Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының жағдайы мен кезеңдері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 8
1Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына қылмыстық-құқықтық сипаттамасы 11
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына қылмыстық-құқықтық талдау 11
Кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстардың әлеуметтік-құқықтық ерекшеліктері 16
Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жеке тұлғалық ерекшеліктері 21
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының криминологиялық аспектілері 29
Кәмелетке толмаған қылмыскердің жеке басының криминологиялық мінездемесі 29
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылының себептері және олармен күресу шаралары. 35
Әлеуметтік ортаның жасөспірімдерге әсер ететің криминогендік факторлары. 39
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығын алдын алу шаралары. 43
Отбасы-кәмелетке толмағандардың қылмыстылығын алдын алудың маңызды субектісі ретінде 43
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының жағдайы мен кезеңдері 50
Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың себептері мен шарттары. 53
Қорытынды 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: әр қоғамның өз идеологиясы бар екенін ескере отырып, біз әлі күнге дейін жаңа оқу-тәрбие бағытына қол жеткізе алмаймыз. Бұны жастар қызметімен айналысатын мамандар жоққа шығару мүмкін емес.
Жылсайын бұзылып бара жатқан жасөспірімдер арасындағы тәрбие жұмыстарын осы ғасырымызға сай жүйеге үйрету мақсатында жүргізіліп жүрген кездесулерде он нятиже бермей жатып, жай сойлесу деңгейінен аспай қалатындығының астарында айналып өтуге болмайтын осындай рас мәселелер бар сияқты. Соңғы уақытта қоғамда қылмыстың азайғаны байқалады, ал кейде қоғамның әл-ауқаты деңгейіндегі жағдайға байланысты олардың өсуі артады. Бүгін және ертең егеменді, өркениетті ел-бұл ең жақсысы. Қазіргі уақытта Қазақстанда бірде-бір ұйым жоқ. Ел өміріндегі қандай кезеңді, балалардың тағдырын, егер кіиді бейтарап болса, олар ешқандай жағдайда да қоғамдастық емес, атаулы қозғаудан өзекті мәселелерді өтпеген деп ой қалдырмай, көзімізге жібереміз. Жалпылай алғанда елімізде кәмелетке толмаған балалардың өмірлеріне жағдайлары жасалып жатыр. Дегенмен, бұл жас балалар алаңдаушылық жағдайында өз көріністерін табуы мүмкін. Осы мәселенің айналып бара жатқан жаңалықтардың түйінің шешу осы күнге дейін біраз уақыт аралығын алуы мүмкін.
Кәмелетке толмағандардың араларындағы қылмысқа түбегейлі өзгерту қолдан келмиді. Сонда да мұндай әрекеттердің алдын ала тежеу жүйесіндегі өсіп келе жатқан балалардың қылмыстардың төмендеуіне қол жеткізер еді. Еліміздегі қылмыстық көдекісінің жалпы 16 жастан асқан баларға жаза тағайындалуы туралы жазылған және 14 жастан бастап қасақана жасалған ауыр қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылықтылыққа тартылуы мүмкін. Қазіргі таңда өсіп келе жатқан ұрпақты салауатты мінез-құлыққа және адамгершілік көзқарастарға ие, жалпыадамзаттық құндылықтар рухында тәрбиелеу мемлекеттік маңызы бар маңызды әрі шұғыл міндет болып табылады. Біздің қоғамның одан ары қарай дамуына байланысты балалар мен жасөспірімдерді дұрыс жолға салу және басқа адамды қалыптастыру денгейлері ерекше маңызға ие.
Мұндай күрделі және қиын өтпелі кезеңде жастар біздің халқымыздың материалдық құндылықтарын және республикамыздың қуатын тез көтеру үшін нарықтық экономиканың іскерліктерін, әдістері мен принциптерін меңгеруге және ие болуға тиіс. Өсіп келе жатқан жастарды дұрыс жолға салудың маңыздылығы ерекше орын алып отыр, Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев "егер біз құқық пен адамгершілік идеясы бар дұрыс қоғам құрғымыз келсе, онда барлық адам мектеп жасындағы қарапайым негіздерді меңгеруі тиіс", - деп атап өтті. Бірақ өскелең ұрпақты тәрбиелеуде
елеулі кемшіліктер бар. Олар қамтамасыз ету және қорқыныш және де республикамызда өсіп келе жатқан ұрпақтың қылмыстарға баруы.
Маскүнемдік, нашақорлық, жезөкшелікпен өсіп келе жатқан ұрпақтың денсаулығын сақтау және нығайту сияқты жағымсыз әлеуметтік құбылыстарға қарсы күрессе қандай да бір дұрыс қоғамғаның ерекше қамқорлығына ие болады.
Егеменді тәуелсіз мемлекет деп жариялаған кезден бастап 29 жыл болды. Осы жылдар ішінде біздің еліміз әлемдік ауқымда беделді орынға ие болып, көптеген табыстарға қол жеткізді. Іс-шараға Жоғарғы Сот судьялары, ҚР Судьялар одағы Орталық кеңесінің мүшелері, Жоғарғы Сот жанындағы Соттардың қызметін қамтамасыз ету департаменті қызметкерлері, сондай-ақ отставкадағы судьялар мен сот жүйесінің ардагерлері қатысты. сәйкес 1995 жылғы 30 тамызда бүкіл халықтық референдуммен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясыңда айтып кеткендей өзін адамның бостаңдығы туралы; бірақ, өкінішке орай, біз арасында бейбітшілік пен келісімде өмір сүретінімізді, сондай-ақ бейбітшілік пен келісімде өмір сүретінімізді, бейбітшілік пен келісімде өмір сүретінімізді білмейтіндер де бар[1,2 б.].
Бірақ " бұл бостандықпен тәуелсіздікті, оның табандылығын жеңу үшін жеткіліксізіз қорғау, нығайту және ұрпақтарына қалдыру керек". Егемендікті қорғау және нығайту ең алдымен мемлекеттің оның ішкі тыныс алуынан басталады. Қазіргі жағдай да, оның ішінде қылмыстың таралу деңгейі адам құқықтары мен бостандықтары әрдайым тиісті дәрежеде қорғалмайды. Кәмелетке толмағандардың түрлі қылмыстары олардың күнделікті қылмысында көрініс табады. Қылмыстың 78,2%-ы мүліктік қылмыс жасағанын, 49,4% - ы жеке мүлікті ұрлауға, 17% - ы-мемлекет пен қоғамның мүлкін тонауға және ұрлауға, 11,2% - ы тонау мен тонауға бағытталғанын көрсетті.
Нарықтық қатынастарға аусу барысында жоғарыда айтылған көрсеткіштер заңдылық қағидасымен құқықтық тәртіпті нығайту және қылмыспен, соның ішінде кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыспен күресті артыру үшін шешуші негізге ие[2,2 б.]. Осымен байланысты 2007 жылы тұнғыш Президент Н.Ә.Назарбаевтың қатысуымен өткен жиналыста құқық қорғау органдарының жоғары отырған басшылары мен бірге республикадағы облыс әкімдерінің әрбір екінші қылмысты кәмелетке толмаған балалар тобы жасайды жәнеде үшінші қылмыс үлкендердің ықпалымен жүзеге асырылды.
Тақырыптың зерттелген дәрежесі. Диплом жұмысын жазу барысында мен Қазақстандағы ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып жаздым Е. О. Алаухановтың, К. А. Бегалиевтің, КАВайсберг, Р. С. Жекебаевтың, С. Х. Жадбаевтың, Е. Х. Қайыржанов пен М. С. Нәрікбаевтың және басқа да көрнекті ғалымдардың еңбектеріне ерекше көңіл бөлінді. 1920-1940 жылдары ресей ғалымдары С. В. Бахрушиннің, В. И. Куфаевтың, П. И. Люблинскийдің құнды ғылыми еңбектерімен қатар, қазіргі уақытта С. С. Алексеевтің, Е. В.
Болдьфевтің, И. И. Карпец, Г. М. Миньковскийдің, А. Д. Сахаровтың және т. б. еңбектерге сүйене отырып жаздым.
Менің дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты кәмелетке толмағандардың жалғыз өзі немесе қылмыстық топпен жасаған қылмыстарына криминологиялық сипаттама беру болып табылады. Кәмелетке толмағандарды қылмысқа қарсы күрес жағдайыңда оның тиімділігімен өзектілігінде. Кәмелетке толмағандарды ерте бастан анықтаудан және қылмыстылықтың алдын алу шараларын қабылдаудан, "ауыр" балалар мен үйі жоқ жас балалардың проблемаларына ерекше назар аударылды.
Осылайша, дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесі міндеттерді шешу жолдары қарастырылды::
Кәмелетке толмағандардың топтық қыл мысы үшін қылмыстық жауапкершілік;
Қылмыстық-құқықтық күрес шараларының тиімділігі;
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылық жағдайы мен деңгейі
Жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу шаралары
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына қылмыстық-құқықтық талдау
Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстық құқық бұзушылықтарды криминологиялық зерттеу объектісі ретінде нақты қарауға кіріспес бұрын кәмелетке толмағандар арасындағы мінез-құлықтық бұзушылық туралы түсінік беру керек. Кәмелетке толмағандардың арасындағы құқық бұзушылық тұжырымдамасында екі мәлімет жасырылған,
Біріншісі: бұл қылмыс ұғымы,
Екіншісі: бұл кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылық ұғымы.
Қылмысты анықтау сансыз. Олар авторлардың, әлеуметтік мектептер мен ағымдардың, заңды көзқарастар мен тіпті діни көзқарастардың философиялық көзқарастарының ізін қалдырады. Біріншіден, қылмыс-бұл әлеуметтік ағзаның қалыпты жұмысын бұзатын адамдардың әлеуметтік мінез-құлқының түрі. Бірақ мұндай бұзушылықтар-азаптау, жаман мінез-құлық.
Барлық тәртіп бұзушылар үшін қоғам үшін ең қауіпті. Сонымен қатар, ол әлеуметтік-құқықтық құбылыс болып табылады, өйткені бір қоғамда да, белгілі бір мезгіл уақытында да жасалған қылмыс белгілерінің бірі болып табылуы мүмкін. Сонымен бірге, қылмыс - бұл жиі анықталатын қарама-қайшы, басқа да әлеуметтік құбылыстарға байланысты жасалатын қылмыстардың қарапайым жиынтығы емес, ерекше заңдылықтары бар құбылыс. Қылмыс түрі негізінен әр түрлі болып келеді, олардың ақиқат жиынтығына нақты деректер болған кезде қолданылады.
"Белгілі бір уақыт аралығында қылмыс өзінің тарихи әлеуметтік, қылмыстық-құқықтық құбылысы болып табылуы мүмкін, ол тиісті мемлекетте жасалған қылмыстардың жиынтығымен салыстырмалы түрде кең таралған",- деп жазды Н. Ф.Кузнецова 60-жылдардың аяғында, анықтау жаппай сипаттағы демонстрациядан басталып, қылмыстардың белгілі бір жиынтығының атауымен аяқталады.
Бұл қылмысты анықтаудың қарапайым және түсінікті тәсілі болып көрінуі мүмкін. Шын мәнінде, қылмыс көптеген қылмыстар арқылы көрінеді. Бұл жаппай сипаттағы мысалдардың бірімен салыстырғанда қылмыстың ерекше белгілерін көрсетеді. "Масса" сөзінің мәндерінің бірі көпше. Әдетте, олар жекелеген статистикалық заңдылықтар ашылатын кейбір құбылыстардың саны статистикалық талдауға ұшырайтын массаны айтады. Сондықтан да, олардағы мәліметтерді статистикалық талдауға ерекше көңіл бөлінеді. Оқу әдебиетерінде қылмыстардың криминологиялық, жағдайы, құрылымы, динамикасы зерттелген. Егер біз еліміздегі криминологияны жаңғыртқанан кейін қылмыстардың алдыңғы анықтауларына жүгінетің болсақ, онда қылмыс ұғымы дәл осының барлығына жария құбылысты бейнелейтінің көреміз.
Криминология туралы 1-ші оқулықта "қылмыс белгісі белгілі бір уақыт ішінде бір ортамен жасалуы мүмкін нақты қылмыстардың жиынтығын қамтиды, алайда бұл қылмыстардың қарапайым жиынтығы емес". Одан кейін ерекше жағдай, қылмыстың құрылымы, динамикасы болады. Сонымен бірге, қылмыс әлеуметтік құбылыс болады. Дегенмен, басқа құбылыстар сияқты қылмыстты зерттеу бұқаралық ақпарат құралдарында олардың жаңа қасиеттерін ашатының айтып корсетті. Мысалы, анықталған және тіркелетін фактілердің санын азайтумен өмір мен денсаулыққа қарсы жеңіл және қолмен жасалған қылмыстар.
Жалпы және жеке ойларға байланысты қылмыс пен ойын-сауыққа байланысты байыту тәртібін ұғынуды бастады. Сонымен қатар, өткен жылдағыдай, биылғы жылы Ұлттық қордан қаражат бөлу туралы шешім қабылданды. Қылмыстың құрамы, оның қайта жасалынуы) ұйымдасқан қылмыстық топтармен бірігіп жасалуы, сондай-ақ әр-түрлі ауыр қылмыстардың белгілі бір ара-қатынасы бойынша өлшенетін әр-түрлі қылмыстардың әлеуметтік қауіпі байқалады.
Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандарың жасалған мүлікке қарсы заңға қайшы іс-әректтерінің құрылымының өсуіне тоқталатың болсақ. Біздің елімізде кәмелетке толмағандардың жасайтың мүлікке қарсы қылмыстарына талдау жүргізіледі. Кәмелетке толмағандардың қатыгездігінің негізгі себептері анықталды және оларды алдын алу жолдары ұйымдастырылады.
Алдыңғы кездеңдерде кәмелетке толмағандардың жасайтың қылмыстары, оның ішінде мүлікке қарсы қылмыстары қолайлы болып қана қоймай, сапалы болып табылады, бұл мәліметте кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстық әректердің түріне қылмыстық-құқықтық сипаттама беріледі.
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н. Ә. Назарбаев 2009 жылғы 28 тамыздағы Еліміздің 2010 жылдан 2020 жылдар аралығыңдағы құқықтық саясат атты тұжырымдамасында "қылмыстық құқықты одан әрі дамыту тиімді болмақ, бұрын да қылмыстық саясаттың екіқабаттылығын ескере отырып жүргізілуге тиіс. Ізгілендіру, ең алдымен, онша ауыр емес және ауырлығы орташа қылмысты алғаш рет жасаған адамдарға, сондай-ақ халықтың әлеуметтік жағынан осал топтарына-асырауында кәмелетке толмаған балалары бар жүкті және жалғыз тұратын әйелдерге, кәмелетке толмаған қылмыс жасаған егде жастағы адамдарға жатуға тиіс. [1,22 б.]
Осы уақытта кәмелетке толмағандар жасөспірімдердің қылмыстары барлық қылмыстардың құрылымында ерекше орын алады. 2005 жылы жасалған қылмыстардың үлесінің салмақтарына келетің болсақ 8-12% - ды, 2015 жылы- 16,4% - ды, ХХ ғасырдың басында орташа есеп бойынша 10% - ды құрайды. Осы қылмыстың статистикалық тұрақтылығы тұтастай алғанда, қылмыс субъектісінің кәмелетке толмағандардың жас аралығыңдағы, осындай өлшем негізінде бөлінетін қылмыстардың тұтас және дербес түрі болып табылады. "Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы" терминің қалыптастыру кезінде "қылмыс" ұғымы оған қатысты бүкіл ұғымдарды ескеруі тиіс. Кәмелетке
толмағандардың қылмысы-қылмыстық кодекспен тыйым салынған, жаппай құбылысқа әлеуметтік-құқықтық қатынастарды білдіретін кәмелетке толмағандар, яғни қылмыс жасау барысында 14 жасқа толған адамдар, 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар, белгілі бір уақыт ішінде белгілі бір жерде және жасаған қоғамға қауіпті әрекет жасасса оларды кәмлетке толмағандар деп айтуға болады [3,280 с.]. Кәмелетке толмағандар қылмыстарының құрылымы мүлік иесіне (заңды иесіне) мүлікіне зиян келтіретін немесе мүлкіне зиян келтіруі мүмкін тұтас, көптеген теріс қоғамға-қауіпті іс-әрекеттерден тұрады. Оларды көп айтуға болады (белгілі бір аумақта сол немесе басқа уақыт кезеңінде жасалған әрекеттер тұрақты статистикалық, біртекті меншікке қарсы қасақана қылмыстар болып табылады), сонымен қатар осы қылмысты жасаған адам, кәмелетке толмағандардың қылмыстарының жиынтығында дербес құрамдас бөлікті құрайды. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 6- тарауында көзделген кинологиялық әдебиетті зерттеу барысында қылмыс белгілерінің жартысынан астамын қамтитын жабдықтар, сондай-ақ біздің тілде олардың негізгі іс-әрекеттерінің өзге жиынтығын құрмайтыңдықтаң осындай әрекеттердің абсолюттік қатарын жасайтын адамдар, тұтастай алғанда әлеуметтік-құқықтық жасөспірімдер жаппай құбылыс ұғымын тұжырымдау процесінде, ғалымдар жолда олардың біркелкі мұғалімдері жоқ екендігін көрсетеді, авторлардың кейбір жасөспірімдерді айтқанда, атап айтқанда, адам жасаған, жалпы әлеуметтік-құқықтық, "жасалған жеке меншікке қарсы қылмыспен" байланысты, егер олар заңнамалық деңгейде олардың атауын қолданса, қалғандары тұрмаса, сондай-ақ комиссиялар" пайдакүнемдік қылмыстардан алынатын шаралар" алдын алу терминімен, үшіншісі - "ерте мүлікке қарсы қылмыстарды"алдын алу терминімен өзгертеді.
Мұндай терминологияның алуан түрлілігі зерттелетін қылмыс ұғымының мәнін түсіну мүмкін еместігін куәландырады. Бірыңғай терминдерді түсіну және қолдану-бұл негізгі ұғымдарды қалыптастыратын логикалық ереже. Бөтең біреудің мүлкіне қатысты құқықтық термині анық, тұрақты, біркелкі және формальды логикалық тұрғыдаң қылмыстық қол сұғушылық объектісі ретінде меншікке зиян келтіретін,қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті іс- әрекеттерді анықтау үшін барлық белгілі болып отырғаның көрмеуге болмайды.
Басқаша айтқанда, Еліміздің заңдарына және өзге де заңдарға сәйкес кәмелетке толмағандардың тарихи мүмкіндіктері мен мүмкіндіктері шектелуі мүмкін, олар туралы да (соның ішінде жасөспірімдер ресейлік пана жоғалтады және олардың психологияның дамуына байланысты түрлі құқықтық актілердің психологиясын дамыту мүмкіндігі жоқ екендігі туралы), жұмыстары меншіктің азаматтық - құқықтық қатынастарындағы тұрмысы үшін жауапты болады, - бұрынғы ВТА рецидиясының саны мен қазіргі заманғы кодекстердің өмір сүруіне арналған кодекстердің субъективті негіздерінің мәселесі. Сондықтан, жоғарыда айтып кеткең мәліметерге көрсетілген шараларды ескере отырып Бөтең біреудің мүлкіне қарсы термині құқық бұзушының және жасөспірімнің өзіне-өзі қол жұмсау мінез-құлқының табиғаты бойынша кәмелетке
толмағандарға қатысты семантикалық ниеті бізге дейін криминологиялық Назарбаевтың жеке түсінігін анықтау үшін емес, қылмыстық құқық ғылымында қол сұғуға әрекет етуге және қылмыстық жаппай қол сұғушылықтарды анықтауға көмектесу үшін, қылмыс түрін бастау үшін нақты сипат болып табылатының білдіреді.
Егер ол осы терминді өзгермейтін түрде пайдалану арқылы дағдарыстық зерттеулерге "бейімделуді" көрсе, онда біздің пікірімізше, бұл "криминологиялық" терминнің мағынасы да жекелеген қылмыстардың есімің анықтау үшін оған тағыда қосымша анықтауды талап ететін қиындықтардың болуы әбден мүмкін. Осы терминді қылмыстық-құқықтық және криминологиялық аспектілерде қолдануға, сондай-ақ осындай біріздендірілген тәсіл логиканың негізгі ережелерін бұзады термин бірегей болуы тиіс делінген, термин бір-бірін жоққа шығаратын мағынада пайдаланылмайды.
Сонымен қатар, криминологияда, жалпы ереже бойынша, әрдайым "анықтаушы" сөзі бар, қылмыстың нақты түрін білдіретін терминдерді білдіреді, ол қылмыстың Елеулі белгісін ашады, басқа зерттелетін қылмыс түрінен ерекшелінетін. Сонымен қатар, криминологияда зерттелетін қылмыс түрлерінің ерекшелігін ашатын белгілерге Жалпы ережелер бойынша нақты қылмысты білдіретін терминдерден бөлек ( мысалы, "әйел қылмысы", "рецидивті қылмыс" және т.б.) назар аудару міндетті.
Егер осы Ережені ұстанатың болса, онда мүлікке қарсы қылмыстар деген қылмыстық-құқықтық мәлімет криминологиялық терминдерге ауыстырылуы тиіс еді, ол "мүлікке қарсы қылмыстарды жасаудың себептері мен шарттарын" деп атар еді. Алайда мұндай мәлімет орыс тіліндегі ережелерге жауап бермейді; ол ақылсыз естіледі сонымен қатар ақылсыз қабылданады. Баяндалғанды ескере отырып, " бөтең біреудің мүлкіне қарсы қылмыстар термині меншік объектісі болып табылатыны анық, қоғамға қауіпті қылмыстық қол сұғушылыққа тыйым салудың тарихи қалыптасқан түрлерін белгілеу үшін осылар қажетті және жеткілікті болып отыр. Осы терминмен қылмыстық құқық салаларыңда қолданылуы қылмыстың өзіндік сиатының аты, дұрыс емес деп ойлаймын. Сонымен қатар басқа 2 терминде, " пайда көрі арқасында жасалған қылмыс" және " мүлікке қарсы қылмыс" "криминологиялық" қолдану саласы бар. Алайда алғашқы көзқарастарға сүйенсек, осылардың пішіндері бірөбіріне келетінди болып көрінеді, себебі криминологияда осындай терминдермен мүлікке қарсы қылмыстардың жиынтығын белгілеу қабылдағаны бәріміз білетіңди және тарихи қалыптасқан. Алайда осы терминдердің мәнді болуының егжей-текжейлі зерттеуі, олар тепе-тең еместігін көрсетуге мүмкіндік береді. Тіпті, олардың әрқайсысы дербес түсініктемені мұқтаж етеді.
"Өз пайдасы үшің жасайтың қылмыстарды" терминің қарастыра отыратың болсақ, ол орыс тілі ережелерінің талаптарына сәйкес және криминологиялық терминді құру логикасы көзқарасы бойынша дұрыс құрастырылған; сонымен бірге ғылымда және әдетте дағдыланған бұрыннан орныққанын мойындамауға болмайды. Криминологиялық әдебиетті зерттеу барысыңда, "пайдакүнемдік қылмыс" терминімен криминологтар өз жұмыстарының көбіне меншікке қарсы
қылмыстар жиынтығын айтқанын көрсетеді. Криминология бойынша кітаптардың басым бөлігінде, мүлікке қарсы қылмыстардың криминологиялық сипаттамасына арналған тарау олда "пайдакүнемдік қылмыс" деп аталады.
Сонымен бірге, бір келкі құбылыстарды белгілеу үшін бірыңғай атауы, оның мағынасың біркелкі түсінуге әкелмейді, ол осы теминнің ішкі күрделігі туралы дәлелдейді. Анықтауды қалыптастырғанда авторлар оны әр-түрлі мағыналармен толтырған болатың. Белгілі ғалым В.Н.Кудрявцев
пайдайкүнемдік қылмыс деп экономика саласына қол сұғатын қылмыстық жазаланатын әрекеттердың жиынтығын және тұлғалардың өтеусіз құқыққа қарсы мүліктік пайда табу үшін саналы ұмтылумен негізделген әрекеттерін түсінген [4,44 б.].
А. И. Долгованың қол жеткізу мақсатында жасалған қылмыстарды пайдакүнемдік қылмыс деп көрсеткең болатың, пайдакүнемдік қылмысы - өмірлік стандарттардың жиынтығы жасалатын қылмыстардың экономикалық себептері бойынша, қанағаттандыру мақсатында "абсолютті" және "салыстырмалы" себептер де қарастырылды коренном мағынада және тар мағынада - корыстная корыстность заңсыз байыту, оның негізінде жасалған қылмыс ретінде, не бұл сөз бар, себептері, мүдделері мен қажеттіліктерін. Оның ішінде Елисеев пайдакүнемдік қылмыстарды тар және шеткі мағынада қарастырады. Ұрлық, тонау, алаяқтық сөз мағынасында пайдакүнемдік қылмыстар құрайды.
Кәмелетке толмағандардың мүліктік қылмыстарының құрылымына біз меншікке қарсы қылмыстарды енгіздік: қорқытып алу (ұрлық, тонау, қарақшылық, алаяқтық), автомобильді немесе өзге де көлік құралын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену (айдап әкету).
Жоғарыда айтылғандар, "мүліктік қылмыс" ұғымы кәмелетке толмағандардың қылмыстық іс-әрекетінің елеулі белгілері ең жоғары деңгейде екенін білдіреді:
біріншіден, бастапқы қол сұғушылықтың бірыңғай объектісі - меншік, экономикалық және заңды Тараптың қатынастарымен көп қырлы құбылыс.,
екіншіден, қылмыстың бірыңғай мәні-жеке-жеке-белгілі бір затқа, ақшаға, меншік нысанындағы бөтен мүлікке қатысты,
үшіншіден, қылмыстың бірыңғай салдары(нәтижесі) - бөтен мүлікті тартып алған мүліктік залал, ол кінәлі меншік иесінен мүлік алып, өз пайдасына аударудан көрінеді деп айтуға мүмкіндік береді.
Баяндалғанды ескере отырып, қол сұғушылықтың мәні мен объектісі-бұл қылмыс жасаған кезде кәмелетке толмаған қылмыскердің негізгі қозғалтқышының Күшін көруге мүмкіндік береді, дегенмен, қарастырылып отырған құбылыстың объективтілігін көрсететін критерийге дау айту қиын ("пайдакүнемдік"субъективті санатының өзгеруі).
Кәмелетке толмағандардың мүлікке қарсы қылмыстары жалпы қылмыстардың 1 бөлігі сонымен қатар жалпы қылмыспен бірдей сипатта болады екен. Сондай-ақ, оның негізгі өзіне тән көрсеткіштері бар: жағдайы, құрылымы, динамикасы. Кәмелетке толмағандардың мүлікке қарсы
қылмыстары деп оның барлық сандық-сапалық жиынтығын жоғарғы мағынада, тар мағынада - белгілі бір орында және белгілі бір уақытта тіркелген мүлікке қарсы қылмыстарды білу керек. Біз шың мәнінде, 2005-2015 жж.осындай тар мағынада кәмелетке толмағандардың мүлікке қарсы қылмыстарының жай- күйіне кішігірім қарап шықтық, сонымен қатар оның жай-күйің абсолютті ғана емес, сонымен қатар қылмыс коэффициентінде, салыстырмалы түрде қарастырылды. Елеулі, абсолюттік мәнде көрсетілген қылмыс жағдайының көрсеткіші қылмыстың көлемі деп аталады. Коэффициентпен көрсетілген қылмыс жағдайының көрсеткіші қылмыс деңгейі деп аталады. Кәмелетке толмағандардың мүліктік қылмыстарының деңгейі осы аумақта тұратын 1417 кәмелетке толмағандар, белгілі бір кезеңде 100 мың тұрғынға шығады, кәмелетке толмағандардан үлкен жастағы адамдар жасаған тіркелген мүлікке қарсы қылмыстар санымен есептеледі. Бұл есеп кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстық белсенділігін көрсетеді, атап айтатың болсақ, қылмыстық тәртіптің қаншалықты қарқынды жүргізіліп жатқаның көрсетеді. Кәмелетке толмағандардың мүліктік қылмыстары ұғымының тағы бір маңызды элементі оның ішкі құрылымы болып табылады. Бұл құрылым кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстардың жалпы санындағы тіркелген мүлікке қарсы қылмыстардың жекеленген түрлерінің үлес салмағы мен үлесің, сонымен қатар жекелеген түрлер ретіндегі барлық мүлікке қарсы қылмыстарда көрсетеді. Құрылым көрсеткіштері кәмелетке толмағандардың мүлікке қарсы қылмыстарының қоғамдық қауіптілігінің сандық және сапалық сипаттамасын береді.
Кәмелетке толмағандар жасаған қылмы стардың әлеуметтік-құқықтық ерекшеліктері
Кәмелетке толмағандар мен байланысты қылмыстар мемлекеттің өзекті мәселесі болып табылады, өйткені қоғамда болып жатқан барлық әлеуметтік процестер мен өзгерістердің нәтижелерін көрсетеді. Бұл, ең алдымен, қазіргі жағдайда өсіп келе жатқан ұрпақтың әлеуметтік-құқықтық проблемасы мен әлеуметтік-моральдық қалпына келтірілуі аса өткір тұр. Жоғарыда айтылғандай, кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыс қоғам мүддесі үшін ең маңызды құбылыс болып табылады. Заңды бұзған әрбір жасөспірім болашақ дамудың минуты болып табылады[1,23 б.]. Біз А. Н. Лидің пікірімен келісеміз, кәмелетке толмағандардың арасындағы құқыққа қайшы әрекеттердің құрылымы үлкендердің заңға қайшы әрекеттерінен айтарлықтай өзгерістері бар, себебі олардың жас ерекшеліктеріне байланысты кәмелетке толмағандардың араларындағы көптеген құқыққа қайшы әрекеттердің жоқтығын байқауға болады. Кәмелетке толмағандар көптеген қылмыстардың субъектілері бола алмайды. Сондықтан А.Н.Ли кәмелетке толмағандардың ортасыңдағы құқық бұзушылықтардың үлесі кәмелетке толмаған қылмыс
түрлеріне қатысты белгіленуі тиіс [1,12 б.]. Сонымен бірге, кәмелетке толмағандар кезінде тек ересектерге тән қылмыстық іс-әрекет түрлерін белсенді игеретінін атап өткен жөн: барымта, бөтең біреудің мүлкін заңсыз иелену, қорқытып (қару мен) алу, қару-жарақ пен уытқұмарлықтың саудасың, ұстау және пимпинг, компьютерлік қылмыстар [2, 285 б.].
Алайда, кәмелетке толмағандардың қылмыстарынның көпшілігі ішкі істер органдарында есепте тұрмайтынын ұмытпау керек. И.В.Щепалин айтып кеткендей, кешіктіру кәмелетке толмағандардың құқыққа қайшы әрекеттерінің өзіндік ерекшелігі болып бар екен, соның себебінен кәмелетке толмағандардың нақты қылмыстарын тіркелгенге қарағанда 3-4 есе жоғары. Бұл кешіктіру түрі келесі факторларға байланысты келеді:
а) қылмыстың едәуір бөлігін кәмелетке толмағандар өз ортасынабайланысты жасайды, олардың қарым-қатынасы көбінесе ата- аналардың, мұғалімдердің және құқық қорғау органдары қызметкерлерінің қылмыстар туралы хабарламаларын жоққа шығарады;
б) кәмелетке толмағандардың жасаған көп қылмыстарың, әсіресе өтпелі жасқа өту түрінде, басқа да жас шамасына қосыла заңды қорғау органдарына әрқашаң жүгінбейді [3,35 б.].
14 пен 18 жас аралығындағы жас өспірімдер арасындағы қылмыс, біріншіден ұйымдасқан қылмыс болып табылатының білеміз. Осымен байланысты, сот тәжірибесін талдау барысыңда қылмыстық істердің 58% - ын кәмелетке толмағандардың қылмыстық топтары арасындағы едәуір бөлігі немесе 21% - ы ересек адамдар тобына жататыны анықталды, негізінен, 14% - ы жақын арада жеткен адамдар, таныс бірлескен зерттеулер, ауладағы немесе көшедегі көршілер.
Криминологиялық зерттеулер нәтижесінде алынған деректер әрбір үшіншісі тонау болып отыр, ал әрбір бесіншісі ұрлық жоспарланудың рөлдерін бөлумен алдын ала келісе отырып жасалғанын көрсетеді. Қылмысқа дайындық қылмыс жасаудың ең қолайлы тәсілін таңдауды талап етеді. Алайда, ұрлық 38%
- ы қылмыс орнында табылған арнайы техникалық құралдарсыз пәтер есігінің құлпын бұзу, терезелерді бұзу немесе автомобильдің сынған шынысын бұзу арқылы жасалады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық топтарын құру барысыңда тұрғылықты жері бойынша 44% - ты, бірлескен оқу орнында 26% - ты, бұрын таныс емес немесе бейтаныс адамдармен 25% - ты құрады. Топта аға-інілері мен апа-қарындастарымен яғни туысқандарының жасалған қылмыстардың барлық көрсеткіш пайызы 5% - ке жуық.12% жағдайда кәмелетке толмағандардың қылмыстық топтары, біздің зерттеуіміз бойынша, қалғандары үшін қылмысты бірнеше рет жасаудың оқшауланған жағдайлары болып табылады. Қыздар арасыңдағы ұрлықтың салмағы (26%), алаяқтық (26%), тонау (20%) осыңдай қылмыстар жасайды. Жас аралықтарына байланысты кәмелетке толмағандарды келесі топтарға осылай бөліп көрсетсек болады: 14-15 жас аралығы, 16-17 жас аралығындағы деп бөліп көрсетуге болады. Бұл анықтама кәмелетке толмағандардың саныны керісінше 17 мен 82 пайызды құрайды. Бұл
пайыздық арақатынас жоғарғы жастағы топтардағы қылмыстық іс-әрекет үлесі шамамен бес есеге жоғары екенін көрсетті. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық топтарына 11-13 жастағы жас өспірімдер аралығындағы кәмелетке толмағандарға қатысты.
Тонау және тонау жағдайларының 6% - ында пышақ, тапанша (негізінен мылтық) қолданылады. Осы қылмыс түрінің негізгі үлесі дене күшін қолданып немесе оны қолдану қатерін төндіріп жасалады. Қылмыстың пайда болуын талдау көбінесе қылмыстың пайда болуын куәландырады сыртағы қылмыстар (51пайыз), пәтер, үй ішіндегі қылмыстар (12пайызың), есік алды, кіреберісте (6пайыз), оқу орындары немесе басқада оқу орындарыңдағы аумағы (5пайыз), дүкен (5пайыз), серуендейтің жерлер, алаңдар ( 4%). Жаңа айтып кеткен мағұлматтардан қылмыстың түрлерің бөлу қылмыстық әрекеттің сипатына сәйкес келетінің көріге болады. Қылмыстардың негізгі рөлі тонау болып табылатындықтан, ұрлықтар тиісінше көшелер мен пәтерлер, қонақ үй қылмыс жасауға ең жақсы орны болып отыр.
Кәмелетке толмағандарың күндіз жасаған қылмыстарың бөлу кезінде бүкіл қылмыстардың негізгі бөлігі күндізгі мезгілде жасалады (жобамен сағат 13[00] - ден 18[00] - ге дейінгі уақыт аралығы)-35% құрайды, ал кешкі қылмыстар- 33%, 11[00] ден асқаң уақыттаң-24% құрайды, азаңғы уақытта-8% осындай қылмыстардың жасалғаны анықталды. Зерттеулерге сүйенетің болсақ, ұрлықтардың көпшілігі (38%) күндізгі және кешкі уақытта жасалған болатың, 21[00]ден асқан уақыт аралығындағы қылмыстары -35% құрайды. Кәмелетке толмағандар қылмысты көбінесе таң ертенгі уақытта (39%) және кешке (37%), таңертең-8% тонау жасалыңды деп айтып көрсетті; 38% ал тонау күндізгі уақытта, 28% -кешкі мезгілде жасалыңды. Бұл кәмелетке толмағандардың тәрбиесіне деген бақылаудың болмауы, әсіресе күндізгі мезгілде, бірақ ортаңғы оқу орындарыңдағы студенттердің бос кезінде болады деп ойлаймыз. Сыртта немесе компьютерлік клубтарда жасөспірімдердің сабақ өткізбеуі және мақсатсыз өткізбеуі оларға қарсы қылмыстардың өсуіне ықпал етеді.
Д.Зиядованың айтып кеткенди, " жасөспірімдер қылмыс жасаған кезде басшылыққа алатын уәждерді зерттеу олардың көпшілігі өздерінің жас ерекшеліктерін немесе топтық мүдделерін қанағаттандыру үшін қаражат алу ниетімен байланысты екенін көрсетеді. ... Жасөспірімдердің қылмыстық іс- әрекеттері себептерінің ерекшеліктері мынадай: қасақана жасалған 34-тен астам қылмыс: қылмыс жасау ниеті қазіргі жағдайдың әсерінен кенеттен пайда болды. Бұдан басқа, агрессивтілік, ренжітушілік, тітіркенгіштік, қызғаныш жасөспірімдердің тұрғылықты жері бойынша, сондай-ақ білім беру ортасында көрінетін белгілерге ие бола бастады. Зерттеулер көрсеткендей, жасөспірімдер ұрлық жасаған кезде, әрбір үшінші жағдайда өзімшілдік ниеттері басым. Қалған бөлігінде-бұл топтық тәуелділік немесе жас гипертрофиясы ұштастыра отырып ынтымақтастыққа деген уәждеме, растаудың өзі " [4,35 б.].
М. С. Нәрікбаев, қылмыс жасауға итермелеудің сипатына байланысты кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың келесі түрлерін ажыратады:
қылмыс жасау адасудан, скучкадан;
олардың арасында беделін сақтау үшін құрдастарының ықпалымен жасалған қылмыстар;
ересек тәлімгерлердің ықпалымен қылмыс жасаған;
қажетсіз қылмыс жасағандар;
Кәмелетке толмағандар, олардың психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты, көбінесе бұрын сотталған, жазасын өтеген немесе бұрын қылмыстық жауапкершілікке тартылған адамдардың ықпалында болады. Атап айтқанда, біздің зерттеуіміз бойынша кәмелетке толмағандардың осындай қылмыстардың үлесі адамдар тобын жасалған қылмыстар 5% - ты құрайды. Жоғарғы жастағы топтар жасаған қылмыстар бойынша зерттелген қылмыстық істердің жалпы санынан тек екі қылмыстық іс Елімізідің Қылмыстық кодексінің 131-бабы бойынша қозғалған. ересектердің шабуылынан қорғау кезінде қылмыс жасаған [5,296 б.]. Кәмелетке толмағандардың жалпы санының 4% - ы бұрын сотталған, оның 2% - ы осыған ұқсас қылмыстар үшін. Кезінде кәмелетке толмағандардың 3% қылмыстық жауапкершілікке тартылды, бірақ қылмыстық іс түрлі себептермен тоқтатылды: рақымшылық актісі нәтижесінде тараптардың татуласуына байланысты. Кәмелетке толмағандармен бірге топта қылмыс жасаған ересек адамдардың 3% - ы бұрын сотталған болып табылады(барлық жағдайларда олар қылмысты ұйымдастырушылар болып табылады).
Жоғарыда атап өтілгендей, кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықпен күрестің тиімділігі көп жағдайда байланысты қоғамға қарсы құбылыстарды терең және жан-жақты зерттеуге байланысты. Олардың ішінде, бірінші кезекте жасөспірімнің маскүнемдігі [6,28 б.].
Кәмелетке толмаған жасөспірімдердің көпшілігі қылмыс күтпеген жерден емес, кенеттен жасалады деп санайды. Олар тіпті қылмыстық жауапкершілікке тартылғанға дейін амбициялық әрекеттер мен жазаланатын құқық бұзушылықтар жасаған, ал кейбіреулері өздерінің "есебіне"түскен. Осылайша, көптеген кәмелетке толмағандар үшін қылмыс жасағанға дейін жеке адамды қысқартудың шағын немесе қысқа мерзімді процесі болды, бұл оның моральдық құндылықтары мен әлеуметтік мінез-құлықтың жалпы реттеуіші ретінде әлеуметтік моральдық-құқықтық нормаларды игермеуіне әкелді. Әлеуметтік немқұрайлылықтың бірінші сатысында кәмелетке толмаған адам сөздің тура мағынасында құқық бұзушы емес.7,68 б.]. Қазіргі уақытта ғылым педагогикалық ұқыпсыздық-бұл құқық бұзушылықтарға жол деп санайды. Қылмыс-бұл ұзаққа созылған әлеуметтік үдерістің табиғи салдары жеке тұлғаның жеке бұлыуың ескеріп, және соны еңсеру қажет [8,63 б.].
"Белгілі бір жас аралығындағы білім деңгейі жоқ, тұлғалық қасиеттері мен қасиеттерін артыруда кемшіліктері бар, басқа адамдармен қарым- қатынастарында кемшіліктері немесе ауытқулары бар, педагогикалық тұрғыдан назардан сырт қалып отыр. Кейде, өмірлік білімі дұрыс емес , дұрыс емес әлеуметтік-этикалық білімі бар, жаман әдеттерімен қажеттіліктері бар жасөспірімдер тиісті тәрбиені бермеді, олардың өсіп келе жатқан ортасының ықпалымен, әлеуметтік назарсыз қалады " [9,15 б.].
Орта мектептердегі сауалнамалар көрсеткендей, "қиын" оқушылардың 90%-ы дөрекі, ұқыпсыз, 32% - ы мектеп мүлкімен зақымданған, 60% - ы мектептен кеткен, 72% -ы үй тапсырмасын орындамаған, 35% -ы үйден қашып кеткен, 50% -ы жүйелі түрде ысталған [10,73 б.].
Қылмыстың 14% - ын кәмелетке толмағандар ішімдік ішкеннен кейін жасаған. Сондай ақ айтып кететің жайыт бар, жеті балаға кәмелетке толмағандарға ішімдікке салыңғаның айтып кеткен. Уытқұмарлыққа тәуелділік диагнозымен алты жасөспірімдер тіркелген (еліміздің Қылмыстық кодексінің 259-бабында айтылғандай жауапкершілікке тартылған жасөспірімдерді есептемегенде), ал тоғыз қылмыс жасаған кәмелетке толмағандар (кәмелетке толмағандардың жалпы санының 10% - ы) уытқұмарлықтаң зардап шекті. Кәмелетке толмағандарды дұрыс тәрбиелеу, ең алдымен, оларды дұрыстау үшін қолайсыз жағдайлар қалыптасады.
Жапондық криминолог К.Уеда атап кеткендей, кәмелетке толмағандардың арасындағы қылмыстар көп несе отбасында кездеседі, онда балалар өз құрылғыларында қалады немесе ата-аналар оларды тәрбиелеу мәселелерінде келісім бермейді [11, 214 б.].
В. Д. Ермаковтың көзқарасы бойынша, кәмелетке толмағандардың арасында ата-анасының (олардың біреуінің) болмауы қылмыс жасағандардан 1,5-4 есе жиі, кәмелетке толмағандардың әрбір екінші немесе үшінші қылмыскері жартылай толық отбасы жағдайында қалыптасады. Автор сонымен қатар дисфункционалды отбасы түрлері бойынша жіктеуді жүргізді. Олардың үшеуі бар, олар толық емес және толық емес отбасылар арасында кең таралған. Кәмелетке толмағандардың, олардың ата-аналарының:
балаларды тәрбиелегісі келмейді (аз қамтылған отбасылар, 1 түрі);
жұмысқа, ауруына, белгілі бір уақыт аралығында еңбекке қабілетсіздігіне сонымен қатар басқа да кезендерге байланысты келеді (бұл 2- ші түрі);
дұрыс білім тәрбиесің бермеу, педагогикалық және мәдени деңгейлерге байланысты (3 түрі) [12,7 б.].
Кәмелетке толмағандар, олардың психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты, көбінесе бұрын сотталған, жазасын өтеген немесе бұрын қылмыстық жауапкершілікке тартылған адамдардың ықпалында болады. Атап айтқанда, біздің зерттеуіміз бойынша кәмелетке толмағандардың осындай қылмыстарының үлесі адамдар тобында жасалған 5% - ты құрады. Ересек топтар жасаған қылмыстар бойынша зерттелген қылмыстық істердің жалпы санынан тек екі қылмыстық іс Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 131-бабы бойынша қозғалған.
UKPSISU статистикалық деректерін талдау кезінде 2009 жылы Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 131, 132-баптарында көрсетілгендей, 2009 жылы елімізде 85 қылмыс тіркелген-2010 жылдың бірінші жартыжылдығында.
Сонымен қатар, деректерге сәйкес, 2009 жылы бір топ адам кәмелетке толмағандармен бірге 2751 қылмыс жасаған. Оның ішінде: бейіт-896, бейіт-121,
кісі өлтіру - 77, тонау-190, тонау - 516, зорлау - 48, бұзақылық - 496, ұрлық - 1145, алаяқтық - 25, қорқытып алу-34, есірткі саудасымен байланысты қылмыстар. құралдар немесе психотроптық заттар (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 259-265-баптары) 12, Көлік құралдарын ұрлау.
Аталған статистика құқық қорғау органдарының кәмелетке толмағандардың қылмыстарына және қоғамға қарсы басқа да іс-қимылдарға қатысы бар адамдарды анықтау және қылмыстық жауапкершілікке тарту бойынша тиімділігінің төмендігін көрсетеді.
1.3. Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жеке тұлғалық ерекшеліктері Кәмелетке толмағандардың жеке қасие ттерін көрсетудің мақсаты
қылмыскерлерден айыратын, олардың құрдастарының құқықтарын бұзбайтын
белгілерді көрсету болып табылады. Криминологияда кәмелетке толмағандардың ерекшеліктері бірнеше үлкен топтарға бөлінетіні белгілі: жалпы жас ерекшеліктері, әлеуметтік - демографиялық ерекшеліктері, адамгершілік психологиялық ерекшеліктері. Біз кәмелетке толмаған қылмыскерлердің ерекшеліктерін көрсету үшін осы жүйеге сүйенеміз. Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жеке басын қарастырмас бұрын, біз ең алдымен, кәмелетке толмағандардың жалпы жастығын атап өтуге тиіспіз. Кәмелетке толмаған қылмыскердің моральдық бейнесінің ерекшеліктерінің бірі кәмелетке толмағандардың адамгершілік түсінігі қалыптаспауы болып табылады. Кәмелетке толмағандар адалдық пен ақиқат сияқты қасиеттерді жоғары бағалайды. Жас балалар үшін - бұл бөтен мүлікке құрметпен қарау, еңбекке адал қарау, кәмелетке толмағандар үшін адал болу-бұл адалдықты бөлу "Досыңды сатпаңыз, "адал ұрлау, ұрлау". Сондай-ақ, кәмелетке толмаған жасөспірімдерге мазасыздық, стресстер, басқалардың ықпалына тез түсу, өмірлік тәжірибенің жеткіліксіздігі, қоршаған орта тұрғысынан қозғалыстардың ұштасуы тән екендігі белгілі.
Алайда осы аталған құбылыстарға тек заңға қайшы келетің іс-әрекеттерің көрсетпей, қоғамға пайдалы, дұрыс іс-әрекеттерден де көрінуі мүмкін. Сонда да көрсетілген қасиеттер кәмлетке толмағандардың бәріне бірдей келе бермиді, қылмыстардың салыстырмалы түрде төмендеуіне әкеледі. Сол себептен кәмелетке толмағандардың жас ерекшелігінің өзін криминогенді деп қарауға болмайды. Бұл бағытта кәмелетке толмағанның жеке басының құндылықтар жүйесі, жасөспірімдердің қоғамдағы тәжірибесі, сондай-ақ отбасында және қоршаған ортада тәрбиесі үлкен маңызға ие. Жасөспірім қоршаған ортаның әсеріне еліктейді,өйткені оның ішкі әлемі әлі қол жеткізілмеген және түпкілікті бекітілген. Сондықтан сапа деректерін білу және пайдалану, сондай-ақ кәмелетке толмағандардың қылмыстылығын ескерту маңызды. Жасөспірімдік жаста жасөспірім жоғалуы және қайта күшейтілуі мүмкін, ал жасөспірімдік жаста адамды тәрбиелеу ересектерден гөрі оңай, сондықтан тәрбие кәмелетке
толмағандарды қылмыстан ескертудің жалғыз қаруы болып табылуы мүмкін. Кәмелетке толмағандардың әлеуметтік-демографиялық ерекшелігін көрсету қоғамдағы жасөспірімдердің әлеуметтік орнын, санын және басқа да жеке деректерін көрсете отырып, кәмелетке толмағандардың темекі сонымен қатар адам ағзасына зиян келтіреттің заттарды қолданбауын кадағалау тиіс.
Қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың арасында жасы үлкен, яғни
16 мен 17 жас аралығындағы кәмелетке толмаған жасөспірімдер басым делінген. Г.С. Мауленов өз ңбегінде айтқандайй 16 және 17 жас аралығындағы балалардың қылмыс жасағаны кәмелетке толмағандардың жалпы санының 72,1%-ын, ал 14-15 жас аралығындағы балалар жалпы санының 27,7% - ын құрайтынын көрсетті. Он алты-он жеті жастағы жасөспірімдер қылмысының басым болуы олардың өзін-өзі танытудағы белсенділігі, қандай да бір ұқсауға ұмтылуы, іс-әрекеттерді қайталауға ұмтылуы, өз әрекеттерін жеткіліксіз бағаламауы және даулы жағдайда дұрыс шешім табуға қабілетсіздігі түсіндіріледі. Осы ерекшеліктердің күштерімен он алты жастан асқан жасөспірімдер қоршаған ортаның жағымсыз әсерін сезінеді және қылмыстарға әкеледі. Бірақ соңғы жылдары кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жасару үрдісі алаңдаушылық туғызады. 14 жастан 15 жасқа дейінгі қылмыс жасаған жас балалардың саны соңғы үш жылда 50% - ға артты, бұл республикамыздың барлық мекеңдерінде байқалады. Сонымен бірге 16 жастан 17 жасқа дейінгі жас балалардың қылмыс үлесінің салмағы азайды [22].
Қылмыстық іс материалдарын зерттеумен кәмелетке толмағандардың қылмыстылықтың 68,5% - ы қалалық жерлерде, 31,5% - ы ауылдық жерлерде;56% - ы толық отбасында, 44% - ы жартылай толық ортада тұратыны анықталды. Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің білім деңгейі келесідей: 9 және де 11 сынып оқушылардың білімі-36,5%; ал 7 мен 8 сыныптағы оқушылардың білімі-36,5%; КТМ оқушылары-14%; еш быр жерде оқымаған және жұмысыз балалар саны-13% құрайды.[9.11 б.].
Тәжірибеде көрсетілгендей, оқушылардың қылмыстылығы соңғы 5- жылда 27,2% - ға артып отыр, сонымен бірге кәсіптік-техникаға жақың оқу орындарының оқушыларының арасындағы қылмыстың 38,5% - ке өсті. Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің арасындағы соңғы жылдары қыз балалар да кездесіп отыр. Дегенмен қылмыскер арасында қылмыскер қыз балалардың артыратың үлес салмағы 2-3% - ды құрап отыр. Қылмыскер-қыз балалардың жеке басының ерекшеліктері бар. Қылмыскердің жасөспірімдерімен салыстырғанда олар әдетте тұйық, өзімшіл жақтары, жалған пікірге жақын, сондай-ақ тапқырлығымен ерекшеленеді. Адамгершілік-психологиялық ерекшеліктері. Қылмыс жасаған кәмелетке толмағандар әдетте оқу үлгерімінің төмендігі, білім алуға мүдделіліктің жоқтығы, оларға деген жауапкершіліктің жоқтығы сипатталады. Еңбекте, қоғамдық өмірде, мұндай жасөспірімдерде белгілі бір табыстарға қол жеткізуге ұмтылу, әдетте, талаптар мен қажеттіліктерге жақсы уақытта қол жеткізуге ұмтылумен ұштасқан. Әдемі киім кию, асыл заттарға құмарлық, яғни бұл ортада бағаланатын заттарға қызығушылық танытады. Бұған профессор Ө.Жекебаевтың еңбектері дәлел.
Жәнеде осы ғалымның зерттеулері бойынша бас бостандығынан айыруға сотталған кәмелетке толмаған қылмыскерлердің 75% - ы бөтең біреудің мүлкіне қарсы қылмыс жасаған. Кәмелеткке толмаған қылмыскерлердің 39% - ы ұрланған жеке меншік спирттік ішімдіктердің және басқа қалалардың 6% - ын пайдалану үшін пайдаланғысы келетінің хабарлайды.
Қылмыс жасауға себеп ретінде олар жеңілдігін, жасалған түсінбеушілікті (21%), алкогольді сусындардың әсерін (21%), серіктестік өмірге ұмтылуды (13%), материалдық қиындықтарды (18%), ересектердің достарымен кері әсерін (6%) көрсетті. Қоғамда, керісінше, оң бағаланған тұлғаға қарағанда, керісінше, кәмелетке толмаған қылмыскерлердің дамуы орын алады, яғни мақсатсыз, бос уақыт өткізу ниеті пайда болады. Олар, өз кезегінде, қоғамдық жағымсыз қажеттіліктерді жасайды. Қажеттіліктерді дұрыс түсіну оларды қанағаттандырудың теріс жолдарын іздеуге әкелуі мүмкін. Теріс қажеттіліктерді қанағаттандыруға құмарлық қылмыс жасаған жасөспірімдердің 23 арасында байқалды. Достық, ар-ождан, ұят, қайсарлық ұғымы мұндай жасөспірімдермен топтық қажеттіліктер тұрғысынан бағаланады. Ол өзін қоғамдағы оң жағынан, жалпы адамгершілік жағынан көрсетуге тырысады. Сонымен қатар, жасалған қылмысты қоршаған әлем тарапынан дұрыс бағалау, түсіну бекітіледі, қылмысқа ұялады және жауапкершілікке тарту мүмкіндігіне немқұрайлы қарайды. Соңғы жылдары ғалымдар кәмелетке толмағандар арасындағы психикалық ауытқулар осы жастағы жасөспірімдермен салыстырғанда бірнеше рет кездеседі. Құқықты бұзатын жасөспірімдер арасында жүйке жүйесінің жоғары қаупі бар тұрақты психикалық ауруларға қарағанда көбірек аурулар бар. Көптеген аурулар жасөспірімнің нашар тұрмыстық жағдайларымен және тәрбие қателіктерімен түсіндіріледі. Криминологиялық және медициналық зерттеулердің деректері бойынша психикалық аурулар кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына бейімділігін көрсетпейтін тұлғаның әлеуметтік-психологиялық өзгеруінің негізі болып табылады. Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің құқықтық санасы өздерінің сенімсіз құрдастарымен салыстырғанда өте төмен. Олардың заңға, құқықтық тәртіпке қатысты айырмашылығы өте үлкен. Заңды бұзған жасөспірімдер арасында қоғамда кеңінен таралған және бұл үшін жауапкершілікке тарту мүмкіндігін Ақтау кең таралған. Жасөспірімдердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 8
1Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына қылмыстық-құқықтық сипаттамасы 11
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына қылмыстық-құқықтық талдау 11
Кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстардың әлеуметтік-құқықтық ерекшеліктері 16
Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жеке тұлғалық ерекшеліктері 21
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының криминологиялық аспектілері 29
Кәмелетке толмаған қылмыскердің жеке басының криминологиялық мінездемесі 29
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылының себептері және олармен күресу шаралары. 35
Әлеуметтік ортаның жасөспірімдерге әсер ететің криминогендік факторлары. 39
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығын алдын алу шаралары. 43
Отбасы-кәмелетке толмағандардың қылмыстылығын алдын алудың маңызды субектісі ретінде 43
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының жағдайы мен кезеңдері 50
Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың себептері мен шарттары. 53
Қорытынды 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: әр қоғамның өз идеологиясы бар екенін ескере отырып, біз әлі күнге дейін жаңа оқу-тәрбие бағытына қол жеткізе алмаймыз. Бұны жастар қызметімен айналысатын мамандар жоққа шығару мүмкін емес.
Жылсайын бұзылып бара жатқан жасөспірімдер арасындағы тәрбие жұмыстарын осы ғасырымызға сай жүйеге үйрету мақсатында жүргізіліп жүрген кездесулерде он нятиже бермей жатып, жай сойлесу деңгейінен аспай қалатындығының астарында айналып өтуге болмайтын осындай рас мәселелер бар сияқты. Соңғы уақытта қоғамда қылмыстың азайғаны байқалады, ал кейде қоғамның әл-ауқаты деңгейіндегі жағдайға байланысты олардың өсуі артады. Бүгін және ертең егеменді, өркениетті ел-бұл ең жақсысы. Қазіргі уақытта Қазақстанда бірде-бір ұйым жоқ. Ел өміріндегі қандай кезеңді, балалардың тағдырын, егер кіиді бейтарап болса, олар ешқандай жағдайда да қоғамдастық емес, атаулы қозғаудан өзекті мәселелерді өтпеген деп ой қалдырмай, көзімізге жібереміз. Жалпылай алғанда елімізде кәмелетке толмаған балалардың өмірлеріне жағдайлары жасалып жатыр. Дегенмен, бұл жас балалар алаңдаушылық жағдайында өз көріністерін табуы мүмкін. Осы мәселенің айналып бара жатқан жаңалықтардың түйінің шешу осы күнге дейін біраз уақыт аралығын алуы мүмкін.
Кәмелетке толмағандардың араларындағы қылмысқа түбегейлі өзгерту қолдан келмиді. Сонда да мұндай әрекеттердің алдын ала тежеу жүйесіндегі өсіп келе жатқан балалардың қылмыстардың төмендеуіне қол жеткізер еді. Еліміздегі қылмыстық көдекісінің жалпы 16 жастан асқан баларға жаза тағайындалуы туралы жазылған және 14 жастан бастап қасақана жасалған ауыр қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылықтылыққа тартылуы мүмкін. Қазіргі таңда өсіп келе жатқан ұрпақты салауатты мінез-құлыққа және адамгершілік көзқарастарға ие, жалпыадамзаттық құндылықтар рухында тәрбиелеу мемлекеттік маңызы бар маңызды әрі шұғыл міндет болып табылады. Біздің қоғамның одан ары қарай дамуына байланысты балалар мен жасөспірімдерді дұрыс жолға салу және басқа адамды қалыптастыру денгейлері ерекше маңызға ие.
Мұндай күрделі және қиын өтпелі кезеңде жастар біздің халқымыздың материалдық құндылықтарын және республикамыздың қуатын тез көтеру үшін нарықтық экономиканың іскерліктерін, әдістері мен принциптерін меңгеруге және ие болуға тиіс. Өсіп келе жатқан жастарды дұрыс жолға салудың маңыздылығы ерекше орын алып отыр, Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев "егер біз құқық пен адамгершілік идеясы бар дұрыс қоғам құрғымыз келсе, онда барлық адам мектеп жасындағы қарапайым негіздерді меңгеруі тиіс", - деп атап өтті. Бірақ өскелең ұрпақты тәрбиелеуде
елеулі кемшіліктер бар. Олар қамтамасыз ету және қорқыныш және де республикамызда өсіп келе жатқан ұрпақтың қылмыстарға баруы.
Маскүнемдік, нашақорлық, жезөкшелікпен өсіп келе жатқан ұрпақтың денсаулығын сақтау және нығайту сияқты жағымсыз әлеуметтік құбылыстарға қарсы күрессе қандай да бір дұрыс қоғамғаның ерекше қамқорлығына ие болады.
Егеменді тәуелсіз мемлекет деп жариялаған кезден бастап 29 жыл болды. Осы жылдар ішінде біздің еліміз әлемдік ауқымда беделді орынға ие болып, көптеген табыстарға қол жеткізді. Іс-шараға Жоғарғы Сот судьялары, ҚР Судьялар одағы Орталық кеңесінің мүшелері, Жоғарғы Сот жанындағы Соттардың қызметін қамтамасыз ету департаменті қызметкерлері, сондай-ақ отставкадағы судьялар мен сот жүйесінің ардагерлері қатысты. сәйкес 1995 жылғы 30 тамызда бүкіл халықтық референдуммен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясыңда айтып кеткендей өзін адамның бостаңдығы туралы; бірақ, өкінішке орай, біз арасында бейбітшілік пен келісімде өмір сүретінімізді, сондай-ақ бейбітшілік пен келісімде өмір сүретінімізді, бейбітшілік пен келісімде өмір сүретінімізді білмейтіндер де бар[1,2 б.].
Бірақ " бұл бостандықпен тәуелсіздікті, оның табандылығын жеңу үшін жеткіліксізіз қорғау, нығайту және ұрпақтарына қалдыру керек". Егемендікті қорғау және нығайту ең алдымен мемлекеттің оның ішкі тыныс алуынан басталады. Қазіргі жағдай да, оның ішінде қылмыстың таралу деңгейі адам құқықтары мен бостандықтары әрдайым тиісті дәрежеде қорғалмайды. Кәмелетке толмағандардың түрлі қылмыстары олардың күнделікті қылмысында көрініс табады. Қылмыстың 78,2%-ы мүліктік қылмыс жасағанын, 49,4% - ы жеке мүлікті ұрлауға, 17% - ы-мемлекет пен қоғамның мүлкін тонауға және ұрлауға, 11,2% - ы тонау мен тонауға бағытталғанын көрсетті.
Нарықтық қатынастарға аусу барысында жоғарыда айтылған көрсеткіштер заңдылық қағидасымен құқықтық тәртіпті нығайту және қылмыспен, соның ішінде кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыспен күресті артыру үшін шешуші негізге ие[2,2 б.]. Осымен байланысты 2007 жылы тұнғыш Президент Н.Ә.Назарбаевтың қатысуымен өткен жиналыста құқық қорғау органдарының жоғары отырған басшылары мен бірге республикадағы облыс әкімдерінің әрбір екінші қылмысты кәмелетке толмаған балалар тобы жасайды жәнеде үшінші қылмыс үлкендердің ықпалымен жүзеге асырылды.
Тақырыптың зерттелген дәрежесі. Диплом жұмысын жазу барысында мен Қазақстандағы ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып жаздым Е. О. Алаухановтың, К. А. Бегалиевтің, КАВайсберг, Р. С. Жекебаевтың, С. Х. Жадбаевтың, Е. Х. Қайыржанов пен М. С. Нәрікбаевтың және басқа да көрнекті ғалымдардың еңбектеріне ерекше көңіл бөлінді. 1920-1940 жылдары ресей ғалымдары С. В. Бахрушиннің, В. И. Куфаевтың, П. И. Люблинскийдің құнды ғылыми еңбектерімен қатар, қазіргі уақытта С. С. Алексеевтің, Е. В.
Болдьфевтің, И. И. Карпец, Г. М. Миньковскийдің, А. Д. Сахаровтың және т. б. еңбектерге сүйене отырып жаздым.
Менің дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты кәмелетке толмағандардың жалғыз өзі немесе қылмыстық топпен жасаған қылмыстарына криминологиялық сипаттама беру болып табылады. Кәмелетке толмағандарды қылмысқа қарсы күрес жағдайыңда оның тиімділігімен өзектілігінде. Кәмелетке толмағандарды ерте бастан анықтаудан және қылмыстылықтың алдын алу шараларын қабылдаудан, "ауыр" балалар мен үйі жоқ жас балалардың проблемаларына ерекше назар аударылды.
Осылайша, дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесі міндеттерді шешу жолдары қарастырылды::
Кәмелетке толмағандардың топтық қыл мысы үшін қылмыстық жауапкершілік;
Қылмыстық-құқықтық күрес шараларының тиімділігі;
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылық жағдайы мен деңгейі
Жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу шаралары
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына қылмыстық-құқықтық талдау
Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстық құқық бұзушылықтарды криминологиялық зерттеу объектісі ретінде нақты қарауға кіріспес бұрын кәмелетке толмағандар арасындағы мінез-құлықтық бұзушылық туралы түсінік беру керек. Кәмелетке толмағандардың арасындағы құқық бұзушылық тұжырымдамасында екі мәлімет жасырылған,
Біріншісі: бұл қылмыс ұғымы,
Екіншісі: бұл кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылық ұғымы.
Қылмысты анықтау сансыз. Олар авторлардың, әлеуметтік мектептер мен ағымдардың, заңды көзқарастар мен тіпті діни көзқарастардың философиялық көзқарастарының ізін қалдырады. Біріншіден, қылмыс-бұл әлеуметтік ағзаның қалыпты жұмысын бұзатын адамдардың әлеуметтік мінез-құлқының түрі. Бірақ мұндай бұзушылықтар-азаптау, жаман мінез-құлық.
Барлық тәртіп бұзушылар үшін қоғам үшін ең қауіпті. Сонымен қатар, ол әлеуметтік-құқықтық құбылыс болып табылады, өйткені бір қоғамда да, белгілі бір мезгіл уақытында да жасалған қылмыс белгілерінің бірі болып табылуы мүмкін. Сонымен бірге, қылмыс - бұл жиі анықталатын қарама-қайшы, басқа да әлеуметтік құбылыстарға байланысты жасалатын қылмыстардың қарапайым жиынтығы емес, ерекше заңдылықтары бар құбылыс. Қылмыс түрі негізінен әр түрлі болып келеді, олардың ақиқат жиынтығына нақты деректер болған кезде қолданылады.
"Белгілі бір уақыт аралығында қылмыс өзінің тарихи әлеуметтік, қылмыстық-құқықтық құбылысы болып табылуы мүмкін, ол тиісті мемлекетте жасалған қылмыстардың жиынтығымен салыстырмалы түрде кең таралған",- деп жазды Н. Ф.Кузнецова 60-жылдардың аяғында, анықтау жаппай сипаттағы демонстрациядан басталып, қылмыстардың белгілі бір жиынтығының атауымен аяқталады.
Бұл қылмысты анықтаудың қарапайым және түсінікті тәсілі болып көрінуі мүмкін. Шын мәнінде, қылмыс көптеген қылмыстар арқылы көрінеді. Бұл жаппай сипаттағы мысалдардың бірімен салыстырғанда қылмыстың ерекше белгілерін көрсетеді. "Масса" сөзінің мәндерінің бірі көпше. Әдетте, олар жекелеген статистикалық заңдылықтар ашылатын кейбір құбылыстардың саны статистикалық талдауға ұшырайтын массаны айтады. Сондықтан да, олардағы мәліметтерді статистикалық талдауға ерекше көңіл бөлінеді. Оқу әдебиетерінде қылмыстардың криминологиялық, жағдайы, құрылымы, динамикасы зерттелген. Егер біз еліміздегі криминологияны жаңғыртқанан кейін қылмыстардың алдыңғы анықтауларына жүгінетің болсақ, онда қылмыс ұғымы дәл осының барлығына жария құбылысты бейнелейтінің көреміз.
Криминология туралы 1-ші оқулықта "қылмыс белгісі белгілі бір уақыт ішінде бір ортамен жасалуы мүмкін нақты қылмыстардың жиынтығын қамтиды, алайда бұл қылмыстардың қарапайым жиынтығы емес". Одан кейін ерекше жағдай, қылмыстың құрылымы, динамикасы болады. Сонымен бірге, қылмыс әлеуметтік құбылыс болады. Дегенмен, басқа құбылыстар сияқты қылмыстты зерттеу бұқаралық ақпарат құралдарында олардың жаңа қасиеттерін ашатының айтып корсетті. Мысалы, анықталған және тіркелетін фактілердің санын азайтумен өмір мен денсаулыққа қарсы жеңіл және қолмен жасалған қылмыстар.
Жалпы және жеке ойларға байланысты қылмыс пен ойын-сауыққа байланысты байыту тәртібін ұғынуды бастады. Сонымен қатар, өткен жылдағыдай, биылғы жылы Ұлттық қордан қаражат бөлу туралы шешім қабылданды. Қылмыстың құрамы, оның қайта жасалынуы) ұйымдасқан қылмыстық топтармен бірігіп жасалуы, сондай-ақ әр-түрлі ауыр қылмыстардың белгілі бір ара-қатынасы бойынша өлшенетін әр-түрлі қылмыстардың әлеуметтік қауіпі байқалады.
Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандарың жасалған мүлікке қарсы заңға қайшы іс-әректтерінің құрылымының өсуіне тоқталатың болсақ. Біздің елімізде кәмелетке толмағандардың жасайтың мүлікке қарсы қылмыстарына талдау жүргізіледі. Кәмелетке толмағандардың қатыгездігінің негізгі себептері анықталды және оларды алдын алу жолдары ұйымдастырылады.
Алдыңғы кездеңдерде кәмелетке толмағандардың жасайтың қылмыстары, оның ішінде мүлікке қарсы қылмыстары қолайлы болып қана қоймай, сапалы болып табылады, бұл мәліметте кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстық әректердің түріне қылмыстық-құқықтық сипаттама беріледі.
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н. Ә. Назарбаев 2009 жылғы 28 тамыздағы Еліміздің 2010 жылдан 2020 жылдар аралығыңдағы құқықтық саясат атты тұжырымдамасында "қылмыстық құқықты одан әрі дамыту тиімді болмақ, бұрын да қылмыстық саясаттың екіқабаттылығын ескере отырып жүргізілуге тиіс. Ізгілендіру, ең алдымен, онша ауыр емес және ауырлығы орташа қылмысты алғаш рет жасаған адамдарға, сондай-ақ халықтың әлеуметтік жағынан осал топтарына-асырауында кәмелетке толмаған балалары бар жүкті және жалғыз тұратын әйелдерге, кәмелетке толмаған қылмыс жасаған егде жастағы адамдарға жатуға тиіс. [1,22 б.]
Осы уақытта кәмелетке толмағандар жасөспірімдердің қылмыстары барлық қылмыстардың құрылымында ерекше орын алады. 2005 жылы жасалған қылмыстардың үлесінің салмақтарына келетің болсақ 8-12% - ды, 2015 жылы- 16,4% - ды, ХХ ғасырдың басында орташа есеп бойынша 10% - ды құрайды. Осы қылмыстың статистикалық тұрақтылығы тұтастай алғанда, қылмыс субъектісінің кәмелетке толмағандардың жас аралығыңдағы, осындай өлшем негізінде бөлінетін қылмыстардың тұтас және дербес түрі болып табылады. "Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы" терминің қалыптастыру кезінде "қылмыс" ұғымы оған қатысты бүкіл ұғымдарды ескеруі тиіс. Кәмелетке
толмағандардың қылмысы-қылмыстық кодекспен тыйым салынған, жаппай құбылысқа әлеуметтік-құқықтық қатынастарды білдіретін кәмелетке толмағандар, яғни қылмыс жасау барысында 14 жасқа толған адамдар, 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар, белгілі бір уақыт ішінде белгілі бір жерде және жасаған қоғамға қауіпті әрекет жасасса оларды кәмлетке толмағандар деп айтуға болады [3,280 с.]. Кәмелетке толмағандар қылмыстарының құрылымы мүлік иесіне (заңды иесіне) мүлікіне зиян келтіретін немесе мүлкіне зиян келтіруі мүмкін тұтас, көптеген теріс қоғамға-қауіпті іс-әрекеттерден тұрады. Оларды көп айтуға болады (белгілі бір аумақта сол немесе басқа уақыт кезеңінде жасалған әрекеттер тұрақты статистикалық, біртекті меншікке қарсы қасақана қылмыстар болып табылады), сонымен қатар осы қылмысты жасаған адам, кәмелетке толмағандардың қылмыстарының жиынтығында дербес құрамдас бөлікті құрайды. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 6- тарауында көзделген кинологиялық әдебиетті зерттеу барысында қылмыс белгілерінің жартысынан астамын қамтитын жабдықтар, сондай-ақ біздің тілде олардың негізгі іс-әрекеттерінің өзге жиынтығын құрмайтыңдықтаң осындай әрекеттердің абсолюттік қатарын жасайтын адамдар, тұтастай алғанда әлеуметтік-құқықтық жасөспірімдер жаппай құбылыс ұғымын тұжырымдау процесінде, ғалымдар жолда олардың біркелкі мұғалімдері жоқ екендігін көрсетеді, авторлардың кейбір жасөспірімдерді айтқанда, атап айтқанда, адам жасаған, жалпы әлеуметтік-құқықтық, "жасалған жеке меншікке қарсы қылмыспен" байланысты, егер олар заңнамалық деңгейде олардың атауын қолданса, қалғандары тұрмаса, сондай-ақ комиссиялар" пайдакүнемдік қылмыстардан алынатын шаралар" алдын алу терминімен, үшіншісі - "ерте мүлікке қарсы қылмыстарды"алдын алу терминімен өзгертеді.
Мұндай терминологияның алуан түрлілігі зерттелетін қылмыс ұғымының мәнін түсіну мүмкін еместігін куәландырады. Бірыңғай терминдерді түсіну және қолдану-бұл негізгі ұғымдарды қалыптастыратын логикалық ереже. Бөтең біреудің мүлкіне қатысты құқықтық термині анық, тұрақты, біркелкі және формальды логикалық тұрғыдаң қылмыстық қол сұғушылық объектісі ретінде меншікке зиян келтіретін,қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті іс- әрекеттерді анықтау үшін барлық белгілі болып отырғаның көрмеуге болмайды.
Басқаша айтқанда, Еліміздің заңдарына және өзге де заңдарға сәйкес кәмелетке толмағандардың тарихи мүмкіндіктері мен мүмкіндіктері шектелуі мүмкін, олар туралы да (соның ішінде жасөспірімдер ресейлік пана жоғалтады және олардың психологияның дамуына байланысты түрлі құқықтық актілердің психологиясын дамыту мүмкіндігі жоқ екендігі туралы), жұмыстары меншіктің азаматтық - құқықтық қатынастарындағы тұрмысы үшін жауапты болады, - бұрынғы ВТА рецидиясының саны мен қазіргі заманғы кодекстердің өмір сүруіне арналған кодекстердің субъективті негіздерінің мәселесі. Сондықтан, жоғарыда айтып кеткең мәліметерге көрсетілген шараларды ескере отырып Бөтең біреудің мүлкіне қарсы термині құқық бұзушының және жасөспірімнің өзіне-өзі қол жұмсау мінез-құлқының табиғаты бойынша кәмелетке
толмағандарға қатысты семантикалық ниеті бізге дейін криминологиялық Назарбаевтың жеке түсінігін анықтау үшін емес, қылмыстық құқық ғылымында қол сұғуға әрекет етуге және қылмыстық жаппай қол сұғушылықтарды анықтауға көмектесу үшін, қылмыс түрін бастау үшін нақты сипат болып табылатының білдіреді.
Егер ол осы терминді өзгермейтін түрде пайдалану арқылы дағдарыстық зерттеулерге "бейімделуді" көрсе, онда біздің пікірімізше, бұл "криминологиялық" терминнің мағынасы да жекелеген қылмыстардың есімің анықтау үшін оған тағыда қосымша анықтауды талап ететін қиындықтардың болуы әбден мүмкін. Осы терминді қылмыстық-құқықтық және криминологиялық аспектілерде қолдануға, сондай-ақ осындай біріздендірілген тәсіл логиканың негізгі ережелерін бұзады термин бірегей болуы тиіс делінген, термин бір-бірін жоққа шығаратын мағынада пайдаланылмайды.
Сонымен қатар, криминологияда, жалпы ереже бойынша, әрдайым "анықтаушы" сөзі бар, қылмыстың нақты түрін білдіретін терминдерді білдіреді, ол қылмыстың Елеулі белгісін ашады, басқа зерттелетін қылмыс түрінен ерекшелінетін. Сонымен қатар, криминологияда зерттелетін қылмыс түрлерінің ерекшелігін ашатын белгілерге Жалпы ережелер бойынша нақты қылмысты білдіретін терминдерден бөлек ( мысалы, "әйел қылмысы", "рецидивті қылмыс" және т.б.) назар аудару міндетті.
Егер осы Ережені ұстанатың болса, онда мүлікке қарсы қылмыстар деген қылмыстық-құқықтық мәлімет криминологиялық терминдерге ауыстырылуы тиіс еді, ол "мүлікке қарсы қылмыстарды жасаудың себептері мен шарттарын" деп атар еді. Алайда мұндай мәлімет орыс тіліндегі ережелерге жауап бермейді; ол ақылсыз естіледі сонымен қатар ақылсыз қабылданады. Баяндалғанды ескере отырып, " бөтең біреудің мүлкіне қарсы қылмыстар термині меншік объектісі болып табылатыны анық, қоғамға қауіпті қылмыстық қол сұғушылыққа тыйым салудың тарихи қалыптасқан түрлерін белгілеу үшін осылар қажетті және жеткілікті болып отыр. Осы терминмен қылмыстық құқық салаларыңда қолданылуы қылмыстың өзіндік сиатының аты, дұрыс емес деп ойлаймын. Сонымен қатар басқа 2 терминде, " пайда көрі арқасында жасалған қылмыс" және " мүлікке қарсы қылмыс" "криминологиялық" қолдану саласы бар. Алайда алғашқы көзқарастарға сүйенсек, осылардың пішіндері бірөбіріне келетінди болып көрінеді, себебі криминологияда осындай терминдермен мүлікке қарсы қылмыстардың жиынтығын белгілеу қабылдағаны бәріміз білетіңди және тарихи қалыптасқан. Алайда осы терминдердің мәнді болуының егжей-текжейлі зерттеуі, олар тепе-тең еместігін көрсетуге мүмкіндік береді. Тіпті, олардың әрқайсысы дербес түсініктемені мұқтаж етеді.
"Өз пайдасы үшің жасайтың қылмыстарды" терминің қарастыра отыратың болсақ, ол орыс тілі ережелерінің талаптарына сәйкес және криминологиялық терминді құру логикасы көзқарасы бойынша дұрыс құрастырылған; сонымен бірге ғылымда және әдетте дағдыланған бұрыннан орныққанын мойындамауға болмайды. Криминологиялық әдебиетті зерттеу барысыңда, "пайдакүнемдік қылмыс" терминімен криминологтар өз жұмыстарының көбіне меншікке қарсы
қылмыстар жиынтығын айтқанын көрсетеді. Криминология бойынша кітаптардың басым бөлігінде, мүлікке қарсы қылмыстардың криминологиялық сипаттамасына арналған тарау олда "пайдакүнемдік қылмыс" деп аталады.
Сонымен бірге, бір келкі құбылыстарды белгілеу үшін бірыңғай атауы, оның мағынасың біркелкі түсінуге әкелмейді, ол осы теминнің ішкі күрделігі туралы дәлелдейді. Анықтауды қалыптастырғанда авторлар оны әр-түрлі мағыналармен толтырған болатың. Белгілі ғалым В.Н.Кудрявцев
пайдайкүнемдік қылмыс деп экономика саласына қол сұғатын қылмыстық жазаланатын әрекеттердың жиынтығын және тұлғалардың өтеусіз құқыққа қарсы мүліктік пайда табу үшін саналы ұмтылумен негізделген әрекеттерін түсінген [4,44 б.].
А. И. Долгованың қол жеткізу мақсатында жасалған қылмыстарды пайдакүнемдік қылмыс деп көрсеткең болатың, пайдакүнемдік қылмысы - өмірлік стандарттардың жиынтығы жасалатын қылмыстардың экономикалық себептері бойынша, қанағаттандыру мақсатында "абсолютті" және "салыстырмалы" себептер де қарастырылды коренном мағынада және тар мағынада - корыстная корыстность заңсыз байыту, оның негізінде жасалған қылмыс ретінде, не бұл сөз бар, себептері, мүдделері мен қажеттіліктерін. Оның ішінде Елисеев пайдакүнемдік қылмыстарды тар және шеткі мағынада қарастырады. Ұрлық, тонау, алаяқтық сөз мағынасында пайдакүнемдік қылмыстар құрайды.
Кәмелетке толмағандардың мүліктік қылмыстарының құрылымына біз меншікке қарсы қылмыстарды енгіздік: қорқытып алу (ұрлық, тонау, қарақшылық, алаяқтық), автомобильді немесе өзге де көлік құралын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену (айдап әкету).
Жоғарыда айтылғандар, "мүліктік қылмыс" ұғымы кәмелетке толмағандардың қылмыстық іс-әрекетінің елеулі белгілері ең жоғары деңгейде екенін білдіреді:
біріншіден, бастапқы қол сұғушылықтың бірыңғай объектісі - меншік, экономикалық және заңды Тараптың қатынастарымен көп қырлы құбылыс.,
екіншіден, қылмыстың бірыңғай мәні-жеке-жеке-белгілі бір затқа, ақшаға, меншік нысанындағы бөтен мүлікке қатысты,
үшіншіден, қылмыстың бірыңғай салдары(нәтижесі) - бөтен мүлікті тартып алған мүліктік залал, ол кінәлі меншік иесінен мүлік алып, өз пайдасына аударудан көрінеді деп айтуға мүмкіндік береді.
Баяндалғанды ескере отырып, қол сұғушылықтың мәні мен объектісі-бұл қылмыс жасаған кезде кәмелетке толмаған қылмыскердің негізгі қозғалтқышының Күшін көруге мүмкіндік береді, дегенмен, қарастырылып отырған құбылыстың объективтілігін көрсететін критерийге дау айту қиын ("пайдакүнемдік"субъективті санатының өзгеруі).
Кәмелетке толмағандардың мүлікке қарсы қылмыстары жалпы қылмыстардың 1 бөлігі сонымен қатар жалпы қылмыспен бірдей сипатта болады екен. Сондай-ақ, оның негізгі өзіне тән көрсеткіштері бар: жағдайы, құрылымы, динамикасы. Кәмелетке толмағандардың мүлікке қарсы
қылмыстары деп оның барлық сандық-сапалық жиынтығын жоғарғы мағынада, тар мағынада - белгілі бір орында және белгілі бір уақытта тіркелген мүлікке қарсы қылмыстарды білу керек. Біз шың мәнінде, 2005-2015 жж.осындай тар мағынада кәмелетке толмағандардың мүлікке қарсы қылмыстарының жай- күйіне кішігірім қарап шықтық, сонымен қатар оның жай-күйің абсолютті ғана емес, сонымен қатар қылмыс коэффициентінде, салыстырмалы түрде қарастырылды. Елеулі, абсолюттік мәнде көрсетілген қылмыс жағдайының көрсеткіші қылмыстың көлемі деп аталады. Коэффициентпен көрсетілген қылмыс жағдайының көрсеткіші қылмыс деңгейі деп аталады. Кәмелетке толмағандардың мүліктік қылмыстарының деңгейі осы аумақта тұратын 1417 кәмелетке толмағандар, белгілі бір кезеңде 100 мың тұрғынға шығады, кәмелетке толмағандардан үлкен жастағы адамдар жасаған тіркелген мүлікке қарсы қылмыстар санымен есептеледі. Бұл есеп кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстық белсенділігін көрсетеді, атап айтатың болсақ, қылмыстық тәртіптің қаншалықты қарқынды жүргізіліп жатқаның көрсетеді. Кәмелетке толмағандардың мүліктік қылмыстары ұғымының тағы бір маңызды элементі оның ішкі құрылымы болып табылады. Бұл құрылым кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстардың жалпы санындағы тіркелген мүлікке қарсы қылмыстардың жекеленген түрлерінің үлес салмағы мен үлесің, сонымен қатар жекелеген түрлер ретіндегі барлық мүлікке қарсы қылмыстарда көрсетеді. Құрылым көрсеткіштері кәмелетке толмағандардың мүлікке қарсы қылмыстарының қоғамдық қауіптілігінің сандық және сапалық сипаттамасын береді.
Кәмелетке толмағандар жасаған қылмы стардың әлеуметтік-құқықтық ерекшеліктері
Кәмелетке толмағандар мен байланысты қылмыстар мемлекеттің өзекті мәселесі болып табылады, өйткені қоғамда болып жатқан барлық әлеуметтік процестер мен өзгерістердің нәтижелерін көрсетеді. Бұл, ең алдымен, қазіргі жағдайда өсіп келе жатқан ұрпақтың әлеуметтік-құқықтық проблемасы мен әлеуметтік-моральдық қалпына келтірілуі аса өткір тұр. Жоғарыда айтылғандай, кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыс қоғам мүддесі үшін ең маңызды құбылыс болып табылады. Заңды бұзған әрбір жасөспірім болашақ дамудың минуты болып табылады[1,23 б.]. Біз А. Н. Лидің пікірімен келісеміз, кәмелетке толмағандардың арасындағы құқыққа қайшы әрекеттердің құрылымы үлкендердің заңға қайшы әрекеттерінен айтарлықтай өзгерістері бар, себебі олардың жас ерекшеліктеріне байланысты кәмелетке толмағандардың араларындағы көптеген құқыққа қайшы әрекеттердің жоқтығын байқауға болады. Кәмелетке толмағандар көптеген қылмыстардың субъектілері бола алмайды. Сондықтан А.Н.Ли кәмелетке толмағандардың ортасыңдағы құқық бұзушылықтардың үлесі кәмелетке толмаған қылмыс
түрлеріне қатысты белгіленуі тиіс [1,12 б.]. Сонымен бірге, кәмелетке толмағандар кезінде тек ересектерге тән қылмыстық іс-әрекет түрлерін белсенді игеретінін атап өткен жөн: барымта, бөтең біреудің мүлкін заңсыз иелену, қорқытып (қару мен) алу, қару-жарақ пен уытқұмарлықтың саудасың, ұстау және пимпинг, компьютерлік қылмыстар [2, 285 б.].
Алайда, кәмелетке толмағандардың қылмыстарынның көпшілігі ішкі істер органдарында есепте тұрмайтынын ұмытпау керек. И.В.Щепалин айтып кеткендей, кешіктіру кәмелетке толмағандардың құқыққа қайшы әрекеттерінің өзіндік ерекшелігі болып бар екен, соның себебінен кәмелетке толмағандардың нақты қылмыстарын тіркелгенге қарағанда 3-4 есе жоғары. Бұл кешіктіру түрі келесі факторларға байланысты келеді:
а) қылмыстың едәуір бөлігін кәмелетке толмағандар өз ортасынабайланысты жасайды, олардың қарым-қатынасы көбінесе ата- аналардың, мұғалімдердің және құқық қорғау органдары қызметкерлерінің қылмыстар туралы хабарламаларын жоққа шығарады;
б) кәмелетке толмағандардың жасаған көп қылмыстарың, әсіресе өтпелі жасқа өту түрінде, басқа да жас шамасына қосыла заңды қорғау органдарына әрқашаң жүгінбейді [3,35 б.].
14 пен 18 жас аралығындағы жас өспірімдер арасындағы қылмыс, біріншіден ұйымдасқан қылмыс болып табылатының білеміз. Осымен байланысты, сот тәжірибесін талдау барысыңда қылмыстық істердің 58% - ын кәмелетке толмағандардың қылмыстық топтары арасындағы едәуір бөлігі немесе 21% - ы ересек адамдар тобына жататыны анықталды, негізінен, 14% - ы жақын арада жеткен адамдар, таныс бірлескен зерттеулер, ауладағы немесе көшедегі көршілер.
Криминологиялық зерттеулер нәтижесінде алынған деректер әрбір үшіншісі тонау болып отыр, ал әрбір бесіншісі ұрлық жоспарланудың рөлдерін бөлумен алдын ала келісе отырып жасалғанын көрсетеді. Қылмысқа дайындық қылмыс жасаудың ең қолайлы тәсілін таңдауды талап етеді. Алайда, ұрлық 38%
- ы қылмыс орнында табылған арнайы техникалық құралдарсыз пәтер есігінің құлпын бұзу, терезелерді бұзу немесе автомобильдің сынған шынысын бұзу арқылы жасалады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық топтарын құру барысыңда тұрғылықты жері бойынша 44% - ты, бірлескен оқу орнында 26% - ты, бұрын таныс емес немесе бейтаныс адамдармен 25% - ты құрады. Топта аға-інілері мен апа-қарындастарымен яғни туысқандарының жасалған қылмыстардың барлық көрсеткіш пайызы 5% - ке жуық.12% жағдайда кәмелетке толмағандардың қылмыстық топтары, біздің зерттеуіміз бойынша, қалғандары үшін қылмысты бірнеше рет жасаудың оқшауланған жағдайлары болып табылады. Қыздар арасыңдағы ұрлықтың салмағы (26%), алаяқтық (26%), тонау (20%) осыңдай қылмыстар жасайды. Жас аралықтарына байланысты кәмелетке толмағандарды келесі топтарға осылай бөліп көрсетсек болады: 14-15 жас аралығы, 16-17 жас аралығындағы деп бөліп көрсетуге болады. Бұл анықтама кәмелетке толмағандардың саныны керісінше 17 мен 82 пайызды құрайды. Бұл
пайыздық арақатынас жоғарғы жастағы топтардағы қылмыстық іс-әрекет үлесі шамамен бес есеге жоғары екенін көрсетті. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық топтарына 11-13 жастағы жас өспірімдер аралығындағы кәмелетке толмағандарға қатысты.
Тонау және тонау жағдайларының 6% - ында пышақ, тапанша (негізінен мылтық) қолданылады. Осы қылмыс түрінің негізгі үлесі дене күшін қолданып немесе оны қолдану қатерін төндіріп жасалады. Қылмыстың пайда болуын талдау көбінесе қылмыстың пайда болуын куәландырады сыртағы қылмыстар (51пайыз), пәтер, үй ішіндегі қылмыстар (12пайызың), есік алды, кіреберісте (6пайыз), оқу орындары немесе басқада оқу орындарыңдағы аумағы (5пайыз), дүкен (5пайыз), серуендейтің жерлер, алаңдар ( 4%). Жаңа айтып кеткен мағұлматтардан қылмыстың түрлерің бөлу қылмыстық әрекеттің сипатына сәйкес келетінің көріге болады. Қылмыстардың негізгі рөлі тонау болып табылатындықтан, ұрлықтар тиісінше көшелер мен пәтерлер, қонақ үй қылмыс жасауға ең жақсы орны болып отыр.
Кәмелетке толмағандарың күндіз жасаған қылмыстарың бөлу кезінде бүкіл қылмыстардың негізгі бөлігі күндізгі мезгілде жасалады (жобамен сағат 13[00] - ден 18[00] - ге дейінгі уақыт аралығы)-35% құрайды, ал кешкі қылмыстар- 33%, 11[00] ден асқаң уақыттаң-24% құрайды, азаңғы уақытта-8% осындай қылмыстардың жасалғаны анықталды. Зерттеулерге сүйенетің болсақ, ұрлықтардың көпшілігі (38%) күндізгі және кешкі уақытта жасалған болатың, 21[00]ден асқан уақыт аралығындағы қылмыстары -35% құрайды. Кәмелетке толмағандар қылмысты көбінесе таң ертенгі уақытта (39%) және кешке (37%), таңертең-8% тонау жасалыңды деп айтып көрсетті; 38% ал тонау күндізгі уақытта, 28% -кешкі мезгілде жасалыңды. Бұл кәмелетке толмағандардың тәрбиесіне деген бақылаудың болмауы, әсіресе күндізгі мезгілде, бірақ ортаңғы оқу орындарыңдағы студенттердің бос кезінде болады деп ойлаймыз. Сыртта немесе компьютерлік клубтарда жасөспірімдердің сабақ өткізбеуі және мақсатсыз өткізбеуі оларға қарсы қылмыстардың өсуіне ықпал етеді.
Д.Зиядованың айтып кеткенди, " жасөспірімдер қылмыс жасаған кезде басшылыққа алатын уәждерді зерттеу олардың көпшілігі өздерінің жас ерекшеліктерін немесе топтық мүдделерін қанағаттандыру үшін қаражат алу ниетімен байланысты екенін көрсетеді. ... Жасөспірімдердің қылмыстық іс- әрекеттері себептерінің ерекшеліктері мынадай: қасақана жасалған 34-тен астам қылмыс: қылмыс жасау ниеті қазіргі жағдайдың әсерінен кенеттен пайда болды. Бұдан басқа, агрессивтілік, ренжітушілік, тітіркенгіштік, қызғаныш жасөспірімдердің тұрғылықты жері бойынша, сондай-ақ білім беру ортасында көрінетін белгілерге ие бола бастады. Зерттеулер көрсеткендей, жасөспірімдер ұрлық жасаған кезде, әрбір үшінші жағдайда өзімшілдік ниеттері басым. Қалған бөлігінде-бұл топтық тәуелділік немесе жас гипертрофиясы ұштастыра отырып ынтымақтастыққа деген уәждеме, растаудың өзі " [4,35 б.].
М. С. Нәрікбаев, қылмыс жасауға итермелеудің сипатына байланысты кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың келесі түрлерін ажыратады:
қылмыс жасау адасудан, скучкадан;
олардың арасында беделін сақтау үшін құрдастарының ықпалымен жасалған қылмыстар;
ересек тәлімгерлердің ықпалымен қылмыс жасаған;
қажетсіз қылмыс жасағандар;
Кәмелетке толмағандар, олардың психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты, көбінесе бұрын сотталған, жазасын өтеген немесе бұрын қылмыстық жауапкершілікке тартылған адамдардың ықпалында болады. Атап айтқанда, біздің зерттеуіміз бойынша кәмелетке толмағандардың осындай қылмыстардың үлесі адамдар тобын жасалған қылмыстар 5% - ты құрайды. Жоғарғы жастағы топтар жасаған қылмыстар бойынша зерттелген қылмыстық істердің жалпы санынан тек екі қылмыстық іс Елімізідің Қылмыстық кодексінің 131-бабы бойынша қозғалған. ересектердің шабуылынан қорғау кезінде қылмыс жасаған [5,296 б.]. Кәмелетке толмағандардың жалпы санының 4% - ы бұрын сотталған, оның 2% - ы осыған ұқсас қылмыстар үшін. Кезінде кәмелетке толмағандардың 3% қылмыстық жауапкершілікке тартылды, бірақ қылмыстық іс түрлі себептермен тоқтатылды: рақымшылық актісі нәтижесінде тараптардың татуласуына байланысты. Кәмелетке толмағандармен бірге топта қылмыс жасаған ересек адамдардың 3% - ы бұрын сотталған болып табылады(барлық жағдайларда олар қылмысты ұйымдастырушылар болып табылады).
Жоғарыда атап өтілгендей, кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықпен күрестің тиімділігі көп жағдайда байланысты қоғамға қарсы құбылыстарды терең және жан-жақты зерттеуге байланысты. Олардың ішінде, бірінші кезекте жасөспірімнің маскүнемдігі [6,28 б.].
Кәмелетке толмаған жасөспірімдердің көпшілігі қылмыс күтпеген жерден емес, кенеттен жасалады деп санайды. Олар тіпті қылмыстық жауапкершілікке тартылғанға дейін амбициялық әрекеттер мен жазаланатын құқық бұзушылықтар жасаған, ал кейбіреулері өздерінің "есебіне"түскен. Осылайша, көптеген кәмелетке толмағандар үшін қылмыс жасағанға дейін жеке адамды қысқартудың шағын немесе қысқа мерзімді процесі болды, бұл оның моральдық құндылықтары мен әлеуметтік мінез-құлықтың жалпы реттеуіші ретінде әлеуметтік моральдық-құқықтық нормаларды игермеуіне әкелді. Әлеуметтік немқұрайлылықтың бірінші сатысында кәмелетке толмаған адам сөздің тура мағынасында құқық бұзушы емес.7,68 б.]. Қазіргі уақытта ғылым педагогикалық ұқыпсыздық-бұл құқық бұзушылықтарға жол деп санайды. Қылмыс-бұл ұзаққа созылған әлеуметтік үдерістің табиғи салдары жеке тұлғаның жеке бұлыуың ескеріп, және соны еңсеру қажет [8,63 б.].
"Белгілі бір жас аралығындағы білім деңгейі жоқ, тұлғалық қасиеттері мен қасиеттерін артыруда кемшіліктері бар, басқа адамдармен қарым- қатынастарында кемшіліктері немесе ауытқулары бар, педагогикалық тұрғыдан назардан сырт қалып отыр. Кейде, өмірлік білімі дұрыс емес , дұрыс емес әлеуметтік-этикалық білімі бар, жаман әдеттерімен қажеттіліктері бар жасөспірімдер тиісті тәрбиені бермеді, олардың өсіп келе жатқан ортасының ықпалымен, әлеуметтік назарсыз қалады " [9,15 б.].
Орта мектептердегі сауалнамалар көрсеткендей, "қиын" оқушылардың 90%-ы дөрекі, ұқыпсыз, 32% - ы мектеп мүлкімен зақымданған, 60% - ы мектептен кеткен, 72% -ы үй тапсырмасын орындамаған, 35% -ы үйден қашып кеткен, 50% -ы жүйелі түрде ысталған [10,73 б.].
Қылмыстың 14% - ын кәмелетке толмағандар ішімдік ішкеннен кейін жасаған. Сондай ақ айтып кететің жайыт бар, жеті балаға кәмелетке толмағандарға ішімдікке салыңғаның айтып кеткен. Уытқұмарлыққа тәуелділік диагнозымен алты жасөспірімдер тіркелген (еліміздің Қылмыстық кодексінің 259-бабында айтылғандай жауапкершілікке тартылған жасөспірімдерді есептемегенде), ал тоғыз қылмыс жасаған кәмелетке толмағандар (кәмелетке толмағандардың жалпы санының 10% - ы) уытқұмарлықтаң зардап шекті. Кәмелетке толмағандарды дұрыс тәрбиелеу, ең алдымен, оларды дұрыстау үшін қолайсыз жағдайлар қалыптасады.
Жапондық криминолог К.Уеда атап кеткендей, кәмелетке толмағандардың арасындағы қылмыстар көп несе отбасында кездеседі, онда балалар өз құрылғыларында қалады немесе ата-аналар оларды тәрбиелеу мәселелерінде келісім бермейді [11, 214 б.].
В. Д. Ермаковтың көзқарасы бойынша, кәмелетке толмағандардың арасында ата-анасының (олардың біреуінің) болмауы қылмыс жасағандардан 1,5-4 есе жиі, кәмелетке толмағандардың әрбір екінші немесе үшінші қылмыскері жартылай толық отбасы жағдайында қалыптасады. Автор сонымен қатар дисфункционалды отбасы түрлері бойынша жіктеуді жүргізді. Олардың үшеуі бар, олар толық емес және толық емес отбасылар арасында кең таралған. Кәмелетке толмағандардың, олардың ата-аналарының:
балаларды тәрбиелегісі келмейді (аз қамтылған отбасылар, 1 түрі);
жұмысқа, ауруына, белгілі бір уақыт аралығында еңбекке қабілетсіздігіне сонымен қатар басқа да кезендерге байланысты келеді (бұл 2- ші түрі);
дұрыс білім тәрбиесің бермеу, педагогикалық және мәдени деңгейлерге байланысты (3 түрі) [12,7 б.].
Кәмелетке толмағандар, олардың психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты, көбінесе бұрын сотталған, жазасын өтеген немесе бұрын қылмыстық жауапкершілікке тартылған адамдардың ықпалында болады. Атап айтқанда, біздің зерттеуіміз бойынша кәмелетке толмағандардың осындай қылмыстарының үлесі адамдар тобында жасалған 5% - ты құрады. Ересек топтар жасаған қылмыстар бойынша зерттелген қылмыстық істердің жалпы санынан тек екі қылмыстық іс Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 131-бабы бойынша қозғалған.
UKPSISU статистикалық деректерін талдау кезінде 2009 жылы Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 131, 132-баптарында көрсетілгендей, 2009 жылы елімізде 85 қылмыс тіркелген-2010 жылдың бірінші жартыжылдығында.
Сонымен қатар, деректерге сәйкес, 2009 жылы бір топ адам кәмелетке толмағандармен бірге 2751 қылмыс жасаған. Оның ішінде: бейіт-896, бейіт-121,
кісі өлтіру - 77, тонау-190, тонау - 516, зорлау - 48, бұзақылық - 496, ұрлық - 1145, алаяқтық - 25, қорқытып алу-34, есірткі саудасымен байланысты қылмыстар. құралдар немесе психотроптық заттар (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 259-265-баптары) 12, Көлік құралдарын ұрлау.
Аталған статистика құқық қорғау органдарының кәмелетке толмағандардың қылмыстарына және қоғамға қарсы басқа да іс-қимылдарға қатысы бар адамдарды анықтау және қылмыстық жауапкершілікке тарту бойынша тиімділігінің төмендігін көрсетеді.
1.3. Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жеке тұлғалық ерекшеліктері Кәмелетке толмағандардың жеке қасие ттерін көрсетудің мақсаты
қылмыскерлерден айыратын, олардың құрдастарының құқықтарын бұзбайтын
белгілерді көрсету болып табылады. Криминологияда кәмелетке толмағандардың ерекшеліктері бірнеше үлкен топтарға бөлінетіні белгілі: жалпы жас ерекшеліктері, әлеуметтік - демографиялық ерекшеліктері, адамгершілік психологиялық ерекшеліктері. Біз кәмелетке толмаған қылмыскерлердің ерекшеліктерін көрсету үшін осы жүйеге сүйенеміз. Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жеке басын қарастырмас бұрын, біз ең алдымен, кәмелетке толмағандардың жалпы жастығын атап өтуге тиіспіз. Кәмелетке толмаған қылмыскердің моральдық бейнесінің ерекшеліктерінің бірі кәмелетке толмағандардың адамгершілік түсінігі қалыптаспауы болып табылады. Кәмелетке толмағандар адалдық пен ақиқат сияқты қасиеттерді жоғары бағалайды. Жас балалар үшін - бұл бөтен мүлікке құрметпен қарау, еңбекке адал қарау, кәмелетке толмағандар үшін адал болу-бұл адалдықты бөлу "Досыңды сатпаңыз, "адал ұрлау, ұрлау". Сондай-ақ, кәмелетке толмаған жасөспірімдерге мазасыздық, стресстер, басқалардың ықпалына тез түсу, өмірлік тәжірибенің жеткіліксіздігі, қоршаған орта тұрғысынан қозғалыстардың ұштасуы тән екендігі белгілі.
Алайда осы аталған құбылыстарға тек заңға қайшы келетің іс-әрекеттерің көрсетпей, қоғамға пайдалы, дұрыс іс-әрекеттерден де көрінуі мүмкін. Сонда да көрсетілген қасиеттер кәмлетке толмағандардың бәріне бірдей келе бермиді, қылмыстардың салыстырмалы түрде төмендеуіне әкеледі. Сол себептен кәмелетке толмағандардың жас ерекшелігінің өзін криминогенді деп қарауға болмайды. Бұл бағытта кәмелетке толмағанның жеке басының құндылықтар жүйесі, жасөспірімдердің қоғамдағы тәжірибесі, сондай-ақ отбасында және қоршаған ортада тәрбиесі үлкен маңызға ие. Жасөспірім қоршаған ортаның әсеріне еліктейді,өйткені оның ішкі әлемі әлі қол жеткізілмеген және түпкілікті бекітілген. Сондықтан сапа деректерін білу және пайдалану, сондай-ақ кәмелетке толмағандардың қылмыстылығын ескерту маңызды. Жасөспірімдік жаста жасөспірім жоғалуы және қайта күшейтілуі мүмкін, ал жасөспірімдік жаста адамды тәрбиелеу ересектерден гөрі оңай, сондықтан тәрбие кәмелетке
толмағандарды қылмыстан ескертудің жалғыз қаруы болып табылуы мүмкін. Кәмелетке толмағандардың әлеуметтік-демографиялық ерекшелігін көрсету қоғамдағы жасөспірімдердің әлеуметтік орнын, санын және басқа да жеке деректерін көрсете отырып, кәмелетке толмағандардың темекі сонымен қатар адам ағзасына зиян келтіреттің заттарды қолданбауын кадағалау тиіс.
Қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың арасында жасы үлкен, яғни
16 мен 17 жас аралығындағы кәмелетке толмаған жасөспірімдер басым делінген. Г.С. Мауленов өз ңбегінде айтқандайй 16 және 17 жас аралығындағы балалардың қылмыс жасағаны кәмелетке толмағандардың жалпы санының 72,1%-ын, ал 14-15 жас аралығындағы балалар жалпы санының 27,7% - ын құрайтынын көрсетті. Он алты-он жеті жастағы жасөспірімдер қылмысының басым болуы олардың өзін-өзі танытудағы белсенділігі, қандай да бір ұқсауға ұмтылуы, іс-әрекеттерді қайталауға ұмтылуы, өз әрекеттерін жеткіліксіз бағаламауы және даулы жағдайда дұрыс шешім табуға қабілетсіздігі түсіндіріледі. Осы ерекшеліктердің күштерімен он алты жастан асқан жасөспірімдер қоршаған ортаның жағымсыз әсерін сезінеді және қылмыстарға әкеледі. Бірақ соңғы жылдары кәмелетке толмаған қылмыскерлердің жасару үрдісі алаңдаушылық туғызады. 14 жастан 15 жасқа дейінгі қылмыс жасаған жас балалардың саны соңғы үш жылда 50% - ға артты, бұл республикамыздың барлық мекеңдерінде байқалады. Сонымен бірге 16 жастан 17 жасқа дейінгі жас балалардың қылмыс үлесінің салмағы азайды [22].
Қылмыстық іс материалдарын зерттеумен кәмелетке толмағандардың қылмыстылықтың 68,5% - ы қалалық жерлерде, 31,5% - ы ауылдық жерлерде;56% - ы толық отбасында, 44% - ы жартылай толық ортада тұратыны анықталды. Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің білім деңгейі келесідей: 9 және де 11 сынып оқушылардың білімі-36,5%; ал 7 мен 8 сыныптағы оқушылардың білімі-36,5%; КТМ оқушылары-14%; еш быр жерде оқымаған және жұмысыз балалар саны-13% құрайды.[9.11 б.].
Тәжірибеде көрсетілгендей, оқушылардың қылмыстылығы соңғы 5- жылда 27,2% - ға артып отыр, сонымен бірге кәсіптік-техникаға жақың оқу орындарының оқушыларының арасындағы қылмыстың 38,5% - ке өсті. Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің арасындағы соңғы жылдары қыз балалар да кездесіп отыр. Дегенмен қылмыскер арасында қылмыскер қыз балалардың артыратың үлес салмағы 2-3% - ды құрап отыр. Қылмыскер-қыз балалардың жеке басының ерекшеліктері бар. Қылмыскердің жасөспірімдерімен салыстырғанда олар әдетте тұйық, өзімшіл жақтары, жалған пікірге жақын, сондай-ақ тапқырлығымен ерекшеленеді. Адамгершілік-психологиялық ерекшеліктері. Қылмыс жасаған кәмелетке толмағандар әдетте оқу үлгерімінің төмендігі, білім алуға мүдделіліктің жоқтығы, оларға деген жауапкершіліктің жоқтығы сипатталады. Еңбекте, қоғамдық өмірде, мұндай жасөспірімдерде белгілі бір табыстарға қол жеткізуге ұмтылу, әдетте, талаптар мен қажеттіліктерге жақсы уақытта қол жеткізуге ұмтылумен ұштасқан. Әдемі киім кию, асыл заттарға құмарлық, яғни бұл ортада бағаланатын заттарға қызығушылық танытады. Бұған профессор Ө.Жекебаевтың еңбектері дәлел.
Жәнеде осы ғалымның зерттеулері бойынша бас бостандығынан айыруға сотталған кәмелетке толмаған қылмыскерлердің 75% - ы бөтең біреудің мүлкіне қарсы қылмыс жасаған. Кәмелеткке толмаған қылмыскерлердің 39% - ы ұрланған жеке меншік спирттік ішімдіктердің және басқа қалалардың 6% - ын пайдалану үшін пайдаланғысы келетінің хабарлайды.
Қылмыс жасауға себеп ретінде олар жеңілдігін, жасалған түсінбеушілікті (21%), алкогольді сусындардың әсерін (21%), серіктестік өмірге ұмтылуды (13%), материалдық қиындықтарды (18%), ересектердің достарымен кері әсерін (6%) көрсетті. Қоғамда, керісінше, оң бағаланған тұлғаға қарағанда, керісінше, кәмелетке толмаған қылмыскерлердің дамуы орын алады, яғни мақсатсыз, бос уақыт өткізу ниеті пайда болады. Олар, өз кезегінде, қоғамдық жағымсыз қажеттіліктерді жасайды. Қажеттіліктерді дұрыс түсіну оларды қанағаттандырудың теріс жолдарын іздеуге әкелуі мүмкін. Теріс қажеттіліктерді қанағаттандыруға құмарлық қылмыс жасаған жасөспірімдердің 23 арасында байқалды. Достық, ар-ождан, ұят, қайсарлық ұғымы мұндай жасөспірімдермен топтық қажеттіліктер тұрғысынан бағаланады. Ол өзін қоғамдағы оң жағынан, жалпы адамгершілік жағынан көрсетуге тырысады. Сонымен қатар, жасалған қылмысты қоршаған әлем тарапынан дұрыс бағалау, түсіну бекітіледі, қылмысқа ұялады және жауапкершілікке тарту мүмкіндігіне немқұрайлы қарайды. Соңғы жылдары ғалымдар кәмелетке толмағандар арасындағы психикалық ауытқулар осы жастағы жасөспірімдермен салыстырғанда бірнеше рет кездеседі. Құқықты бұзатын жасөспірімдер арасында жүйке жүйесінің жоғары қаупі бар тұрақты психикалық ауруларға қарағанда көбірек аурулар бар. Көптеген аурулар жасөспірімнің нашар тұрмыстық жағдайларымен және тәрбие қателіктерімен түсіндіріледі. Криминологиялық және медициналық зерттеулердің деректері бойынша психикалық аурулар кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына бейімділігін көрсетпейтін тұлғаның әлеуметтік-психологиялық өзгеруінің негізі болып табылады. Кәмелетке толмаған қылмыскерлердің құқықтық санасы өздерінің сенімсіз құрдастарымен салыстырғанда өте төмен. Олардың заңға, құқықтық тәртіпке қатысты айырмашылығы өте үлкен. Заңды бұзған жасөспірімдер арасында қоғамда кеңінен таралған және бұл үшін жауапкершілікке тарту мүмкіндігін Ақтау кең таралған. Жасөспірімдердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz