика факультеті

Экономика және менеджмент кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырып: Қазақстан Республикасының аймақтарының әлеуметтік экономикалық дамуы және болашағы

Орындаған:
Ахметқали Ерасыл _____________

Ғылыми жетекші:
э.ғ.к, доцент
Абдибеков С.У. ______________

Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі, э.ғ.к., доцент
Абдибеков С.У. _____________

Алматы, 2022
МАЗМҰНЫ
беттер

КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАНЫ
АЙМАҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ . . . . . . . 6
Аймақтын әлеуметтік экономикалық түсінігі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Аймақтардың экономикалық дамуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8
1.3 Қазақстандағы аймақтардың дамуының экономикалық әлеуметтік потенциалын бағалау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14
талғар ауданыңдағы экономиканы мемлекеттік реттеудің ерекшеліктері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Талғар ауданыңдағы экономиканы мемлекеттік реттеуге шолу. . . . . . . . 18
Талғар ауданының әлеуметтік экономикалық дамуы. . . . . . . . . . . . . . . . . 21

ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

КІРІСПЕ

Радикалды экономикалық реформаларды ғылыми негіздеу үшін рыноктық қатынастың дамуы қалыптасуы жағдайында үлкен мәнге аймақтық экономика ие болып отыр. Аймақтық экономика - бұл өндіргіш күштердің қозғалысы, аймақ экономикасы туралы ғылыми білім ортасы.
Қазіргі кезде негізгі шауашылық қызмет аймақтарда жүзеге асырылады. Оларға өздігінен экономикалық мәселесін шешуге, аймақаралық байланыстар жасауға мүмкіндік берілген.
Қазақстанның әрбір аймағы өзіне тән табиғи ресурстарға, олардың қалыптасу ерекшеліктеріне, ұлттық немесе табиғи белгілеріне, өзінің шаруашылық құрылымына, эканомикалық дамуы мен мамандандыру деңгейіне ие. Әрбір аймақ, бiрiншiден, мемлекеттің шаруашылық кешендерінің белгілі бiр орнын алса, екiншiден, ел басқа айналыммен бірігіп бүтін экономикалық бірлік құрайды. Сондықтан мемлекет туралы білім оның барлық айналымын жан- жақты зерттеуден құрылады.
Аймақ эканомикалық мазмұны рационалды, ғылыми негіздерден саясат пен стратегия әзірлеуді талап етеді. Қазіргі кезде әрбір аймақтардың мүмкіншіліктері мен ерекшеліктеріне байланысты нақты экономикалық мәселелерді шешуде дифференцияланған бағытты қолдану ерекше маңызды тек аймақтың барлық табиғи, эканомикалық, демографиялық, геогрфиалық және тағы басқа ерекшеліктері мен жағдайларын жан - жақты қатаң есепке алу ғана экономиканың көтерілуіне қатысты негізгі тапсырмалар мен мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Аймақтық экономиканың дамуын мемлекеттік реттеу қазіргі кездегі тез арада шешуді талап ететін проблемалардың бірі. Аймақтың дамуын реттеудің негізгі мақсаты - аймақтарға экономикалық өсуге жету арқылы бүкіл республиканың экономикасын жақсартуды қамтамсыз ету.
Жұмыстың мақсаты - аймақтардың әлеуметтік-эканомикалық дамуы ерекшеліктерін ескере, мемлекеттік реттеуді тиімді жүргізу жолдарын іздестіру, аймақтық экономиканы басқару ерекшеліктерін анықтау.Қойылған мақсатқа жету үшін келесі мәселерді шешу қажет:
ең алдымен аймақ түсінігінің мәнін ашып, Қазақстан Республикасындағы аймақтарға жалпы сипаттама беру;
аймақтарды басқару әдістерін, қызметтерін, ерекшеліктерін анықтап, мемлекеттік реттеуді жүзеге асыру.
Қазақстан Республикасындағы аймақтардың дамуын бағалап, эканомикалық потенциялын көтеру жолдарын анықтау;
Алматы қаласының дербес аймақ ретінде дамуына сипаттама беріп, экономикалық даму жолына талдау жасап, эканомикасын реттеу ерекшеліктерін қарастыру;
Қазақстан Республикасындағы аймақтарды басқарудың артықшылықтары мен кемшіліктерін анықтап, басқару жүйесін жетілдіру жолдарын іздестіру, аймақтардың басымдылықты бағыттарын анықтау.
Бұл мәселені қарастыру аймақ экономикасы, оны басқару туралы білімді кеңейтіп, оның қазіргі уақытта өте өзекті проблема екенін анықтайды. Аймақ экономикасын тек дамытып қана қоймай, оны қолдап, реттеп, басқарып отыру керек.
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімінде Қазақстан республикасындағы экономиканы аймақтық реттеудің теоретикалық және әдістемелік аспектілерді қарастырылған. Бөлім аймақ түсінігінің мәнін ашып, аймақтық экономиканы басқарудың қызметтері мен әдістерін анықтап, Қазақстан Республикасының аймақтарының дамуының экономикалық потенциялын бағалауға арналған.
Екінші бөлімде аймақтық экономиканы мемлекеттік реттеудің тәжірибе жүзінде асырылуы қарастырылған. Мұнда Талғар ауданының экономикалық ерекшеліктері, оның экономикалық потенциялын көтеруге қатысты әзірленген стратегиялық жоспарлар мен жобалар, сонымен қатар аумақты инвестициялау ерекшеліктері мен мәселелері қарастырылған.

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАНЫ АЙМАҚТЫҚ РЕТТЕУДIҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДIСТЕМЕЛIК АСПЕКТIЛЕРI

1.1 Аймақтың әлеуметтік экономикалық түсінігі

Аймақ" түсінігі экономикалық және саяси практикаға толығымен енді. Арнайы әдебиеттерде экономикалық аймақтын мәнін анықтау бірнеше бағыттар қалыптасты. Оларды негізінен үш топқа бөлуге болады: әкімшілік шаруашылық көзқарас, экономика географиялық және ұдайы өндірістік. Әкімшілік шаруашылық бағыт бойынша кез келген әкімшілік территория экономикалық ауданмен негізделеді. Кейбір авторлардың ойынша, аймақ - бұл бірлікпен және халықтың тұрақты еңбек, әлеуметтік және мәдени байлагысты жақсы қалыптасқан, транспорттық және әлеуметтік инфроқұрылымның дамуының салыстырмалы жоғарғы деңгейімен сипатталған әкімшілік территорялық бірлестік. Бұл бағыт жеткілікті түрде аймақты зерттемейді. Себебі ең алдымен мұнда әкімшілік аудандардың шекарасы экономикалық аудандардың келісімімен сәйкес келмеген жағдай қарастырылмаған.[1]
Қазақстанның аймақтық дамуының ерекшеліктері, жекелеген аймақтардағы өндірістің, ресурстардың бастапқы деңгейінің әртүрлілігі, нарықтық экономикадағы әртүрлі реформалар Қазақстанның аймақтарының тең емес жағдайда дамуына әкеліп соқты. Аймақ немесе аймақтық экономика ұлттық экономика макрожүйесінің ішкі жүйесі болып табылады. Ал ұлттық экономика болса әлемдік экономиканың ішкі жүйесі болып табылады. Аймақтық даму дегеніміз - бұл өзара байланысты тұрақтылық, пропорционалдылық және әлеуметтік бағдар секілді сипаттама мен қасиеттерге негізделген даму болып табылады. Негізі жекелеген аймақты тиімді түрде дамыту дегеніміз нарықтық экономикада құндылық жасау арқылы жекелеген факторлар мен әлеуеттерді қолдану деген сөз. Алайда барлық аймаққа ортақ даму стратегиясы болуы мүмкін емес. Себебі әр аймақтың өзіндік даму шарттары, экономикалық және әлеуметтік әлеуеті ерекше болып келеді. Сондықтан аймақтық экономиканы дамытуда осы факторларды ескерген жөн. Қазақстанның аймақтық саясатының басты міндеті аймақтың нарықтық экономика жағдайында бәсекеге қабілеттілігін арттыру, оның өндірістік және ресурстық потенциалын толығымен қолдану арқылы аймақ халқын жұмыспен қамтамасыз ету және өмір сүру деңгейін арттыру болып табылады. Бұл талдаудың мақсаты Қазақстан аймақтарының әлеуметтік- экономикалық даму тенденцияларын айқындау болып табылады.Бұл талдауда аймақ, аймақтық даму тұжырымдамалары жүйе ретінде анықталып, негізгі сипаттамалары берілді. Қазақстан аймақтары әлеуметтікэкономикалық көрсеткіштерге негізделіп топтастырылып,статистикалық деректер мен фактілер талдана отырып, Қазақстан аймақтарының әлеуметтік- экономикалық даму тенденциялары анықталды. Қорытқанда Қазақстанның аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуы жоғары екені көрсетілді. Қазіргі таңдағы Қазақстан аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуы өткен жылдарға қарағанда едәуір жоғарылаған. Ал бұл дегеніміз, жекелеген аймақтардың дамуы халықтың өмір сүру сапасының жоғарылауы, жұмыспен қамтудың артуы, ел экономикасының өсуін білдіреді.[2]
Қазақстан табиғи-экономикалық байлығы жағынан әртүрлі аймақтық айырмашылықтары бар мемлекет болып табылады. Бұл айырмашылықтар мемлекеттің экономикалық даму деңгейінде, инфрақұрылымында және инвестициялық мүмкіндіктерінде айқын көрініс тапты. Қазақстанның аймақтық дамуының ерекшеліктері, жекелеген аймақтардағы өндірістің, ресурстардың бастапқы деңгейінің әртүрлілігі, нарықтық экономикадағы әртүрлі реформалар Қазақстанның аймақтарының тең емес жағдайда дамуына әкеліп соқты . Елбасы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына Қазақстан-2050 cтратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты жолдауында аймақтардағы әлеуметтік-экономикалық жағдайларды теңестіру және оны жүзеге асырудың жаңа жолдарын табу керек деген мақсат қойылды. Бұл мақсатқа жету үшін алдымен Қазақстанның аймақтарының әлеуметтікэкономикалық даму тенденцияларын анықтау әрі оны әрі қарай жетілдіру, аймақтық саясатты жаңаша бағытта дамыту маңызды болып табылады. Жалпы Қазақстанның аймақтық саясатының басты міндеті аймақтың нарықтық экономика жағдайында бәсекеге қабілеттілігін арттыру, оның өндірістік және ресурстық потенциалын толығымен қолдану арқылы аймақ халқын жұмыспен қамтамасыз ету және өмір сүру деңгейін арттыру болып табылады.[3]
Аймақтық даму деген түсінікті анықтау үшін, ең алдымен аймақтың жүйелік сипатын анықтау қажет. Жалпы аймақтық жүйе деген күрделі әлеуметтік-экономикалық жүйе екенін атап өттік. Аймақтың жүйе ретінде даму тұжырымдамасы, жалпы даму тұжырымдамасы сияқты, оның параметрлерінің тұтастай алғанда оң динамикасын білдіруі керек. Мұнымен қатар аймақтық жүйенің маңызды ерекшеліктері бар екенін атап өту керек. Біріншіден, аймақтық жүйе әлеуметтікэкономикалық жүйе болғандықтан, бұл жүйенің параметрлері тек экономикалық емес, сонымен қатар әлеуметтік көрсеткіштер болып табылады. Көп жағдайда бұл жүйенің әлеуметтік көрсеткіштері экономикалық көрсеткіштерден маңыздырақ болып келеді. Ал экономикалық көрсеткіштердің дамуы жүйенің әлеуметтік мақсаттарына жетуіне негіз болып табылады. Жалпы аймақтық жүйелерді дамыту ең алдымен халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасын арттыруға бағытталуы керек. Аймақтық жүйенің дамуының маңызды екінші ерекшелігі - оның көрсеткіштерінің дамуының оң динамикасының тұрақтылығы. Әрине, жүйе ретінде аймақтық жүйе экономикалық даму процесінде кейбір ауытқуларға жол беруі мүмкін. Алайда тұтастай алғанда көрсеткіштердің дамуының тұрақты тенденциясы болуы керек. Аймақтық жүйенің үшінші ерекшелігі - дамудың пропорционалдығы мен тепе-теңдігі. Бұл оның параметрлерін мұқият тексеріп, аймақтың репродуктивті әлеуетінің белгіленген және экономикалық негізделген жаңа пропорцияларын сақтау керек дегенді білдіреді. Сонымен, аймақтық даму дегеніміз - бұл өзара байланысты тұрақтылық, пропорционалдылық және әлеуметтік бағдар секілді үш сипаттама мен қасиеттерге негізделген даму болып табылады.Негізі жекелеген аймақты тиімді түде дамыту дегеніміз нарықтық экономикада құндылық жасау арқылы жекелеген факторлар мен әлеуеттерді қолдану деген сөз. Алайда барлық аймаққа ортақ даму стратегиясы болуы мүмкін емес. Себебі әр аймақтың өзіндік даму шарттары, экономикалық және әлеуметтік әлеуеті ерекше болып келеді. Сондықтан аймақтық экономиканы дамытуда осы факторларды ескерген жөн.[4]

1.2 Аймақтың экономикалық дамуы

Аймақ экономикасын дамыту мақсаты тек әлеуметтік бағытталған емес, мемлекеттік реттелінетін рынок қалыптастыру болып табылады. Міне осындай реттеу ғана аймақтарының халық шаруашылығының аптималды, тиімді кызмет етудің жағдайы туғызады.
Қазақстан экономикасын рыноктық реформалармен байланысты жалпы халық шаруашылық кешенінде әрбір аймақтың тиімді қызмет етуі маңызды мәселе блып отыр. [5]
Қазіргі кезде аймақтық деңгейде басқарудың қызметтері мен әдістері экономикалық, әлеуметтік, әкімшілдік бағыттардың бірігуіне негізделеді. Реттеудің рыноктық әдістері жалпы танылған маркетинг жүйесі экономикалық рычактар мен стимулдар арқылы мемлекеттік реттеуден шығады. [6]

Кесте 1 - Қазақстан Республикасында еңбек нарығы

мың адам

Қазақстан
Аймақ үлесі, %

6-ші топ

1-ші топ

2-ші топ

3-ші топ

4-ші топ

5-ші топ

Халықтың жалпы санындағы үлесі
14
5
20
33

6

22
ЖІӨ көлемі бойынша үлесі
26
18
19
18

6

13
Өнеркәсіптік өндіріс көлемі бойынша үлесі
5
34
25
16

8
12
Ауыл шаруашылығының жалпы өніміндегі үлесі
2
1
19
34

19

25
Негізгі капиталға инвестицияларды игеру бойынша үлесі
21
28
15
17

6

13
Ескерту - Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі деректері негізінде жасалған

1- кестеде Қазақстан аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі көрсеткіштері бойынша аймақтар топтары келтірілген.
Аймақтардың бірінші тобына халықтың жан басына шаққандағы орташа кірісінің жоғары деңгейі, дамыған қаржы секторы және жоғары ғылыми-техникалық әлеуеті бар Алматы және Нұрсұлтан ірі қалалары жатады. Алматы және Нұрсұлтан қалалары үшін өндірістік өнеркәсіптің, инфрақұрылымның, ғылыми, мәдени және басқа мекемелердің қарқынды дамуын, туризм мен демалыс базаларын қалыптастыруды қамтамасыз ететін даму бағдарламалары жасалған. Екінші топқа мұнай-газ және басқа да минералды қазба байлықтарға бай Атырау және Маңғыстау облыстары кіреді. Бұл аймақтардағы жан басына шаққандағы табыс орташа республикалық деңгейден жоғары. Алайда бұл өңірлердегі әлеуметтік инфрақұрылыммен қамтамасыз ету артта қалып отыр. Үшінші топқа минералды ресурстарға ие және жоғары өндірістік әлеуетке ие Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Павлодар облыстары кіреді. Бұл облыстарды өндіруші және өңдеуші өнеркәсіптер, машина жасау, металлургия, химия, жеңіл және тамақ өнеркәсібі дамыған. Төртінші топқа пайдалы қазбаларға бай және ауылшаруашылығын дамытуға мүмкіндіктері бар Ақтөбе, Жамбыл, Қостанай және Оңтүстік Қазақстан облыстары кіреді. Бұл облыстардағы экономикалық база және құрылым бірдей, алайда халықтың жан 102 басына шаққандағы орташа табысы орташа республикалық деңгейден төмен. Бесінші топқа машина жасау өнеркәсібі дамыған және көптеген ауылшаруашылық жерлері бар Батыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан облыстары жатады. Батыс Қазақстан облысында мұнай-газ өндіру және тасымалдау дамыған. Бұл өңірлерді машина жасау кәсіпорындарын жаңарту және дамыту керек. Алтыншы топқа ауыл шаруашылығы өндірісі дамыған Ақмола, Алматы және Қызылорда облыстары кіреді. Қызылорда облысында мұнай өндіру де дамыған. Бұл облыстардағы халықтың жан басына шаққандағы орташа табысы орташа республикалық деңгейден төмен. Сондықтан аймақтық саясаттағы басты назар ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейтін шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға, сондай-ақ сатып алу және маркетинг салаларына аударылу керек.[7]

мың адам
Аймақтық дамудың маңызды тапсырмалардың бірі жеке аймақтардағы халық өмірі деңгейіедегі айырмашылықтарды жою болып табылады. Бұл тапсырманы орындау үшін аймақтың экономикалық деңгейі мен ерекшеліктерін ескере жеке аймақтың шаруашылық дамуының мемлекеттік бағдарламалардың қолдану үлкен мәнге ие.
Барлық аймақтар үшін жалпы аймақтар тапсырмалар-бұл экономиканың құрылымын реформалау, жеке аймақ депресивті жағдайдан шығару, әлеуметтік инфроқұрлым жасау, экономиканы тұрақтандыру, аймақ аралық транспорттық жүені дамыту, экологиялық қауыпсіз жағдай тугызу. [8]
Аймақтық экономика өзінінің зерттеулерінде ғылыми әдістерінің кешенін қолданады. Оның ішінде маңыздысы баланстық болып табылады. Салалық аймақтық баланс жасау рфноктық маманданған салалар, территориялық кешенді толықтырушы, әғни алдағы салалардың да, халықтық қажеттігін қамтамасыз ететін салалар және қызмет сферамындағы салалар арасындағы дұрыс қатынасты таңдауға мүмкіндік береді. Баланстар сонымен қатар рационалды аймақ аралық және аймақ ішіндегі байланыстарды дайындау үшін де қажет. Кәсіп орынның жылжуын экономикалық негіздеу (кәсіп орынды құрал-жабдықпен қамту, құрылыс орнын онақтау, оны шикі затпен, энергиямен, сумен, жылумен еңбек және басқа ресурстармен қамтамасыз ету есебін жүргізу үшін аймақ таңдау) баланстық әдістің мазмұнын құрайды. Аймақсыз экономиканың негізіне аймақтық өндіріс және өнімнің негізгі түрлерін тұтыну тепе-теңдігі (балансы) кіреді. [9]
Аймақтық баланстарды құру үшін камералды әдістер қолданған үлкен жобалы жұмыстар мен экспедициалар алдын ала жүргізілуі тиіс. Салалық және аймақтық баланстар құру аймақтың кешенді даму деңгейі, оның дамуындағы диспропорциалардың болуын анықтауға мүмкіндік береді. [10]
Аймақтық экономикада зерттеудің ерекше әдісі картографиалық әдіс болып табылады. Аймақтық экономикадағы карта тек зерттеу объектісі ғана емес, ол сонымен қатар өндіріс күштерінің жылжуы және аймақ экономикасы туралы ақпарат туудың көзі болып есептеледі. Карталарды, карта кестелерді, картограммаларды, картодиограммаларды қолдану арқылы орналастыру ерекшеліктері гана емес, сала мен аймақтардың даму деңгейін сипаттайтын статистикалық мәліметтерде есте қалады.[11]
Аймақтық экономиканы дамытуды тездетуге бағытталған құралдарды екі көзі бар:
Сыртқы инвестициалар - экзогенді көз.
Ішкі инвестициалар - эндогенді көз эндогенді дамытуды ынталандыру тәсілдері табиғи ресурстарды, "экономикалық ортаны" ( өндіріс, транспорт, коммуникация, жинақталған экономикалық потенциал және т.б.) және "адам капиталы" ( білім, квалификация, шығармашылық потенциалы, кәсіпшілдігі, халықтың жан тазалығы, т.б.) жағдайын қамтитын мәселені (проблемалы) аймақтың ішкі потенциалын белсендірумен байланысты.
Қазір бар технология менен өндірісті ұйымдастырудың атақты тәсілдеріне негізделген эндогенді аймақты дамуды ыенталандырудың мүмкін болатын әдістеріне келемілерді жатқызуға болады:
тікелей мемлекеттік реттеу;
қызмет секторын ынталандыру;
шағын және орта кәсіпкерлікті кушейту;
арнайы зоналар құру;
Тікелей мемлекеттік реттеу әдістері мемлекеттік меншікке негізделеді, қазіргі уақытта Қазақстанда меншікті мемлекетсіздендіру әлі жүріп жатқандықтан, бұл әдістің энодогенді аймақтық дамытуда қолдану киынға соғуда. [12]
Қазіргі күні Қазақстандағы және басқа елдердегі шағын бизнес ұлттық және аймақтық экономикалақ саясаттың әдістерінің бірі ретінде қарастырылады. Өзіңнің құрылымдылық өзгерістерге бейімделген мүмкіндігі мен икемділігіне байланысты көптеген үкіметтер ұлттық және аймақтық деңгейде шағын фирмаларды қолдайды мұндай қолдау несия бөлуде және жеңілдіктен қаржыландыруда, кадрларды қайта оқыткға көмек көрсетуде, қаржы кәсіп орындардың өндірісін басқаруда, инвестицианы ынталанбыруда, технологиямен қамтамасыз етуде және т.б. көрінеді. [13]1

20,00%
18,00%
16,00%
14,00%
12,00%
10,00%
8,00%
6,00%
4,00%
2,00%
0,00%
20,00%
18,00%
16,00%
14,00%
12,00%
10,00%
8,00%
6,00%
4,00%
2,00%
0,00%
1- сурет. ЖАӨ көлемі бойынша Қазақстан аймақтарының үлесі
Ескертпе - stat.gov.kz материалдары негізінде автор құрастырған

Статистикалық көрсеткіштер Қазақстан аймақтарының даму деңгейлерінің әртүрлілігін көрсетеді. Төрт ірі аймақ болып саналатын Алматы, Нұрсұлтан, Атырау және Қарағанды облыстары 2019 жылдың статистикасына сәйкес ЖІӨ-нің 51 пайызын құраған. Бұның себебі бұл аймақтарда инвестицияның да басқа да экономикалық ресурстардың көптеп болуында. Жалпы айтқанда аймақтардың дамуының әртүрлі болуы жалпы жаһандық құбылыс екенін атап өткен жөн. Барлық дамыған мемлекеттерде жалпы даму барысын- да өндірістік ресурстардың, адам капита- лының үлкен қалаларда шоғырлануына байланысты жүзеге асқан.
2019 жылғы мәліметтер бойынша ЖАӨ көлемі бойынша Алматы қаласы көш бастап келеді. Алматы қаласы жалпы мемлекеттің ЖАӨ көлемінің 18,24 % өндіреді. Алматы қаласынан кейін ең үлкен үлестер Атырау облысына(11,23%) және Нұрсұлтан (9,41%) қаласына тиесілі (1-сурет).
180,00%
160,00%
140,00%
120,00%
100,00%
80,00%
60,00%
40,00%
20,00%
0,00%
180,00%
160,00%
140,00%
120,00%
100,00%
80,00%
60,00%
40,00%
20,00%
0,00%
2-ші сурет.Негізгі капиталға салынған инвестиция көлемінің өсу тенденңиясы
Ескертпе - stat.gov.kz материалдары негізінде автор құрастырған
Қазақстан бойынша негізгі капиталға салынған инвестиция 20182019 жылдары ұдайы өсуде (2-сурет). Бұл көрсеткіш бойынша ең үлкен мәндер Қызылорда облысы (156,5 %), Солтүстік Қазақстан облысы (143,6%) және Оңтүстік Қазақстан облыстарына (145,8%) тән. Ең төменгі көрсеткіштер болса Шығыс Қазақстан облысы (81,5 %), Ақтөбе (79,6 %) және Қарағанды облыстарына (92,5 %) тән.
20,00%
18,00%
16,00%
14,00%
12,00%
10,00%
8,00%
6,00%
4,00%
2,00%
0,00%
20,00%
18,00%
16,00%
14,00%
12,00%
10,00%
8,00%
6,00%
4,00%
2,00%
0,00%
3ші сурет.Қазақстан аймақтарының ауыл-шаруашылық өнімі бойынша үлестері Ескертпе - stat.gov.kz материалдары негізінде автор құрастырған

Енді аймақтардағы ауыл-шаруашылығы көрсеткіштерін талдайық. Жалпы ауыл шаруашылығы өндіріс көлемі 2019 жылы едәуір өскен. 2018 жылмен салыстырғанда өсім 59 % пайыз құрап, жалпы соммасы 2325 млрд. теңгеге жеткен (3- сурет).
120

100

80

60

40

20

0
120

100

80

60

40

20

0
4ші сурет.2019 ж. Қазақстан аймақтарындағы шағын және орта кәсіп субъектілері саны, мың бірлік
Ескертпе - stat.gov.kz материалдары негізінде автор құрастырған
Шағын және орта кәсіпкерлік секторының көрсеткіштері де аймақтардың әлеуметтік- экономикалық дамуының айқын көрсеткіші болып табылады (5-сурет). Шағын және орта кәсіпкерлік секторының субъектілері ең көп облыстар - Алматы облысы (104,2 мың бірлік), Оңтүстік Қазақстан облысы (110,4 мың бірлік), Алматы қаласы (91 мың бірлік), Шығыс Қазақстан облысы (70,1 мың бірлік). Ал шағын және орта кәсіпкерлік секторының субъектілері ең аз облыстар қатарына Қызылорда облысы (20 мың бірлік), Солтүстік Қазақстан облысы (23

мың бірлік) және Батыс Қазақстан облысы (25 мың бірлік) жатады. Бұл берілген облыстардағы белсенді тұрғын саны аз дегенді білдіреді.

5ші- сурет. Қазақстан аймақтарындағы жұмыссыздық деңгейі көрсеткіштері 35%

30%

25%

20%

15%

10%

5%

0%
35%

30%

25%

20%

15%

10%

5%

0%
Ескертпе - stat.gov.kz материалдары негізінде автор құрастырған
Келесі әлеуметтік көрсеткіш ретінде ҚР аймақтарындағы жұмыссыздық көрсеткіштерін талдаймыз. Жұмыссыздықты азайту, халық табысын арттыру Қазақстан мемлекетінің әлеуметтік саясатының басты мақсаттарының бірі болып табылады. Егер статистикаға сүйенсек 2018 жылғы жұмыссыздық көрсеткіші
- 4,9 % болса, 2019 жылы 4,5 % - ға төмендеген. Қазақстан аймақтары бойынша көрсеткіштер 6- суретте келтірілген.[14]

1.3 Қазақстандағы аймақтардың дамуының экономикалық потенциалын бағалау

Әр түрлі аймақтардың әлеуметтік экономикалық даму деңгейін біріктіру негізінде мемлекеттің территориасын кешенді, теңестірілген дамуына жету мақсатында аймақтың дамуының экономикалық потенциалын диагностикасы үлкен мәнге ие.
Аймақтық диагностиканың қажеттігі ең алдымен аймақтың мазмұнды " паспортын" анықтау қажеттігінен көрінді. Рыноктық экономика жағдайындағы сенімді ғылыми негізделген диагностикалық мәлімет аймақтың даму стратегиасын қалыптастыру кезіндегі негізгі аналитикалық құрал бола алады. [15]
Аймақтық дамуды басқару мәселелері тек дамушы ғана емес, дамыған елдерге, мысалы, АҚШ, ГФР, Жапония және т.б. елдерге тән. Осы елдердің аймақты экономикасында пайдаланған әдістемелік бағыттарда, олардың отандық экономика нақтылыгыменен ерекшеліктерін ескере отырап өзгеруін зерттейтін өзіміз үшін тиімді. Аймақтық потенциалын дамытудың сандық көрсеткіштердің анықтау әдістемесі жаман экономистері мен ұсынылған. [16]
Олардың ойынша, аймақтық әлеуметтік - экономикалық даму деңгейінің нақты мөлшерлері объективті нақтылықтың жеке элементтерінің жағдайын сипаттайтын фактолардың әртүрлігімен көп жоспарлығын ескергенде ғана анықтады. Елдің жеке аймақтың экономикалық потенциалын кешенді бағалауды сипаттау және алу үшін берілген контексте Жапон экономикстері берілген мәселелер (тапсырмалар) шегіндегі объектінің жан - жақты синатын беретін көрсеткіштер жүйесін ұсынады. Барлық жуйелердегідей, көрсеткіштер жүйесінде олардың өзара байланыстығы мен қарама - қайшылықтары болуы тиіс.
Таңданған көрсеткіштердің көбісі әттүрлі түрдей өзара байланыс пен өзара тәуелділікке ие. Салыстырмалы таңдау және болжау мақсаты үшін әртүрлі көрсеткіштерді тиімді пайдалану өте қиын. Бұл мәселені шешу жеңілдетеді, егер бұл көрсеткішті бастапқы мәліметтердің улкен көшелік өңдеу нәтижесінде алынған жалпы көрсеткіштердің аз санына теңестірсек. Әртүрлі көрсеткіштер аралығы тығыз корреляциясының шектелген санын таңдауының принципиалды мүмкіндігі туралы куәландырады. Ұсынып отырған жүйе 3 улкен топқа бөлінген әр көрсеткіштен тұрады:
Жалпы экономикалық көрсеткіштер, яғни аймақтың экономикалық дамуын сипаттайтын көрсеткіштер оларға территория, жалпы халық санын, халықтың жұмыспен қамтылған саны, кәсіпорынның саны, сонымен қатар экономикалық дейімдеуінің табысын жатады;
Өндірістік көрсеткіштер - көрсеткіштердің берілген тобы 2 тоб астынан тұрады: ауыл шаруашылығының даму көрсеткіштері мен өнеркәсіптің даму көрсеткіштері. Мұнда инвестиция көлемі мен аймақтағы құрылыс жұмыстарының көмегі де ескерілері;
Экономикалық инфрақұрылым көрсеткіштері аймақтағы трансорттық әртүрлі түрлерін тасымалдауда ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік сфераның, аймақпен тұтынылатын электроэнергия көрсеткіштерін шығарады.
Жоғарыда көрсетілген әдістеме аймақтың даму потенциалын аймақтың әлеуметтік экономикалық даму денгейін анықтайтын және өндіріс куштері мен территория арасындағы обьективті қатынастарды көрсететін факторлардың жиынтығы ретінде қарастырады. Бұл методология салыстырмалы параметрлерге көшу негізінде сандық көрсеткіштер есебін ұсынады, себебі қандай да бір арифметикалық операциаларды көп жоспарлы абсолютты көрсеткіштер арқылы орындау мүмкін емес. Таңданған көрсеткіштер бойынша берілген жағдайда мемлекет бойынша әрбір экономикалық аймақтың жалпы көлеміндегі үлес салмағы анықталынады. [17]
Тәжірибеде мұндай әістемені қолдану Республиканың барлық областарының олардың әлеуметтік- экономикалық даму деңгейі бойынша сипаттап қана қоймай , сонымен қатар аймақтың дамынуының негізгі бағыттарын анықтауға, елдің дамуының стратегиасын қалыптастыру үшін ақпаратттық негіз құруға мүмкіндік берелі. Жапон әдістемесінің бұл бейімделу илеалды және соңғы болып табылмайды. Сондықтан Қазақстан экономикасы ерекшеліктерін ескере ол әліде жетілдіріледі .
Соңғы жылдары аймақтық экономиканың мәні бірден өсіп кетті. Рыноктық экономикаға өту кезінде аймақтық саясат бағаланбай құлады, осыған байланысты аймақтарда рыноктық шарушылық етудің көптеген элементтерімен институттары жеткілікті түрде дамымаған, қазіргі уақытқа дейін рыноктық экономикасының көптеген институттары жоқ, өндірістік инфроқұрлым дұрыс дамымаған. Сондықтан да, аймақтың дамуының экономикасының потенциалын бағалау кезінде аймақтық еңбек рыноктарына тоқталып кеткенді де жөн санаймыз. [18]
Қазақстанның аймақтық әлеуметтік экономикалық дамуының деңгейі жалпы аймақтық өнім динамикасымен сипатталады. Барлық аймақтар өзінің экономикалық потенциалы бойынша ерекшеленеді, қандай да бір табиғи ресурстарының болуына негізделген әр түрлі өндірістік мамандануға ие.
Тәуелсіз Казақстанның экономикасындағы рынок қатынастардың қалыптасуы енбек рыногының конектурасының өзгеруімен -ерекшелінеді, жұмыс күшінің қызмет етуі, жұмыс күшіне сұраныстың сандық көрсеткіштері де өзгертілді.[19]
Қазақстанның аймақтары экономикалық өрлеуге бағытталуы мүмкін. Ең алдымен, бұл өмір сүрудің тиімді дамуын қамтамасыз ететін үлкен территория; кейін - шикізат пен энерготасымалдаудағы ішкі қажеттіліктердің басым бөлігін қамтамасыз ететін бай табиғи ресурстары; өнімді өндіруді қосуға мүмкіншілік беретін еркін өндірістік күштердің мәнді масштабы квалификацианың жоғарлығына қарамастан жұмысшы күштің арзандығы; ҒТП - ң жеткілікті түрде дамымағандығы т.б.
Экономикадағы басты мақсат- барлық әлеуметтік және экономикалық мәселелерді шешу тікелей ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.