Синантропты насекомдармен күресу жолдары
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан ниверситеті
Жаратылыстану ғылымдары және педагогикасы жоғары мектебі
Биология және география кафедрасы
МАНАП А.Б
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Синантропты насекомдардың биологиясы мен экологиясын зерттеу
Шымкент, 2022 жыл
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
Жаратылыстану ғылымдары және педагогикасы жоғары мектебі
Биология және география кафедрасы
Қорғауға жіберілді Кафедра меңгерушісі______
б.ғ.к.,доцент Исаев Е.Б.
___ _____2021 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Синантропты насекомдардың биологиясы мен экологиясын зерттеу
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5В060700 - Биология мамандығы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Орындаған Манап А.Б
(Т.А.Ә. қолы)
Ғылыми жетекшісі Бозшатаева Г.Т
(Т.А.Ә. қолы)
Нормабақылау Кемелбекова Г.А
(атағы, ғылыми дәрежесі) (Т.А.Ә. қолы)
Шымкент, 2022
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЭЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Биология және география кафедрасы
5В060700-Биология мамандығы
БЕКІТЕМІН
Биология кафедрасының
меңгерушісі
___________Исаев Е.Б.
____ _____2020 ж.
дипломдық жұмысты(жобаны)орындауға
ТАПСЫРМА№___
Студент_____Манап А.Б. ЕП 18-12к2 (тобы)
Жұмыстың тақырыбы: Синантропты насекомдардың биологиясы мен экологиясын зерттеу
Университет бойынша __15.12.2020_ж. № ___432с_ бұйрығымен бекітілген
Жұмысты аяқтау мерзімі: 15.04.2022ж
Жұмысты орындауға берілген мәліметтер: Қоршаған орта жағдайын зерттеу мен бағалау әдістері, саябақтар мен жасыл желектің қала ортасындағы маңызы бойынша зерттеу жұмыстары, қалалардың жасыл желегіне қойылатын талаптар
Дипломдық жұмысты орындауға қатысты сұрақтар тізімі
Синантропты насекомдардың морфологиялық ерекшеліктері, олардың тұрғын үйлерде кездесуі. Синантропты насекомдармен күресу жолдары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ
№
пп
Бөлімдері
Бет саны
Тапсырма орындау күні
1
Кіріспе
2
1.02.2022
2
Негізгі бөлім
30
11.02.2022
3
Қорытынды
2
8.04.2022
4
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
2
15.04.2022
5
Барлығы:
Ұсынылған негізгі әдебиеттер тізімі
Тапсырманың берілген күні _31_ __01___ 2022ж.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жетекшісі Бозшатаева Г.Т.
Тапсырманы орындауға алған студент Манап А.Б.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1
Аналитикалық шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1
Насекомдардың экологиясы мен олардың адам өміріне әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2
Синантроптық насекомдардың шығу тегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3
Синантроптық насекомдардың морфологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2
Зерттеу нысандары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1
Зерттеу нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2
Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Синантропты насекомдардың түрлік және сандық көрсеткіштерін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2
Химиялық заттардың синантроптық насекомдарға әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3
Синантропты насекомдармен күресудің тиімді жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Мазмұны
Аннотация
Дипломная работа студента группы ЕП 18-12к2 Манап А.Б. выполнена под руководством к. б.н., доцента Бозшатаевой Г.Т. на тему Изучение экологии и биологии синантропных насекомых и защищена в 2022 году. В дипломной работе содержится список литературы по биологии и экологии синантропных насекомых, общей морфологии. Изучить биологию и экологию синантропных насекомых и ознакомиться с их вредоносным действием, определить частоту встреч и найти эффективные способы борьбы с ними. Поскольку излюбленными местами обитания синантропных насекомых являются жилые дома, провести исследования дома, определить частоту встреч и найти эффективные способы борьбы с ними.
Saummary
Diploma work of a student of the group EP 18-12k2 Manap A.B. performed under the guidance of candidate of biological sciences, associate professor Bozshataeva G.T. on the topic "Study of the ecology and biology of synanthropic insects" and defended in 2022. The thesis contains a list of literature on the biology and ecology of synanthropic insects, general morphology. To study the biology and ecology of synanthropic insects and get acquainted with their harmful effects, determine the frequency of encounters and find effective ways to deal with them. Since the favorite habitats of synanthropic insects are residential buildings, conduct research at home, determine the frequency of meetings and find effective ways to deal with them.
Кіріспе
Тұрғын үйлеріміздегі кішкентай қонақтарды барлығы көрген шығар. Олар кейбіріне психологиялық үрей алып келсе, кейбірінің мүлкіне зақым келтіреді. Соңғы ақпараттар бойынша насекомдар 1 млн 100-ге жуық түрді қамтиды және бұл саны емес тек кездесуі мүмкін түрлері ғана. Жалпы адамдардың айналасын толығымен насекомдар қоршап жатыр десе де болады, соның ішінде синантропты түрлері. Адамның қолайлы тіршілігі, бұл уйімізге қоныстанған насекомдарға да, дәлірек айтқанда синантропты насекомдарға да өте қолайлы болып келеді Адамдардың тұрмыс-салтымен тығыз байланыста бола отырып, олардың тұрғын-жайларына, азық-түлік өнімдеріне, мүлкіне оңай қол жеткізіп отыр. Осы мәселенің қазіргі жағдайын бағалау. Соңғы уақыттардағы насекомдардың таралу аймақтары үлкейіп келеді. Адамдар синантропты насекомдармен көптеген жылдар бойы күресу үстінде, бірақ әлі толығымен олардан құтылудың нәтижелі жолын тапқан жоқ.
Диплом тақырыбының өзектілігі. Күнделікті тұрмыста көріп жүргендей, синантропты насекомдардың кездесуі, әсіресе ылғалдылығы жоғары үйлерде, көпқабатты үйлерде немесе үй жануарлары бар үйлердегі насекомдардың санын шамамен білу және олармен күресудің тиімді жолын таңдау. Ал бұл синантропты насекомдармен күресу жолын анықтау үшін алдымен ол тұрғындардың биологиялық, экологиялық ерекшеліктерін білуіміз керек екені барлығына белгілі. Олардың осы ерекшеліктерін ескере отырып, олардың тұрғын үйлерімізді тұрақтамауы үшін, оларға барынша қолайсыз жағдай жасап, қажет болған жағдайда қосымша күш қолдану.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Мақсаты: Синантропты насекомдардың биологиясы мен экологиясын зерттеу
Міндеттері:
Біздің өмір сүру кеңістігімізде айқын немесе жанама түрде қоныстанған насекомдардың әртүрлілігін анықтау
Зерттелетін синантропты насекомдардың биологиялық, морфологиялық сипаттамаларымен танысу; келтіретін зияндылығын анықтау
Оларадың тұрғын үйлерге қоныстануы мен кездесу жиілігін анықтау
Насекомдармен күресудің және олардан құтылудың тиімді жолдары
Аналитикалық шолу
1 Насекомдардың экологиясы мен олардың адам өміріне әсері
Насекомдар омыртқаыздар арасында ең жас және сан жағынан 1 млн-нан астам түрді біріктіретін ең үлкен жануарлар класы. Оларға сезімтадықпен қатар жоғары өсімталдық, кейбіреулеріне қоғамдық тіршілік тән. Метаморфоздық даму барысында ересек дарақтар мен дернәсілдер арасында мекендеу орталары мен қорек көздері бөлінеді. Насекомдардың басым бөлігінің эволюциялық даму жолы гүлді өсімдіктермен тығыз бацланысты. Ары дамыған насекомдар - қанаттылар. Олардың жер бетінде кең таралуында денелерінің аса ірі болмай, тіршілік етуге жарамды барлық жерге бейімделе алуы аса зор рөл атқарады. Насекомдар ауада, суық мұзда, құрлықта, түрлі суларда, өсімдіктердің тамырларында, сондай-ақ, жапырақтары мен сабақтарының ішінде кездеседі.
Насекомдардың биоценоз тұрақтылығын сақтауда ерекша маңызы бар. Жәндіктердің негізгі бөлігі құрлық тұрғындары, ал мқнда жәндіктер әдеттен тыс кең таралған. Әсіресе тропиктердегі жәндіктер әлемі бай және алуан түрлі. Тропикалық орманда болған энтомологтар, көптеген топтардың, түрлердің көптігі соншалық, бұрыннан кездесетін басқа түрге қарағанда, жаңа түрді кездестіру оңайырақ деп хабарлайды. Қоңыржай ендіктерде жәндіктер түрлерінің алуан түрлілігі соншалықты көп емес, бірақ олардың массасы, тропиктік аймақтардағыдай жиі кездеседі. Насекомдардың көпшілігі ормандар мен жазық далаларда кездеседі.
Насекомдардың кейбір түрлерін таулардың аса жоғары бөіктерінде кездестіруге болады. Мысалы, Гималайдағы Bembidion bracculftum кішкентай қоңызы осы қатал жағдайдағы өмірге бейімделген 4300-ден 5000м-ге дейінгі белдеуді ғана мекендейді. Гималайдағы мәңгілік қар аймағынан жер қоңыздарының тек осы тұқымының 25 түрі сипатталған.
Ал, келесі насеком түрлері бір тамшы жаңбыр жаумайтын және өсімдіктері жоқ, мүлде сусыз шөлдерді мекендейді. Мысалы, мұндай табиғат жағдайында шақырым жерден қатты делмен әкелінген және төбешіктердің түбіне жиналған өсімдіктердің қалдықтарымен қоректентін қара қоңыздар мекен етеді. Тіршілікке қажетті ылғалды биохимиялық жолмен, құрғақ тағамдық көмірсулардың тотығуы кезінде түзілетін, басқа организмдер жете алмайтын суды пайдалану арқылы алады.
Үңгірлерде де көптеген түрлі насекомдар өмір сүреді. Оларға троглобионттар деген ат берілген. Мәңгілік қараңғылық атмосферасында, табуға болатын елеусіз азық-түлік қорын пайдалана отырып өмір сүретін соқыр қоңыздарды айтуға болады.
Наскомдар тіпті Арктикалық шеңберден тыс жерлерде де жыл бойы қармен жабылған дерлік жалаңаш жартастарда өмір сүреді. Жазда, тау жыныстары қардан аз уақытқа босатылған кезде, қыналар мен мүктердің арасынан ұсақ жәндіктерді кездестіруге болады. Антарктида аралдарында кездесетін қанатсыз масалар, атап айтқанда антарктикалық масала - Belgica Antarctica.
Қанатты насекомдар ауаны жаулап алған десек-те болады. Олардың арасындағы ең жасы флайерлер (ұшқыштар) (инеліктер, қоңыздар, жарғаққанаттылар, қосқанаттылар, көбелектер) бірнеше жүз метр биіктікке белсенді түрде көтеріле алады. Бірнеше километр биіктікке дейін, одан да жоғары жәндіктер ауа ағындары арқылы тасымалдана алады, содан кейін жел арқылы үлкен қашықтыққа көтеріледі. Олардың арасында нашар қшатын жәедіктер де жиі кездеседі, ал ауада оңай ұшатын жәндіктер - ұсақ шыбындар, бітелер, шашаққанаттылар және тіпті үлкен жәндіктердің жеңіл, жалпақ, кішкентай дернәсілдері.
Құрлықың қалған бөлігінен мыңдаған шақырым қашықтықтағы кез-келген мұхиттық аралда жәндіктердің ауа арқылы қоныстану қабілетінің арқасында жәндіктерді кез-келген жерден табуға болады.
Көптеген жәндіктердің тіршілігі өсімдіктермен байланысты. Құрлықта олар барлық дерлік өсімдіктерді мекендейдіғ мысалы, тек ағаш тәждерінің шыңдарында өмір сүретін жәндіктер бар. Африканың тропикалық ормандарында ең биік ағаштарда өмір сүретін жәндітер белгілі және оларды тек өрт сөндіру сатылары немесе тікұшақтар арқылы ұстауға болады.
Ағаш тәждерінің барлық аумақтары, өсімдіктердің бүкіл шөп жамылғысы, өсімдік мүктері, тіпті тереңірек аймақтарды жәндіктер игереді. Мысалы, Каспий термиті (Anacanthotermes ahngerianus) 12м тереңдікке өтеді, сондай-ақ, шөл орақ құмырсқаларының (мессор) індері шамамен бірдей тереңдікке барады.
Кейбір жәндіктер өсімдік ұлпаларында тіршілік етуге, әртүрлі жануарлардың (губкалардан бастап сүтқоректілерге және адамдарға) ағзасында паразиттік өмір сүруге, өте ереше тіршілі ету ортасының барлық түрлерін, әртүрлі қоректік көздерін пайдалануға бейімделген. Мысалы, кейбір шыбындардың дернәсілдері ыстық су көздерінде немесе қаныққан тұзды ерітінділерде тіршілік етеді.
Әртүрлі жағдайларды құрлықта тіршілік ету қабілеті бойынша жәндіктер класына теңдесі жоқ. Дәл осы керемет бейімделудің арқасында жәндіктер 200 миллион жылдан астам уақыт бойы дамып, олардың қазіргі гүлденуін қамтамасыз ететін ерекше алун түрлі түрлер жасады.
Құрлықтағы тіршіліктен көптеген жәндіктер судағы тішілікке палеозой дәуірінің карбон кезеңіне көшті. Оның үстіне кейбір жәндіктердің дернәсілдері ғана сөздің толық мағынасында суда тіршілік етеді, яғни, суда еріген оттегінің арқасында тыныс алады, ал ересек қанатты даралар әлі де ауада өмір сүреді.
Жеке ересек жәндіктер ауада өмір сүреді, бірақ олар жер бетіне көтеріліп, ауадан оттегімен тыныс алады және мұндай кішкентай жәндіктер (0.2мм), мысалы , жүзу қоңыздарының жұмыртқаларында дамитын карафрактус (Caraphractus) және прествичия (Prestwichia aquatica) есейген кезде толығымен су астындағы өмір салтын жүргізеді.
Кейбі жәндіктер, мысалы, суаршын қандала (Hydrometridae және Gerridae) су бетінде өмір сүреді. Олар өрмекшілер сияқты ұзын аяқтарымен беттік керілу қабығынан итеріліп, оның бойымен жүгіреді. Біздің су қандалаларымызға жақын Halobatidae (теңіз суы қандалалары) тұқымдасының өкілдері теңіз бетінде жүгіреді, ал Halobates micans жағалаудан жүздеген шақырым қашықтықтағы мұхиттардағы тропиктік аймақта болады. Рас, теңіз суының шабандоздарын нағыз су жәндіктері деп атауға болмайды. Олар су бетінде өмір сүреді, жануарлардың қалқыған өліктерімен қоректенеді, жұмыртқаларын қалғымалы балдырларға, құс қауырсындарына, тіпті өз түріне ұқсас жәндіктердің үстіне де басады.
Теңіз суында дамитын нағыз теңіз жәндіктері өте аз - оннан сәл ғана көптеу десек те болады. Жапон аралдарының жағалауында мекендейтін қырықаяқты масаның бір ғана түрі (Limonia monosromia) бүкіл даму циклі бойы теңізден тықпайды.
Жәндіктер класс ретінде құрлықта пайда болған және жердегі полиподтардан (многоножкообразные) шыққан. Бұл олардың арасындағы теңіз формаларының аздығын түсіндіреді. Сонымен қатар, барлық теңіз жәндіктері ең жоғары ұйымдасқан топтардың өкілдері болып табылады.
Басқа организмдермен қарым-қатынасы. Ұзақ эволюция барысында жәндіктер басқа организмдермен қарым-қатынастың алуан түрлерін дамытты: түрлер арасындағы өзара әрекеттесудің жағымсыз формалары (паразитизм, жыртқыштық, бәсекелстік) және позитивті формалар (комменсализм, мутуализм, инквилизм және т.б)
Симбионттар мен комменсалдар. Жәндіктердің өсімдіктермен симбиозының ең жарқын мысалы - тозаңдандырғыштардың (аралар, көбеклектер) үлкен, әртүрлі және эволюциялық табысты тобы және тли бар құмрсқалардың трофобиозы. Жәндіктер мен гүлді өсімдіктердің коэволюциясының бастапқы кезеңінде және энтомофилия пайда болуында антофилия (тозаң мен шырындарды жеу) маңызды рөл атқарды. Антофилия ең танымал тозаңдандырғыштардың (мысалы, аралар мен көбеклектер) арасында ғана емес, сонымен қатар көптеген басқа жәндіктер топтары арасында да белгілі (колеоптера, диптера, трипс, ара шыбындары және т.б). Гүлді өсімдіктердің 80%-ға дейіні жәндіктермен тозаңданады. Өз кезегінде, жәндіктер, әсіресе араларға тән тозаң мен балшырындарды жинауға арналған бірқатар құрылғыларғы ие болды.
Құмырсқалар үшін біте, ұнтұмсық және қабыршақ жәндіктер және басқа да сорғыш гомоптера жәндіктері (Homoptera немесе Sternorrhyncha және Auchenorrhyncha) бөлетін бал шырыны құмырсқалар үшін дәмді тағам болып табылады. Олар сөзбе-сөз оларды сауады, қорғайды және жас жеке тұлғалардың таралуына ықпал етеді. Өсімдіктермен симбиотикалық қатынастың тағы бір мысалы энтомохория және ерекше жағдайда мирмекохория болып табылады. Дүние жүзінде тұқымдарын құмырсқалар тарататын3 мыңнан астам өсімдік түрлері белгілі (флораның 1% жуығы). Мирмекохорий күлгін (Виола), рафлезия (Rafflesia) және басқаларына тән. Орман өсімдіктерінен орталық Ресейдің мирмекохорларына түкті қымыздық, еуропалық тұяқ, марианник тұқымдасының түрлері, коридалис, чистотела, винтергрин және басқалары жатады.
Симбионттар мен комменсалдардың ең көп саны әлеуметтік жәндіктердің ұяларында тұрады, мирмекофильдер мен термитофильдердің тұтас мамандырылған топтары бар. Олардың құмырсқалармен және термиттермен тығыз симбиотикалық қарым-қатынасқа түсуіне мүмкіндік беретін морфологиялық бейімделулері де, мінез-құлық реакциялары да бар. Мысалы, пауссидтердің денелерінде антенналарда орналасқан арнайы бездер (құмырсқалар жалап кететін заттарды бөледі) және денесінің бүйірлерінде пальпацияланатын қоңыздар болады. Феромондар және басқа да секрециялар құмырсқаларды көгершін көбелектердің мирмекофильді шынжыр табандыларына, кейбір қоңыздарға таратады. Инквилинизмнің мысалы ретінде hymenoptera ихневмондарын келтіруге болады, олардың дернәсілдері өтке қонып, алдымен осы өт түзген дернәсілді сорып алады, содан кейін өсімдіктің өт қабының қабырғаларымен қоректене бастайды. Кейбір Diptera жұмыртқаларын моллюскалардың қабығына салады, содан кейін олардың дернәсілдері иесінің тінін жейді. Осыдан кейін ол қуыршаққа айналады, ал қабықты баспана ретінде пайдаланады.
Бактериялардың ішінде Волбахия міндетті жасушаішілік симбионттардың мысалы болып табылады. Барлық жәндіктер түрлерінің 20% дейін бактериялардың осы тұқымдастарымен зақымдалған. Олар үшін оң (кейбір жәндіктердің құнарлылығы мен жарамдылығының жоғарылауы) және теріс (андроцид, партеногенез, эмбриондардың деградациясы, феминизация) бар.
Жәндіктердің адам өміріндгі маңызы. Пайдалы жәндіктер. Егер жәндіктер әкелетін пайда мен зиян туралы нақты есептер жасалса, пайдасы зиянынан әлдеқайда көп болар еді. Насекомдар болмаса, көптеген маңызды мәдени өсімдіктер - жемістер, қарақұмық, крестгүлді өсімдіктер, күнбағыс және т.б қсімдіктер өнім бермес еді. Олардың көпшілігі жәй ғана өліп қалар еді.
Тезек қоңызы болмаса, жайылым қалмайды. Бұл бос болжам емес екенін Австралияның ауыл шаруашылығы тарихынан қызықты оқиға көрсетеді. Ол жерде ыдырай қоймаған үйінділер топырақ бетіне жиналған шөптің өсуіне кедергі келтіргендіктен кейбір жайылымдар өле бастайды. Ол жерде кейін анықталғандай тезек қоңызы жоқ болып шығады.
Тезек қоңыздарын жерсіндіру және оларды климаттандыру тез арада көң жинақтарының ыдырауына және қаңырап бос қала бастаған жайылымдардың өнімділігінің айтардықтай артуына әкелді.
Топырақ түзуші жәндіктердің пайдасы зор. Олар органикалық заттардың ыдырауына, олардың топырақ горизонттары бойынша қозғалуына, топырақтың кеуектілігін арттыруға және тағы басқаларына атсалысады. Құмырсқалар топырақ түзу процестерінде ерекше рөл атқарады.
Жәндіктер адамдарға зиянкестермен күресуге көмектесуі арқылы пайдалы. Бұл, ең алдымен, жәндіктер - жыртқыштар мен паразиттер. Биоценоздардың экологиялық әл-ауқаты осы биорегуляторлардың белсенділігіне тікелей байланысты., олар ешбір түрдің қорқынышты жылдамдықпен көбеюіне мүмкіндік бермейді. 1.5 мыңнан астамы белгілі зиянкестермен күресу үшін биорегуляторларды қолдану мысалдары бар. Бірақ, фитофагтардың ішінде де адамға пайдалы түрлері бар. Бұл арамшөптердің белгілі бір мүшелерімен қоректентін жәндіктер. Арамшөптерді жою арқылы олар мәдени өсімдіктердің өнімділігін арттыруға көмектеседі.
Адамға тікелей өзі пайдаланатын өнімдерді беретін жәндіктердің ішінде тек бал арасы өсімдіктерге пайдалы. Айтпақшы, араның мәдени өсімдіктерді тозаңдандырғыш ретіндегі пайдасы бал мен технологияда кеңінен қолданатын одан да құнды өнім - балауызды пайдалану арқылы алатын пайдамыздан бірнеше есе көп.
Бізге тікелей пайдалы басқа жәндіктер олар қоректентін өсімдіктерді зақымдайды. Олардың саны көп емес. Бұл - жібек құрты, оның құрттары піллә жасау кезінде жібек бөледі. Синтетикалық талшықтардың заманауи химиясының тамаша жетістіктеріне қарамастан , жібек материал ретінде әлі де теңдесі жоқ. Полимерлену дәрежесі және оған байланысты жіптің механикалық сапасы бойынша жібек капрон, нейлон және басқа синтетикалық талшықтардың ең жақсы сорттарынан асып түседі. Сондықтан жоғары беріктікті қажет ететін ең маңызды бұйымдар - парашюттер, герметикалық тығыздағыштар - әзірге табиғи жібек ең жақсы материал болып табылады.
Тағы бір жібек құрты - қытай еменінің жібек құрты - сарғыш-құм түсті, тығыз жібек мата жасалатын, тығыз әрі қатты жіп береді (чесуча). Өте құнды өнім - шеллак (балауыз тәрізді зат) оңтүстік-шығыс Азиядағы бірқатар ағаш түрлерінде өмір сүретін лак жәндіктерін (сем Kerriidae) береді. Ол ерекше оқшаулай қасиеттеріне ие және электротехника мен радиотехникада кеңінен қолданылады.
Сурет 1 - бал арасы (Apіs mellіfera); жібек құрты (Bombyx mori)
Ал басқа құрттар бояғыш заттар береді. Бағалы бояғыштың көзі ретінде Жерорта теңізі еменінде мекендейтін кармин-кермес құрттары (Kermes vermilio) белгілі. Олардың маңызы әсіресе ежелгі дәуірде үлкен болды. Мексикада тікенді алмұрттарда (Dactylopius coccus және басқа да түрлер) мекендейтін кохиндерден кармин алына бастағанда ол төмендеді. Бояғыштар химиясының дамуымен бұл бояудың маңызы төмендей берді.
Медицинада белгілі бір маңызы бар кантаридин, көпіршікті қоңыздар (Meloidae) - шпан қапшықтарында қамтылған. Кантаридин - көпіршікті патчтың (пластырь) белсенді ингредиенті. Негізінде, бұлардың барлығы бізге тікелей пайдалы, біз пайдаланатын заттармен қамтамасыз ететін жәндіктер.
Бал арасы, тұт және емен жібек құрттары, лак құрттары және карминді сымыр (Cochenille) адам пайдаланатын өніидер үшін өсірілетін жатылай үй жәндітерінің мысалдары.
Ғылыми мәселелерді шешуде насекомдардың маңызы зор. Үлкен тұқымдылық (плодовитость) және олардың көбеюінің жоғары қарқыны көптеген жәндіктерді тұқым қуалаушылық заңдары шешілетін объектілерге айналдырды (дрозофилалар, ұн қоңыздары, жібек құрттары және т.б).
Жәндіктер - зиянкестер. Егер тозаңдандыратын жәндіктердің шырындары мен артық тозаңдарымен қоректену өсімдіктерге пайдалы болса, онда жәндіктердің басқа бөліктерін жеуі көп жағдайда өсімдіктерге айқын зиян келтіреді. Әртүрлі жәндіктердің өсімдік ұлпаларын зақымдау сипаты өте алуан түрлі. Бұл жәндіктер өсімдіктің қандай мүшелерін зақымдағанына және зақымдану кезінде жәндіктің қай жерде орналасқанына байланысты.
Өсімдіктерге зиян келтіретін насекомдарға ауыз мүшелерінің 2 түрі тән - кеміргіш және тесіп-сорғыщ. Кеміретін ауыз мүшелері бар жәндіктер өсімдік ұлпасының бөліктерін тістеп алады. Егер кеміргіш жәндіктер өсімдік жапырақтарымен қоректенетін болса, олар жапырақты қате жейді,ірі қоңыздар сияқты бөлшектеп жейді, (мысалы, қызылшадағы қызылша бізтұмсығы) немесе терек жапырақ қоңызы сияқты тек қалың тамырлар қалдырады (жапырақты қаңқалайды), немесе бұршақ жапырақтарындағы жапырақ тақтасының шетін, жиегін кеміреді.
Зақым келтірудің барлық әдісін санап шығу мүмкін емес, бірақ зақымдану сипатына қарай, әдетте белгілі бір өсімдік түрімен қоректентін әрбір зиянкеске тән. Зиянкестердің құрылым белгілеріне қарағанда, насекомдарды зақымдау түріне қарап анықтаған әлдеқайда оңайырақ.
Өсімдіктердің қатты немесе етті бөліктерімен (діңдер, сабақтар, жемістер) қоректенетін жәндіктер кқбінесе ұлпаларды тесіп, өтіп жолдарын сол ұлпалардан жасайды. Бұл жүрістердің ерекшелігі сонша, қозғалыстың қай түрге жататынын шатастыру мүмкін емес, мысалы, қабық қоңызы. Жәндіктердің үлкен жүйелі топтары ағаштардың төбесінде (бас қоңыздар), ағаш діңінде (көптеген алтынқоңыздар, мүйізқұрықтар), жемістерде (ринхиттер), дәнді дақылдардың сабағнда (нан шыбындары), шөптесін өсімдіктердің жуандау сабақтарында (бұғаш, бөртпелер-фрахнидтер), бұршақ тұқымдастарының тамыр түйнектерінде (бұршақ-ситондар) т.б. Көптеген ұсақ жәндіктер жапырақ тақталарында орналасып, сыртынан анық көрінетін болады. Сондай-ақ олар жапырақтың жасыл фонында ақ болып көрінетін шахталық майда жолдар жасайды.
Тау шыбындары мен көбелектерінің осылай өсімдіктерге зиян келтіретін тұтастай тұқымдастары бар. Насекомдар үшін өсімдік ұлпаларының ішінде даму - оларға қолайлы жағдай жасайды. Өсімдік ішінде ауа топырақтағы сияқты су буымн қаныққан болып келеді. Сондықтан өсімдік ішінде тіршілік ететін дернәсілдердің жердегі насекомдарға қарағанда, оларда кеуіп кету қауіпі жоқ. Мысалы, шөлді жерлерде кездесетін шөпқоректі насекомдардың көпшілігі өсімдік ұлпаларының ішінде немесе топырақта тіршілік етіп, өсімдіктердің тамырларын зақымдайды.
Дегенмен, шөлдерде де өсімдіктерге зиян келтіре отырып өмір сүретін насекомдар көп. Ылғалдылықты жоғалтқан кезде, оның қорын шырынды өсімдік тіндерінің есебеінен толтыруға тырысады.
Өсімдік шырынын соратын жәндіктер (біте), зақымдалған мүшеге айтарлықтай көзге көрінетін зиян келтірмегенімен, олардың жұмысының нәтижесінде өсімдіктерге де катты зиян келеді. Егер біте жапырақтарға қоныстанатын болса, жапырақтар бірінші ашық реңді бола бастайды, содан соң сарғайып, ақыры солып калады. Жапырақтың спиральдануы да көп кездеседі - бұл сорғыш насекомдармен туындайтын жапырақтың ең қарапайым деформациясы.
Сорғыш насекомдардың жаппай тамырларға (мысалы, алма ағаштарындағы қан бітелері), діңдерге (мысалы, алма ағашының көшеттеріндегі үтір тәрізді жәндіктер) қоныстануы кезінде өсімдіктер қурап кетуі мүмкін. Көбінесе өсімдікке сорғыш насекомдардың қонуы, сондай-ақ олардың тіндерінде кейбір кеміргіш насекомдардың дамуы дұрыс емес өсінділерге ұқсайтын немесе қандай да бір жеміс түріне ұқсайтын деформацияларды тудырады. Насекомдар (немесе басқа организмдер) тудыратын механикалық тітіркенулер мен химиялық әсерлерден өсімдік ұлпаларының мұндай өсінділері өт (галлы) деп аталады.
Емен жапырақтарында жаңғақ аралары тудыратын өт дәнек (косточки) тәрізді жемісті еске түсіреді: дернәсіл денесінің айналасында қызыл терісі бар жұмсақ, алмаға ұқсас шар тәрізді өттің ішінде, тіпті сүйекке ұқсайтын жапырақ тіндерінің қатаюы пайда болады.
Өсімдік пен жәндіктердің бір-біріне бейімделуінің ұзақ эволюциясының нәтижесі. Өсімдік жәндіктердің өмір сүруі үшін қолайлы жағдайларды жасады, бірақ оны оқшаулайды, оның әсерінен соратын жерден алыс тіндерді қорғайды. Өт (галл) түзілуін анықтайтын маңызды фактор - бұл ауксиндер сияқты өсетін заттардың жәндіктердің секрециясы.
Мәдени өсімдіктермен қоректенетін сол жәндіктер халық шаруашылығына орасан зор зиян келтіреді. Тек зиянды жәндіктерден (өсімдік ауруларынан болған шығынды есептемегенде) ауыл шаруашылығының шығыны, мысалы, АҚШ-та жылына бірнеше миллиард долларды құрайды.
Мәдени өсімдіктерге зиянды жәндіктердің екі биологиялық тобын бөлуге болады. Олардың біріне азық таңдауда кемсітпейтін және бірқатар егістік, жеміс-жидек, бақша және басқа да өсімдіктерді зақымдайтын полифагты зиянкестер жатады. Бұл, мысалы, қоңыздардың дернәсілдері, шегірткелердің көпшілігі, шалғындық көбелектің құрттары, қысқы шелпек және басқалары. Тағы бір топқа мәдени өсімдіктердің бір немесе бірнеше түрімен қоректенетін мамандандырылған зиянкестер жатады. Бұл, мысалы, қант қызылшасын зақымдайтын қызылша шыбыншағы, дәнді дақылдарды зақымдайтын швед шыбыны, филлоксера жүзім бұтасын зақымдайтын және басқалар сияқты жәндіктер.
Мәдени өсімдіктердің барлық зиянкестері оларға жабайы өсімдіктерден өткен. Ереже бойынша. мәдени өсімдіктердің дақылдарында полифагты зиянкестер тезірек. Мысалы, тың жерлерді жыртқанда, топырақта дамып, әртүрлі өсімдіктердің тамырымен қоректенетін тышқан қоңыздарының дернәсілдері жаңа егілген өсімдіктің тамырымен қоректенеді деп қателеседі. Мамандандырылған зиянкестердің жабайы өсімдіктерден тектес дақылдарға ауысуы кейде өте баяу жүреді. Мәселен, мысалы, Краснояр өлкесінде зығыр зығыр зығырға мәдениетке енгізілгеннен кейін жүз жылдан кейін ғана зиян келтіре бастады, ал оған дейін ол жабайы өсетін сары зығыр есебінен өмір сүрді.
Армениядағы көбелек соңғы уақытта жабайы көбелектен мақтаға ауысты және оның қоғаларының қауіпті зиянкестеріне айналды, ал Орталық Азияда ол шалшықта кездескенімен мақтаға өтпейді. Тағы бір мысал - көк сағыз. Мәдениетке кеңінен енуімен 30-жылдары. 20 ғасырда алғашқы жылдардан бастап егістік алқаптарында хау-сағызға жататын жабайы өсетін бәйшешектерден өткен зиянкестердің бірнеше түрі табылды.
Мәдени өсімдіктердің зиянкестерінің көпшілігі бұрын жергілікті жабайы өсімдіктермен қоректенетін жергілікті фаунаның өкілдері. Көбінесе жергілікті флора арасында жақын түрі жоқ жаңа мәдени өсімдіктер зиянкестерден дерлік зақымданбайды. Мысалы, эквилипттер өз отанында, Австралияда көптеген зиянкестерден зардап шегеді, ал Еуропа мен Азияда олар іс жүзінде зиянкестерден зардап шекпейді. Мұндай жағдайларда ауылшаруашылық дақылдарын қорғау үшін шалғай аудандардан зиянкестердің олар жоқ аумаққа енуіне жол бермеу өте маңызды. Бұған карантиндік шараларды қолдану арқылы қол жеткізіледі, зиянкес өсімдіктерді отырғызу материалымен және әртүрлі жүктемелермен ұстанбауын қамтамасыз етеді.
Біздің елімізде мақтаның тұқымын және қораптағы (жеміс-жидектер) талшықтарын бұзатын, мысалы, мақтаның қызғылт құрты (құрт) сияқты қауіпті зиянкестер көп емес. Дегенмен, зиянкестердің белсенді ұшуы да, көлік байланысының кеңеюі де карантин міндеттерін қиындата түсетінін есте ұстаған жөн. Ал соңғы уақытқа дейін бізде болмаған кейбір зиянкестер біздің аумаққа еніп жатыр. Мысалы, Колорадо қоңызы. Біздің картоп ешқандай қауіпті зиянкестерді білмеді. 1865 жылы Американың жартасты тауларында Колорадо қоңызы жабайы картоптан өсірілетін картопқа ауысты. Ол өзі үшін жаңа өсімдік түріне тез бейімделіп, бүкіл Америка Құрама Штаттарына Атлант мұхитына дейін тарады. 20 ғасырдың басында ол бірнеше рет - кездейсоқ - Еуропаға әкелінді, бірақ ол пайда болған жерлерде тез жойылды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде ол Францияға әкелінді, бірақ ол айтарлықтай аумақта көбейген кезде ғана оған назар аударды. 1922 жылдан бастап (оны байқаған кезде) Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін Колорадо қоңызы Германияның шекарасына дейін жетті, ал Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде ол шығысқа қарай өте шықты. Фашистік оккупация оның Югославия мен Польшаға әкелінуіне ықпал етті. Ресейде оның ошақтары жойылды. Бірақ қоңыздың Польшада біртіндеп таралуы (онымен күресудің қатаң шараларына қарамастан) оның шығысқа қарай жылжып, Ресей мен басқа да ТМД елдерінің аумағына енуіне әкелді.
Биологиясы жылықанды жануарлармен және тікелей адамның өзімен байланысты жәндіктер кем емес және маңыздырақ. Мысалы, тек тері шыбындарынан Ресейде мал өнімінің жыл сайынғы шығыны шамамен 500 мың тоннаны құрайды. доллар Мал шаруашылығындағы үлкен шығын мен адамдардың тиімділігінің төмендеуі миджалар деп аталады - әртүрлі қансорғыш жәндіктердің қосындысы, ауырсыну қышынатын инъекциялар тудырады. Бұл масалар, жылқылар, шыбын-шіркейлер, москиттар, миджалар - әдетте дамымаған аумақтармен байланысты әртүрлі мөлшердегі диптералар. Оның тайгада жұмыс істейтін адамдарға, ағаш өңдеушілерге, геологтарға, құрылысшыларға тигізетін күйзелтуші әсерін айтпағанда, мидждерден болатын шығын өте үлкен. Мысалы, Братск су электр стансасын салу кезінде жәндіктермен - қансорғыштармен күресу үшін көп күш пен қаражат жұмсауға тура келді.
Әртүрлі аурулардың қоздырғыштарын тасымалдайтын қансорғыштар одан да қауіпті. Мұнда олардың келтірген зияны ақшалай емес, адам өміріне есептелген. Үндістан тәуелсіздік алғанға дейін жыл сайын 200 000-ға жуық адам безгектен қайтыс болды, оның қоздырғышы безгек масасы (Anopheles тұқымдасы) арқылы таралады. Орта Азияның күріш егетін аймақтарында безгекке байланысты халықтың еңбекке қабілеттілігі айтарлықтай төмендеді.
Тропикалық Америкада масалардың сары безгегінен қайтыс болған адамдар саны есепсіз. Батыс Африкада халықтың дерті шыбын арқылы таралатын каустикалық ауру. Қоңыржай ендіктерде іш сүзегі мен қайталанатын қызбаны тарататын биттердің және оба тарататын бүргелердің эпидемиологиялық маңызы зор. Егер қазір ТМД елдері бұл аурулардың ошақтарынан бейхабар болса, онда бұл ауруларға қатаң бақылау орнатылып, паразиттік жәндіктердің таралуына жол бермеу үшін санитарлық-гигиеналық жағдайлар жасалған.
Әртүрлі ішек инфекцияларын, соның ішінде іш сүзегі, дизентерия және т.б. жұқтырудағы шыбындардың үлкен рөлі. Пендин жарасы, папатачи безгегі және басқалары сияқты қауіпті емес, бірақ ауыр ауруларды тек жәндіктер таратады.
Ұсынылған деректер жәндіктердің табиғаттағы, қоғам экономикасындағы, адам өміріндегі рөлі қаншалықты зор екенін, алтыбақан дос, одақтас, дұшпандардың орасан зор әскерін жан-жақты зерттеудің қаншалықты қажет екенін көрсетеді.
Синантроптық насекомдардың шығу тегі
Жәндіктер (лат. Insécta) -- омыртқасыз буынаяқтылар класы. Дәстүрлі жіктеу бойынша қырықаяқтармен бірге олар трахеялық тыныс алудың кіші түріне жатады. Класс атауы кесу (кесу) етістігінен шыққан және fr бар калька болып табылады. insecte (латынша insectum -- ортаңғы грекше ἔντομον бірдей мағынада), тісті жануар дегенді білдіреді.
Insecta латын атауы (Linnaeus, 1758) Халықаралық зоологиялық номенклатура кодексінің ережелеріне байланысты ресми түрде Карл Линнеймен авторланған, оған сәйкес Линнейдің табиғат жүйесінің 10-шы басылымының жарияланған күні (1758) зоологиялық таксондардың барлық атаулары үшін бастапқы басымдық күні. Халықаралық зоологиялық номенклатура кодексінің ережелері түрлердің, тектердің, тұқымдастардың және олардың арасындағы аралық атаулардың типтелген атауларына қолданылады, бірақ олар Insecta сияқты типтелмеген атауларға қолданылмайды. Нәтижесінде ғылыми әдебиеттерде таксондардың алуан түрлілігі үшін Инсекта атауы қолданылды. Бастапқыда, Аристотель заманынан бері бұл атау жердегі буынаяқтыларға (алты аяқты, өрмекшітәрізділер және т.б.) қатысты, бірақ шаян тәрізділерге емес. Линней шаянтәрізділерді Insecta класына орналастырды, осылайша Линнейдің Insecta қазіргі таксон Arthropoda (артроподтар) сәйкес келеді. Дж.Б.Ламарк Insecta класына тек қана қанатты жәндіктерді жатқызды, тіпті олардың барлығын емес. Басқа авторлар Инсекта атауын Линней мен Ламарктың арасындағы аралық мағынада қолданған. Ең дәстүрлі атауы Insecta (William Alford Leach, 1815) пайдалану болып табылады - алты аяқты білдіреді; бірақ қазіргі ғылыми әдебиеттерде Инсекта атауы кемінде үш-төрт түрлі мағынада қолданылады. Hexapoda (алты аяқты) термині Insecta үшін басқа белгілеу ретінде пайдаланылады, әсіресе қарабайыр қанатты жәндіктер (Apterygota) шынайы жәндіктер болып саналмаса. Ескі әлемде және орыс әдебиетінде жәндіктер көбінесе кең ауқымдағы топ деп аталады, оның ішінде біріншілік қанатсыз жәндіктер және барлық Pterygota (кейде Hexapoda атауы да қолданылады). Қазіргі мағынада Insecta класы тар шеңберде қабылданады. Екі құйрықты, серіппелі және бессяжковье ғалымдары жәндіктерге қарсы болды, жеке класс Entognatha құрайтын немесе тәуелсіз сыныптар болып саналады.
Әртүрлі еңбектерде ұсынылған класс таксономиясы олардың авторларының әртүрлі көзқарастарын көрсетеді және пікірталас тудырады. Жәндіктер класының ішінде археогнаталар мен дикондилиялар (Zygentoma + Pterygota) кластарының (ішкі кластарының) бөлінуі негізделген. Қанатты жәндіктер Ephemeroptera + Odonatoptera + Neoptera кластарына бөлінеді. Инфракласта жаңа қанатты жәндіктер статусы талқыланатын (мысалы, Polyneoptera, Paraneoptera, Oligoneoptera немесе Holometabola) бірнеше кластарға (когорталар, жоғарғы отрядтар) топтастырылған 33-ке жуық отрядты ажыратады. Бірқатар таксондардың жүйелі жағдайына немесе мәртебесін сақтау қажеттілігіне қатысты даулар азаймайды. Мысалы, бүршіктер мен гомоптерлердің бұрынғы тәуелсіз отрядтары енді біртұтас тұқымдастар қатарында, ал термиттер отряды тарақандар қатарында. Сонымен қатар, желбезекті қанатты (кейде қоңыздармен біріктірілген) және дәуіттерді (тарақандармен біріктірілген) қазіргі авторлар қайтадан жеке қатар ретінде қарастырады.
Экологиялық мәліметтер бойынша алғашқы қанатсыздар Apterygogenea алғашқы кезден-ақ қанатсыз болғанын дәлелдейді. Бұлардың тіршілік жағдайы - көпаяқтылардың тіршілік жағдайына өте ұқсас. Алғашқы қанатсыздар да көпаяқтылар сияқты, жоғарыда атап өткендей, топырақ арасында, қураған өсімдік қалдықтарының арасында тіршілік еткен. Алғашқы қанатсыздар - өсімдік қоректі насекомдар болған. Алғашқы қанатсыздардың өте ертеректен келе жатқанын жәндіктер қазбасынан Collombeola қалдықтарының табылуы да дәлелдейді.
Алғашқы қанатсыз насекомдар - Apterygota немесе Жабық жақтылар класс тармағы - Entognatha
Мұртсыздар отряды немесе протура - Protura
Денесі құртқа ұқсас, көздері үлкен, қанаттары, мұртшалары жоқ майда насекомдар. Ұзындығы 0.5 - 2мм жуық. Тесіп - соратын арнайы капсулланың ішінде ауыз аппараты орналасқан. Кеудесінде орналасқан үш жұп аяқтарының бірінші жұбы ұзарып, денесінің алдыңғы жағына бағытталған болып келеді. Ол мұртша қызметін атқаруға адаптацияланған. Құрсақ бөлімі 12 сегменттен тұрады. Даму жолы анаморфоз жолымен өтеді. Қурап қалған жапырақтар мен топырақ арасында, шіріген ағаш түбірлерінде тіршілік етеді. 200-дей түрі бар. Негізгі өкілі - Eosentomon transitorum
Қосқұйрықтылар отряды - Diplura
Тропикалық, субтропикалық аймақтың топырақтарында таралған, 200-ге жуық түрі бар насеком. Денесінің ұзындығы 2-8мм, мұртшалары бунақталған, ауыз аппараты- кеміргіш (капсула ішінде орналасқан), қанаттары жоқ, құрсағының артқы жағында орналасқан ұзын - церка деп аталатын өсінділері бар. Басы үлкендеу, көзі дамымаған. Негізгі өкілі және түрлері - Campodeidae және Japygidae
Аяққұйрықтылар отряды - Collembola
Пішіні шар сияқты немесе созылыңқы келген, дене ұзындығы 0.2-2мм, кейбір түрлері 10мм-ге дейін жетеді. Құрсағы алты сегментті болып келеді, оның біріншісінде - құрсақ түтігі жақсы дамыған, үшіншісінде ілгекшесі, төртіншісінде - түрі өзгерген секіру айыршасы бар. Ауыз аппараты кеміпгіш немесе тесіп-сорғыш болып келеді (арнайы капсула ішінде). Мекен ортасы топырақ, сондай-ақ топырақ түзу процесінде үлкен рөл атқарады. 3500-дей түрі белгілі. Кейбір түрлері бау-бақша өсімдіктеріне зиян келтіреді. Негізгі туыс өкілдері: Entomobrya, Ceratophysella, Sminthurus.
Қанатты насекомдар - Pterygota немесе Ашық жақтылар класс тармағы - Ectognatha
Класс тармаққа 30-дан аса отряд кіріктіріледі. Қанаттары жақсы дамыған (қылтанқұйрықталыр отряднан басқалары), ал биттер, бүргелер, мамықжегіштер отрядтарының эктопаразиттік тіршілік етуіне байланысты қанаттары екінші реттік түрде редукцияланған. Ауыз бөлшектері бастың жоғарғы бөлігінде ауыз тесігінің айналасында орналасқан. Трахеямен тыныс алады, күрделі фасеттелген көз тән.
Кесте 1 - Қанатты насекомдар отряды
Отряд атауы
Ғылыми атауы
Түр саны
Өкілі
Қылтанқұйрықтылар
Thysanura
400
Machilis sp, thermobia domestica, lepisma saccharina
Біркүндіктер
Ephemeroptera
2000
Ephemera vulgata, potamanthus luteus, cloeon dipterum
Инеліктер
Odonata
4500
Calopteryx virgo, orthetrum Sabina
Тікқанаттылар
Orthoptera
20000
Locustra migratoria, dociostaurus maroccanus
Термиттер
Isoptera
2600
Anacanthotermes turkestanicus, reticulitermes lucifugus
Тарақандар
Blattoptera
3600
Blatta orientalis, blattela germanica
Дәуіттер
Mantoptera
2000
Mantis religosa
Теріқанаттылар
Dermaptera
1300
Forficula auricularia
Теңқанаттылар
Homoptera
30000
Aphidinea, cicadinea, psyllinea, coccinea, aleyrodinea
Жартылай қаттықанаттылар немесе қандалалар
Hemiptera
40000
Notonectidae, nepidae, miridae
Биттер
Anoplura
300
Қабыршаққанаттылар немесе көбелектер
Lepidoptera
140000
Pieridae, lycaenidae, nymphalidae
Қаттықанаттылар немесе қоңыздар
Coleoptera
20000
Dytiscidae, elateridae
Жарғаққанаттылар
Hymenoptera
150000
Tenthredinidae, cephidae, siricidae
Торқанаттылар
Neuroptera
3500
Chrysopidae,
Жылғалықтар немесе түкқанаттылар
Trichoptera
3000
Phryganea striata
Бүргелер
Aphaniptera
1000
Pulex irritans, c cans
Қосқанаттылар
Diptera
100000
Tipulidae,cecidomyidae
Пішенқоректілер
Psocoptera
5700
Thyrsophorus metallicus
Мамықжегіштер
Mallophaga
Таяқшалылар
Phosmoptera
Көктемдіктер
Plecoptera
Айта кету керек насекомдардың синантропты болуы, тарих барысында адамдардың синантропты организмдердің мекендеу орындарына келуімен байланысты. Мысалы, қара тарақандар өте ерте замандарда үңгірлерде мекендеген, ал ежелгі адамдар үңгірлерді тез меңгерген. Адамдар даму барысын өздеріне сай тұрғын үйлер тұрғызды, олармен бірге сол үңгірді мекен еткен насекомдарда да өздеріне қолайлы өмір сүру жағдайын таңдай отырып, адамдармен бірге көшіп келіп, адамдардың тұрмыс тіршілігімен бірге синантроптарға айнала бастады. Басты себеп - тіршілік етудің, азық-түлік көздеріне тез қол жеткізудің қолайлы түрі.
Синантропты насекомдардың морфологиялық ерекшеліктері
Өлшемдері. Насекомдардың өлшемдері кең ауқымды әр түрлі болып келеді: ең ірілері ең майдаларынан 1000 есе үлкен болады. Заманауи насекомдардың ең үлкен өкілі - тропик насекомдары. Геркулес қоңызы (dynastes Hercules) және піл қоңызы (megasoma elephas) ұзындығы бойынша 12см-ге, фасматидтер (палочник) Phybalostoma cervicornis 26см-ге, жыртқыш су кенесі (клоп) Belostoma grande 11.5см-ге, жібек құрты Attacus atlas қанатын ашқанда 24см-ге, ал көбелек Thysania Agrippina 26см-ге дейін жетеді. Ал, ең майда насекомдардың ұзындығы 0.25мм-ден де аз (даршын қоңыздары Ptiliidae, наездники яйцееды mymaridae) болады.
Дене құрылымы, басты бөлімдері.
Насекомдардың дене құрылым үш бөліктен құралған: бас, көкірек, құрсақ. Насекомдардың дернәсілдерінде, қимылсыз тіршілік ететін немесе паразитті тіршілік ету әсерінен кебіреулерінің дене бөлімдері басқаша блып келеді.
Бас бөлімінде кеңістікте қозғалуға мүмкіндік беретін негізгі сезім мүшелері мен ауыз аппараты орналасқан. Басы 6 сегменттен тұрады, бірақ, ол анық бөлінбей бірігіп кеткен.
Көкірек бөлімінде негізгі қимыл - қозғалыс мүшелері - аяқтары, ал ересек насекомдарда қанаттары орналасқан. Көкірек сегменті барлық насекомдарда 3, оның әр сегментінде 1 жұп аяқтан орналасқан болады. Көпшілік насекомдардың екінші немесе үшінші сегментіне ұшу қанаттары бекітілген. Сондай-ақ, насекомдардың негізгі қозғалу бұдшықеттері осы көкірек болімінде болады.
Басты мүшелер, тоқ және тік ішек, май бездері, жыныс мүшелері - осының барлығы құрсақ бөлімінде орналасқан. Насекомдардың құрсақ бөлімі 12 герминальды (зародышевых сегментов) сегменттен көп болмайды, кқбісінде 10 сегмент соңғы сегмент те болып келеді. Кейбір насекомдарда алдыңғы құрсақ сегменттері көкірек бөлімінің сегменттерімен біріктіріліп, құрсақ бөлімінің қалған сегменттерінен бөлініп тұрады. Мұндай белгілер жарғаққанаттылардың өкілі - аралар мен бал араларында кездеседі. Кейбір насекомдардың (веерокрылые Strepsiptera) аналықтарында құрсақ бөлімінің сегменттері бас бөлімінің сегменттерімен қосылып кеткен белгілері кездеседі.
Басы. Насекомдардың эмбриональды даму кезеңін зерттеу барысында басының 6 біріктірілген герминальды сегменттерден тұратыны анықталды. Олардың біріктірілген соншалық ерексек насеекомдарда сегмент шекарасы мүлдем көрінбейді. Бірінші сегментке - кһздер, екіншісіне - мұртшалар, үшіншісінде қосымшалары жок, яғни бос, төртінші, бесінші, алтыншы сегменттерде ауыз аппаратының жұп бөлімдері - жоғарғы жақ бөлімдері (жвалы или мандибулы) мен төменгі жақ бөлімдері (максиллы) және төменгі ерін дамиды.
Басында байқалатын тігістер - бұл сегмент шекаралары емес, бұлшықеттердің біріккен жері немесе балқу кезіндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан ниверситеті
Жаратылыстану ғылымдары және педагогикасы жоғары мектебі
Биология және география кафедрасы
МАНАП А.Б
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Синантропты насекомдардың биологиясы мен экологиясын зерттеу
Шымкент, 2022 жыл
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
Жаратылыстану ғылымдары және педагогикасы жоғары мектебі
Биология және география кафедрасы
Қорғауға жіберілді Кафедра меңгерушісі______
б.ғ.к.,доцент Исаев Е.Б.
___ _____2021 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Синантропты насекомдардың биологиясы мен экологиясын зерттеу
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5В060700 - Биология мамандығы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Орындаған Манап А.Б
(Т.А.Ә. қолы)
Ғылыми жетекшісі Бозшатаева Г.Т
(Т.А.Ә. қолы)
Нормабақылау Кемелбекова Г.А
(атағы, ғылыми дәрежесі) (Т.А.Ә. қолы)
Шымкент, 2022
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЭЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Биология және география кафедрасы
5В060700-Биология мамандығы
БЕКІТЕМІН
Биология кафедрасының
меңгерушісі
___________Исаев Е.Б.
____ _____2020 ж.
дипломдық жұмысты(жобаны)орындауға
ТАПСЫРМА№___
Студент_____Манап А.Б. ЕП 18-12к2 (тобы)
Жұмыстың тақырыбы: Синантропты насекомдардың биологиясы мен экологиясын зерттеу
Университет бойынша __15.12.2020_ж. № ___432с_ бұйрығымен бекітілген
Жұмысты аяқтау мерзімі: 15.04.2022ж
Жұмысты орындауға берілген мәліметтер: Қоршаған орта жағдайын зерттеу мен бағалау әдістері, саябақтар мен жасыл желектің қала ортасындағы маңызы бойынша зерттеу жұмыстары, қалалардың жасыл желегіне қойылатын талаптар
Дипломдық жұмысты орындауға қатысты сұрақтар тізімі
Синантропты насекомдардың морфологиялық ерекшеліктері, олардың тұрғын үйлерде кездесуі. Синантропты насекомдармен күресу жолдары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ
№
пп
Бөлімдері
Бет саны
Тапсырма орындау күні
1
Кіріспе
2
1.02.2022
2
Негізгі бөлім
30
11.02.2022
3
Қорытынды
2
8.04.2022
4
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
2
15.04.2022
5
Барлығы:
Ұсынылған негізгі әдебиеттер тізімі
Тапсырманың берілген күні _31_ __01___ 2022ж.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жетекшісі Бозшатаева Г.Т.
Тапсырманы орындауға алған студент Манап А.Б.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1
Аналитикалық шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1
Насекомдардың экологиясы мен олардың адам өміріне әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2
Синантроптық насекомдардың шығу тегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3
Синантроптық насекомдардың морфологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2
Зерттеу нысандары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1
Зерттеу нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2
Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Синантропты насекомдардың түрлік және сандық көрсеткіштерін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2
Химиялық заттардың синантроптық насекомдарға әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3
Синантропты насекомдармен күресудің тиімді жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Мазмұны
Аннотация
Дипломная работа студента группы ЕП 18-12к2 Манап А.Б. выполнена под руководством к. б.н., доцента Бозшатаевой Г.Т. на тему Изучение экологии и биологии синантропных насекомых и защищена в 2022 году. В дипломной работе содержится список литературы по биологии и экологии синантропных насекомых, общей морфологии. Изучить биологию и экологию синантропных насекомых и ознакомиться с их вредоносным действием, определить частоту встреч и найти эффективные способы борьбы с ними. Поскольку излюбленными местами обитания синантропных насекомых являются жилые дома, провести исследования дома, определить частоту встреч и найти эффективные способы борьбы с ними.
Saummary
Diploma work of a student of the group EP 18-12k2 Manap A.B. performed under the guidance of candidate of biological sciences, associate professor Bozshataeva G.T. on the topic "Study of the ecology and biology of synanthropic insects" and defended in 2022. The thesis contains a list of literature on the biology and ecology of synanthropic insects, general morphology. To study the biology and ecology of synanthropic insects and get acquainted with their harmful effects, determine the frequency of encounters and find effective ways to deal with them. Since the favorite habitats of synanthropic insects are residential buildings, conduct research at home, determine the frequency of meetings and find effective ways to deal with them.
Кіріспе
Тұрғын үйлеріміздегі кішкентай қонақтарды барлығы көрген шығар. Олар кейбіріне психологиялық үрей алып келсе, кейбірінің мүлкіне зақым келтіреді. Соңғы ақпараттар бойынша насекомдар 1 млн 100-ге жуық түрді қамтиды және бұл саны емес тек кездесуі мүмкін түрлері ғана. Жалпы адамдардың айналасын толығымен насекомдар қоршап жатыр десе де болады, соның ішінде синантропты түрлері. Адамның қолайлы тіршілігі, бұл уйімізге қоныстанған насекомдарға да, дәлірек айтқанда синантропты насекомдарға да өте қолайлы болып келеді Адамдардың тұрмыс-салтымен тығыз байланыста бола отырып, олардың тұрғын-жайларына, азық-түлік өнімдеріне, мүлкіне оңай қол жеткізіп отыр. Осы мәселенің қазіргі жағдайын бағалау. Соңғы уақыттардағы насекомдардың таралу аймақтары үлкейіп келеді. Адамдар синантропты насекомдармен көптеген жылдар бойы күресу үстінде, бірақ әлі толығымен олардан құтылудың нәтижелі жолын тапқан жоқ.
Диплом тақырыбының өзектілігі. Күнделікті тұрмыста көріп жүргендей, синантропты насекомдардың кездесуі, әсіресе ылғалдылығы жоғары үйлерде, көпқабатты үйлерде немесе үй жануарлары бар үйлердегі насекомдардың санын шамамен білу және олармен күресудің тиімді жолын таңдау. Ал бұл синантропты насекомдармен күресу жолын анықтау үшін алдымен ол тұрғындардың биологиялық, экологиялық ерекшеліктерін білуіміз керек екені барлығына белгілі. Олардың осы ерекшеліктерін ескере отырып, олардың тұрғын үйлерімізді тұрақтамауы үшін, оларға барынша қолайсыз жағдай жасап, қажет болған жағдайда қосымша күш қолдану.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Мақсаты: Синантропты насекомдардың биологиясы мен экологиясын зерттеу
Міндеттері:
Біздің өмір сүру кеңістігімізде айқын немесе жанама түрде қоныстанған насекомдардың әртүрлілігін анықтау
Зерттелетін синантропты насекомдардың биологиялық, морфологиялық сипаттамаларымен танысу; келтіретін зияндылығын анықтау
Оларадың тұрғын үйлерге қоныстануы мен кездесу жиілігін анықтау
Насекомдармен күресудің және олардан құтылудың тиімді жолдары
Аналитикалық шолу
1 Насекомдардың экологиясы мен олардың адам өміріне әсері
Насекомдар омыртқаыздар арасында ең жас және сан жағынан 1 млн-нан астам түрді біріктіретін ең үлкен жануарлар класы. Оларға сезімтадықпен қатар жоғары өсімталдық, кейбіреулеріне қоғамдық тіршілік тән. Метаморфоздық даму барысында ересек дарақтар мен дернәсілдер арасында мекендеу орталары мен қорек көздері бөлінеді. Насекомдардың басым бөлігінің эволюциялық даму жолы гүлді өсімдіктермен тығыз бацланысты. Ары дамыған насекомдар - қанаттылар. Олардың жер бетінде кең таралуында денелерінің аса ірі болмай, тіршілік етуге жарамды барлық жерге бейімделе алуы аса зор рөл атқарады. Насекомдар ауада, суық мұзда, құрлықта, түрлі суларда, өсімдіктердің тамырларында, сондай-ақ, жапырақтары мен сабақтарының ішінде кездеседі.
Насекомдардың биоценоз тұрақтылығын сақтауда ерекша маңызы бар. Жәндіктердің негізгі бөлігі құрлық тұрғындары, ал мқнда жәндіктер әдеттен тыс кең таралған. Әсіресе тропиктердегі жәндіктер әлемі бай және алуан түрлі. Тропикалық орманда болған энтомологтар, көптеген топтардың, түрлердің көптігі соншалық, бұрыннан кездесетін басқа түрге қарағанда, жаңа түрді кездестіру оңайырақ деп хабарлайды. Қоңыржай ендіктерде жәндіктер түрлерінің алуан түрлілігі соншалықты көп емес, бірақ олардың массасы, тропиктік аймақтардағыдай жиі кездеседі. Насекомдардың көпшілігі ормандар мен жазық далаларда кездеседі.
Насекомдардың кейбір түрлерін таулардың аса жоғары бөіктерінде кездестіруге болады. Мысалы, Гималайдағы Bembidion bracculftum кішкентай қоңызы осы қатал жағдайдағы өмірге бейімделген 4300-ден 5000м-ге дейінгі белдеуді ғана мекендейді. Гималайдағы мәңгілік қар аймағынан жер қоңыздарының тек осы тұқымының 25 түрі сипатталған.
Ал, келесі насеком түрлері бір тамшы жаңбыр жаумайтын және өсімдіктері жоқ, мүлде сусыз шөлдерді мекендейді. Мысалы, мұндай табиғат жағдайында шақырым жерден қатты делмен әкелінген және төбешіктердің түбіне жиналған өсімдіктердің қалдықтарымен қоректентін қара қоңыздар мекен етеді. Тіршілікке қажетті ылғалды биохимиялық жолмен, құрғақ тағамдық көмірсулардың тотығуы кезінде түзілетін, басқа организмдер жете алмайтын суды пайдалану арқылы алады.
Үңгірлерде де көптеген түрлі насекомдар өмір сүреді. Оларға троглобионттар деген ат берілген. Мәңгілік қараңғылық атмосферасында, табуға болатын елеусіз азық-түлік қорын пайдалана отырып өмір сүретін соқыр қоңыздарды айтуға болады.
Наскомдар тіпті Арктикалық шеңберден тыс жерлерде де жыл бойы қармен жабылған дерлік жалаңаш жартастарда өмір сүреді. Жазда, тау жыныстары қардан аз уақытқа босатылған кезде, қыналар мен мүктердің арасынан ұсақ жәндіктерді кездестіруге болады. Антарктида аралдарында кездесетін қанатсыз масалар, атап айтқанда антарктикалық масала - Belgica Antarctica.
Қанатты насекомдар ауаны жаулап алған десек-те болады. Олардың арасындағы ең жасы флайерлер (ұшқыштар) (инеліктер, қоңыздар, жарғаққанаттылар, қосқанаттылар, көбелектер) бірнеше жүз метр биіктікке белсенді түрде көтеріле алады. Бірнеше километр биіктікке дейін, одан да жоғары жәндіктер ауа ағындары арқылы тасымалдана алады, содан кейін жел арқылы үлкен қашықтыққа көтеріледі. Олардың арасында нашар қшатын жәедіктер де жиі кездеседі, ал ауада оңай ұшатын жәндіктер - ұсақ шыбындар, бітелер, шашаққанаттылар және тіпті үлкен жәндіктердің жеңіл, жалпақ, кішкентай дернәсілдері.
Құрлықың қалған бөлігінен мыңдаған шақырым қашықтықтағы кез-келген мұхиттық аралда жәндіктердің ауа арқылы қоныстану қабілетінің арқасында жәндіктерді кез-келген жерден табуға болады.
Көптеген жәндіктердің тіршілігі өсімдіктермен байланысты. Құрлықта олар барлық дерлік өсімдіктерді мекендейдіғ мысалы, тек ағаш тәждерінің шыңдарында өмір сүретін жәндіктер бар. Африканың тропикалық ормандарында ең биік ағаштарда өмір сүретін жәндітер белгілі және оларды тек өрт сөндіру сатылары немесе тікұшақтар арқылы ұстауға болады.
Ағаш тәждерінің барлық аумақтары, өсімдіктердің бүкіл шөп жамылғысы, өсімдік мүктері, тіпті тереңірек аймақтарды жәндіктер игереді. Мысалы, Каспий термиті (Anacanthotermes ahngerianus) 12м тереңдікке өтеді, сондай-ақ, шөл орақ құмырсқаларының (мессор) індері шамамен бірдей тереңдікке барады.
Кейбір жәндіктер өсімдік ұлпаларында тіршілік етуге, әртүрлі жануарлардың (губкалардан бастап сүтқоректілерге және адамдарға) ағзасында паразиттік өмір сүруге, өте ереше тіршілі ету ортасының барлық түрлерін, әртүрлі қоректік көздерін пайдалануға бейімделген. Мысалы, кейбір шыбындардың дернәсілдері ыстық су көздерінде немесе қаныққан тұзды ерітінділерде тіршілік етеді.
Әртүрлі жағдайларды құрлықта тіршілік ету қабілеті бойынша жәндіктер класына теңдесі жоқ. Дәл осы керемет бейімделудің арқасында жәндіктер 200 миллион жылдан астам уақыт бойы дамып, олардың қазіргі гүлденуін қамтамасыз ететін ерекше алун түрлі түрлер жасады.
Құрлықтағы тіршіліктен көптеген жәндіктер судағы тішілікке палеозой дәуірінің карбон кезеңіне көшті. Оның үстіне кейбір жәндіктердің дернәсілдері ғана сөздің толық мағынасында суда тіршілік етеді, яғни, суда еріген оттегінің арқасында тыныс алады, ал ересек қанатты даралар әлі де ауада өмір сүреді.
Жеке ересек жәндіктер ауада өмір сүреді, бірақ олар жер бетіне көтеріліп, ауадан оттегімен тыныс алады және мұндай кішкентай жәндіктер (0.2мм), мысалы , жүзу қоңыздарының жұмыртқаларында дамитын карафрактус (Caraphractus) және прествичия (Prestwichia aquatica) есейген кезде толығымен су астындағы өмір салтын жүргізеді.
Кейбі жәндіктер, мысалы, суаршын қандала (Hydrometridae және Gerridae) су бетінде өмір сүреді. Олар өрмекшілер сияқты ұзын аяқтарымен беттік керілу қабығынан итеріліп, оның бойымен жүгіреді. Біздің су қандалаларымызға жақын Halobatidae (теңіз суы қандалалары) тұқымдасының өкілдері теңіз бетінде жүгіреді, ал Halobates micans жағалаудан жүздеген шақырым қашықтықтағы мұхиттардағы тропиктік аймақта болады. Рас, теңіз суының шабандоздарын нағыз су жәндіктері деп атауға болмайды. Олар су бетінде өмір сүреді, жануарлардың қалқыған өліктерімен қоректенеді, жұмыртқаларын қалғымалы балдырларға, құс қауырсындарына, тіпті өз түріне ұқсас жәндіктердің үстіне де басады.
Теңіз суында дамитын нағыз теңіз жәндіктері өте аз - оннан сәл ғана көптеу десек те болады. Жапон аралдарының жағалауында мекендейтін қырықаяқты масаның бір ғана түрі (Limonia monosromia) бүкіл даму циклі бойы теңізден тықпайды.
Жәндіктер класс ретінде құрлықта пайда болған және жердегі полиподтардан (многоножкообразные) шыққан. Бұл олардың арасындағы теңіз формаларының аздығын түсіндіреді. Сонымен қатар, барлық теңіз жәндіктері ең жоғары ұйымдасқан топтардың өкілдері болып табылады.
Басқа организмдермен қарым-қатынасы. Ұзақ эволюция барысында жәндіктер басқа организмдермен қарым-қатынастың алуан түрлерін дамытты: түрлер арасындағы өзара әрекеттесудің жағымсыз формалары (паразитизм, жыртқыштық, бәсекелстік) және позитивті формалар (комменсализм, мутуализм, инквилизм және т.б)
Симбионттар мен комменсалдар. Жәндіктердің өсімдіктермен симбиозының ең жарқын мысалы - тозаңдандырғыштардың (аралар, көбеклектер) үлкен, әртүрлі және эволюциялық табысты тобы және тли бар құмрсқалардың трофобиозы. Жәндіктер мен гүлді өсімдіктердің коэволюциясының бастапқы кезеңінде және энтомофилия пайда болуында антофилия (тозаң мен шырындарды жеу) маңызды рөл атқарды. Антофилия ең танымал тозаңдандырғыштардың (мысалы, аралар мен көбеклектер) арасында ғана емес, сонымен қатар көптеген басқа жәндіктер топтары арасында да белгілі (колеоптера, диптера, трипс, ара шыбындары және т.б). Гүлді өсімдіктердің 80%-ға дейіні жәндіктермен тозаңданады. Өз кезегінде, жәндіктер, әсіресе араларға тән тозаң мен балшырындарды жинауға арналған бірқатар құрылғыларғы ие болды.
Құмырсқалар үшін біте, ұнтұмсық және қабыршақ жәндіктер және басқа да сорғыш гомоптера жәндіктері (Homoptera немесе Sternorrhyncha және Auchenorrhyncha) бөлетін бал шырыны құмырсқалар үшін дәмді тағам болып табылады. Олар сөзбе-сөз оларды сауады, қорғайды және жас жеке тұлғалардың таралуына ықпал етеді. Өсімдіктермен симбиотикалық қатынастың тағы бір мысалы энтомохория және ерекше жағдайда мирмекохория болып табылады. Дүние жүзінде тұқымдарын құмырсқалар тарататын3 мыңнан астам өсімдік түрлері белгілі (флораның 1% жуығы). Мирмекохорий күлгін (Виола), рафлезия (Rafflesia) және басқаларына тән. Орман өсімдіктерінен орталық Ресейдің мирмекохорларына түкті қымыздық, еуропалық тұяқ, марианник тұқымдасының түрлері, коридалис, чистотела, винтергрин және басқалары жатады.
Симбионттар мен комменсалдардың ең көп саны әлеуметтік жәндіктердің ұяларында тұрады, мирмекофильдер мен термитофильдердің тұтас мамандырылған топтары бар. Олардың құмырсқалармен және термиттермен тығыз симбиотикалық қарым-қатынасқа түсуіне мүмкіндік беретін морфологиялық бейімделулері де, мінез-құлық реакциялары да бар. Мысалы, пауссидтердің денелерінде антенналарда орналасқан арнайы бездер (құмырсқалар жалап кететін заттарды бөледі) және денесінің бүйірлерінде пальпацияланатын қоңыздар болады. Феромондар және басқа да секрециялар құмырсқаларды көгершін көбелектердің мирмекофильді шынжыр табандыларына, кейбір қоңыздарға таратады. Инквилинизмнің мысалы ретінде hymenoptera ихневмондарын келтіруге болады, олардың дернәсілдері өтке қонып, алдымен осы өт түзген дернәсілді сорып алады, содан кейін өсімдіктің өт қабының қабырғаларымен қоректене бастайды. Кейбір Diptera жұмыртқаларын моллюскалардың қабығына салады, содан кейін олардың дернәсілдері иесінің тінін жейді. Осыдан кейін ол қуыршаққа айналады, ал қабықты баспана ретінде пайдаланады.
Бактериялардың ішінде Волбахия міндетті жасушаішілік симбионттардың мысалы болып табылады. Барлық жәндіктер түрлерінің 20% дейін бактериялардың осы тұқымдастарымен зақымдалған. Олар үшін оң (кейбір жәндіктердің құнарлылығы мен жарамдылығының жоғарылауы) және теріс (андроцид, партеногенез, эмбриондардың деградациясы, феминизация) бар.
Жәндіктердің адам өміріндгі маңызы. Пайдалы жәндіктер. Егер жәндіктер әкелетін пайда мен зиян туралы нақты есептер жасалса, пайдасы зиянынан әлдеқайда көп болар еді. Насекомдар болмаса, көптеген маңызды мәдени өсімдіктер - жемістер, қарақұмық, крестгүлді өсімдіктер, күнбағыс және т.б қсімдіктер өнім бермес еді. Олардың көпшілігі жәй ғана өліп қалар еді.
Тезек қоңызы болмаса, жайылым қалмайды. Бұл бос болжам емес екенін Австралияның ауыл шаруашылығы тарихынан қызықты оқиға көрсетеді. Ол жерде ыдырай қоймаған үйінділер топырақ бетіне жиналған шөптің өсуіне кедергі келтіргендіктен кейбір жайылымдар өле бастайды. Ол жерде кейін анықталғандай тезек қоңызы жоқ болып шығады.
Тезек қоңыздарын жерсіндіру және оларды климаттандыру тез арада көң жинақтарының ыдырауына және қаңырап бос қала бастаған жайылымдардың өнімділігінің айтардықтай артуына әкелді.
Топырақ түзуші жәндіктердің пайдасы зор. Олар органикалық заттардың ыдырауына, олардың топырақ горизонттары бойынша қозғалуына, топырақтың кеуектілігін арттыруға және тағы басқаларына атсалысады. Құмырсқалар топырақ түзу процестерінде ерекше рөл атқарады.
Жәндіктер адамдарға зиянкестермен күресуге көмектесуі арқылы пайдалы. Бұл, ең алдымен, жәндіктер - жыртқыштар мен паразиттер. Биоценоздардың экологиялық әл-ауқаты осы биорегуляторлардың белсенділігіне тікелей байланысты., олар ешбір түрдің қорқынышты жылдамдықпен көбеюіне мүмкіндік бермейді. 1.5 мыңнан астамы белгілі зиянкестермен күресу үшін биорегуляторларды қолдану мысалдары бар. Бірақ, фитофагтардың ішінде де адамға пайдалы түрлері бар. Бұл арамшөптердің белгілі бір мүшелерімен қоректентін жәндіктер. Арамшөптерді жою арқылы олар мәдени өсімдіктердің өнімділігін арттыруға көмектеседі.
Адамға тікелей өзі пайдаланатын өнімдерді беретін жәндіктердің ішінде тек бал арасы өсімдіктерге пайдалы. Айтпақшы, араның мәдени өсімдіктерді тозаңдандырғыш ретіндегі пайдасы бал мен технологияда кеңінен қолданатын одан да құнды өнім - балауызды пайдалану арқылы алатын пайдамыздан бірнеше есе көп.
Бізге тікелей пайдалы басқа жәндіктер олар қоректентін өсімдіктерді зақымдайды. Олардың саны көп емес. Бұл - жібек құрты, оның құрттары піллә жасау кезінде жібек бөледі. Синтетикалық талшықтардың заманауи химиясының тамаша жетістіктеріне қарамастан , жібек материал ретінде әлі де теңдесі жоқ. Полимерлену дәрежесі және оған байланысты жіптің механикалық сапасы бойынша жібек капрон, нейлон және басқа синтетикалық талшықтардың ең жақсы сорттарынан асып түседі. Сондықтан жоғары беріктікті қажет ететін ең маңызды бұйымдар - парашюттер, герметикалық тығыздағыштар - әзірге табиғи жібек ең жақсы материал болып табылады.
Тағы бір жібек құрты - қытай еменінің жібек құрты - сарғыш-құм түсті, тығыз жібек мата жасалатын, тығыз әрі қатты жіп береді (чесуча). Өте құнды өнім - шеллак (балауыз тәрізді зат) оңтүстік-шығыс Азиядағы бірқатар ағаш түрлерінде өмір сүретін лак жәндіктерін (сем Kerriidae) береді. Ол ерекше оқшаулай қасиеттеріне ие және электротехника мен радиотехникада кеңінен қолданылады.
Сурет 1 - бал арасы (Apіs mellіfera); жібек құрты (Bombyx mori)
Ал басқа құрттар бояғыш заттар береді. Бағалы бояғыштың көзі ретінде Жерорта теңізі еменінде мекендейтін кармин-кермес құрттары (Kermes vermilio) белгілі. Олардың маңызы әсіресе ежелгі дәуірде үлкен болды. Мексикада тікенді алмұрттарда (Dactylopius coccus және басқа да түрлер) мекендейтін кохиндерден кармин алына бастағанда ол төмендеді. Бояғыштар химиясының дамуымен бұл бояудың маңызы төмендей берді.
Медицинада белгілі бір маңызы бар кантаридин, көпіршікті қоңыздар (Meloidae) - шпан қапшықтарында қамтылған. Кантаридин - көпіршікті патчтың (пластырь) белсенді ингредиенті. Негізінде, бұлардың барлығы бізге тікелей пайдалы, біз пайдаланатын заттармен қамтамасыз ететін жәндіктер.
Бал арасы, тұт және емен жібек құрттары, лак құрттары және карминді сымыр (Cochenille) адам пайдаланатын өніидер үшін өсірілетін жатылай үй жәндітерінің мысалдары.
Ғылыми мәселелерді шешуде насекомдардың маңызы зор. Үлкен тұқымдылық (плодовитость) және олардың көбеюінің жоғары қарқыны көптеген жәндіктерді тұқым қуалаушылық заңдары шешілетін объектілерге айналдырды (дрозофилалар, ұн қоңыздары, жібек құрттары және т.б).
Жәндіктер - зиянкестер. Егер тозаңдандыратын жәндіктердің шырындары мен артық тозаңдарымен қоректену өсімдіктерге пайдалы болса, онда жәндіктердің басқа бөліктерін жеуі көп жағдайда өсімдіктерге айқын зиян келтіреді. Әртүрлі жәндіктердің өсімдік ұлпаларын зақымдау сипаты өте алуан түрлі. Бұл жәндіктер өсімдіктің қандай мүшелерін зақымдағанына және зақымдану кезінде жәндіктің қай жерде орналасқанына байланысты.
Өсімдіктерге зиян келтіретін насекомдарға ауыз мүшелерінің 2 түрі тән - кеміргіш және тесіп-сорғыщ. Кеміретін ауыз мүшелері бар жәндіктер өсімдік ұлпасының бөліктерін тістеп алады. Егер кеміргіш жәндіктер өсімдік жапырақтарымен қоректенетін болса, олар жапырақты қате жейді,ірі қоңыздар сияқты бөлшектеп жейді, (мысалы, қызылшадағы қызылша бізтұмсығы) немесе терек жапырақ қоңызы сияқты тек қалың тамырлар қалдырады (жапырақты қаңқалайды), немесе бұршақ жапырақтарындағы жапырақ тақтасының шетін, жиегін кеміреді.
Зақым келтірудің барлық әдісін санап шығу мүмкін емес, бірақ зақымдану сипатына қарай, әдетте белгілі бір өсімдік түрімен қоректентін әрбір зиянкеске тән. Зиянкестердің құрылым белгілеріне қарағанда, насекомдарды зақымдау түріне қарап анықтаған әлдеқайда оңайырақ.
Өсімдіктердің қатты немесе етті бөліктерімен (діңдер, сабақтар, жемістер) қоректенетін жәндіктер кқбінесе ұлпаларды тесіп, өтіп жолдарын сол ұлпалардан жасайды. Бұл жүрістердің ерекшелігі сонша, қозғалыстың қай түрге жататынын шатастыру мүмкін емес, мысалы, қабық қоңызы. Жәндіктердің үлкен жүйелі топтары ағаштардың төбесінде (бас қоңыздар), ағаш діңінде (көптеген алтынқоңыздар, мүйізқұрықтар), жемістерде (ринхиттер), дәнді дақылдардың сабағнда (нан шыбындары), шөптесін өсімдіктердің жуандау сабақтарында (бұғаш, бөртпелер-фрахнидтер), бұршақ тұқымдастарының тамыр түйнектерінде (бұршақ-ситондар) т.б. Көптеген ұсақ жәндіктер жапырақ тақталарында орналасып, сыртынан анық көрінетін болады. Сондай-ақ олар жапырақтың жасыл фонында ақ болып көрінетін шахталық майда жолдар жасайды.
Тау шыбындары мен көбелектерінің осылай өсімдіктерге зиян келтіретін тұтастай тұқымдастары бар. Насекомдар үшін өсімдік ұлпаларының ішінде даму - оларға қолайлы жағдай жасайды. Өсімдік ішінде ауа топырақтағы сияқты су буымн қаныққан болып келеді. Сондықтан өсімдік ішінде тіршілік ететін дернәсілдердің жердегі насекомдарға қарағанда, оларда кеуіп кету қауіпі жоқ. Мысалы, шөлді жерлерде кездесетін шөпқоректі насекомдардың көпшілігі өсімдік ұлпаларының ішінде немесе топырақта тіршілік етіп, өсімдіктердің тамырларын зақымдайды.
Дегенмен, шөлдерде де өсімдіктерге зиян келтіре отырып өмір сүретін насекомдар көп. Ылғалдылықты жоғалтқан кезде, оның қорын шырынды өсімдік тіндерінің есебеінен толтыруға тырысады.
Өсімдік шырынын соратын жәндіктер (біте), зақымдалған мүшеге айтарлықтай көзге көрінетін зиян келтірмегенімен, олардың жұмысының нәтижесінде өсімдіктерге де катты зиян келеді. Егер біте жапырақтарға қоныстанатын болса, жапырақтар бірінші ашық реңді бола бастайды, содан соң сарғайып, ақыры солып калады. Жапырақтың спиральдануы да көп кездеседі - бұл сорғыш насекомдармен туындайтын жапырақтың ең қарапайым деформациясы.
Сорғыш насекомдардың жаппай тамырларға (мысалы, алма ағаштарындағы қан бітелері), діңдерге (мысалы, алма ағашының көшеттеріндегі үтір тәрізді жәндіктер) қоныстануы кезінде өсімдіктер қурап кетуі мүмкін. Көбінесе өсімдікке сорғыш насекомдардың қонуы, сондай-ақ олардың тіндерінде кейбір кеміргіш насекомдардың дамуы дұрыс емес өсінділерге ұқсайтын немесе қандай да бір жеміс түріне ұқсайтын деформацияларды тудырады. Насекомдар (немесе басқа организмдер) тудыратын механикалық тітіркенулер мен химиялық әсерлерден өсімдік ұлпаларының мұндай өсінділері өт (галлы) деп аталады.
Емен жапырақтарында жаңғақ аралары тудыратын өт дәнек (косточки) тәрізді жемісті еске түсіреді: дернәсіл денесінің айналасында қызыл терісі бар жұмсақ, алмаға ұқсас шар тәрізді өттің ішінде, тіпті сүйекке ұқсайтын жапырақ тіндерінің қатаюы пайда болады.
Өсімдік пен жәндіктердің бір-біріне бейімделуінің ұзақ эволюциясының нәтижесі. Өсімдік жәндіктердің өмір сүруі үшін қолайлы жағдайларды жасады, бірақ оны оқшаулайды, оның әсерінен соратын жерден алыс тіндерді қорғайды. Өт (галл) түзілуін анықтайтын маңызды фактор - бұл ауксиндер сияқты өсетін заттардың жәндіктердің секрециясы.
Мәдени өсімдіктермен қоректенетін сол жәндіктер халық шаруашылығына орасан зор зиян келтіреді. Тек зиянды жәндіктерден (өсімдік ауруларынан болған шығынды есептемегенде) ауыл шаруашылығының шығыны, мысалы, АҚШ-та жылына бірнеше миллиард долларды құрайды.
Мәдени өсімдіктерге зиянды жәндіктердің екі биологиялық тобын бөлуге болады. Олардың біріне азық таңдауда кемсітпейтін және бірқатар егістік, жеміс-жидек, бақша және басқа да өсімдіктерді зақымдайтын полифагты зиянкестер жатады. Бұл, мысалы, қоңыздардың дернәсілдері, шегірткелердің көпшілігі, шалғындық көбелектің құрттары, қысқы шелпек және басқалары. Тағы бір топқа мәдени өсімдіктердің бір немесе бірнеше түрімен қоректенетін мамандандырылған зиянкестер жатады. Бұл, мысалы, қант қызылшасын зақымдайтын қызылша шыбыншағы, дәнді дақылдарды зақымдайтын швед шыбыны, филлоксера жүзім бұтасын зақымдайтын және басқалар сияқты жәндіктер.
Мәдени өсімдіктердің барлық зиянкестері оларға жабайы өсімдіктерден өткен. Ереже бойынша. мәдени өсімдіктердің дақылдарында полифагты зиянкестер тезірек. Мысалы, тың жерлерді жыртқанда, топырақта дамып, әртүрлі өсімдіктердің тамырымен қоректенетін тышқан қоңыздарының дернәсілдері жаңа егілген өсімдіктің тамырымен қоректенеді деп қателеседі. Мамандандырылған зиянкестердің жабайы өсімдіктерден тектес дақылдарға ауысуы кейде өте баяу жүреді. Мәселен, мысалы, Краснояр өлкесінде зығыр зығыр зығырға мәдениетке енгізілгеннен кейін жүз жылдан кейін ғана зиян келтіре бастады, ал оған дейін ол жабайы өсетін сары зығыр есебінен өмір сүрді.
Армениядағы көбелек соңғы уақытта жабайы көбелектен мақтаға ауысты және оның қоғаларының қауіпті зиянкестеріне айналды, ал Орталық Азияда ол шалшықта кездескенімен мақтаға өтпейді. Тағы бір мысал - көк сағыз. Мәдениетке кеңінен енуімен 30-жылдары. 20 ғасырда алғашқы жылдардан бастап егістік алқаптарында хау-сағызға жататын жабайы өсетін бәйшешектерден өткен зиянкестердің бірнеше түрі табылды.
Мәдени өсімдіктердің зиянкестерінің көпшілігі бұрын жергілікті жабайы өсімдіктермен қоректенетін жергілікті фаунаның өкілдері. Көбінесе жергілікті флора арасында жақын түрі жоқ жаңа мәдени өсімдіктер зиянкестерден дерлік зақымданбайды. Мысалы, эквилипттер өз отанында, Австралияда көптеген зиянкестерден зардап шегеді, ал Еуропа мен Азияда олар іс жүзінде зиянкестерден зардап шекпейді. Мұндай жағдайларда ауылшаруашылық дақылдарын қорғау үшін шалғай аудандардан зиянкестердің олар жоқ аумаққа енуіне жол бермеу өте маңызды. Бұған карантиндік шараларды қолдану арқылы қол жеткізіледі, зиянкес өсімдіктерді отырғызу материалымен және әртүрлі жүктемелермен ұстанбауын қамтамасыз етеді.
Біздің елімізде мақтаның тұқымын және қораптағы (жеміс-жидектер) талшықтарын бұзатын, мысалы, мақтаның қызғылт құрты (құрт) сияқты қауіпті зиянкестер көп емес. Дегенмен, зиянкестердің белсенді ұшуы да, көлік байланысының кеңеюі де карантин міндеттерін қиындата түсетінін есте ұстаған жөн. Ал соңғы уақытқа дейін бізде болмаған кейбір зиянкестер біздің аумаққа еніп жатыр. Мысалы, Колорадо қоңызы. Біздің картоп ешқандай қауіпті зиянкестерді білмеді. 1865 жылы Американың жартасты тауларында Колорадо қоңызы жабайы картоптан өсірілетін картопқа ауысты. Ол өзі үшін жаңа өсімдік түріне тез бейімделіп, бүкіл Америка Құрама Штаттарына Атлант мұхитына дейін тарады. 20 ғасырдың басында ол бірнеше рет - кездейсоқ - Еуропаға әкелінді, бірақ ол пайда болған жерлерде тез жойылды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде ол Францияға әкелінді, бірақ ол айтарлықтай аумақта көбейген кезде ғана оған назар аударды. 1922 жылдан бастап (оны байқаған кезде) Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін Колорадо қоңызы Германияның шекарасына дейін жетті, ал Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде ол шығысқа қарай өте шықты. Фашистік оккупация оның Югославия мен Польшаға әкелінуіне ықпал етті. Ресейде оның ошақтары жойылды. Бірақ қоңыздың Польшада біртіндеп таралуы (онымен күресудің қатаң шараларына қарамастан) оның шығысқа қарай жылжып, Ресей мен басқа да ТМД елдерінің аумағына енуіне әкелді.
Биологиясы жылықанды жануарлармен және тікелей адамның өзімен байланысты жәндіктер кем емес және маңыздырақ. Мысалы, тек тері шыбындарынан Ресейде мал өнімінің жыл сайынғы шығыны шамамен 500 мың тоннаны құрайды. доллар Мал шаруашылығындағы үлкен шығын мен адамдардың тиімділігінің төмендеуі миджалар деп аталады - әртүрлі қансорғыш жәндіктердің қосындысы, ауырсыну қышынатын инъекциялар тудырады. Бұл масалар, жылқылар, шыбын-шіркейлер, москиттар, миджалар - әдетте дамымаған аумақтармен байланысты әртүрлі мөлшердегі диптералар. Оның тайгада жұмыс істейтін адамдарға, ағаш өңдеушілерге, геологтарға, құрылысшыларға тигізетін күйзелтуші әсерін айтпағанда, мидждерден болатын шығын өте үлкен. Мысалы, Братск су электр стансасын салу кезінде жәндіктермен - қансорғыштармен күресу үшін көп күш пен қаражат жұмсауға тура келді.
Әртүрлі аурулардың қоздырғыштарын тасымалдайтын қансорғыштар одан да қауіпті. Мұнда олардың келтірген зияны ақшалай емес, адам өміріне есептелген. Үндістан тәуелсіздік алғанға дейін жыл сайын 200 000-ға жуық адам безгектен қайтыс болды, оның қоздырғышы безгек масасы (Anopheles тұқымдасы) арқылы таралады. Орта Азияның күріш егетін аймақтарында безгекке байланысты халықтың еңбекке қабілеттілігі айтарлықтай төмендеді.
Тропикалық Америкада масалардың сары безгегінен қайтыс болған адамдар саны есепсіз. Батыс Африкада халықтың дерті шыбын арқылы таралатын каустикалық ауру. Қоңыржай ендіктерде іш сүзегі мен қайталанатын қызбаны тарататын биттердің және оба тарататын бүргелердің эпидемиологиялық маңызы зор. Егер қазір ТМД елдері бұл аурулардың ошақтарынан бейхабар болса, онда бұл ауруларға қатаң бақылау орнатылып, паразиттік жәндіктердің таралуына жол бермеу үшін санитарлық-гигиеналық жағдайлар жасалған.
Әртүрлі ішек инфекцияларын, соның ішінде іш сүзегі, дизентерия және т.б. жұқтырудағы шыбындардың үлкен рөлі. Пендин жарасы, папатачи безгегі және басқалары сияқты қауіпті емес, бірақ ауыр ауруларды тек жәндіктер таратады.
Ұсынылған деректер жәндіктердің табиғаттағы, қоғам экономикасындағы, адам өміріндегі рөлі қаншалықты зор екенін, алтыбақан дос, одақтас, дұшпандардың орасан зор әскерін жан-жақты зерттеудің қаншалықты қажет екенін көрсетеді.
Синантроптық насекомдардың шығу тегі
Жәндіктер (лат. Insécta) -- омыртқасыз буынаяқтылар класы. Дәстүрлі жіктеу бойынша қырықаяқтармен бірге олар трахеялық тыныс алудың кіші түріне жатады. Класс атауы кесу (кесу) етістігінен шыққан және fr бар калька болып табылады. insecte (латынша insectum -- ортаңғы грекше ἔντομον бірдей мағынада), тісті жануар дегенді білдіреді.
Insecta латын атауы (Linnaeus, 1758) Халықаралық зоологиялық номенклатура кодексінің ережелеріне байланысты ресми түрде Карл Линнеймен авторланған, оған сәйкес Линнейдің табиғат жүйесінің 10-шы басылымының жарияланған күні (1758) зоологиялық таксондардың барлық атаулары үшін бастапқы басымдық күні. Халықаралық зоологиялық номенклатура кодексінің ережелері түрлердің, тектердің, тұқымдастардың және олардың арасындағы аралық атаулардың типтелген атауларына қолданылады, бірақ олар Insecta сияқты типтелмеген атауларға қолданылмайды. Нәтижесінде ғылыми әдебиеттерде таксондардың алуан түрлілігі үшін Инсекта атауы қолданылды. Бастапқыда, Аристотель заманынан бері бұл атау жердегі буынаяқтыларға (алты аяқты, өрмекшітәрізділер және т.б.) қатысты, бірақ шаян тәрізділерге емес. Линней шаянтәрізділерді Insecta класына орналастырды, осылайша Линнейдің Insecta қазіргі таксон Arthropoda (артроподтар) сәйкес келеді. Дж.Б.Ламарк Insecta класына тек қана қанатты жәндіктерді жатқызды, тіпті олардың барлығын емес. Басқа авторлар Инсекта атауын Линней мен Ламарктың арасындағы аралық мағынада қолданған. Ең дәстүрлі атауы Insecta (William Alford Leach, 1815) пайдалану болып табылады - алты аяқты білдіреді; бірақ қазіргі ғылыми әдебиеттерде Инсекта атауы кемінде үш-төрт түрлі мағынада қолданылады. Hexapoda (алты аяқты) термині Insecta үшін басқа белгілеу ретінде пайдаланылады, әсіресе қарабайыр қанатты жәндіктер (Apterygota) шынайы жәндіктер болып саналмаса. Ескі әлемде және орыс әдебиетінде жәндіктер көбінесе кең ауқымдағы топ деп аталады, оның ішінде біріншілік қанатсыз жәндіктер және барлық Pterygota (кейде Hexapoda атауы да қолданылады). Қазіргі мағынада Insecta класы тар шеңберде қабылданады. Екі құйрықты, серіппелі және бессяжковье ғалымдары жәндіктерге қарсы болды, жеке класс Entognatha құрайтын немесе тәуелсіз сыныптар болып саналады.
Әртүрлі еңбектерде ұсынылған класс таксономиясы олардың авторларының әртүрлі көзқарастарын көрсетеді және пікірталас тудырады. Жәндіктер класының ішінде археогнаталар мен дикондилиялар (Zygentoma + Pterygota) кластарының (ішкі кластарының) бөлінуі негізделген. Қанатты жәндіктер Ephemeroptera + Odonatoptera + Neoptera кластарына бөлінеді. Инфракласта жаңа қанатты жәндіктер статусы талқыланатын (мысалы, Polyneoptera, Paraneoptera, Oligoneoptera немесе Holometabola) бірнеше кластарға (когорталар, жоғарғы отрядтар) топтастырылған 33-ке жуық отрядты ажыратады. Бірқатар таксондардың жүйелі жағдайына немесе мәртебесін сақтау қажеттілігіне қатысты даулар азаймайды. Мысалы, бүршіктер мен гомоптерлердің бұрынғы тәуелсіз отрядтары енді біртұтас тұқымдастар қатарында, ал термиттер отряды тарақандар қатарында. Сонымен қатар, желбезекті қанатты (кейде қоңыздармен біріктірілген) және дәуіттерді (тарақандармен біріктірілген) қазіргі авторлар қайтадан жеке қатар ретінде қарастырады.
Экологиялық мәліметтер бойынша алғашқы қанатсыздар Apterygogenea алғашқы кезден-ақ қанатсыз болғанын дәлелдейді. Бұлардың тіршілік жағдайы - көпаяқтылардың тіршілік жағдайына өте ұқсас. Алғашқы қанатсыздар да көпаяқтылар сияқты, жоғарыда атап өткендей, топырақ арасында, қураған өсімдік қалдықтарының арасында тіршілік еткен. Алғашқы қанатсыздар - өсімдік қоректі насекомдар болған. Алғашқы қанатсыздардың өте ертеректен келе жатқанын жәндіктер қазбасынан Collombeola қалдықтарының табылуы да дәлелдейді.
Алғашқы қанатсыз насекомдар - Apterygota немесе Жабық жақтылар класс тармағы - Entognatha
Мұртсыздар отряды немесе протура - Protura
Денесі құртқа ұқсас, көздері үлкен, қанаттары, мұртшалары жоқ майда насекомдар. Ұзындығы 0.5 - 2мм жуық. Тесіп - соратын арнайы капсулланың ішінде ауыз аппараты орналасқан. Кеудесінде орналасқан үш жұп аяқтарының бірінші жұбы ұзарып, денесінің алдыңғы жағына бағытталған болып келеді. Ол мұртша қызметін атқаруға адаптацияланған. Құрсақ бөлімі 12 сегменттен тұрады. Даму жолы анаморфоз жолымен өтеді. Қурап қалған жапырақтар мен топырақ арасында, шіріген ағаш түбірлерінде тіршілік етеді. 200-дей түрі бар. Негізгі өкілі - Eosentomon transitorum
Қосқұйрықтылар отряды - Diplura
Тропикалық, субтропикалық аймақтың топырақтарында таралған, 200-ге жуық түрі бар насеком. Денесінің ұзындығы 2-8мм, мұртшалары бунақталған, ауыз аппараты- кеміргіш (капсула ішінде орналасқан), қанаттары жоқ, құрсағының артқы жағында орналасқан ұзын - церка деп аталатын өсінділері бар. Басы үлкендеу, көзі дамымаған. Негізгі өкілі және түрлері - Campodeidae және Japygidae
Аяққұйрықтылар отряды - Collembola
Пішіні шар сияқты немесе созылыңқы келген, дене ұзындығы 0.2-2мм, кейбір түрлері 10мм-ге дейін жетеді. Құрсағы алты сегментті болып келеді, оның біріншісінде - құрсақ түтігі жақсы дамыған, үшіншісінде ілгекшесі, төртіншісінде - түрі өзгерген секіру айыршасы бар. Ауыз аппараты кеміпгіш немесе тесіп-сорғыш болып келеді (арнайы капсула ішінде). Мекен ортасы топырақ, сондай-ақ топырақ түзу процесінде үлкен рөл атқарады. 3500-дей түрі белгілі. Кейбір түрлері бау-бақша өсімдіктеріне зиян келтіреді. Негізгі туыс өкілдері: Entomobrya, Ceratophysella, Sminthurus.
Қанатты насекомдар - Pterygota немесе Ашық жақтылар класс тармағы - Ectognatha
Класс тармаққа 30-дан аса отряд кіріктіріледі. Қанаттары жақсы дамыған (қылтанқұйрықталыр отряднан басқалары), ал биттер, бүргелер, мамықжегіштер отрядтарының эктопаразиттік тіршілік етуіне байланысты қанаттары екінші реттік түрде редукцияланған. Ауыз бөлшектері бастың жоғарғы бөлігінде ауыз тесігінің айналасында орналасқан. Трахеямен тыныс алады, күрделі фасеттелген көз тән.
Кесте 1 - Қанатты насекомдар отряды
Отряд атауы
Ғылыми атауы
Түр саны
Өкілі
Қылтанқұйрықтылар
Thysanura
400
Machilis sp, thermobia domestica, lepisma saccharina
Біркүндіктер
Ephemeroptera
2000
Ephemera vulgata, potamanthus luteus, cloeon dipterum
Инеліктер
Odonata
4500
Calopteryx virgo, orthetrum Sabina
Тікқанаттылар
Orthoptera
20000
Locustra migratoria, dociostaurus maroccanus
Термиттер
Isoptera
2600
Anacanthotermes turkestanicus, reticulitermes lucifugus
Тарақандар
Blattoptera
3600
Blatta orientalis, blattela germanica
Дәуіттер
Mantoptera
2000
Mantis religosa
Теріқанаттылар
Dermaptera
1300
Forficula auricularia
Теңқанаттылар
Homoptera
30000
Aphidinea, cicadinea, psyllinea, coccinea, aleyrodinea
Жартылай қаттықанаттылар немесе қандалалар
Hemiptera
40000
Notonectidae, nepidae, miridae
Биттер
Anoplura
300
Қабыршаққанаттылар немесе көбелектер
Lepidoptera
140000
Pieridae, lycaenidae, nymphalidae
Қаттықанаттылар немесе қоңыздар
Coleoptera
20000
Dytiscidae, elateridae
Жарғаққанаттылар
Hymenoptera
150000
Tenthredinidae, cephidae, siricidae
Торқанаттылар
Neuroptera
3500
Chrysopidae,
Жылғалықтар немесе түкқанаттылар
Trichoptera
3000
Phryganea striata
Бүргелер
Aphaniptera
1000
Pulex irritans, c cans
Қосқанаттылар
Diptera
100000
Tipulidae,cecidomyidae
Пішенқоректілер
Psocoptera
5700
Thyrsophorus metallicus
Мамықжегіштер
Mallophaga
Таяқшалылар
Phosmoptera
Көктемдіктер
Plecoptera
Айта кету керек насекомдардың синантропты болуы, тарих барысында адамдардың синантропты организмдердің мекендеу орындарына келуімен байланысты. Мысалы, қара тарақандар өте ерте замандарда үңгірлерде мекендеген, ал ежелгі адамдар үңгірлерді тез меңгерген. Адамдар даму барысын өздеріне сай тұрғын үйлер тұрғызды, олармен бірге сол үңгірді мекен еткен насекомдарда да өздеріне қолайлы өмір сүру жағдайын таңдай отырып, адамдармен бірге көшіп келіп, адамдардың тұрмыс тіршілігімен бірге синантроптарға айнала бастады. Басты себеп - тіршілік етудің, азық-түлік көздеріне тез қол жеткізудің қолайлы түрі.
Синантропты насекомдардың морфологиялық ерекшеліктері
Өлшемдері. Насекомдардың өлшемдері кең ауқымды әр түрлі болып келеді: ең ірілері ең майдаларынан 1000 есе үлкен болады. Заманауи насекомдардың ең үлкен өкілі - тропик насекомдары. Геркулес қоңызы (dynastes Hercules) және піл қоңызы (megasoma elephas) ұзындығы бойынша 12см-ге, фасматидтер (палочник) Phybalostoma cervicornis 26см-ге, жыртқыш су кенесі (клоп) Belostoma grande 11.5см-ге, жібек құрты Attacus atlas қанатын ашқанда 24см-ге, ал көбелек Thysania Agrippina 26см-ге дейін жетеді. Ал, ең майда насекомдардың ұзындығы 0.25мм-ден де аз (даршын қоңыздары Ptiliidae, наездники яйцееды mymaridae) болады.
Дене құрылымы, басты бөлімдері.
Насекомдардың дене құрылым үш бөліктен құралған: бас, көкірек, құрсақ. Насекомдардың дернәсілдерінде, қимылсыз тіршілік ететін немесе паразитті тіршілік ету әсерінен кебіреулерінің дене бөлімдері басқаша блып келеді.
Бас бөлімінде кеңістікте қозғалуға мүмкіндік беретін негізгі сезім мүшелері мен ауыз аппараты орналасқан. Басы 6 сегменттен тұрады, бірақ, ол анық бөлінбей бірігіп кеткен.
Көкірек бөлімінде негізгі қимыл - қозғалыс мүшелері - аяқтары, ал ересек насекомдарда қанаттары орналасқан. Көкірек сегменті барлық насекомдарда 3, оның әр сегментінде 1 жұп аяқтан орналасқан болады. Көпшілік насекомдардың екінші немесе үшінші сегментіне ұшу қанаттары бекітілген. Сондай-ақ, насекомдардың негізгі қозғалу бұдшықеттері осы көкірек болімінде болады.
Басты мүшелер, тоқ және тік ішек, май бездері, жыныс мүшелері - осының барлығы құрсақ бөлімінде орналасқан. Насекомдардың құрсақ бөлімі 12 герминальды (зародышевых сегментов) сегменттен көп болмайды, кқбісінде 10 сегмент соңғы сегмент те болып келеді. Кейбір насекомдарда алдыңғы құрсақ сегменттері көкірек бөлімінің сегменттерімен біріктіріліп, құрсақ бөлімінің қалған сегменттерінен бөлініп тұрады. Мұндай белгілер жарғаққанаттылардың өкілі - аралар мен бал араларында кездеседі. Кейбір насекомдардың (веерокрылые Strepsiptera) аналықтарында құрсақ бөлімінің сегменттері бас бөлімінің сегменттерімен қосылып кеткен белгілері кездеседі.
Басы. Насекомдардың эмбриональды даму кезеңін зерттеу барысында басының 6 біріктірілген герминальды сегменттерден тұратыны анықталды. Олардың біріктірілген соншалық ерексек насеекомдарда сегмент шекарасы мүлдем көрінбейді. Бірінші сегментке - кһздер, екіншісіне - мұртшалар, үшіншісінде қосымшалары жок, яғни бос, төртінші, бесінші, алтыншы сегменттерде ауыз аппаратының жұп бөлімдері - жоғарғы жақ бөлімдері (жвалы или мандибулы) мен төменгі жақ бөлімдері (максиллы) және төменгі ерін дамиды.
Басында байқалатын тігістер - бұл сегмент шекаралары емес, бұлшықеттердің біріккен жері немесе балқу кезіндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz