Ұлыбритания тарихында алғаш әйел премьер министр болған Маргарет Тэтчердің саяси мансабы
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қорқыт Ата атындағы қазақ ұлттық университеті
Педагогика, филология және тарих факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
________т.ғ.к
" "________2022 ж.
Д И П Л О М Ж ҰМ Ы С Ы
Тақырыбы: М.Тэтчер: әйел, саясаткер, премьер министр
Орындаушы
Педагогика тарих факультетінің
Ист 20-21 оқу тобы студенті Темірбек Н.Т.
Ғылыми жетекші
тарих ғылымдарының кандидаты Сатбай. Д. т.ғ.д., т.ғ.к доцент
Қызылорда, 2022
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-7
1 Маргарет Тэтчер - Билікке жету жолы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 8-14
1.1 Өскен орны, кәсіби білім алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8 -10
1.2 Қатардағы парламентариядан премьер-министрге дейін ... ... ... ... ... ...11-14
2 М.Тэтчер әкімшілігінің ішкі саясаты және оның жетістіктері мен кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15-25
2.1 Ұстанған меншіккерлер демократиясы (монетаризм) ... ... ... ... ... ... .15-18
2.2 Антиколлективизм мен посткорпоративизм ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .18-20
2.3 Әлеуметтік саясат төңірегіндегі білім, денсаулық сақтау, тұрғын-үй мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20-23
2.4 Тэтчерлік онжылдықтың соңғы кезеңіндегі реформалар ... ... ... ... ... ..22- 25
3 М.Тэтчер әкімшілігінің сыртқы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26-54
3.1 Ағылшын-аргентин қақтығысы және консерваторлық үкіметтің саяси ұстанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26-32
3.2 Ұлыбританияның АҚШ, КСРО мемлекеттерімен қатынастары ... ... ... ...32-45
3.3 Ұлыбритания - Қытай қатынастарындағы Гонконг мәселесі ... ... ... ...45-51
3.4 Қырғи қабақ соғысының аяқталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51-54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54-56
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57-58
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ұлыбританияның заманауи тарихында Маргарет Тэтчердің есімі секілді дау тудыратын, қарама-қайшы пікірлердің өрбуіне мүмкіндік беретін, түрлі тұжырымдар жасауға ұйытқы болған есім жоқ десек қателесе қоймаспыз. Бұл тұрғыдан алғанда ол У. Черчильмен таласа алады. Дегенмен оның саяси қарсыластары Тэтчер тұлғасының бірегейлігін, оның елдің қоғамдық-саяси дамуында өзіндік қолтаңбасын қалдырғанын мойындамай тұра алмайды. Оның оппонеттері қолданысқа енгізген тэтчеризм ұғымы неокнсерватизмнің британдық үлгісінің синониміне айналды. Ол Тэтчер факторы, Тэтчер феномені және Тэтчер төңкерісі деген сөз тіркестерімен қатар қолданылады. Бұл сөздердің барлығы да ағылшын саяси сөздігіне мықтап тұрып енді. Л.Замятин тэтчеризм термині ... ол жүргізген белгілі бір саяси, деологиялық және моралдық ұстанымдарды, сондай-ақ оның басқару стиліне тән ерекшеліктерді анықтайтын сипаттамалары деп есептейді. Осындай әйгілілігіне, Ұлыбританияның өркендеуіне көрсеткен зор ықпалына және әлемдік саяси процеске жасаған әсеріне байланысты М.Тэтчердің саяси бейнесін, оның жүргізген ішкі және сыртқы саясатын егжей-тегжейлі зерттеп білудің маңызы зор.Ұлыбритания капиталистік қатынастар дәуірінің орнауы кезеңінен бері Еуропа елдерінің ішінен бір қадам алда болып келгені белгілі. Тарих тағылымында бұл елдің ішкі, сыртқы саясатын У.Черчилл, Г.Вилсон, Э.Хит секілді өзге де саяси басшылары белсенді құрып, жүргізіп келді. Ұлыбританияның әлемдегі беделінің үстем, салмағының ауыр болуы осы басшылардың қызметімен, жүргізген саясатымен тікелей байланысты. Бітіру жұмысын зерттеу мәселесінде, 1979-1989 жылдардағы Ұлыбритания сыртқы саясатын қалыптастыруда 10 жылдан астам Ұлыбритания премьер-министрі қызметін атқарған, кеңес баспасөзі Темір ханым деп атаған - Маргарет Хильда Тэтчердің рөлі ерекше.
Осы түсіндірме арқылы тақырып жаңалығының жалпы сипаттамасын бағамдауға болады.
Ұлыбританияның сыртқы саясаты, соның ішінде М.Тэтчер үкіметі тұсындағы сыртқы саясатын талдау тарихшылар үшін аз қызығушылық туғызбайды. Ұлыбритания сыртқы саясатын зерттеуде бұл кезең кездейсоқ таңдалып отырған жоқ. Себебі, бұл кезеңде британ билеуші тобы сыртқы саясатының негізгі бағыттарын өзгертіп, Ұлыбританияны әлемдік держава ретінде қайта танытуға ұмтылысымен, халықаралық қатынастар жүйесіндегі реакциялық ұстанымдарымен ерекшеленеді.
1979-1989 жылдардағы Ұлыбритания сыртқы саясатындағы елеулі оқиғалар - консерваторлық үкіметтің алдағы сайлаудағы жеңісін қамтамасыз еткен, Фолкленд аралдары үшін болған ағылшын - аргентин қақтығысында (соғысында) ағылшындардың жеңіске жетуі және Қытай Халық Республикасы мен Гонконг аралын қайтару жөнінде бірлескен келісімге келуі болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Бұл ағымның өрiс алғанынан бастап бүгiнгi кезеңге дейiн көптеген зеттеушiлер мен ғалым - академиктер Маргарет Тэтчердің емiрбаянын да , билiкке келгеннен кейiнгi ұстанган саясатын да жан - жақты қарастырған еді . Соның iшiнде алғашқы кезекте атап өтiлуi тиiс С.Перегудовтың Тэтчер и тэтчеризм деп аталатын монографиясы . 1996 жылы жарыққа шыққан ғалымның бұл еңбегi көптеген ғылыми мақалалар және 4 жыл бұрын шыққан Современный консерватизм атты еңбегiнiң заңды жалғасы, автордын такырыпты терендеп ашу арқылы жалпы Ұлыбританияның саяси құрылымын қарастыру, ойын ережелерiн түсiну мақсатын қояды. Әсіресе сол кезде Ресей аса зерттелмеген тақырыптардын бiрi болып табылатын тэтчеризм мәселесі болғандықтан, С.Перегудов монографиясында бiр - бiрiне тығыз байланысты Британияда неоконсерватизм бағытының дамуы мен Тэтчерлік онжылдыкты синтездеп зерттеуге тырысты [ 4 , 3-5 ] . Ал соңғы ғасырдағы Англиянын ен танымал премьер - министрі Маргарет Тэтчердiн орыс ғалымдарының арасындағы алғашқы биографтарының бiрi Виктор Поповтың Маргарет Тэтчер : человек и политик ( Взгляд российского дипломата )- деп аталатын кітабының екiншi басылымында автордың биографиялық тұрғыдағы зерттеулерiмен бiрге, орыс тіліне аударылмаған Маргарет Тэтчердiн екi томдық автобиографиясынан кұнды материалдар қолданылады . Жалпыланған тұрғыда енбектiң ерекшелігі: ұлы тұлғанын емiрге келгендегі алғашқы кадамдарынан Премьер - министр қызметінен кейiнгi де емiр тагдырын зерделеуі . Автор тeмip xaнымның өмiрiн турлi қарама - қайшылықтар мен өзгерістерге толы болганын атап етеді, М.Тэтчерге көп кезекте алғаш, бiрiншi рет деген сөздер қолданатынын байқайды [ 5 , 3 9 ] . Биография тақырыбын жалғастырған француз тарихшысы Жан Луи Тьерио батыс адам тұрғысынан Маргарет Тэтчердiн емiр жолын езiнше түсiнедi де, баяндайды және бұл манызды мәселелерге басқа кырынан қарауға мүмкіндік береді. Маргарет Тэтчер : от бакалейной лавки до палаты лордов - басты еңбегiнде ұлылардың ұлысы болған тұлғаға кезінде көп лақап аттар қойғанымен (белдемшедегі Черчилль , антикоммунизмнiң әлемдік жандармы, Шығыс одағы мен Варшава келісімшартының қабыршысы, т.б. ) , халыктан өте жиi Бiзге Маргарет Тэтчер керек ! деген сөздер естiлгенін байқайды [ 6 , 2-5 ] . Жүйелей келе, бұл кітап Әлемдегі кешегі оқиғаларды кеңірек қарауға, кейбiр атаққұмарларға саяси билік шыңына жету туралы оқулык турiнде керiнiс табуы мумкiн . Осындай салыстырмалы негiзде жазылған ғылыми еңбектердiң бiрi - В.А.Матвеевтің Британия вчера и сегодня. Зерттеу жұмысының негізі болып , Англияның II дуниежузiлiк соғыстан кейінгі қалыптасқан саяси бағытынын ХХ гасырдың екінші жартысында күрт өзгеріске ұшырауы. Автор арнайы тарауларда 1950-1980 жж. аралығындағы кезеңдi жеке, 1980 ж. бергi өрiстеген құбылыстарды жеке қарастырып етеді, осыдан да бір ғасырдың төңiрегiнде мемлекеттің саяси құрылысында карама - карсы идеологиялардың калыптасқанын байқауға болады. Әсiресе ішкі және сыртқы саясаттағы Премьер - министрдiң кабылдаған шешiмдерiн айқындау кезiнде , белгілі бір парапелль жүргiзiлiп биографиясы баяндалады [123-126 ] Ал сол тарихи оқиғалардың куәгері, тiптен себепкері Маргарет Тэтчер биліктен кеткеннен кейiн, мүмкін өз елі ушiн жасаған бағаланбас еңбегін қорытындылай келе, бірнеше автобиографиялар мен мемуарлар жариялаған. Соның ішінде ерекшеленетiн басылымы, 2003 жылы жарыққа шыққан Искусство управления государством . Стратегии для меняющегося мира. Онын аннотациясында: Искусство управления государством - әлемдiк мәндегi мемлекеттiк қайраткердің тарапынан жазылған терен ғылыми еңбек, - деп көрсетілетін болса, автор, шын мәнінде, өткен дәуiрдiң ең танымал саяси кезеңдерi мен халықаралык конфликттердің пайда болу алғышарттары және де ету сипаттары жайлы баяндайды [ 8 , 15 ] . Өзi жайлы кептеген жағымды және жағымсыз пiкiрлер естіген Британияның бұрынғы Премьер министрi ендiгi кезекте Әлемдi өз кезiмен қалай елестететінін осы еңбегінде жан - жақты суреттейдi . Салыстырмалы түрде бiршама аз уақыт бұрын емiр сүрген тұлға, жана идеология, саясат жөнiндегi пiкiрталастар, кезкарастар , ғылыми мақалалар. Монографиялар мен ғылыми еңбектер тіптен танымал журналисттердiң сол оқиғаларға арнап өз көзкарастарын кiтап турiнде басып шығаруы өрiстеген саяси құбылыстардың тек Британия тарихына ғана емес, Әлем тарихына да үлкен серпіліс бергенiн бiлдiредi. Тақырыптың хронологиялык шеңберi. Сонымен бірге сол кезеңнің хронологиялык шеңберін анықтайтын болсақ, Маргарет Тэтчердiң 1979 жылы 4 мамыр күні Консервативтiк партия атынан Премьер - министрге сайлау кезінде жеңiске жетуiнен бастап 1990 жылы 29 қараша кунi қызметiнен кетуiне дейінгі біршама кыска да узак аралықты қамтиды. Кейiн де Консервативтік партия атынан Премьер - министр кызметін атқарған Джон Мейджор бір жағынан М.Тэтчердiң өз қолдауымен тағайындалса да, тэтчеризм бағытын түпкiлiктi жүзеге асырды деп айту қиын . Сол себепті де неоконсерватизм бағытын орнатқан Маргарет Тэтчер укiметi бугiнгi күнге дейiн ең радикалды, катал тәртіп орнатканы жайлы кептеген мысалдар дәлелдейді .
Зерттеу жұмысының нысаны. Ұлыбритания тарихында алғаш әйел премьер министр болған Маргарет Тэтчердің саяси мансабы
Бітіру жұмысының хронологиялық шеңбері М. Робертстің балалық шағынан бастап, М.Тэтчер бастаған консерваторлық үкімет билікке келген 1979 жылдан 1989 жылға дейінгі онжылдық кезеңді қамтиды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Біздің тақырыбымыздың теңiрегiнде iске асыратын мақсатымыз : Ұлыбритания тарихындағы ұлы саяси қайраткерлердiн бiрi Маргарет Тэтчердiң өмір жолын зерттей келіп, оның феномен болған тұлғалық бейнесін анықтау, әрі маңызын тусiну. Бұл ағым пайда болып жатқан кезеңдегі зерттеушілердің еңбектерi мен мәселе өз мәресіне жеткеннен кейiн ғалымдардың кең ауқымдағы ғылыми жұмыстарын зерделей келе, ХХ - ғасырдагы ен маңызды тұлғаларының бірі болып саналатын феноменнің туп казығына жету. Осы мақсатқа жету барысында : 1. Алғашқы тарауда Маргарет Тэтчердің мемлекеттегi ең жоғарғы лауазымға ие болғанға дейiнгi емiр тағдыры жан жакты карастырылады , себебi дәл сол кезендегі орын алған оқиғалар М.Тэтчердiң кейiнгi кызметi теңiрегiнде iске асырған саясатына негiзгi алғышарттарды калыптастырды . 2. Келесі тарауда қарастырылатын мәселе көбінесе Тэтчер укiметi кезеңiнде жургiзiлген ішкі саясаттың жағымды жактары мен жағымсыз тұстарын ашуға арналады , әсіресе әлеуметтік экономикалык шаралары кейінгі уақытта тэтчеризм деген атқа ие болуы сирек кездесетін қатар
Бұл мақсаттарға жету үшін төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру негізделеді:
* Тэтчердің әлеуметтік шыққан тегі: оның саяси бейнесінің қалыптасуы және саяси жетістіктері;
* М.Тэтчер тұсындағы Англияның 70-жылдардағы әлеуметтік - экономикалық жағдайын анықтау;
* Парламентке жетудегі өмір жолы сараптау;
* Қатардағы парламентариядан премьер министрге дейінгі жетістіктерін анықтау;
* Тэтчеризм ұғымының пайда болуын анықтау;
Бітіру жұмысының деректік негізіне алынған құжаттар қорын үш топқа бөліп қарастыруға болады. Олар - құжаттық деректер, саяси қайраткерлердің мемуарлық шығармалары және мерзімді баспасөз материалдары болып табылады.
Құжаттық деректер негізін Ұлыбританияның АҚШ, КСРО және басқа да ұйымдар арасындағы дипломатиялық қатынастар тарихын бейнелейтін А.А.Громыко[18] және Л.Ф.Ильичевтің[19] басшылығымен жинақталып, басылған құжаттар мен материалдардың жинағын атауға болады. Онда халықаралық келісімдердің мәтіні мен дипломатиялық мәлімдемелер берілген.
Ал, мемуарлық деректер қорына М.Тэтчердің [20] отставкаға кеткеннен кейін жазған мемлекетті басқарудағы шеберлікті тәжірибе ретінде сипаттаған еңбегін тек мемуарлық қана емес, терең ғылыми еңбек деп баға беруге болады. Автор бұрынғы саяси оқиғалардың сабақтарын талдай отырып, "қырғи-қабақ" соғыс саясатындағы АҚШ пен КСРО мемлекеттерінің ролін саралайды. Сондай-ақ, ол бүгінгі таңдағы халықаралық қатынастардың дамуын, оның негізгі проблемаларын зерттеп, Еуропа, Азия, Алыс және Таяу Шығыстағы саяси оқиғаларға баға береді. Азия гиганттары ретінде Қытайдың даму тарихына тоқтала келіп, 1984 жылғы Гонконгты қайтару жөніндегі келісімнің мәнін түсінуге үлкен бағдар береді.
Одан кейінгі мемуарлық шығарма 1980-86 жылдары КСРО-ның Ұлыбританиядағы елшісі боп қызмет атқарған, тарих ғылымының докторы, тарихшы - дипломат В.И.Поповтың М.Тэтчер: тұлға және саясаткер деп аталатын мемуарлық еңбегі [21]. Автор еңбегінде М.Тэтчер тұсындағы консерваторлық үкіметтің ішкі, сыртқы саясаттарынан толық мағлұмат беріп, сол тұста орын алған тарихи - саяси оқиғаларға өзінше баға береді. Сыртқы саясатында Фолкленд аралдары үшін болған ағылшын - аргентин қақтығысы, Ұлыбританияның НАТО, ЕЭҚ, БҰҰ-дағы ұстанымдарын, АҚШ, КСРО мемлекеттерімен дипломатиялық қатынастарын терең талдап, баяндайды.
М.Тэтчер тұсындағы басты саяси мәселелерді түсінуде ағылшын тарихшысы Крис Огденнің М.Тэтчердің тұлғасындағы биліктегі әйел болмысын тарих куәгері мен саяси оқиғаларды тікелей болмысында ажыратуға арналған құжаттық еңбегінің де деректік маңызы зор [22]. Деректік мәліметтерге негізделген жинақтың ғылыми сараптамасы М.Тэтчердің өмір жолы мен саясаттағы рөлін және үкімет басшысы ретінде ішкі-сыртқы саясат мәселесін толық қамтиды. Ол көптеген шетелдік ресми баспасөз деректері негізінде оның жүргізген саясатының өзекті тұстарын баяндайды. Сыртқы саясатында АҚШ, КСРО мемлекеттерімен дипломатиялық қатынастары, Фолкленд аралдары үшін болған қақтығыс, М.Тэтчер билігінің тарихи қорытындыларына сараптама жасайды.
Бірнеше жыл КСРО сыртқы істер министрлігін басқарған дипломат, кеңес қоғам қайраткері А.А.Громыконың естелік - құжаттармен жинақталған жинағының осы кезеңдегі халықаралық қатынастардың бағыт-бағдарын айқындаудағы рөлі зор [23]. Автор естелік кітабында соғыс пен бейбітшілік, батыс пен шығыс мәселелерін, кеңестік сыртқы саясаттағы батыстық, американдық бағыттарды талдайды. Шетелдік саяси қайраткерлермен кездесуінде алған әсерлерін жазады. Ол М.Тэтчермен кездесуін, оның КСРО-ға қатысты ұстанымы мен көзқарасын халықаралық келісімдер аясында атап өтеді.
Тақырыптың келесі деректік негізін мерзімді баспасөз материалдары - газет, журналдар құрайды. Жұмысты жазу барысында негізінен кеңестік басылымдар қолданылды. Атап айтсақ, Кеңес Одағындағы басты саяси басылым - "Правда" газеті мен "Советская культура" газеттері және "Международная жизнь", "Молодой коммунист", "Новое время", "Латынская Америка" журналдары жұмысты жазу барысында дерек көзі ретінде кең пайдаланылды. Бұндағы мақалаларда кеңестік журналистердің Ұлыбритания сыртқы саясатына жасаған саяси шолулары, кеңес тарихшыларының халықаралық қатынастардағы Ұлыбритания ұстанымын талдаулары баяндалады. Мысалға Л.Замятин "Тэтчеризм" [13] деп аталатын мақаласында М.Тэтчер саясатының негізгі концепцияларын атаса, А.Лебедев [15], А.Козлов[14] сияқты қоғамдық тақырыптардағы саяси шолушылар Ұлыбритания сыртқы саясатының даму бағыттарына талдау жасайды.
Аталған деректік материалдар 1979-1989 жылдардағы Ұлыбритания сыртқы саясатындағы басым бағыттар тарихын зерттеуге негіз болып табылады.
Жұмыстың методологиялық негізі. ХХ ғасырдың басындағы батыс тарихнамасында үрдіс болған тарихты салалы қарастырудың методологиялық ұстанымын басшылыққа ала отырып, мәселені тұлғатану саласына қатысты нысаналар негізінде өркениетті талаптар деңгейінде бағамдаудың теориялық-танымдық үрдісі бітіру жұмысы барысында қадағаланып, тұрақты зерттеу бағдарына алынды.
Диплом жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысының құрылымы кіріспе, қорытынды бөлімдермен қатар екі тараудан және пайдаланылған деректер тізімінен тұрады.
1. Маргарет Тэтчер - Билікке жету жолы
1.1 Өскен орны, кәсіби білім алуы
Маргарет Хильда Робертс 1925 жылы 13 қазан күні Линкольншир графтығы, Грантем қаласында дүниеге келеді. Робертстердің үйі барша Грантем қаласы секілді өзінің қарапайымдылығымен, тиянақтылығымен, қаталдығымен ерекшеленді. Тұрғындарының саны шамамен 25 000 адамға жеткен қалада бір топ іскер азаматтар маңызды мәселерді шешіп отырды. Маргареттің әкесі Альфред Робертс те солардың қатарынан болды. Нортгемптонширде туып өскен А.Робертс отбасындағы жеті баланың арасында тұңғышы болды. Кейіннен М.Тэтчер әкесін еске алғанда: Менің әкем жергілікті басқарма орнында ауқымды жұмыс атқарды. Ол қалалық кеңестің мүшесі болғанда, мен төрт жаста едім, - деген екен [7, 125]. Болашақ жарын Беатрис Стефенсенді, Альфред Робертс шіркеуде кездестіреді. Ол 1888 жылы дүниеге келген еді және әлеуметтік жағдайы күйеуінен жоғары болған жоқ. Осылайша 4 жылдан кейін Мюриел (М.Тэтчердің әпкесі) және тағы 4 жылдан кейін Маргарет туылады. Бала кезінде олар ешқашан жақын болған емес, себебі Мюриел анасына тартып, тыныш және тұйық болып өсті. Ал Маргарет, керісінше, әкесіне тартты және әкесі қызының ерекше білім мен энергияға бөленгенін сезіп, кезінде өзі ала алмаған жақсы білімді беруге тырысты. Сондықтан 1930 жылы Маргарет қала маңындағы Хантинг-Тауэрда орналасқан графтықтың орта білім беретін мектебіне түседі. Ол бес жасында да зейінді, әдепті және байыпты болды, - деп көрші партада отырған Джон Фостер айтқан болатын [9, 16]. Алайда бірінші кезекте ол методист болды. Орта таптың өкілдері Финкин-стриттағы уэслиандық шіркеуге барумен болды, сол жерде де жас Маргарет Тэтчер әкесінің уағыздарын тыңдады. М.Тэтчертің есінде саясатқа алғаш рет араласуы қалды - ол 1935 жылдағы парламент сайлауларына қатысты болды. Сол кезде М.Тэтчер 10 жаста еді. Жас Маргареттің ой-өрісінің қалыптасуына, сонымен қатар, шетел елдердегі құрдыстарымен хат алмасып отыруы өз септігін тигізді. Бір жылдан соң М.Тэтчер қыздарға арналған Кестевендік дербес мектепке оқуға түседі. 1939 жылдың қазан айында Маргарет Тэтчер 14 жасқа толғанда, Грантэм әлі бомбалауға тап болмаған еді. Бірақ жақын арада соғыс Грантем қаласының аймағына соққы бере бастады. Сол себепте Маргарет Тэтчер соғысты жақыннан көрді. Осы кезеңде Альфред Робертстің саясы мансабы жоғарылай бастады: 1943 жылы олдермен және әлемдік судья болып сайланғаннан кейін, 1945-1946 жж. Грантем қ. әкімі рөлін атқарады. 1945 жылы 8 мамыр күні Англия үшін соғыс жеңіспен аяқталған соң, Маргареттің жүрегі қуанышқа толды. 1942 жылдың соңынан бастап Маргарет Робертс алдында өмір ісін таңдау жөнінде сұрақ туындайды. Алайда патриоттық энтузиазм мен саяси құмарлық адамды қамтамасыз ету үшін жеткіліксіз болды. Мэгги Саммервилл-колледжіне (Оксфордтың қыздарға арналған колледжі) химия мамандығы бойынша оқуақы алу сайысына қатысуға шешім қабылдайды. Неге химияны таңдады? Себебі, мектебіндегі мұғалімдерінің бірі мисс Кей оқушының осы ғылым саласына деген құштарлықтың пайда болуына көмектесті және де епті қыз осы салада Біріккен Корольдікте жұмысты оңай табатынын жақсы түсінген. Самервилл-колледжімен бірге тапсырып көрген екі университетке өткенімен, Самервиллге түсу арманы қайғылы өкінішпен аяқталады. Осыған байланысты Маргарет Кестевендік мектепке қайтып келуге шешім қабылдайды. Алайда оқу жылының басталғанына небәрі 6 күн өткенде, оның Самервиллге қабылданғаны туралы жарияланады. Көп ойланбастан М.Робертс қолындағы екі сөмкемен вокзалға асығады. Жалпы Самервилл-колледжі Оксфорд колледждерінің арасында ең қарапайым болғанына қарамастан, Маргарет Робертс бастапқы кезде өзін ыңғайсыз сезінді. Демалыстар кезінде әкесі Альфред Робертс қызын түрлі кездесулерге, отырыстарға, соның ішінде соттық отырыстарға алып жүрді. Осындай жиындар кезіндегі көріп, естігендері оны химиядан гөрі көбірек қызықтырды. Академиялық үлгерім жағынан Маргарет Тэтчер рекордтар қойматын-ды. Университет қабырғаларында белсенді түрде қатысқан ұйымдарының бірі - студенттер-консерваторлар клубы еді, ал 3 курста Оксфордтағы консервативтік ассоциациясының төрағасы болып сайланды. 1945 жылы 19 жас шамасында М.Тэтчер сайлау кампаниясы кезінде Оксфордтың көшелерінде торилар үшін дауыс беруге шақырады. Сайлаудың қорытындысы - торилердің жеңілісі - Маргаретті де, партияның белсенділерін де таң қалдырады. 1947 жылы М.Робертс Оксфорд университетін біршама лайықты дипломмен аяқтайды. Химия маманы ретінде Бритиш Зайлонайт пластике немесе Би-Экс атты фирмаға жұмысқа орналасады. Басынан бастап оның бөтен екені көрінеді, ол өз жұмысын жек көре бастайды. Өмірінің келесі сатысына оны 1948 жылғы кездейсоқ кездесу көтереді. Оксфордтық түлектерінің Консервативтік ассоциациясының өкілі ретінде партиялық конференцияға шақырылады, сонда Джон Гранттың қолдауына байланысты Дартфорд округының атынан сайлауға қатысуға мүмкіндік алады. 1949 жылы ақпан айында оның кандидатурасын комитет қолдайды да, 28 ақпанда Дартфордтың сайлаушы-консерваторлар кеңесінің алдында ресми түрде жарияланады. Сайлауға қатысуы жұмыстан кетуге көптен көп күткен себеп пайда болады. Хаммерситте (Лондонның батыс аймағы) М.Тэтчер Дж.Лайонз корпорациясында жасанды қаймақ балмұздағын дамытумен айналысады. Сайлау күні болып 1950 жылы 23 ақпан белгіленеді. Оның қарсыласы Норман Додд ескі тәртіптің лейбористі болып, өз қарсыласына құрметпен қарады. Тори жеңіліске ұшырағанымен, Эттлидің парламенттік көпшілігі 146-дан 5-ке дейін қысқартты. 1951 жылғы қазан айында Англия сайлау бюллетендерін салатын арнайы жәшіктерге қайтадан шақырылғанда, М.Робертс екінші рет кандидат ретінде шығады. Норман Доддтан жеңілісінде тағы да 1000 шақты дауысты қысқартады. Жеңіске жету үшін көбірек ыңғайлы округті табу мақсатымен Дартфордтан кетуге мәжбүр болады. Сонымен бірге Дарфордта өткізген жылдар кезеңінде шешуші кездесу өтеді. 1949 жылы ақпан айында Маргаретке арналған ресми асқа шақырылғандардың арасында 33 жасар, Атлас презервейтив компани компаниясының бас директоры Деннис Тэтчер болады. Осы кездесуді М.Тэтчер кейіннен: Мен саясат жайлы қанша білсем, ол да сонша білді, ал экономикада менен әлдеқайда көп білді, - деп еске алған. 1951 жылы 26 жасында Дэннис Тэтчерге тұрмысқа шығып, 1959 жылға дейін Маргарет Тэтчердің саясаттағы белсенділігі төмендей түседі. Материалдық жағынан ешқандай қиындық көрмеген М.Тэтчер көптен бері талпынған адвокаттар дайындайтын корпорацияға оқуға түседі. 1953 жылы мамырда адвокат атағын алуға алғаш емтихан тапсырған соң, тамызда отбасында егіздер - ұл Марк және қыз Кэрол - дүниеге келеді. Маргарет Тэтчер балалардың бөбек жасынан шыққанша дейін саясатқа араласпауға уәде береді, алайда 1955 жылғы сайлауға өз кандидатурасын ұсынуға тырысады, бірақ бұл әрекет іске аспайды. 1958 жылы Финчли соңғы үміттің округіне айналады, себебі кейін 1959 жылғы сайлауға электораттың сеніміне бөленуге уақыт жетпеген еді. Әлеуметтік жоспар бойынша Финчли округінің маңайында орта тап өкілдері өмір сүрді және де 1955 ж. консерваторлар бұл аймақта 13 мың дауыс артықшылығымен жеңіске жеткен болатын. 1958 жылы Финчли (Лондонның солтүстігі) округі жалынды энергияға бөленген кандидатты қажет етті. Маргарет Тэтчерге өте қатал бәсекеден өтуге тура келеді: округ, шын мәнінде, алтын болып есептелді. Сол себепті ол тез арада жергілікті мәселелерді зерттеуге кірісті, Финчлидің тұйық көшесімен байланысты қиыншылықтардан бастап, Фрайерн-Барнеттің оңтүстігіндегі қоқыстың шығарылу уақытына шейін білетін болды. Ақыры М.Тэтчер тағы да 3 кандидатпен бірге финалисттер тізіміне енеді. Ұлы күн - 14 шілде келеді. Жергілікті консерваторлар кеңесінің атқарушы комитетінің алдында өзін таңдау үшін қолынан келгенінің барлығын істеді. Ол орнынан түре келіп, көрнекті сөз сөйледі. Бірінші айналымда 35 баллға ие болса, оның қарсыласы Лангтон 34 балл иеленді. Екінші шешуші айналымда 46 балл қорытындысымен жеңіске жеткенде, барлық жиналғандар М.Тэтчерді құттықтай бастады. Басты мақсаты іске асты. 31 шілде консерваторлар партиясының Орталық бюросы Маргарет Тэтчердің сайлауда партияның өкілі болатынын мәлімдейді. Британдық дәстүрге сәйкес премьер-министрге сайлау күнін таңдауға өкілеттік берілгеніне байланысты, 1959 жылы қыркүйекте Макмиллан сайлауды қазан айында өткізуге шешім қабылдайды. Либералдар атынан шыққан кандидат, Айвен Спенс, аристократиялық әдетке бөленген талғампаз денди болды. Қорытындылар даусыз болып шықты: 1959 жылы 8 қазан күні Маргарет Тэтчер 26 697 дауыспен парламентке сайланады. Оның қарсыласы-лейборист небәрі 13 437 дауысқа, ал Айвен Спенс - 12 260 дауысқа ие болады. Ақыры М. Тэтчер кейін кідірсіз 33 жыл бойы иеленетін орынға жетеді: 34 жас шамасында ол жаңа әлемге, Вестминстерге кіреді.
Парламентке дейін 1925 - 1959 жылдар аралығындағы өмір жолы біркелкі немесе сәтті өтті деп айту қиын болар, алайда өзінің патриоттылық сезімін жүрегінде сақтаған, ұстанымдарын ешқашан өзгертпеген тұлғаның қанша рет жеңіліске ұшыраса да саясатқа деген сүйіспеншілігін сақтап қалуы, әйел болса да қайрат қажымастығын көрсетуі, өткен сынақтарының бекер болмағаны келешек оқиғалар дәлелдейді. Маргарет Тэтчер өміріндегі алғаш сайлау кезінде айтқан сөзінде: Жас кезінде оптимист болмаған адам, ешқашан оптимист бола алмайды. Сондықтан да Маргарет Тэтчердің өз арманынан үміт үзбегендігі арқасында жеңіске жеткендігі, өмір соңына дейін оптимист қалғандығына нағыз ақиқат.
1.2 Қатардағы парламентариядан премьер - министрге дейiн.
Парламент депутаты болған адам үшін Вестминстер ғимаратына алғаш рет қадам басуы есінде үлкен із қалдырады. Маргарет Тэтчер бұл ғимаратпен таныс еді, алайда ол тұңғыш рет парламентте 650 сайланған депуттардың арасында өз орнын иеленуге кезегі келді. Сол кезеңде парламент мүшелерінің ішінде тек 25 әйел болған еді. Бұл тым еркектердің орны, - деген сөзінде М.Тэтчер ол жерде барлығы ер адамдарға арналғанын білдіргісі келді. Партия мен мемлекеттегі дәстүрлі империялық саясат жөнінде Макмиллан жариялаған өзгерістер тори партиясының ішіне де біртіндеп кіре бастады және Маргарет Тэтчердің Вестминстерде небәрі 10 жылдың ішінде қатардағы парламентариядан көлеңкелі кабинеттің мүшесіне дейін көтерілуі бұның басты дәлелі болып табылады. Сондықтан да оның әйел затына жатуы оған айтарлықтай кедергі болғанына қарамастан, кейде Маргарет Тэтчерге еркектік шовинизмге тап болуға тура келді. Парламентте оған жеке кабинет пен әрқашан маңайында жүретін хатшы, Пэдди Виктор Смит тағайындалды. Жаңадан келген басқа депутаттар секілді М.Тэтчер өзінің жеке басты заң жобасын ұсынуға тырысады да, жеребе салудан кейін заң жобасын қорғауға рұқсат етілгендердің қатарына кіреді. Тақырыбы етіп, баспасөз өкілдерінің жергілікті атқарушы органдардың отырыстарында қатысу құқығын кеңейту жөніндегі сұрақты таңдайды. 1960 жылы 5 ақпан күні 30 минут аралығында заң жобасын қорғап шығады. Билль көпшілік дауыстың қолдауымен (152 - иә мен 39 - жоқ) қабылданып, Маргарет Тэтчер ресми партиялық бағдарламада сол жайлы баяндауға мүмкіндік алады. Арада 2 жыл өткенде сол кездегі премьер-министр Гарольд Макмиллан Тэтчерді зейнеткерлік пен халықтық сақтандыру министрлігіне парламенттік хатшы қызметіне тағайындайды. Бұл лауазым, негізінен, министрлік лауазымдардың ішіндегі ең төмені болды және де бұл қызметке көбінесе жаңадан келген депуттарды тексерістен өткізу мақсатымен орналастырды. 60-жылдардың басы М.Тэтчердің абыройының өсуімен сипатталынды. 1961 жылы наурыз айында зейнеткерлер құқықтары мен зейнетақының тоқтауы жөнінде лейбористтердің үкіметке қарсы айтылған сөздеріне Тэтчердің жауап беруіне тура келді. Өзінің тиянақты әрі статистикалық есептерге қаныққан сөзінде ол зейнетақылардың соғыстан кейінгі кезеңдегі өсуінің динамикасын көрсетумен қатар, Швеция, Дания мен ФРГ елдерінің зейнетақымен қамсыздандыру көрсеткіштерімен салыстыру келтірді. 1964 ж. сайлаудан кейін Тэтчер ендігі кезден бастап көлеңкелі зейнеткерлік министріне (әлі де кіші) ауысады. Ал 1965 жылы алғашқы сайлауларда жеңіске жеткен тори партиясының лидері Эдвард Хит оны баспана саясаты жөніндегі көлеңкелі министр лауазымына тағайындайды. Осы мәселелер бойынша Маргарет Тэтчер парламент пен партиялық конференцияларында белсенді түрде қатысып, үй қожалары мүдделерін қорғап, солардың жақтарында жылжымайтын мүлікке салынатын жергілікті салықтардың жоғары болуына қарсы шығады. Бұның салдары ретінде 80-жылдардағы премьер-министр ретінде жергілікті салық салу жөніндегі реформаларға ұласқанын байқауға болады. Сол кезеңде болса, өзінің саяси көзқарастарын одан да ашық білдіруіне 1966 жылы Э.Хиттің М.Тэтчерді қаржы мәселелеріне маманданатын көлеңкелі министр (әлі де болса кіші, бірақ одан да жоғары мәртебелі) қызметіне орналастыруы әсер етеді. Осы лауазымында 1966 ж. жылдық партиялық конференциясында сөйлеген сөзінде Г.Вильсон басқарған лейбористік үкіметі заңдылық пен дәстүрлі бостандықтарды бұзғанын, үкімет ұсынған және парламент қолдаған шаралардың социализмге және коммунизмге бір қадам жақындайтынын атап өтті. Конференция делегаттарының көпшілігі Маргарет Тэтчердің сөзін өте сәтті деп таниды. 60-жылдардың II-жартысы соғыстан кейінгі кезеңде қалыптасқан қоғамдық сана мен тәртіп стереотиптерінің тез арада қирауы, оның басты мазмұны ретінде оң және сол радикализмнің қалыптасу құбылыстарымен ерекшеленеді. Бұқаралық сана-сезім сатысында, тек ұсақ буржуазиялық пен буржазиялық ортада емес, сонымен бірге жұмыс табының жоғарғы қабаттарында, қызметкерлер, зиялы мен саяси орталар арасында антиэтатисттік пен антиколлективисттік көңіл-күйлер орын алып отырды. Британдық консервативтік партия өздігінен оң радикализмнің тез арада өрістеуі үшін ұйымдастырудың мінсіз типі болды. 1968 ж. сайлау алдындағы манифестте жаңа ағымдардың іздері көріне бастады. 1968 жылдан бастап торийлік истеблишментте дайындалып жатқан құжаттар бойынша, 70-жылдарға арналған қатал, оң позициялар сипаттағы консервативтік стратегия мен мемлекеттің экономикаға араласуы және басқа мәселер қарастырылады. Тек 2 жыл өткен соң, 1970 жылы билікке келген Э.Хит үкіметі мақсаты етіп ауыртпалықты этатизмді тоқтату мен шектен шыққан тред-юнионизмді қатаң бақылауға алуды қоятын тыныш революциясының басталғанын жариялайды. Осы факторлар төңірегінде Маргарет Тэтчердің сөйлеген сөздерінің идеологизациясы, табанды антисоциализмі мен антикоммунизмі заңды көрінеді. Хитке Тэтчердің басқыншылығы мен қайсарлығы ұнамаса да, ол 1967 жылы Маргарет Тэтчерді көлеңкелі кабинетке кіргізуге шешім қабылдайды. Жаңа лауазым жағдайында да М.Тэтчер өзінің көзқарастарынан бас тартпай, оң консервативтік жақты ұстанады. 1968 жылы Э.Хит оны көлік жөніндегі көлеңкелі министр етіп тағайындаса, 1969 жылдың соңында, яғни 1970 ж. сайлауға дейін бірнеше ай қалғанда, М.Тэтчер білім мен ғылым жөніндегі көлеңкелі министр атанады. 1970 ж. маусым айындағы сайлауда консерваторлардың жеңіске жетуі Маргарет Тэтчердің мансабын кезекті жаңа сатыға көтереді. М.Тэтчер 27 мүшенің бірі ретінде кірген министрлер кабинеті, мәртебесі жағынан саяси биліктің басты центрі болып есептелді. Бірінші кезекте орган сайлау алдындағы уәде еткен міндеттерін жүзеге асыруға кіріседі. Жалпы, ғылым мен білім министрі ретінде М.Тэтчер әлеуметтік мақсаттар үшін мемлекеттік қаржының қысқаруын қолдап отырды. Осы қызметте Маргарет Тэтчер мемлекеттік шығындарды қысқарту мақсатында жоғарғы сыныптардағы оқушыларға тегін сүт беру шарасын жоққа шығарылуына қол жеткізді. Оны бірден Тэтчер - сүт ұрлаушысы деп атап кетті [10, 28-29]. Британия сол уақытта батысеуропалық елдердің арасында жалғыз болып экономикалық ғажайыпты кешірмеген еді. 1970 ж. қарай Британияның өнеркәсіп өндірісі мен Батыс елдеріне экспорт үлесі 7,1%-ға дейін төмендеді. Жаңа үкімет дәлме-дәл жасаған стратегиясы басында біртіндеп орындалғанымен, кейін өңделген схема күйреді. Іске асырылған бірден-бір үлкен шара 1973 жылы 1 қаңтар күні Англияның Ортақ рынокқа (Еуропалық қауымдастық) кіруі болды. 1974 ж. ақпан сайлауында (38% дауыс) жеңіліске ұшыраған Хит Тэтчерді қаржы Министрлігінің көлеңкелі хатшы қызметіне тағайындайды. 1974 жылы қазан айында Лейбористтік үкімет алдын-ала ұйымдастырған парламенттік сайлауда партия иеленген дауыстарының үлесі одан сайын төмендеп, 36,7%-ды құрады. Осылайша 1964 жылдан бастап 1974 ж. қазан айына дейін консерваторлар осы уақыт аралығында өткен 5 жалпыға бірдей сайлауларда 4 рет жеңіліске ұшырап, билік басында тек 3,5 жыл болды. Э.Хит үкіметінің беделі түсе берген сайын, партиядағы жетекшілік үшін күрес айқындала бастады және де саяси зерттеулер Центрінің негізін қалаушы К.Джозеф пен Э. дю Канн Маргарет Тэтчерге өзінің лидерлік үшін күрестен кететінін айтқан соң, М.Тэтчер өз кандидатурасын ұсынды. 1975 ж. 4 ақпан күні партияның басшысын анықтайтын сайлау кезінде М.Тэтчер - 130 дауысқа, ал Э.Хит - 119 дауысқа ие болды. Тэтчер қажет минимумды жинамағандықтан(139 дауыс), екінші айналым өткізілді. Оған Хит қатысуға бас тартып, Маргарет Тэтчер 146 дауыспен жеңіске жетеді. М.Тэтчер партияның басшылығына келген соң, неоконсерватизмнің оңшыл идеологиясының дамуы және басыңқы дүниетанымға айналуы жеделдетілген жылдамдықпен жүре бастады. Сол кезден бастап Британияның саясаттану сөздігінде жаңа консерватизм біртіндеп тэтчеризм терминімен алмастыра бастады. Оппозицияның лидері атанған Маргарет Тэтчер өзінің жеке болашағы да, өкілетті ағымның келешегі де шешуші дәрежеде басқаратын партияның жағдайы мен өзінің ықпалына бағынышты екеніне өзіне есеп берген болатын. Тэтчер қызметке келгеннен кейін бірден лидер мен партиялық көпшілік арасындағы қатынастарды өзгерте бастады. Жүздеген және мыңдаған партиялық функционерлер мен активисттерге ол,айтуы бойынша, өзінің адамы (one of us) болуға талпынды. Маргарет Тэтчердің партия жұмысындағы басты өзгерісі 9 мүшеден тұратын бейресми саяси подкомитетін құруы болды. Төрағасы қызметін Джозеф атқарды. Осы ұйымның төңірегінде зерттеуші топтардың құжаттарын талқылаулар орын алды. Лидер лауазымындағы алғашқы сөз сөйлеуі 1975 жылы қазанда кезекті партияның конференциясында болды. Сонымен қатар М.Тэтчер басшы рөлінде бірнеше өзгерістерден басқа күрделі қақтыруларды іске асырған емес. Аппараттың тәжірибелік қызметіне араласпау тактикасы парламенттік кандидаттарды іріктеу мен бекіту процессіне қатысты болды. Тэтчердің партиядағы қарсыластары өздерінің ұстанымдарын өзгертпей, керісінше оның басшылығын уақытша етіп санады, сол себепті де Маргарет Тэтчер артқыкүрсілермен қарым-қатынасты жақсартуға талпынды. Осы кезден бастап көлеңкелі кабинеттің құрамына жас әрі белсенді жақтаушыларды қоса бастады (Э.Нив, Дж.Биффен, лорд Торникрофт). 1975 ж. Бостандық үшін ұлттық ассоциациясының (кейіннен - Бостандық ассоциациясы) құрылуы консервативтік көзқарастағы қабаттар мен топтардың белсенділігінің кемелі болып есептелді. Келесі құрылған зерттеу орталығы неоконсервативтік толқын күшінің өсуімен байланысты болды. 1977 жылы ашылған Адам Смит атындағы Институт (ИАС) Хайек пен Фридман концепциясының қолдаушылары, радикалды экономисттер ниетінен құрылған болатын. 1979 жылғы кампания алдыдағы қалыптасқан алғышарттар Маргарет Тэтчердің жеңіске жетуіне мүмкіндік туғызды. Партияның сайлау алды манифесті де біршама байқап жасалынды. Манифест Инфляцияны қысқарту және кәсіподақтардың құқықтары мен міндеттерінің арасалмағын тұрақтандыру арқылы экономикаға қайтадан күш пен денсаулық қайтаруды уәде етті. Сол шешуші күндерде Маргарет Тэтчер жақын араласу тактикасын таңдады (Баттл фирмасының, қарапайым автобустарында жүрді). Бұдан басқа лейбористтердің сайлау кампаниясы нашар ұйымдастырылды. Ұлыбритания премьер-министрі қызметіне байланысты сайлау 1979 жылы 3 мамыр күні өтті. Сағат үште лейбористтердің консерваторларды қуып жете алмайтыны айқындалды, қорытындылар бойынша 44 депутаттық мандат пен 7% дауысқа асып түсті. Бұл - ,- М.Тэтчер жазады, - менің ең ұтымды сайлау кампаниям болды, сол кезде мен өзімді халықпен айрықша гармонияда сезіндім [6, 133]. Шын мәнінде, біршама ұзақ өмір кезеңін қамтыған Парламенттегі қызметі кезінде Маргарет Тэтчер салыстырмалы түрде көп лауазымдарға ие болып, бір-біріне қарама-қайшы салаларда көлеңкелі министр жұмысын атқаруы оның кейінгі премьер-министр мансабында қабылдаған реформалардың шығуына зор әсерін тигізді деуге болады. Сонымен бірге мықты саясаткер болу үшін қажет, Маргарет Тэтчер тұлғасына тән қасиет: өз көзқарастарында табандылығы мен сенімділігімен бірге, мемлекеттегі орын алған өзгерістерге тез арада ат салысуы. Өзінің қарапайым отбасынан шығуына әрқашан назар аударту арқылы, ол халықпен теңбе-тең сөйлеуден айынбады. Тэтчердің өз еліндегі басты лауазымға ие болуы, өткен жылдардың мысалында, азапты жұмыс пен өшпейтін патриоттылық нәтижесі екені дәлме-дәл ақиқат.
2 Тарау. М. Тэтчердің жүргізген ішкі және сыртқы саясаты
2.1. Ұстанған меншіккерлер демократиясы (монетаризм). Маргарет Тэтчер үкiмeттi басқарумен қатар өз идеяларын табысты жүзеге асырды. Өткен жүз жылдықтың 70-шi жылдары консерваторлар үшiн cәттi болды. Билiкке консервативтiк саясатшылар келiп, консервативтi идеялар кеңiнен тарала бастады. Ол бiрден салықты төмендетiп, үкiмeттiң кәсiпкерлерге бақылауын әлсiреттi. Ол үшiн әрбір британдықта жеке үйiнiң, меншiктің кез келген түрінің: қозғалмайтын мүліктің, автокөліктің болуы немесе акцияларды иеленуі аса маңызды еді.
Меншiккерлер демократиясы немесе Халықтық капитализм тұжырымдамасы Тэтчер қолындағы аса құнды бағдар болды.Оның философиясы мен практикасы саясат үшiн өте сирек тэтчеризм деген сөзбен аталды. М.Тэтчердің бүкіл командасы табанды монетаристер болды. Бірақ оның өзі меншік иелерінің демократиясы деген сөзге көбірек басымдық беріп, монетаризм ұғымын қолдануды ұнатпады. Кейт Йосев бұл экономистер тобын ақша массасын, фискалдық мақсатты, теңгерімді бюджеттерді қатаң бақылауды және өз мүмкіндіктеріңмен өмір сүру қағидаттарына сәйкес қаржылық істерге байсалды көзқарасты жақтайтын ақшадан бас тарту экономистері ретінде анықтады. Билікке келген жаңа премьер-министр М.Тэтчер алдынан ұлы державаны көрмеді. Жаңа үкімет шешуі қажет көптеген экономикалық мәселелер болды: негізгі билікті кәсіподақ жетекшілері ұстады, олар көбінесе жеке мүддені басшылыққа алды және ірі бизнесмендерді ереуілдермен қорқытып бопсалады; елде жеке табыс салығы бойынша әлемдегі ең жоғары салық ставкалары бар салық салынды - 83%-ға дейін; шамадан тыс инфляция; мемлекеттің қолында шектен тыс билік. Тэтчер үкіметі Тэтчеризм сияқты экономикалық бағытты жүзеге асыру арқылы осының бәріне нүкте қоюды ұйғарды. Оның негізі мынадай элементтер болды: еркін кәсіпкерлік, жеке бастама, шектен шыққан индивидуализм. Бірақ бәрінен бұрын Тэтчеризм ақша массасын қатаң бақылауға негізделген. Бұл үкіметтің алдында тұрған басты міндет болған инфляцияны төмендету үшін қажет. Ал оны жүзеге асыру үшін соның салдарынан жұмыссыздық көбейетіні де назардан тыс қалды. Инфляцияны тежеу үшін шығыстарды қысқарту бағытында да қатаң бақылау қажет, ал шығыстардың қысқаруы мемлекеттік аппаратқа да, жергілікті шығыстарға да, тұрғын үй құрылысына жұмсалатын шығындарға да әсер етті. этчеризмнің пікірінше, кез келген гүлденген экономиканың қозғаушы күші - жеке кәсіпкерлік, тәуелсіздіктің басымдығы. Сонымен қатар, мемлекеттің жеке өмірге араласуы ең төменгі деңгейге дейін төмендейді, ол ешқандай жағдайда жеке бастаманы тежеуге болмайды. Ал егер бұрын мемлекет сәтсіз немесе болашағы зор фирмаларға көмек көрсетсе, Тэтчер үкіметі бұл жолдан мүлде бас тартты. Алайда шағын кәсіп ашқанда мемлекет тарапынан біршама көмек, негізінен салық болды. Кейбір бағалаулар бойынша 1979-80 жж. 1,5 миллионға жуық адам жұмыс істейтін бірнеше мың шағын фирмалар салық төлеуден босатылды. Ал үнемделген қаржы өз кәсіпорындарын кеңейтіп, жаңғыртуға жұмсалды. М.Тэтчер елде қалыптасқан мемлекеттік корпорациялар жүйесін батыл және батыл түрде бұзды. Әлеуметтендірілген секторды жекешелендіру оның жүргізіп отырған экономиканы қайта құрылымдауының негізгі элементтерінің бірі болып табылады. Ол мемлекеттік кәсіпорындардың икемсіздігін, олардың нарықтың үнемі өзгеріп отыратын қажеттіліктеріне кеш жауап беруін бірнеше рет атап өтті. Оның айтуынша, бұл кәсіпорындар мемлекет тарапынан қаржыландырылғандықтан, олардың өмір сүруіне алаңдамау керек. Мұнай және аэроғарыш өнеркәсібі, сондай-ақ әуе көлігі кәсіпорындарының көпшілігі жеке меншікке өтті. Шағын бизнеске салық жүктемесінің төмендеуі табиғи түрде шамамен 4,5 миллиард фунт стерлинг бюджет тапшылығына әкелді. Бұл мәселені шешу үшін жанама салықтарды, яғни сатылған тауардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қорқыт Ата атындағы қазақ ұлттық университеті
Педагогика, филология және тарих факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
________т.ғ.к
" "________2022 ж.
Д И П Л О М Ж ҰМ Ы С Ы
Тақырыбы: М.Тэтчер: әйел, саясаткер, премьер министр
Орындаушы
Педагогика тарих факультетінің
Ист 20-21 оқу тобы студенті Темірбек Н.Т.
Ғылыми жетекші
тарих ғылымдарының кандидаты Сатбай. Д. т.ғ.д., т.ғ.к доцент
Қызылорда, 2022
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-7
1 Маргарет Тэтчер - Билікке жету жолы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 8-14
1.1 Өскен орны, кәсіби білім алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8 -10
1.2 Қатардағы парламентариядан премьер-министрге дейін ... ... ... ... ... ...11-14
2 М.Тэтчер әкімшілігінің ішкі саясаты және оның жетістіктері мен кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15-25
2.1 Ұстанған меншіккерлер демократиясы (монетаризм) ... ... ... ... ... ... .15-18
2.2 Антиколлективизм мен посткорпоративизм ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .18-20
2.3 Әлеуметтік саясат төңірегіндегі білім, денсаулық сақтау, тұрғын-үй мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20-23
2.4 Тэтчерлік онжылдықтың соңғы кезеңіндегі реформалар ... ... ... ... ... ..22- 25
3 М.Тэтчер әкімшілігінің сыртқы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26-54
3.1 Ағылшын-аргентин қақтығысы және консерваторлық үкіметтің саяси ұстанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26-32
3.2 Ұлыбританияның АҚШ, КСРО мемлекеттерімен қатынастары ... ... ... ...32-45
3.3 Ұлыбритания - Қытай қатынастарындағы Гонконг мәселесі ... ... ... ...45-51
3.4 Қырғи қабақ соғысының аяқталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51-54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54-56
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57-58
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ұлыбританияның заманауи тарихында Маргарет Тэтчердің есімі секілді дау тудыратын, қарама-қайшы пікірлердің өрбуіне мүмкіндік беретін, түрлі тұжырымдар жасауға ұйытқы болған есім жоқ десек қателесе қоймаспыз. Бұл тұрғыдан алғанда ол У. Черчильмен таласа алады. Дегенмен оның саяси қарсыластары Тэтчер тұлғасының бірегейлігін, оның елдің қоғамдық-саяси дамуында өзіндік қолтаңбасын қалдырғанын мойындамай тұра алмайды. Оның оппонеттері қолданысқа енгізген тэтчеризм ұғымы неокнсерватизмнің британдық үлгісінің синониміне айналды. Ол Тэтчер факторы, Тэтчер феномені және Тэтчер төңкерісі деген сөз тіркестерімен қатар қолданылады. Бұл сөздердің барлығы да ағылшын саяси сөздігіне мықтап тұрып енді. Л.Замятин тэтчеризм термині ... ол жүргізген белгілі бір саяси, деологиялық және моралдық ұстанымдарды, сондай-ақ оның басқару стиліне тән ерекшеліктерді анықтайтын сипаттамалары деп есептейді. Осындай әйгілілігіне, Ұлыбританияның өркендеуіне көрсеткен зор ықпалына және әлемдік саяси процеске жасаған әсеріне байланысты М.Тэтчердің саяси бейнесін, оның жүргізген ішкі және сыртқы саясатын егжей-тегжейлі зерттеп білудің маңызы зор.Ұлыбритания капиталистік қатынастар дәуірінің орнауы кезеңінен бері Еуропа елдерінің ішінен бір қадам алда болып келгені белгілі. Тарих тағылымында бұл елдің ішкі, сыртқы саясатын У.Черчилл, Г.Вилсон, Э.Хит секілді өзге де саяси басшылары белсенді құрып, жүргізіп келді. Ұлыбританияның әлемдегі беделінің үстем, салмағының ауыр болуы осы басшылардың қызметімен, жүргізген саясатымен тікелей байланысты. Бітіру жұмысын зерттеу мәселесінде, 1979-1989 жылдардағы Ұлыбритания сыртқы саясатын қалыптастыруда 10 жылдан астам Ұлыбритания премьер-министрі қызметін атқарған, кеңес баспасөзі Темір ханым деп атаған - Маргарет Хильда Тэтчердің рөлі ерекше.
Осы түсіндірме арқылы тақырып жаңалығының жалпы сипаттамасын бағамдауға болады.
Ұлыбританияның сыртқы саясаты, соның ішінде М.Тэтчер үкіметі тұсындағы сыртқы саясатын талдау тарихшылар үшін аз қызығушылық туғызбайды. Ұлыбритания сыртқы саясатын зерттеуде бұл кезең кездейсоқ таңдалып отырған жоқ. Себебі, бұл кезеңде британ билеуші тобы сыртқы саясатының негізгі бағыттарын өзгертіп, Ұлыбританияны әлемдік держава ретінде қайта танытуға ұмтылысымен, халықаралық қатынастар жүйесіндегі реакциялық ұстанымдарымен ерекшеленеді.
1979-1989 жылдардағы Ұлыбритания сыртқы саясатындағы елеулі оқиғалар - консерваторлық үкіметтің алдағы сайлаудағы жеңісін қамтамасыз еткен, Фолкленд аралдары үшін болған ағылшын - аргентин қақтығысында (соғысында) ағылшындардың жеңіске жетуі және Қытай Халық Республикасы мен Гонконг аралын қайтару жөнінде бірлескен келісімге келуі болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Бұл ағымның өрiс алғанынан бастап бүгiнгi кезеңге дейiн көптеген зеттеушiлер мен ғалым - академиктер Маргарет Тэтчердің емiрбаянын да , билiкке келгеннен кейiнгi ұстанган саясатын да жан - жақты қарастырған еді . Соның iшiнде алғашқы кезекте атап өтiлуi тиiс С.Перегудовтың Тэтчер и тэтчеризм деп аталатын монографиясы . 1996 жылы жарыққа шыққан ғалымның бұл еңбегi көптеген ғылыми мақалалар және 4 жыл бұрын шыққан Современный консерватизм атты еңбегiнiң заңды жалғасы, автордын такырыпты терендеп ашу арқылы жалпы Ұлыбританияның саяси құрылымын қарастыру, ойын ережелерiн түсiну мақсатын қояды. Әсіресе сол кезде Ресей аса зерттелмеген тақырыптардын бiрi болып табылатын тэтчеризм мәселесі болғандықтан, С.Перегудов монографиясында бiр - бiрiне тығыз байланысты Британияда неоконсерватизм бағытының дамуы мен Тэтчерлік онжылдыкты синтездеп зерттеуге тырысты [ 4 , 3-5 ] . Ал соңғы ғасырдағы Англиянын ен танымал премьер - министрі Маргарет Тэтчердiн орыс ғалымдарының арасындағы алғашқы биографтарының бiрi Виктор Поповтың Маргарет Тэтчер : человек и политик ( Взгляд российского дипломата )- деп аталатын кітабының екiншi басылымында автордың биографиялық тұрғыдағы зерттеулерiмен бiрге, орыс тіліне аударылмаған Маргарет Тэтчердiн екi томдық автобиографиясынан кұнды материалдар қолданылады . Жалпыланған тұрғыда енбектiң ерекшелігі: ұлы тұлғанын емiрге келгендегі алғашқы кадамдарынан Премьер - министр қызметінен кейiнгi де емiр тагдырын зерделеуі . Автор тeмip xaнымның өмiрiн турлi қарама - қайшылықтар мен өзгерістерге толы болганын атап етеді, М.Тэтчерге көп кезекте алғаш, бiрiншi рет деген сөздер қолданатынын байқайды [ 5 , 3 9 ] . Биография тақырыбын жалғастырған француз тарихшысы Жан Луи Тьерио батыс адам тұрғысынан Маргарет Тэтчердiн емiр жолын езiнше түсiнедi де, баяндайды және бұл манызды мәселелерге басқа кырынан қарауға мүмкіндік береді. Маргарет Тэтчер : от бакалейной лавки до палаты лордов - басты еңбегiнде ұлылардың ұлысы болған тұлғаға кезінде көп лақап аттар қойғанымен (белдемшедегі Черчилль , антикоммунизмнiң әлемдік жандармы, Шығыс одағы мен Варшава келісімшартының қабыршысы, т.б. ) , халыктан өте жиi Бiзге Маргарет Тэтчер керек ! деген сөздер естiлгенін байқайды [ 6 , 2-5 ] . Жүйелей келе, бұл кітап Әлемдегі кешегі оқиғаларды кеңірек қарауға, кейбiр атаққұмарларға саяси билік шыңына жету туралы оқулык турiнде керiнiс табуы мумкiн . Осындай салыстырмалы негiзде жазылған ғылыми еңбектердiң бiрi - В.А.Матвеевтің Британия вчера и сегодня. Зерттеу жұмысының негізі болып , Англияның II дуниежузiлiк соғыстан кейінгі қалыптасқан саяси бағытынын ХХ гасырдың екінші жартысында күрт өзгеріске ұшырауы. Автор арнайы тарауларда 1950-1980 жж. аралығындағы кезеңдi жеке, 1980 ж. бергi өрiстеген құбылыстарды жеке қарастырып етеді, осыдан да бір ғасырдың төңiрегiнде мемлекеттің саяси құрылысында карама - карсы идеологиялардың калыптасқанын байқауға болады. Әсiресе ішкі және сыртқы саясаттағы Премьер - министрдiң кабылдаған шешiмдерiн айқындау кезiнде , белгілі бір парапелль жүргiзiлiп биографиясы баяндалады [123-126 ] Ал сол тарихи оқиғалардың куәгері, тiптен себепкері Маргарет Тэтчер биліктен кеткеннен кейiн, мүмкін өз елі ушiн жасаған бағаланбас еңбегін қорытындылай келе, бірнеше автобиографиялар мен мемуарлар жариялаған. Соның ішінде ерекшеленетiн басылымы, 2003 жылы жарыққа шыққан Искусство управления государством . Стратегии для меняющегося мира. Онын аннотациясында: Искусство управления государством - әлемдiк мәндегi мемлекеттiк қайраткердің тарапынан жазылған терен ғылыми еңбек, - деп көрсетілетін болса, автор, шын мәнінде, өткен дәуiрдiң ең танымал саяси кезеңдерi мен халықаралык конфликттердің пайда болу алғышарттары және де ету сипаттары жайлы баяндайды [ 8 , 15 ] . Өзi жайлы кептеген жағымды және жағымсыз пiкiрлер естіген Британияның бұрынғы Премьер министрi ендiгi кезекте Әлемдi өз кезiмен қалай елестететінін осы еңбегінде жан - жақты суреттейдi . Салыстырмалы түрде бiршама аз уақыт бұрын емiр сүрген тұлға, жана идеология, саясат жөнiндегi пiкiрталастар, кезкарастар , ғылыми мақалалар. Монографиялар мен ғылыми еңбектер тіптен танымал журналисттердiң сол оқиғаларға арнап өз көзкарастарын кiтап турiнде басып шығаруы өрiстеген саяси құбылыстардың тек Британия тарихына ғана емес, Әлем тарихына да үлкен серпіліс бергенiн бiлдiредi. Тақырыптың хронологиялык шеңберi. Сонымен бірге сол кезеңнің хронологиялык шеңберін анықтайтын болсақ, Маргарет Тэтчердiң 1979 жылы 4 мамыр күні Консервативтiк партия атынан Премьер - министрге сайлау кезінде жеңiске жетуiнен бастап 1990 жылы 29 қараша кунi қызметiнен кетуiне дейінгі біршама кыска да узак аралықты қамтиды. Кейiн де Консервативтік партия атынан Премьер - министр кызметін атқарған Джон Мейджор бір жағынан М.Тэтчердiң өз қолдауымен тағайындалса да, тэтчеризм бағытын түпкiлiктi жүзеге асырды деп айту қиын . Сол себепті де неоконсерватизм бағытын орнатқан Маргарет Тэтчер укiметi бугiнгi күнге дейiн ең радикалды, катал тәртіп орнатканы жайлы кептеген мысалдар дәлелдейді .
Зерттеу жұмысының нысаны. Ұлыбритания тарихында алғаш әйел премьер министр болған Маргарет Тэтчердің саяси мансабы
Бітіру жұмысының хронологиялық шеңбері М. Робертстің балалық шағынан бастап, М.Тэтчер бастаған консерваторлық үкімет билікке келген 1979 жылдан 1989 жылға дейінгі онжылдық кезеңді қамтиды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Біздің тақырыбымыздың теңiрегiнде iске асыратын мақсатымыз : Ұлыбритания тарихындағы ұлы саяси қайраткерлердiн бiрi Маргарет Тэтчердiң өмір жолын зерттей келіп, оның феномен болған тұлғалық бейнесін анықтау, әрі маңызын тусiну. Бұл ағым пайда болып жатқан кезеңдегі зерттеушілердің еңбектерi мен мәселе өз мәресіне жеткеннен кейiн ғалымдардың кең ауқымдағы ғылыми жұмыстарын зерделей келе, ХХ - ғасырдагы ен маңызды тұлғаларының бірі болып саналатын феноменнің туп казығына жету. Осы мақсатқа жету барысында : 1. Алғашқы тарауда Маргарет Тэтчердің мемлекеттегi ең жоғарғы лауазымға ие болғанға дейiнгi емiр тағдыры жан жакты карастырылады , себебi дәл сол кезендегі орын алған оқиғалар М.Тэтчердiң кейiнгi кызметi теңiрегiнде iске асырған саясатына негiзгi алғышарттарды калыптастырды . 2. Келесі тарауда қарастырылатын мәселе көбінесе Тэтчер укiметi кезеңiнде жургiзiлген ішкі саясаттың жағымды жактары мен жағымсыз тұстарын ашуға арналады , әсіресе әлеуметтік экономикалык шаралары кейінгі уақытта тэтчеризм деген атқа ие болуы сирек кездесетін қатар
Бұл мақсаттарға жету үшін төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру негізделеді:
* Тэтчердің әлеуметтік шыққан тегі: оның саяси бейнесінің қалыптасуы және саяси жетістіктері;
* М.Тэтчер тұсындағы Англияның 70-жылдардағы әлеуметтік - экономикалық жағдайын анықтау;
* Парламентке жетудегі өмір жолы сараптау;
* Қатардағы парламентариядан премьер министрге дейінгі жетістіктерін анықтау;
* Тэтчеризм ұғымының пайда болуын анықтау;
Бітіру жұмысының деректік негізіне алынған құжаттар қорын үш топқа бөліп қарастыруға болады. Олар - құжаттық деректер, саяси қайраткерлердің мемуарлық шығармалары және мерзімді баспасөз материалдары болып табылады.
Құжаттық деректер негізін Ұлыбританияның АҚШ, КСРО және басқа да ұйымдар арасындағы дипломатиялық қатынастар тарихын бейнелейтін А.А.Громыко[18] және Л.Ф.Ильичевтің[19] басшылығымен жинақталып, басылған құжаттар мен материалдардың жинағын атауға болады. Онда халықаралық келісімдердің мәтіні мен дипломатиялық мәлімдемелер берілген.
Ал, мемуарлық деректер қорына М.Тэтчердің [20] отставкаға кеткеннен кейін жазған мемлекетті басқарудағы шеберлікті тәжірибе ретінде сипаттаған еңбегін тек мемуарлық қана емес, терең ғылыми еңбек деп баға беруге болады. Автор бұрынғы саяси оқиғалардың сабақтарын талдай отырып, "қырғи-қабақ" соғыс саясатындағы АҚШ пен КСРО мемлекеттерінің ролін саралайды. Сондай-ақ, ол бүгінгі таңдағы халықаралық қатынастардың дамуын, оның негізгі проблемаларын зерттеп, Еуропа, Азия, Алыс және Таяу Шығыстағы саяси оқиғаларға баға береді. Азия гиганттары ретінде Қытайдың даму тарихына тоқтала келіп, 1984 жылғы Гонконгты қайтару жөніндегі келісімнің мәнін түсінуге үлкен бағдар береді.
Одан кейінгі мемуарлық шығарма 1980-86 жылдары КСРО-ның Ұлыбританиядағы елшісі боп қызмет атқарған, тарих ғылымының докторы, тарихшы - дипломат В.И.Поповтың М.Тэтчер: тұлға және саясаткер деп аталатын мемуарлық еңбегі [21]. Автор еңбегінде М.Тэтчер тұсындағы консерваторлық үкіметтің ішкі, сыртқы саясаттарынан толық мағлұмат беріп, сол тұста орын алған тарихи - саяси оқиғаларға өзінше баға береді. Сыртқы саясатында Фолкленд аралдары үшін болған ағылшын - аргентин қақтығысы, Ұлыбританияның НАТО, ЕЭҚ, БҰҰ-дағы ұстанымдарын, АҚШ, КСРО мемлекеттерімен дипломатиялық қатынастарын терең талдап, баяндайды.
М.Тэтчер тұсындағы басты саяси мәселелерді түсінуде ағылшын тарихшысы Крис Огденнің М.Тэтчердің тұлғасындағы биліктегі әйел болмысын тарих куәгері мен саяси оқиғаларды тікелей болмысында ажыратуға арналған құжаттық еңбегінің де деректік маңызы зор [22]. Деректік мәліметтерге негізделген жинақтың ғылыми сараптамасы М.Тэтчердің өмір жолы мен саясаттағы рөлін және үкімет басшысы ретінде ішкі-сыртқы саясат мәселесін толық қамтиды. Ол көптеген шетелдік ресми баспасөз деректері негізінде оның жүргізген саясатының өзекті тұстарын баяндайды. Сыртқы саясатында АҚШ, КСРО мемлекеттерімен дипломатиялық қатынастары, Фолкленд аралдары үшін болған қақтығыс, М.Тэтчер билігінің тарихи қорытындыларына сараптама жасайды.
Бірнеше жыл КСРО сыртқы істер министрлігін басқарған дипломат, кеңес қоғам қайраткері А.А.Громыконың естелік - құжаттармен жинақталған жинағының осы кезеңдегі халықаралық қатынастардың бағыт-бағдарын айқындаудағы рөлі зор [23]. Автор естелік кітабында соғыс пен бейбітшілік, батыс пен шығыс мәселелерін, кеңестік сыртқы саясаттағы батыстық, американдық бағыттарды талдайды. Шетелдік саяси қайраткерлермен кездесуінде алған әсерлерін жазады. Ол М.Тэтчермен кездесуін, оның КСРО-ға қатысты ұстанымы мен көзқарасын халықаралық келісімдер аясында атап өтеді.
Тақырыптың келесі деректік негізін мерзімді баспасөз материалдары - газет, журналдар құрайды. Жұмысты жазу барысында негізінен кеңестік басылымдар қолданылды. Атап айтсақ, Кеңес Одағындағы басты саяси басылым - "Правда" газеті мен "Советская культура" газеттері және "Международная жизнь", "Молодой коммунист", "Новое время", "Латынская Америка" журналдары жұмысты жазу барысында дерек көзі ретінде кең пайдаланылды. Бұндағы мақалаларда кеңестік журналистердің Ұлыбритания сыртқы саясатына жасаған саяси шолулары, кеңес тарихшыларының халықаралық қатынастардағы Ұлыбритания ұстанымын талдаулары баяндалады. Мысалға Л.Замятин "Тэтчеризм" [13] деп аталатын мақаласында М.Тэтчер саясатының негізгі концепцияларын атаса, А.Лебедев [15], А.Козлов[14] сияқты қоғамдық тақырыптардағы саяси шолушылар Ұлыбритания сыртқы саясатының даму бағыттарына талдау жасайды.
Аталған деректік материалдар 1979-1989 жылдардағы Ұлыбритания сыртқы саясатындағы басым бағыттар тарихын зерттеуге негіз болып табылады.
Жұмыстың методологиялық негізі. ХХ ғасырдың басындағы батыс тарихнамасында үрдіс болған тарихты салалы қарастырудың методологиялық ұстанымын басшылыққа ала отырып, мәселені тұлғатану саласына қатысты нысаналар негізінде өркениетті талаптар деңгейінде бағамдаудың теориялық-танымдық үрдісі бітіру жұмысы барысында қадағаланып, тұрақты зерттеу бағдарына алынды.
Диплом жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысының құрылымы кіріспе, қорытынды бөлімдермен қатар екі тараудан және пайдаланылған деректер тізімінен тұрады.
1. Маргарет Тэтчер - Билікке жету жолы
1.1 Өскен орны, кәсіби білім алуы
Маргарет Хильда Робертс 1925 жылы 13 қазан күні Линкольншир графтығы, Грантем қаласында дүниеге келеді. Робертстердің үйі барша Грантем қаласы секілді өзінің қарапайымдылығымен, тиянақтылығымен, қаталдығымен ерекшеленді. Тұрғындарының саны шамамен 25 000 адамға жеткен қалада бір топ іскер азаматтар маңызды мәселерді шешіп отырды. Маргареттің әкесі Альфред Робертс те солардың қатарынан болды. Нортгемптонширде туып өскен А.Робертс отбасындағы жеті баланың арасында тұңғышы болды. Кейіннен М.Тэтчер әкесін еске алғанда: Менің әкем жергілікті басқарма орнында ауқымды жұмыс атқарды. Ол қалалық кеңестің мүшесі болғанда, мен төрт жаста едім, - деген екен [7, 125]. Болашақ жарын Беатрис Стефенсенді, Альфред Робертс шіркеуде кездестіреді. Ол 1888 жылы дүниеге келген еді және әлеуметтік жағдайы күйеуінен жоғары болған жоқ. Осылайша 4 жылдан кейін Мюриел (М.Тэтчердің әпкесі) және тағы 4 жылдан кейін Маргарет туылады. Бала кезінде олар ешқашан жақын болған емес, себебі Мюриел анасына тартып, тыныш және тұйық болып өсті. Ал Маргарет, керісінше, әкесіне тартты және әкесі қызының ерекше білім мен энергияға бөленгенін сезіп, кезінде өзі ала алмаған жақсы білімді беруге тырысты. Сондықтан 1930 жылы Маргарет қала маңындағы Хантинг-Тауэрда орналасқан графтықтың орта білім беретін мектебіне түседі. Ол бес жасында да зейінді, әдепті және байыпты болды, - деп көрші партада отырған Джон Фостер айтқан болатын [9, 16]. Алайда бірінші кезекте ол методист болды. Орта таптың өкілдері Финкин-стриттағы уэслиандық шіркеуге барумен болды, сол жерде де жас Маргарет Тэтчер әкесінің уағыздарын тыңдады. М.Тэтчертің есінде саясатқа алғаш рет араласуы қалды - ол 1935 жылдағы парламент сайлауларына қатысты болды. Сол кезде М.Тэтчер 10 жаста еді. Жас Маргареттің ой-өрісінің қалыптасуына, сонымен қатар, шетел елдердегі құрдыстарымен хат алмасып отыруы өз септігін тигізді. Бір жылдан соң М.Тэтчер қыздарға арналған Кестевендік дербес мектепке оқуға түседі. 1939 жылдың қазан айында Маргарет Тэтчер 14 жасқа толғанда, Грантэм әлі бомбалауға тап болмаған еді. Бірақ жақын арада соғыс Грантем қаласының аймағына соққы бере бастады. Сол себепте Маргарет Тэтчер соғысты жақыннан көрді. Осы кезеңде Альфред Робертстің саясы мансабы жоғарылай бастады: 1943 жылы олдермен және әлемдік судья болып сайланғаннан кейін, 1945-1946 жж. Грантем қ. әкімі рөлін атқарады. 1945 жылы 8 мамыр күні Англия үшін соғыс жеңіспен аяқталған соң, Маргареттің жүрегі қуанышқа толды. 1942 жылдың соңынан бастап Маргарет Робертс алдында өмір ісін таңдау жөнінде сұрақ туындайды. Алайда патриоттық энтузиазм мен саяси құмарлық адамды қамтамасыз ету үшін жеткіліксіз болды. Мэгги Саммервилл-колледжіне (Оксфордтың қыздарға арналған колледжі) химия мамандығы бойынша оқуақы алу сайысына қатысуға шешім қабылдайды. Неге химияны таңдады? Себебі, мектебіндегі мұғалімдерінің бірі мисс Кей оқушының осы ғылым саласына деген құштарлықтың пайда болуына көмектесті және де епті қыз осы салада Біріккен Корольдікте жұмысты оңай табатынын жақсы түсінген. Самервилл-колледжімен бірге тапсырып көрген екі университетке өткенімен, Самервиллге түсу арманы қайғылы өкінішпен аяқталады. Осыған байланысты Маргарет Кестевендік мектепке қайтып келуге шешім қабылдайды. Алайда оқу жылының басталғанына небәрі 6 күн өткенде, оның Самервиллге қабылданғаны туралы жарияланады. Көп ойланбастан М.Робертс қолындағы екі сөмкемен вокзалға асығады. Жалпы Самервилл-колледжі Оксфорд колледждерінің арасында ең қарапайым болғанына қарамастан, Маргарет Робертс бастапқы кезде өзін ыңғайсыз сезінді. Демалыстар кезінде әкесі Альфред Робертс қызын түрлі кездесулерге, отырыстарға, соның ішінде соттық отырыстарға алып жүрді. Осындай жиындар кезіндегі көріп, естігендері оны химиядан гөрі көбірек қызықтырды. Академиялық үлгерім жағынан Маргарет Тэтчер рекордтар қойматын-ды. Университет қабырғаларында белсенді түрде қатысқан ұйымдарының бірі - студенттер-консерваторлар клубы еді, ал 3 курста Оксфордтағы консервативтік ассоциациясының төрағасы болып сайланды. 1945 жылы 19 жас шамасында М.Тэтчер сайлау кампаниясы кезінде Оксфордтың көшелерінде торилар үшін дауыс беруге шақырады. Сайлаудың қорытындысы - торилердің жеңілісі - Маргаретті де, партияның белсенділерін де таң қалдырады. 1947 жылы М.Робертс Оксфорд университетін біршама лайықты дипломмен аяқтайды. Химия маманы ретінде Бритиш Зайлонайт пластике немесе Би-Экс атты фирмаға жұмысқа орналасады. Басынан бастап оның бөтен екені көрінеді, ол өз жұмысын жек көре бастайды. Өмірінің келесі сатысына оны 1948 жылғы кездейсоқ кездесу көтереді. Оксфордтық түлектерінің Консервативтік ассоциациясының өкілі ретінде партиялық конференцияға шақырылады, сонда Джон Гранттың қолдауына байланысты Дартфорд округының атынан сайлауға қатысуға мүмкіндік алады. 1949 жылы ақпан айында оның кандидатурасын комитет қолдайды да, 28 ақпанда Дартфордтың сайлаушы-консерваторлар кеңесінің алдында ресми түрде жарияланады. Сайлауға қатысуы жұмыстан кетуге көптен көп күткен себеп пайда болады. Хаммерситте (Лондонның батыс аймағы) М.Тэтчер Дж.Лайонз корпорациясында жасанды қаймақ балмұздағын дамытумен айналысады. Сайлау күні болып 1950 жылы 23 ақпан белгіленеді. Оның қарсыласы Норман Додд ескі тәртіптің лейбористі болып, өз қарсыласына құрметпен қарады. Тори жеңіліске ұшырағанымен, Эттлидің парламенттік көпшілігі 146-дан 5-ке дейін қысқартты. 1951 жылғы қазан айында Англия сайлау бюллетендерін салатын арнайы жәшіктерге қайтадан шақырылғанда, М.Робертс екінші рет кандидат ретінде шығады. Норман Доддтан жеңілісінде тағы да 1000 шақты дауысты қысқартады. Жеңіске жету үшін көбірек ыңғайлы округті табу мақсатымен Дартфордтан кетуге мәжбүр болады. Сонымен бірге Дарфордта өткізген жылдар кезеңінде шешуші кездесу өтеді. 1949 жылы ақпан айында Маргаретке арналған ресми асқа шақырылғандардың арасында 33 жасар, Атлас презервейтив компани компаниясының бас директоры Деннис Тэтчер болады. Осы кездесуді М.Тэтчер кейіннен: Мен саясат жайлы қанша білсем, ол да сонша білді, ал экономикада менен әлдеқайда көп білді, - деп еске алған. 1951 жылы 26 жасында Дэннис Тэтчерге тұрмысқа шығып, 1959 жылға дейін Маргарет Тэтчердің саясаттағы белсенділігі төмендей түседі. Материалдық жағынан ешқандай қиындық көрмеген М.Тэтчер көптен бері талпынған адвокаттар дайындайтын корпорацияға оқуға түседі. 1953 жылы мамырда адвокат атағын алуға алғаш емтихан тапсырған соң, тамызда отбасында егіздер - ұл Марк және қыз Кэрол - дүниеге келеді. Маргарет Тэтчер балалардың бөбек жасынан шыққанша дейін саясатқа араласпауға уәде береді, алайда 1955 жылғы сайлауға өз кандидатурасын ұсынуға тырысады, бірақ бұл әрекет іске аспайды. 1958 жылы Финчли соңғы үміттің округіне айналады, себебі кейін 1959 жылғы сайлауға электораттың сеніміне бөленуге уақыт жетпеген еді. Әлеуметтік жоспар бойынша Финчли округінің маңайында орта тап өкілдері өмір сүрді және де 1955 ж. консерваторлар бұл аймақта 13 мың дауыс артықшылығымен жеңіске жеткен болатын. 1958 жылы Финчли (Лондонның солтүстігі) округі жалынды энергияға бөленген кандидатты қажет етті. Маргарет Тэтчерге өте қатал бәсекеден өтуге тура келеді: округ, шын мәнінде, алтын болып есептелді. Сол себепті ол тез арада жергілікті мәселелерді зерттеуге кірісті, Финчлидің тұйық көшесімен байланысты қиыншылықтардан бастап, Фрайерн-Барнеттің оңтүстігіндегі қоқыстың шығарылу уақытына шейін білетін болды. Ақыры М.Тэтчер тағы да 3 кандидатпен бірге финалисттер тізіміне енеді. Ұлы күн - 14 шілде келеді. Жергілікті консерваторлар кеңесінің атқарушы комитетінің алдында өзін таңдау үшін қолынан келгенінің барлығын істеді. Ол орнынан түре келіп, көрнекті сөз сөйледі. Бірінші айналымда 35 баллға ие болса, оның қарсыласы Лангтон 34 балл иеленді. Екінші шешуші айналымда 46 балл қорытындысымен жеңіске жеткенде, барлық жиналғандар М.Тэтчерді құттықтай бастады. Басты мақсаты іске асты. 31 шілде консерваторлар партиясының Орталық бюросы Маргарет Тэтчердің сайлауда партияның өкілі болатынын мәлімдейді. Британдық дәстүрге сәйкес премьер-министрге сайлау күнін таңдауға өкілеттік берілгеніне байланысты, 1959 жылы қыркүйекте Макмиллан сайлауды қазан айында өткізуге шешім қабылдайды. Либералдар атынан шыққан кандидат, Айвен Спенс, аристократиялық әдетке бөленген талғампаз денди болды. Қорытындылар даусыз болып шықты: 1959 жылы 8 қазан күні Маргарет Тэтчер 26 697 дауыспен парламентке сайланады. Оның қарсыласы-лейборист небәрі 13 437 дауысқа, ал Айвен Спенс - 12 260 дауысқа ие болады. Ақыры М. Тэтчер кейін кідірсіз 33 жыл бойы иеленетін орынға жетеді: 34 жас шамасында ол жаңа әлемге, Вестминстерге кіреді.
Парламентке дейін 1925 - 1959 жылдар аралығындағы өмір жолы біркелкі немесе сәтті өтті деп айту қиын болар, алайда өзінің патриоттылық сезімін жүрегінде сақтаған, ұстанымдарын ешқашан өзгертпеген тұлғаның қанша рет жеңіліске ұшыраса да саясатқа деген сүйіспеншілігін сақтап қалуы, әйел болса да қайрат қажымастығын көрсетуі, өткен сынақтарының бекер болмағаны келешек оқиғалар дәлелдейді. Маргарет Тэтчер өміріндегі алғаш сайлау кезінде айтқан сөзінде: Жас кезінде оптимист болмаған адам, ешқашан оптимист бола алмайды. Сондықтан да Маргарет Тэтчердің өз арманынан үміт үзбегендігі арқасында жеңіске жеткендігі, өмір соңына дейін оптимист қалғандығына нағыз ақиқат.
1.2 Қатардағы парламентариядан премьер - министрге дейiн.
Парламент депутаты болған адам үшін Вестминстер ғимаратына алғаш рет қадам басуы есінде үлкен із қалдырады. Маргарет Тэтчер бұл ғимаратпен таныс еді, алайда ол тұңғыш рет парламентте 650 сайланған депуттардың арасында өз орнын иеленуге кезегі келді. Сол кезеңде парламент мүшелерінің ішінде тек 25 әйел болған еді. Бұл тым еркектердің орны, - деген сөзінде М.Тэтчер ол жерде барлығы ер адамдарға арналғанын білдіргісі келді. Партия мен мемлекеттегі дәстүрлі империялық саясат жөнінде Макмиллан жариялаған өзгерістер тори партиясының ішіне де біртіндеп кіре бастады және Маргарет Тэтчердің Вестминстерде небәрі 10 жылдың ішінде қатардағы парламентариядан көлеңкелі кабинеттің мүшесіне дейін көтерілуі бұның басты дәлелі болып табылады. Сондықтан да оның әйел затына жатуы оған айтарлықтай кедергі болғанына қарамастан, кейде Маргарет Тэтчерге еркектік шовинизмге тап болуға тура келді. Парламентте оған жеке кабинет пен әрқашан маңайында жүретін хатшы, Пэдди Виктор Смит тағайындалды. Жаңадан келген басқа депутаттар секілді М.Тэтчер өзінің жеке басты заң жобасын ұсынуға тырысады да, жеребе салудан кейін заң жобасын қорғауға рұқсат етілгендердің қатарына кіреді. Тақырыбы етіп, баспасөз өкілдерінің жергілікті атқарушы органдардың отырыстарында қатысу құқығын кеңейту жөніндегі сұрақты таңдайды. 1960 жылы 5 ақпан күні 30 минут аралығында заң жобасын қорғап шығады. Билль көпшілік дауыстың қолдауымен (152 - иә мен 39 - жоқ) қабылданып, Маргарет Тэтчер ресми партиялық бағдарламада сол жайлы баяндауға мүмкіндік алады. Арада 2 жыл өткенде сол кездегі премьер-министр Гарольд Макмиллан Тэтчерді зейнеткерлік пен халықтық сақтандыру министрлігіне парламенттік хатшы қызметіне тағайындайды. Бұл лауазым, негізінен, министрлік лауазымдардың ішіндегі ең төмені болды және де бұл қызметке көбінесе жаңадан келген депуттарды тексерістен өткізу мақсатымен орналастырды. 60-жылдардың басы М.Тэтчердің абыройының өсуімен сипатталынды. 1961 жылы наурыз айында зейнеткерлер құқықтары мен зейнетақының тоқтауы жөнінде лейбористтердің үкіметке қарсы айтылған сөздеріне Тэтчердің жауап беруіне тура келді. Өзінің тиянақты әрі статистикалық есептерге қаныққан сөзінде ол зейнетақылардың соғыстан кейінгі кезеңдегі өсуінің динамикасын көрсетумен қатар, Швеция, Дания мен ФРГ елдерінің зейнетақымен қамсыздандыру көрсеткіштерімен салыстыру келтірді. 1964 ж. сайлаудан кейін Тэтчер ендігі кезден бастап көлеңкелі зейнеткерлік министріне (әлі де кіші) ауысады. Ал 1965 жылы алғашқы сайлауларда жеңіске жеткен тори партиясының лидері Эдвард Хит оны баспана саясаты жөніндегі көлеңкелі министр лауазымына тағайындайды. Осы мәселелер бойынша Маргарет Тэтчер парламент пен партиялық конференцияларында белсенді түрде қатысып, үй қожалары мүдделерін қорғап, солардың жақтарында жылжымайтын мүлікке салынатын жергілікті салықтардың жоғары болуына қарсы шығады. Бұның салдары ретінде 80-жылдардағы премьер-министр ретінде жергілікті салық салу жөніндегі реформаларға ұласқанын байқауға болады. Сол кезеңде болса, өзінің саяси көзқарастарын одан да ашық білдіруіне 1966 жылы Э.Хиттің М.Тэтчерді қаржы мәселелеріне маманданатын көлеңкелі министр (әлі де болса кіші, бірақ одан да жоғары мәртебелі) қызметіне орналастыруы әсер етеді. Осы лауазымында 1966 ж. жылдық партиялық конференциясында сөйлеген сөзінде Г.Вильсон басқарған лейбористік үкіметі заңдылық пен дәстүрлі бостандықтарды бұзғанын, үкімет ұсынған және парламент қолдаған шаралардың социализмге және коммунизмге бір қадам жақындайтынын атап өтті. Конференция делегаттарының көпшілігі Маргарет Тэтчердің сөзін өте сәтті деп таниды. 60-жылдардың II-жартысы соғыстан кейінгі кезеңде қалыптасқан қоғамдық сана мен тәртіп стереотиптерінің тез арада қирауы, оның басты мазмұны ретінде оң және сол радикализмнің қалыптасу құбылыстарымен ерекшеленеді. Бұқаралық сана-сезім сатысында, тек ұсақ буржуазиялық пен буржазиялық ортада емес, сонымен бірге жұмыс табының жоғарғы қабаттарында, қызметкерлер, зиялы мен саяси орталар арасында антиэтатисттік пен антиколлективисттік көңіл-күйлер орын алып отырды. Британдық консервативтік партия өздігінен оң радикализмнің тез арада өрістеуі үшін ұйымдастырудың мінсіз типі болды. 1968 ж. сайлау алдындағы манифестте жаңа ағымдардың іздері көріне бастады. 1968 жылдан бастап торийлік истеблишментте дайындалып жатқан құжаттар бойынша, 70-жылдарға арналған қатал, оң позициялар сипаттағы консервативтік стратегия мен мемлекеттің экономикаға араласуы және басқа мәселер қарастырылады. Тек 2 жыл өткен соң, 1970 жылы билікке келген Э.Хит үкіметі мақсаты етіп ауыртпалықты этатизмді тоқтату мен шектен шыққан тред-юнионизмді қатаң бақылауға алуды қоятын тыныш революциясының басталғанын жариялайды. Осы факторлар төңірегінде Маргарет Тэтчердің сөйлеген сөздерінің идеологизациясы, табанды антисоциализмі мен антикоммунизмі заңды көрінеді. Хитке Тэтчердің басқыншылығы мен қайсарлығы ұнамаса да, ол 1967 жылы Маргарет Тэтчерді көлеңкелі кабинетке кіргізуге шешім қабылдайды. Жаңа лауазым жағдайында да М.Тэтчер өзінің көзқарастарынан бас тартпай, оң консервативтік жақты ұстанады. 1968 жылы Э.Хит оны көлік жөніндегі көлеңкелі министр етіп тағайындаса, 1969 жылдың соңында, яғни 1970 ж. сайлауға дейін бірнеше ай қалғанда, М.Тэтчер білім мен ғылым жөніндегі көлеңкелі министр атанады. 1970 ж. маусым айындағы сайлауда консерваторлардың жеңіске жетуі Маргарет Тэтчердің мансабын кезекті жаңа сатыға көтереді. М.Тэтчер 27 мүшенің бірі ретінде кірген министрлер кабинеті, мәртебесі жағынан саяси биліктің басты центрі болып есептелді. Бірінші кезекте орган сайлау алдындағы уәде еткен міндеттерін жүзеге асыруға кіріседі. Жалпы, ғылым мен білім министрі ретінде М.Тэтчер әлеуметтік мақсаттар үшін мемлекеттік қаржының қысқаруын қолдап отырды. Осы қызметте Маргарет Тэтчер мемлекеттік шығындарды қысқарту мақсатында жоғарғы сыныптардағы оқушыларға тегін сүт беру шарасын жоққа шығарылуына қол жеткізді. Оны бірден Тэтчер - сүт ұрлаушысы деп атап кетті [10, 28-29]. Британия сол уақытта батысеуропалық елдердің арасында жалғыз болып экономикалық ғажайыпты кешірмеген еді. 1970 ж. қарай Британияның өнеркәсіп өндірісі мен Батыс елдеріне экспорт үлесі 7,1%-ға дейін төмендеді. Жаңа үкімет дәлме-дәл жасаған стратегиясы басында біртіндеп орындалғанымен, кейін өңделген схема күйреді. Іске асырылған бірден-бір үлкен шара 1973 жылы 1 қаңтар күні Англияның Ортақ рынокқа (Еуропалық қауымдастық) кіруі болды. 1974 ж. ақпан сайлауында (38% дауыс) жеңіліске ұшыраған Хит Тэтчерді қаржы Министрлігінің көлеңкелі хатшы қызметіне тағайындайды. 1974 жылы қазан айында Лейбористтік үкімет алдын-ала ұйымдастырған парламенттік сайлауда партия иеленген дауыстарының үлесі одан сайын төмендеп, 36,7%-ды құрады. Осылайша 1964 жылдан бастап 1974 ж. қазан айына дейін консерваторлар осы уақыт аралығында өткен 5 жалпыға бірдей сайлауларда 4 рет жеңіліске ұшырап, билік басында тек 3,5 жыл болды. Э.Хит үкіметінің беделі түсе берген сайын, партиядағы жетекшілік үшін күрес айқындала бастады және де саяси зерттеулер Центрінің негізін қалаушы К.Джозеф пен Э. дю Канн Маргарет Тэтчерге өзінің лидерлік үшін күрестен кететінін айтқан соң, М.Тэтчер өз кандидатурасын ұсынды. 1975 ж. 4 ақпан күні партияның басшысын анықтайтын сайлау кезінде М.Тэтчер - 130 дауысқа, ал Э.Хит - 119 дауысқа ие болды. Тэтчер қажет минимумды жинамағандықтан(139 дауыс), екінші айналым өткізілді. Оған Хит қатысуға бас тартып, Маргарет Тэтчер 146 дауыспен жеңіске жетеді. М.Тэтчер партияның басшылығына келген соң, неоконсерватизмнің оңшыл идеологиясының дамуы және басыңқы дүниетанымға айналуы жеделдетілген жылдамдықпен жүре бастады. Сол кезден бастап Британияның саясаттану сөздігінде жаңа консерватизм біртіндеп тэтчеризм терминімен алмастыра бастады. Оппозицияның лидері атанған Маргарет Тэтчер өзінің жеке болашағы да, өкілетті ағымның келешегі де шешуші дәрежеде басқаратын партияның жағдайы мен өзінің ықпалына бағынышты екеніне өзіне есеп берген болатын. Тэтчер қызметке келгеннен кейін бірден лидер мен партиялық көпшілік арасындағы қатынастарды өзгерте бастады. Жүздеген және мыңдаған партиялық функционерлер мен активисттерге ол,айтуы бойынша, өзінің адамы (one of us) болуға талпынды. Маргарет Тэтчердің партия жұмысындағы басты өзгерісі 9 мүшеден тұратын бейресми саяси подкомитетін құруы болды. Төрағасы қызметін Джозеф атқарды. Осы ұйымның төңірегінде зерттеуші топтардың құжаттарын талқылаулар орын алды. Лидер лауазымындағы алғашқы сөз сөйлеуі 1975 жылы қазанда кезекті партияның конференциясында болды. Сонымен қатар М.Тэтчер басшы рөлінде бірнеше өзгерістерден басқа күрделі қақтыруларды іске асырған емес. Аппараттың тәжірибелік қызметіне араласпау тактикасы парламенттік кандидаттарды іріктеу мен бекіту процессіне қатысты болды. Тэтчердің партиядағы қарсыластары өздерінің ұстанымдарын өзгертпей, керісінше оның басшылығын уақытша етіп санады, сол себепті де Маргарет Тэтчер артқыкүрсілермен қарым-қатынасты жақсартуға талпынды. Осы кезден бастап көлеңкелі кабинеттің құрамына жас әрі белсенді жақтаушыларды қоса бастады (Э.Нив, Дж.Биффен, лорд Торникрофт). 1975 ж. Бостандық үшін ұлттық ассоциациясының (кейіннен - Бостандық ассоциациясы) құрылуы консервативтік көзқарастағы қабаттар мен топтардың белсенділігінің кемелі болып есептелді. Келесі құрылған зерттеу орталығы неоконсервативтік толқын күшінің өсуімен байланысты болды. 1977 жылы ашылған Адам Смит атындағы Институт (ИАС) Хайек пен Фридман концепциясының қолдаушылары, радикалды экономисттер ниетінен құрылған болатын. 1979 жылғы кампания алдыдағы қалыптасқан алғышарттар Маргарет Тэтчердің жеңіске жетуіне мүмкіндік туғызды. Партияның сайлау алды манифесті де біршама байқап жасалынды. Манифест Инфляцияны қысқарту және кәсіподақтардың құқықтары мен міндеттерінің арасалмағын тұрақтандыру арқылы экономикаға қайтадан күш пен денсаулық қайтаруды уәде етті. Сол шешуші күндерде Маргарет Тэтчер жақын араласу тактикасын таңдады (Баттл фирмасының, қарапайым автобустарында жүрді). Бұдан басқа лейбористтердің сайлау кампаниясы нашар ұйымдастырылды. Ұлыбритания премьер-министрі қызметіне байланысты сайлау 1979 жылы 3 мамыр күні өтті. Сағат үште лейбористтердің консерваторларды қуып жете алмайтыны айқындалды, қорытындылар бойынша 44 депутаттық мандат пен 7% дауысқа асып түсті. Бұл - ,- М.Тэтчер жазады, - менің ең ұтымды сайлау кампаниям болды, сол кезде мен өзімді халықпен айрықша гармонияда сезіндім [6, 133]. Шын мәнінде, біршама ұзақ өмір кезеңін қамтыған Парламенттегі қызметі кезінде Маргарет Тэтчер салыстырмалы түрде көп лауазымдарға ие болып, бір-біріне қарама-қайшы салаларда көлеңкелі министр жұмысын атқаруы оның кейінгі премьер-министр мансабында қабылдаған реформалардың шығуына зор әсерін тигізді деуге болады. Сонымен бірге мықты саясаткер болу үшін қажет, Маргарет Тэтчер тұлғасына тән қасиет: өз көзқарастарында табандылығы мен сенімділігімен бірге, мемлекеттегі орын алған өзгерістерге тез арада ат салысуы. Өзінің қарапайым отбасынан шығуына әрқашан назар аударту арқылы, ол халықпен теңбе-тең сөйлеуден айынбады. Тэтчердің өз еліндегі басты лауазымға ие болуы, өткен жылдардың мысалында, азапты жұмыс пен өшпейтін патриоттылық нәтижесі екені дәлме-дәл ақиқат.
2 Тарау. М. Тэтчердің жүргізген ішкі және сыртқы саясаты
2.1. Ұстанған меншіккерлер демократиясы (монетаризм). Маргарет Тэтчер үкiмeттi басқарумен қатар өз идеяларын табысты жүзеге асырды. Өткен жүз жылдықтың 70-шi жылдары консерваторлар үшiн cәттi болды. Билiкке консервативтiк саясатшылар келiп, консервативтi идеялар кеңiнен тарала бастады. Ол бiрден салықты төмендетiп, үкiмeттiң кәсiпкерлерге бақылауын әлсiреттi. Ол үшiн әрбір британдықта жеке үйiнiң, меншiктің кез келген түрінің: қозғалмайтын мүліктің, автокөліктің болуы немесе акцияларды иеленуі аса маңызды еді.
Меншiккерлер демократиясы немесе Халықтық капитализм тұжырымдамасы Тэтчер қолындағы аса құнды бағдар болды.Оның философиясы мен практикасы саясат үшiн өте сирек тэтчеризм деген сөзбен аталды. М.Тэтчердің бүкіл командасы табанды монетаристер болды. Бірақ оның өзі меншік иелерінің демократиясы деген сөзге көбірек басымдық беріп, монетаризм ұғымын қолдануды ұнатпады. Кейт Йосев бұл экономистер тобын ақша массасын, фискалдық мақсатты, теңгерімді бюджеттерді қатаң бақылауды және өз мүмкіндіктеріңмен өмір сүру қағидаттарына сәйкес қаржылық істерге байсалды көзқарасты жақтайтын ақшадан бас тарту экономистері ретінде анықтады. Билікке келген жаңа премьер-министр М.Тэтчер алдынан ұлы державаны көрмеді. Жаңа үкімет шешуі қажет көптеген экономикалық мәселелер болды: негізгі билікті кәсіподақ жетекшілері ұстады, олар көбінесе жеке мүддені басшылыққа алды және ірі бизнесмендерді ереуілдермен қорқытып бопсалады; елде жеке табыс салығы бойынша әлемдегі ең жоғары салық ставкалары бар салық салынды - 83%-ға дейін; шамадан тыс инфляция; мемлекеттің қолында шектен тыс билік. Тэтчер үкіметі Тэтчеризм сияқты экономикалық бағытты жүзеге асыру арқылы осының бәріне нүкте қоюды ұйғарды. Оның негізі мынадай элементтер болды: еркін кәсіпкерлік, жеке бастама, шектен шыққан индивидуализм. Бірақ бәрінен бұрын Тэтчеризм ақша массасын қатаң бақылауға негізделген. Бұл үкіметтің алдында тұрған басты міндет болған инфляцияны төмендету үшін қажет. Ал оны жүзеге асыру үшін соның салдарынан жұмыссыздық көбейетіні де назардан тыс қалды. Инфляцияны тежеу үшін шығыстарды қысқарту бағытында да қатаң бақылау қажет, ал шығыстардың қысқаруы мемлекеттік аппаратқа да, жергілікті шығыстарға да, тұрғын үй құрылысына жұмсалатын шығындарға да әсер етті. этчеризмнің пікірінше, кез келген гүлденген экономиканың қозғаушы күші - жеке кәсіпкерлік, тәуелсіздіктің басымдығы. Сонымен қатар, мемлекеттің жеке өмірге араласуы ең төменгі деңгейге дейін төмендейді, ол ешқандай жағдайда жеке бастаманы тежеуге болмайды. Ал егер бұрын мемлекет сәтсіз немесе болашағы зор фирмаларға көмек көрсетсе, Тэтчер үкіметі бұл жолдан мүлде бас тартты. Алайда шағын кәсіп ашқанда мемлекет тарапынан біршама көмек, негізінен салық болды. Кейбір бағалаулар бойынша 1979-80 жж. 1,5 миллионға жуық адам жұмыс істейтін бірнеше мың шағын фирмалар салық төлеуден босатылды. Ал үнемделген қаржы өз кәсіпорындарын кеңейтіп, жаңғыртуға жұмсалды. М.Тэтчер елде қалыптасқан мемлекеттік корпорациялар жүйесін батыл және батыл түрде бұзды. Әлеуметтендірілген секторды жекешелендіру оның жүргізіп отырған экономиканы қайта құрылымдауының негізгі элементтерінің бірі болып табылады. Ол мемлекеттік кәсіпорындардың икемсіздігін, олардың нарықтың үнемі өзгеріп отыратын қажеттіліктеріне кеш жауап беруін бірнеше рет атап өтті. Оның айтуынша, бұл кәсіпорындар мемлекет тарапынан қаржыландырылғандықтан, олардың өмір сүруіне алаңдамау керек. Мұнай және аэроғарыш өнеркәсібі, сондай-ақ әуе көлігі кәсіпорындарының көпшілігі жеке меншікке өтті. Шағын бизнеске салық жүктемесінің төмендеуі табиғи түрде шамамен 4,5 миллиард фунт стерлинг бюджет тапшылығына әкелді. Бұл мәселені шешу үшін жанама салықтарды, яғни сатылған тауардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz