Қылмыстық жазаның мақсаттары
Қaзaқcтaн Рecпубликacы Бiлiм жәнe Ғылым министiрлiгi
Д.А.Қонаев атындағы Евразиялық заң академиясы
Қылмыстық құқықтық пәндер және құқық қорғау органдары кaфeдрacы
Дипломдық жұмыc
Тaқырыбы: Бас бостандығын шектеу: түсінігі және Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша тағайындау ерекшеліктері.
Oрындaғaн: ҚТ-20-ҚЖБ тoбының
cтyдeнтi Рахымберлинов Ж.М.
Рецензент: Искаков А.У.
Алматы 2022 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТАРАУ.
1. БАС БОСТАНДЫҒЫН АЙЫРУ ЖАЗАСЫ, ЖАЗАНЫҢ ТҮРІ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Қылмыстық жазаның түсінігі және мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Жазалардың жүйесі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3. Бас бостандығын айыру түріндегі жазаның түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2. БАС БОСТАНДЫҒЫНАН АЙЫРУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.1. Бас бостандығынан айыру жазасын тағайындаудың ерекшеліктері ... ... ... .17
2.2. Бас бостандығынан айыру жазасын өтеу мекемелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 19
ІІ ТАРАУ.
3. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ МАҢЫЗЫ МЕН МАҚСАТТАРЫ ... ... ... ..21
3.1 Қылмыстық жазаның түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
3.2 Қылмыстық жазаның мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
4.ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ ЖҮЙЕЛЕРІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ. ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
4.1 Қылмыстық жазаның жүйелері мен түрлерінің жалпы сипаттамасы ... ... ... 30
4.2 Қылмыстық жазаның негізгі түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
4.3 Жаза тағайындау жалпы негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..58
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Еліміздің тәуелсіз, демократиялық, құқықтық мемлекет болып жарияланғанына 30 жыл болды. Осы жылдар ішінде көптеген іс тындырылғаны мәлім. 1997 жылғы 16-шілдеде Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі қабылданып, ол 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді.
Қазақ ССР - інің 1959 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің нормалары өмірімізде орын алған саяси, әлеуметтік, экономикалық өзгерістерге сай келмегендіктен, жаңа Кодекстің қабылдануына байланысты өз күшін жойып, 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданыстан алынып тасталды. 1959 жылғы Қылмыстық кодекс кеңестік таптық идеология тұрғысында, әкімшілдік - әміршілдік жүйе мен орталықтандырылған жоспарлы экономика принциптеріне негізделген еді. Сондықтан өмірдің өзі ескі идеологиядан арылған, нарықтық қатынастар жағдайына үйлесетін, адам құқықтары мен бостандықтарын қылмыстық - құқықтық қорғауды барынша қамтамасыз ететін жаңа қылмыстық заңның болуын қажет етті.
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы Қылмыстық кодексі Қазақстан Республикасы Конституциясының және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған принциптері мен нормаларын басшылыққа алды.
1997 жылы Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі заман үрдісіне қарай көптеген өзгерістерге, толықтыруларға ұшырады. Осыған орай елімізде екінші рет жаңа Қылмыстық кодекс қабылдануы қажет болды. 2014 жылы 3 шілдеде Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі қабылданды. Осы Кодекс 2017 жылы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілетін 45-бапты, 2018 жылғы 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді. 2014 жылғы Қылмыстық кодекстің 287 - бабында бекітілген ережелер жарақаттайтын патрондармен атылатын ұңғысыз атыс қаруын, газды қаруды сақтауға және алып жүруге ішкі істер органдарынан рұқсаты бар адамдарға 2016 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданылады.
2014 жылғы Қылмыстық кодекс қолданысқа енгізілген күннен бастап 1997 жылы қабылданған Қылмыстық кодекстің күші жойылады. [1.3]
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Жаңа Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі адам, қоғам, мемлекет мүддесін қорғау болып табылады. Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлігінде бұрыңғы Кодекске қарағанда көптеген қылмыстық - құқылық түсініктердің институттардың жаңа ұғымы берілген. Оқулықта осындай ерекшеліктерге баса мән беріле отырып, олардың мазмұны түбегейлі ашып, көрсетілген.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - бас бостандықты шектеу, қылмыстық құқық бұзушылықтың жалпы ережелері мен принциптері, оның негізгі ұғымдары мен институттары, Қылмыстық кодекстің міндеттері жөнінде, қылмыстық заңның уақыт бойынша және кеңістікке қарай қолдануы, қылмыстық құқық бұзушылықтың түсінігі және іс - әрекеттің қоғамға қауіптілігін және құқыққа қайшылығын жоятын мән - жайлар туралы, қылмыс істеудің сатылары және оны істеуден өз еркімен бас тарту, қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысу және оған жанасушылық, қылмыстық жазаның түсінігі, оның жүйелері мен түрлері, қылмыстық жазаны орындау және тағы басқа шаралар туралы толық түсінік беру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- Адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, сондай - ақ қылмыстардың алдын алу болып табылады.
- Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін осы Кодексте қылмыстық жауаптылық негіздері тағайындалады.
Қылмыстық жаза мемлекеттің күштеу шараларының бірі болып табылады және ол мемлекеттің қылмыспен қарсы күрес жүргізу құралдарының бірі ретінде қолданылады. Мемлекет қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әр түрлі ұйымдастырушылық, тәрбиелік, экономикалық, рухани шаралардың барлық түрлерін кеңінен қолданады, сөйтіп қылмыстан сақтандыру мәселелеріне ерекше көңіл бөледі. Сондықтан да біздің жас, тәуелсіз мемлекетіміз қылмысқа қарсы күрес қылмыстық жазаны қолдануда ең негізгі басты күрес деп саналмайды, бұл құбылысқа қарсы күресте шешуші мәселелер жоғарыда аталып өткен ұйымдастыру, тәрбие, экономика, қоғам мүшелерінің белсенділігін, олардың құқылық сана-сезімін жетілдіру арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан да қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда ғана жүзеге асырылады. Сондықтан да қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда ғана жүзеге асырылады. Қылмыс істеген адамдарға мүндай шараны қолдану мемлекеттің атқаратын функцияларының бірі ретінде қарастырылады. Әсіресе ауыр, өте ауыр қылмыс істегендерге соған сәйкес ауыр қылмыстық-құқықлық күштеу шараларын қолдану мемлекеттің міндеті болып табылады. Мемлекеттік күштеу шаралары сан алуан. Оларға тек қылмыстық құқылық шаралар ғана емес, азаматтық, әкімшілік, тәртіптік шаралар да жатады. Қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шараларының жеке бір түрі бола отырып, өз ерекшеліктерімен оқшауланады.
Қылмыстық жазаны қолдану кінәліні басқа түрдегі азаматтық, әкімшілік немесе тәртіптік құқылық жауапкершілікке тартумен де ұштастырылуы мүмкін.
Қылмыстық жаза мемлекет атынан қылмысты іс-әрекеттер үшін кінәлінің кінәсін бетіне басу арқылы берілетін теріс кұкылык баға болып табылады. Бетіне басудың және кінәлаудың дәрежесі қылмьтстың ауырлығына кінәлінің жеке тұлғасына және оның қылмысты іс-әрекетті істеудегі мінез-құлқына тікелей байланысты болады.
Жаза сотталған адамға белгілі бір зардап келтірумен тікелеи байланысты болады. Мысалы, соттын кінәліні бас бостандығы-нан айыруы немесе белгілі бір кәсіппен шүғылдануға немесе белгілі бір лауазым иесі болуға тыйым салуы, мүлкін тәркілеуі мүмкін. Ерекше ауыр кылмыс жасаған жағдайда кінәліге заңда* көрсетілген негізде ерекше жаза -- өлім жазасын тағайындауы да мүмкін. Сөйтіп, кез келген қьымыстык жаза тағайындағанда сот-талған адам материалдық, моральдық, мүліктік зардап шегеді. Өйткені жаза өзінің мәні жөнінен кінәліні жазалау болып табылады.
Қылмыстық жазаның басқа да мемлекеттік күштеу шараларынан ерекшелігі сол, оны қолдану кінәліге барлық уақытта да сотталғандық туралы атақ береді. Сотталғандықтың кінәлі үшін белгілі бір құқылық зардабы бар, ол сотталғандығы туралы өмірбаянында көрсетілуі керек, сотталғаңдық кейбір жағдайларда қылмысты ауырлататын мән-жайларға жатады. Немесе сотталғандық атақ кейде қылмысты саралауға, жазаның мөлшерін, сондай-ақ жазаны өтейтін колонияның түрін белгілеу үшін маңызды мәнге ие болады. Сонымен, қылмыстық жаза дегеніміз сот арқылы мемлекет атынан қылмыс жасаған адамға қылмыстық заңмен белгіленген мемлекеттік шараны қолдану болып табылады.
Екіншіден, қылмыстық жаза сот арқылы мемлекет атынан тағайындалады. Әкімшілік шараларды әкімшілік органдары, лауазым адамдары немесе судья тағайындайды. Үшіншіден, қылмыстық жазаның әкімшішк жазадан ерекшелігі сол сот үкімі бойынша тағайындаған қылмыстық жаза кінәліге сотталғандық атақ береді, ол әкімшілік жазаға тартылғандар үшін мұндайда құқылық зардап болмайды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 38-бабының 2-бөлігінде жазаның мақсаты -- әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамдарды түзеу, сондай-ақ сотталғандарды да, басқа адамдарды да жаңа қылмыстарды істеуден алдын ала сақтандыру екендігі айтылған [1].
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Бас бостандығын шектеудің түсінгі және Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша тағайындау ерекшеліктері тақырыбында жазылған дипломдық жұмыстың көлемі кіріспеден, екі тараудан, төрт бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Осы аталғандарды негізге ала отырып бұл тақырыптың маңыздылығы жазаның мақсат міндеттерін анықтап оның нақты ұғымына көз жүгірту арқылы жүйелерін саралау. Тақырыпты қарастырудағы басты мақсаттар жазаның түрлерінің ерекшеліктерін анықтау мен жекелеген топтарының мәнін, жазаның мақсатын түсіндіру болып табылады. Қорытындыда ұсыныстар негізделіп, дәлелді түрде берілді.
ТАРАУ.
БАС БОСТАНДЫҒЫН АЙЫРУ ЖАЗАСЫ, ЖАЗАНЫҢ ТҮРІ РЕТІНДЕ
1.1. Қылмыстық жазаның түсінігі және мақсаты
Бас бостандығын шектеуге сотталған адамға бiр жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге пробациялық бақылау белгілеуден тұрады. Бас бостандығын шектеу сотталған адамның тұрғылықты жері бойынша қоғамнан оқшауланбай өтеледі. Тұрақты жұмыс орны жоқ және оқуда жоқ бас бостандығын шектеуге сотталғандар жергілікті атқарушы органдар айқындайтын орындарда мәжбүрлі еңбекке тартылуға жатады. Бас бостандығын шектеуге сотталған кәмелетке толмағандар, жүктi әйелдер, үш жасқа дейiнгi жас балалары бар әйелдер, үш жасқа дейiнгi жас балаларын жалғыз өзі тәрбиелеп отырған еркектер, елу сегіз жастағы және ол жастан асқан әйелдер, алпыс үш жастағы және ол жастан асқан еркектер, бiрiншi немесе екiншi топтағы мүгедектер мәжбүрлі еңбекке тартылмайды.
Пробациялық бақылауды уәкілетті мемлекеттік орган жүзеге асырады және сот шешімі бойынша сотталған адамның: сотталған адамның мінез-құлқын бақылауды жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік органға хабарламай, тұрақты тұрғылықты жерін, жұмысын, оқуын ауыстырмау; белгілі бір орындарға бармау; алкоголизмнен, нашақорлықтан, уытқұмарлықтан, жыныс жолдары арқылы берілетін аурулардан емделу курсынан өту; отбасын материалдық қолдауды жүзеге асыру мiндеттерiн; сотталған адамның түзелуіне және оның жаңа қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауының алдын алуға ықпал ететін басқа да міндеттерді орындауды қамтиды.
Бас бостандығын шектеуге сотталған адам, сондай-ақ жазаның өтелмеген бөлiгiн неғұрлым жеңiл жаза түрiмен ауыстыру нәтижесінде бас бостандығын шектеу түріндегі жазаны өтеп жүрген адам жазаны өтеуден қаскөйлікпен жалтарған жағдайда, бас бостандығын шектеудiң өтелмеген мерзiмi дәл сол мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жазаға ауыстырылады. Бұл ретте бас бостандығын шектеудi өтеу уақыты бас бостандығын шектеудiң бiр күнi үшiн бас бостандығынан айырудың бiр күнi есебiмен бас бостандығынан айыру мерзiмiне есептеледi. [2]
Қылмыстық жаза мемлекеттің адам жасаған қылмысқа көңіл бөлгендігін білдіреді. Ал қылмыскердің өзі үшін жаза - ол жасаған қылмыстың қылмыстық - құқықтық зардабы. Қай мемлекет болмасын ол қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әртүрлі әлеуметтік ұйымдастырушылық, экономикалық, тәрбиелік, рухани шаралардың барлық түрін кеңінен қолдануға тырысады. Күнделікті өміріміз қылмысқа қарсы күресте қылмыскерлерге қылмыстық жаза шараларын, соның ішінде олардың қатал түрлерін қолданып қоюмен ғана көзделген мақсатқа жету мүмкін еместігін дәлелдеп келеді. Бұл күресте қылмысты ескерту шараларының, сондай-ақ, қылмыстың алдын-алу шараларының да көзделген нәтижеге жетудегі үлесі қомақты болып отыр. Мемлекеттің қылмысқа қарсы күрестегі қолданатын шарлары сан түрлі. Мемлекет қолданатын осы шаралар ішіндегі ең негізгісі де ең ықпалдысы да - жаза, яғни жазалау шарасы болып табылады. Қылмыстық-құқықтық нормалардың бұзылмауын мемлекет мәжбүрлеу арқылы жүзеге асырады. Себебі, басқа құқықтық нормаларға қарағанда қылмыстық құқықтағы тыйым салынған нормалар жиірек бұзылады және оның мемлекет, қоғам мүддесіне немесе жеке азаматтардың мүддесіне тигізетін залалы басқа құқық салаларының нормаларының бұзылуына қарағанда анағұрлым мол. Қылмыс пен жаза - қылмыстық құқық өзінің пайда болған кезінен сүйенетін бір-бірімен тығыз байланысқан ажырамас категориялар. Қылмыстық жаза мәселесі қылмыстық құқық теориясында ерекше орын алады, өйткені, ол қылмыстылықпен күресу шараларының жүйесіндегі ең ауыр да қажетті шаралардың бірі болып табылады.
Жаза адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтарын, заңды мүдделерін, адамзаттың қауіпсіздігі мен бейбітшілікті, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, сонымен қатар, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға бағытталған. Республикамыздың қылмыстық кодексі жазаға төмендегідей анықтама береді: Жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатынмемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылады және осы адамды Қылмыстық кодексте көзделгендей құқықтары мен бостандықтарынан айыру немесе оларды шектеу болып табылады. Бұл анықтамада жазаның негізгі белгілерінің жиынтығы берілген.[1.28]
Қылмыстық жаза мемлекеттік мәжбүрлеу шараларының жеке бір түрі және оның өзіне тән мынадай белгілері бар:
Ол мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Бұл жаза тек мемлекет атынан сотпен ғана тағайындалады дегенді білдіреді.
Жаза тек қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп танылған адамға ғана тағайындалады.
Жаза тек қылмыс үшін ғана тағайындалады.
Жаза әрқашанда қылмыс жасаған адамның құқығы мен бостандығын шектеумен байланысты, яғни объективтік мазмұны бойынша жаза-жапа шектіру.
Жаза сотталған адамға соттылық атағын тағады.
Жаза жария түрде ашықтан ашық тағайындалады. Алайда, жазаның түсінігі жөнінде қылмыстық құқық теориясында бірқатар пікірлер айтылған.
Жаза -- бұл мемлекеттің жасалған қылмысқа деген реакциясы. Егер қоғамға қауіпті әрекет жазаға әкеліп соқпаса, онда ол қылмыс болып есептелінбейді. Қылмыстың жазалану белгісі, қылмыстың міндетті белгісі болып табылады.
XV -- XVII ғасырларда қазақтың әдет-ғұрып заңында жазалардың мынадай түрлері болған:
а) рудан қуып жіберу;
ә) кінәліні жәбірленушінің туыстарына беру;
б) адамның жеке басына қарсы жасалған қылмыстар мүліктік қылмыстар үшін айыппұл тағайындау;
в) денеге ауыр жарақат салғаны үшін, кісі өлтіргені үшін құң тағайындау;
г) өлім жазасы -- жазаның бұл түрі өте сирек қолданылды;
ғ)әке-шешесін сыйламаған, құрметтемеген балаларға және антты бұзғандарға тен жазасы мен масқаралау жазалары қолданылды.
Жазаның мақсаты деп түпкілікті әлеуметтік нәтижелерді айтады, оған жазаны қолдану мен жүзеге асыру арқылы қол жеткізуге болады.
Жаза тән азабын шектіруді немесе адамның қадір - қасиетін қорлауды мақсат етпейді. 1650 жылы Энн Грин деген азаматша өзінің жаңа туған нәрестесін өлтіргені үшін айыпталып, Англия, Оксфорд, Касл-Ярд түрмесінде дарға асылып өлітіріледі. Жіпті кескен соң, мүрдені табытқа салып Оксфорд Университетіне анатомиялық зерттеу үшін жібереді (бұл шара 1540 жылдан бастап барлық жазалаған қылмыскерлерге қатысты міндетті болған). Анатомиялық театрда Энн Гриннің тірі екендігі анықталады, ол мойнына байланған жіпке қарамастан тірі қалған. Дәрігерлер әйелді құтқарып қалады, бірқатар көрнекті шенеуніктердің ара түсуімен сот қудалауынан босатылады. Энн Гриннің дарға асылғаннан кейін 14 сағаттан соң сөйлеуге шамасы келеді, бір тәуліктен соң сауығып кетеді және бұдан кейін 9 жылдай өмір сүріп, 3 баланы дүниеге әкеледі. Оксфорд университетінің анатомиялық театрында жүз жылдың ішінде 17 дарға асылғандардың өмірге қайта келуінің 3 оқиғасы тіркелген, барлық оқиғада олар тек әйелдер болған.
Мысалы, В.И.Курляндский, Жаза - соттың үкімімен қылмыс жасаған адамдарға қолданылатын мемлекеттік шараның түрі десе, М.Д.Шаргородский бұл анықтамамен ішінара қосыла отырып, мемлекеттік шаралардың бәрі де жаза емес, оған медициналық және тәрбиелік сипаттағы шаралар жатпайды - деп толықтырды. Ленинградтық криминолог - ғалымдар өздері шығарған қылмыстық құқық курсында Советтік қылмыстық құқықтағы жаза - мемлекеттік шараның мөлшері, ол сот органдарының үкімімен қылмыс жасаған адамдарға қолданылып, қылмыскердің өзіне тән материалдық игіліктерден жұрдай етумен қоса, сол әреетке мемлекет тарапынан қаралап баға беру - дейді. Қылмыстық жаза мемлекеттің қылмыспен қарсы күрес жүргізу құралдарының бірі ретінде қолданылады. Біздің жас, тәуелсіз мемлекетіміз қылмысқа қарсы күрес қылмыстық жазаны қолдануда ең негізгі басты күрес деп саналмайды, бұл құбылысқа қарсы күресте шешуші мәселелерді жетілдіру арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан да қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда ғана жүзеге асырылады. Қылмыс істеген адамдарға мұндай шараны қолдану мемлекеттің атқаратын функцияларының бірі ретінде қарастырылады. Әсіресе ауыр, аса ауыр қылмыс істегендерге соған сәйкес ауыр қылмыстық - құқылық күштеу шараларын қолдану мемлекеттің міндеті болып табылады.
Мемлекеттік күштеу шаралары сан алуан. Оларға тек қылмыстық құқылық шаралар ғана емес, азаматтық, әкімшілік, тәртіптік шаралар да жатады. Қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шараларының жеке бір түрі бола отырып, өз ерекшеліктерімен оқшауланады. Біріншіден, қылмыстық шара - мемлекеттік күштеу шарасы ретінде қылмыстық заңмен ғана белгіленеді. Қылмыстық кодексте жазаның сот үшін міндетті тізбектері мен оны қолданудың тәртібі тұжырымдалған. Сот қылмысқа кінәлі адамға қылмыстық заңда көрсетілген шараның шеңберінде оның шегінен шықпай, жаза тағайындайды. Тек ерекше жағдайларда ғана сот көрсетілгеннен гөрі неғұрлым жеңілірек жаза тапғайындауға құқылы. Екіншіден, мемлекеттік күштеу шарасы ретіндегі қылмыстық жазаны мемлекет атынан тек қана сот тағайындайды. Қылмыстық кодектің 39 - бабында жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы делінген. [3]
Мемлекеттік органдар немесе лауазымды адамдар арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, қоғамдық тәртіпті бұзған адамды полиция бастығы әкімшілік жауапқа, салық инспекциясының лауазымды адамы салықтан бұлтартпаушыларды заңда көрсетілген тәртіппен жазалайды немесе әкімшілік комиссиясы өзіне берілген құзырет шеңберінде әкімшілік құқық бұзушыларды жауапқа тартады. Осы аталған органдардың немесе лауазымды адамдардың бірде-біреуі қылмыстық жаза қолдануға құқылы емес. Қылмыстық жазаны қолдану - тек қана соттың құзыреті. Үшіншіден, заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды жазадан босату, сондай-ақ тағайындаған қылмыстық жазаны жеңілдету тағы да сот арқылы жүзеге асырылады. Тек қана рақымшылық және кешірім беру актілерімен жазадан босату немесе жазаны жеңілдету Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес Парламент немесе Республика Президенті арқылы жүзеге асырылады, ал басқа жағдайларда бұл мәселелерді шешу тек соттың міндеті болып табылады. Бұл да қылмыстық жазаның басқа мемлекеттік күштеу шараларынан мәнді өзгешелігін көрсетеді. Төртіншіден, қылмыстық жаза жария түрде ашықтан - ашық тағайындалады. Яғни, қылмыс адамның кінәсін анықтау оған жаза тағайындауды қажет деп табу, қылмыстық жазаның нақты түрі мен көлемін анықтау, жеке немесе заңды тұлғалар арқылы емес мемлекет арқылы жария, ашықтан-ашық түрде белгіленеді. [4]
Қылмыстық жазасы кінәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді, жеке немесе лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімді де босата алмайды, заңды күшіне енген сот үкімі мемлекеттік, жеке кәсіпорын, ұйым, мекеме, лауазымды және жай адамдардың орындауы үшін Республика аумағында міндетті болып табылады. Бесіншіден, мемлекеттік күштеу шаралары ретінде қылмыстық жаза қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмысты жасаған кінәлі адамға қолданылуы мүмкін. Яғни, бұл жерде жаза адамның кінәлі түрде істеген іс-әрекетінің қылмыстық - құқылық зардабы болып табылады. Сондықтан да қылмыстық заңда адам өз кінәсі анықталған қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік және пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиісті, - делінген. Жаза сотталған адамға белгілі бір зардап келтірумен тікелей байланысты болады. Мысалы, соттың кінәліні бас бостандығынан айыруы немесе белгілі бір кәсіппен шұғылдануға немесе белгілі бір лауазым иесі болуға тыйым салуы, мүлкін тәркілеуі мүмкін. Ерекше ауыр қылмыс жасаған жағдайда кінәліге заңда көрсетілген негізде ерекше ауыр жаза - өлім жазасын тағайындауы да мүмкін. Сөйтіп, кез келген қылмыстық жаза тағайындағанда сотталған адам материалдық, моральдық, мүліктік зардап шегеді. Өйткені жаза өзінің мәні жөнінен кінәліні жазалау болып табылады. Жазаның өзіне тән міндетті қасиеті - жазалау.
Жазаны - жазалаудың күшпен қолданылатын, мәжбүрлейтін жағы, яғни сотталған тұлғаны заңда көрсетілгендей құқықтары мен бостандықтарынан айыратын немесе оларды шектейтін жағы деп түсінуі керек. Жазаның мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше шарасы ретінде өзіне тән сипатты белгісі бар. Ол - жағымсыз құқықтық салдарға ұшырататын - соттылық. Егер де тұлға қайтадан қылмыс жасаса, оның алғашқы жасаған қылмысы үшін сотталғаны қылмыстық жауаптылықты ауырлатушы жағдай болып саналады. Қылмыстық жаза туралы мәселені көтергенде оның қылмыстық жауаптылықпен арақатынасына да тоқталған жөн. Жауаптылық пен жаза ұғымдарын жекелеп алып қарасақ, жауаптылық жаза ұғымынан әлдеқайда кең, ауқымды, өйткені, жаза - қылмыстық жауаптылықтың маңызды сатыларының бірі ғана.
Қылмыстық жауаптылықтың басталу уақыты болып қылмыстың жасалуы, ал аяқталу уақыты - соттылықтың жойылуы немесе өтелуі. Қылмыстық жауаптылыққа алдын-ала тергеу, анықтама, прокуратура және сот органдары тартып және босатады. Қылмыстық заңда қылмыстық жауаптылық пен жазаны бір-бірінен ерекшелейтін нормалар кездеседі. Мысалы, қылмыстық жауаптылықтан және қылмыстық жазадан босату негіздері әртүрлі. Сонымен, жаза соттың айыптау үкімінде жүзеге асырылған қылмыстық жауаптылықтың мәні. Соттылықтың өтелуі және жойылуы жазамен байланысты барлық құқықтық шектеулерді жояды. Қылмыстық кодексте жазадан басқа қылмыстық құқықтық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары көзделген. [5]
Жаза туралы түбегейлі еңбек жазған кеңес криминалисі И. Карпецтің өзі ең алдымен оның әлеуметтік мәніне тоқталып, бір формациядағы жаза жүйесінің келесі формацияға сәйкес келмей қалатындығын айтқан болатын. Осыған орай кеңес уақытындағы жаза түрлері де Қазақстандағы қоғамдық қатынастардың сипаты өзгерген кезде ескіргендігін байқатты. Сол себепті, жаңа Қылмыстық кодекс қабылданғанда жазаның мақсаттары да қомақты өзгеріске ұшырады. Ондағы мақсаттардың кейбірі теорияда мүлде қарастырылмаған болса, кейбіріне социалистік емес тұрғыдан жаңаша көзқарас қажет болып жатыр. Бұл аталған міндеттерді орындау үшін ең алдымен жазаның түсінігін анықтаудан бастаған ләзім. Мысалы, Н. Шаргородский Жаза дегеніміз қылмыскерді оған тиесілі қандай да игіліктен айыру, оны және оның қызметін мемлекеттің теріске шығаруы деп санайды. С. Дементьевтің пікірі басқаша, ол Жаза дегеніміз айыпкер басынан кешіруге тиісті, алдын - ала ойластырылған, заңда белгіленген тән азаптары мен таршылықтары дегенді айтады.
Ғалым - криминалистердің басым көпшілігі жазаны қылмыстардың жалпы және арнайы алдын алу мақсатында қылмыс жасаған адамдарға мемлекет атынан сот қолданатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы деген пікірді ұстанады. Н.Стручков жазаның мазмұнына мынадай анықтама береді: Жаза дегеніміз қылмыс жасады деп танылған адамға сол іс - әрекетті жасағаны үшін сот үкімімен мемлекет атынан қолданылатын ескерту шарасы, олжазаның әрбір түрі үшін заңда белгіленген құқық шектеу жүйесін құрайды. Республикамыздың заң шығарушы органдарының ұстанған пікірмен келісуге болады, онда Жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлкеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылады және адамды құқықтары мен бостандықтарынан айыру немесе шектеу болып табылады делінген.
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 39-бабының 2-бөлігінде жазаның мақсаты - әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай - ақ сотталған адамдарды түзеу, сондай - ақ сотталғандарды да, басқа адамдардады да жаңа қылмыстарды істеуден алдын ала сақтандыру екендігі айтылған. [3]
Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сотталған адамға жаза тағайындау және жазаны орындау арқылы оны түзеу, сөйтіп жаңа қылмыс істеуден оны сақтандыру жазаның арнаулы ескертуі болып табылады.
Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру дегеніміз қылмыс істеген адамға әділетті жаза тағайындау, істлеген қылмыстың қоғамға қауіптілігі, келтірілген зия мөлшері, жаза тағайындаудың басты негіздері, кінәлінің жеке басының ерекшеліктері ескеріле отырып, қылмысына сай келетін, әділ жаза тағайындау болып табылады. Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру үшін заңдылық принциппен қатаң басшылыққа алып жасалған қылмысқа әділ құқылық баға және лайықты жаза белгілеу қажет.
Жазаның мақсаттары қылмыстық құқықтың жалпы міндеттері арқылы белгіленеді. Қылмыстық кодекстің 2-бабындағы осы заңның міндеттері заң қорғайтын мүдделерді қорғау, алдын алу делінсе, ол міндеттерді жүзеге асыру үшін қылмыстық жауаптылық негіздері белгіленіп, қылмыс ұғымы айқындалады, қылмыс істеген адамдарға қолданылуға тиісті жазамен өзге де қылмыстық - құқықтық ықпал ету шаралары белгіленеді.
Арнаулы сақтандырудың иелері болып, қылмыс істеп сотталғандар танылады. Жазаның мақсаты ұл адамдардың тарапынан тағы да қылмыс істеу фактісінің орын алмауын көздеуі болып табылады. Жазаның осы көздеген мақсатына жетуінің құралы - сотталғандарды түзеу арқылы, еңбекке адал, заң талаптарын мүлтіксіз орындау рхында тәрбиелеу болып табылады.
Жазаның басқа бір мақсаты - басқа адамдарды қылмыс істеуден сақтандыру болып табылады. Бұл қылмыс істемеген, бірақ тәртіптік, әкімшілік құқық қалыптарны бұзып, биморальдық күйге түсіп жүрген, қылмыс істеуі мүмкін, тұрақсыз элементтерге бағытталады. Мұндай әлеуметтік тұрақсыз адамдарды қылмыстық құқықта көрсетілген жазамен қорқыту арқылы және қылмыс сақтандырудың жалпы түрі болып табылады. Мұндай сақтандыру қылмыстық құқықтың тәрбиелік функциясының бір көрінісі болып табылады. Қымыстық құқық қалыптарының жеке түрлерінің санкцияларында көрсетілген жазаладарда қылмыс істеген кінәлі адамдарға қолданбақшы болып қорқыту арқылы қылмыстық заң барлық азаматтарға, олардың психологиялық сана - сезіміне әсер ету арқылы, олардың әлеуметтік әділеттілікті, адам өмірінің қорғалуының, құқық тәртібін нығайтудың қажеттілігі туралы көзқарастарының қалыптасуына жағдайлар туғызады. [6]
Сол сияқты жаза - қылмыстының жанын қинау немесе адамгершілік намысына тиіп, қорлау мақсатын көздемейді. Бұл тарихи қалыптасқан қылмыстық құқықтың адамгершілік принципі болып табылады. Осы жерде жазаның мақсаттары туралы Заңның қалпының өзінде қарама - қайшылық жоқ па екен деген заңды сұрақ туындайды.
Жазаның мақсаттары мынадай:
а) әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру. Ол кінәлі адамға жазаны қолдану қылмыстық әрекет жасау нәтижерінде бұзылған жеке және қоғамдық мүдделерді қалпына келтіруді және қол сұғу объектісіне келтірілген зиянды өтеуді білдіреді;
ә) сотталушыны түзеу. Бұл мақсат кінәлінің теріс бағдарын өзгертуге бағытталған. Егер адам басқа жаңа қылмыстаp жасамаса және қылмыстық заңның сақталуының қажеттілігін сезіне бастаса, түзеуге қол жеткізеді;
б) жаңа қылмыстардың жасалуының алдын алу. Бұл мақсатты әрбір нақты қылмыс үшін қылмыстың жауапты бекітуді және жаза тағайындау мен оның орындалуын бұлтартпауды қамтамасыз ету арқылы қол жеткізіледі. Жазамен сескендіру адамдардың санасы мен әрекетіне әсер етеді.
1.2. Жазалардың жүйесі және түрлері
Жаза жүйесі - қылмыстық заңда бекімін тапқан, өздерінің салыстырмалы ауырлығы ескеріліп белгілі бір тәртіпте орналасқан жазалар түрлерінің соттар үшін толық жеткілікті және міндетті тізбесі.
Жазаның жүйелері деп қолданылып жүрген қылмыстық заңда белгіленген соттар үшін міндетті және тұжырымды, ауырлығына қарай белгілі тәртіппен орналасқан жазаның түрлерін айтады.
Қылмыстық заңның өзінде барлық соттар үшін міндетті болып табылатын жекелеген жазаларды қолданудың шарты, шегі және тәртібі белгіленген. Мұның өзі республика аумағында қылмысқа қарсы күрес саласында біркелкі жазалау қызметін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Сотталған адамға келтірілетін айырудың мәніне қарай жазаның түрлері мынадай топтарға бөлінеді:
Сотталған адамға моральдық жағынан әсер ететін жаза түрлері.
Бұған жататындар: қоғамдық жұмыстарға трату, арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен, дипломатияық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградадан айыру.
Сотталған адамның құқығына шек қоюмен байланысты жаза
түрлері: белгілі бір лауазым атқару немесе белгілі бір қызметпен шұғылдану құқығынан айыру, әскери қызмет бойынша шектелу.
Сотталған адамның материалдық жағынан айыруға байланысты
жазалар: түзеу жұмыстары, айыппұл, мүлікті тәркілеу.
Сотталған адамның құқығынан немесе бас бостандығынан айыруға
байланысты жаза түрлері: өлім жазасы, бас бостандығынан айыру, қамау, тәртіптік әскери бөлімде ұстау. Жаза түрлерін топтастырудың бұдан басқа түрлері жалпыға мәлім. Жаза жүйелеріне кіретін барлық жаза түрлері негізінен үш топқа бөлінеді: бірінші топты негізгі жазалар құрайды. Негізгі жазалар дегеніміз заң бойынша жеке - дара жаза ретінде, жазаның мақсатын жүзеге асыру үшін қолданылатын жаза түрлерін айтады.
Қылмыс жасады деп танылған адамдарға мынадай негізгі жазалар:
Айыппұл салу;
Белгілі бір лауазым атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру;
Қоғамдық жұмыстарға тарту;
Түзеу жұмыстары;
Әскери қызмет бойынша шектеу;
Қамау;
Бас бостандығын шектеу;
Тәртіптік әскери бөлімде ұстау;
Бас бостандығын айыру;
Өлім жазасы қолданылуы мүмкін.
Екінші топқа қосымша жазалар жатады:
Қосымша жазалар деп негізгі жазаға қосылып тағайындалатын, жазаның мақсатын жүзеге асыруда оған көмекші роль атқаратын жазаларды айтады.
ҚР Жоғарғы Соты Пленумының Қылмыстық жаза тағайындаған кезде сотардың заңдылықты сақтауы туралы 1999 жылғы 30 сәуірдегі №1 қаулысының 25, 26-тармақтарыда Негізгі және қосымша жазаларды дұрыс үйлестіре білу, оны даралап көрсету принципін дәйекті түрде жүзеге асыруға, жазаның мақсатына жетуге көмектеседі, осыған байланысты соттар үкім шығарған кезде әр іс бойынша, әсіресе, ауыр, аса ауыр, сыбайлас жемқорлық қылмыстар жасаған адамдарға қосымша жаза қолдану қажеттілігі мәселесін қараған жөн. Қосымша жаза жеке - дара тағайындалмайды, ол тек қана негізгі жазаға қосылып тағайындалады.
Сотталғандарға негізгі жазалардан басқа мынадай қосымша жазалар:
а) арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградаларынан айыру;
б) мүлкін тәркілеу қолданылуы мүмкін. (40-бап)
Үшінші топқа негізгі де, қосымша да жаза ретінде қолданылатын жазалар жатады. Оларға жататындар: айыппұл салу, белгілі бір лауазым атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру. Осы көрсетілген жаза түрлері негізгі жаза ретінде тағайындалуы да немесе басқа жазаға заңда белгіленген реттерде қосымша жаза ретінде қоса тағайындалуы да мүмкін. Сонымен, қолданылып жүрген қылмыстық заңда мазмұны мен мәні әр түрлі жаза түрлері көрсетілен. Бұл жазаларды дұрыс қолдану - қылмыспен тиімді күрес жүргізудің негізгі шарты болып табылады. [3]
1.3. Бас бостандығын айыру түріндегі жазаның түсінігі
Сот бас бостандығын шектеу түрiнде жаза тағайындай отырып, қадағалайды және сотталған адамға:
1. қылмыстық - атқару инспекцияларының Қазақстан Республикасы ІІМ-нiң нормативтiк құқықтық актiлерiмен бекiтiлген жазаны өтеудiң тәртiбi мен шарттарынан туындайтын талаптардырындауға;
2. қылмыстық - атқару инспекцияларына хабарламай тұрақты тұратын, жұмыс iстейтiн және оқитын жерiн өзгертпеу;
3. оқудан және жұмыстан бос уақытта тұрғылықты жерiнен кетпеу;
4. мамандандырылған органның рұқсатынсыз белгiлi бiр жерлерге бармау;
5. басқа да жерлерге бармау;
6. қылмыстық - атқару инспекциясы белгiлеген мерзiмде тiркелу және тәрбиелiк iс-шаралар өткiзуге қатысу үшiн қылмыстық - атқару инспекциясына келуге;
7. жұмыс немесе оқу кестесiнiң өзгеруi туралы қылмыстық - атқару инспекциясын жиырма төрт сағат iшiнде хабардар етуге;
8. жеке басын куәландыратын құжатты өзiмен бiрге алып жүру мiндеттерiн жүктейді.
Сот, бас бостандығын шектеуге сотталған адамға оның түзелуiне ықпал ететiн басқа да мiндеттердi орындауды: алкогольге салынудан, нашақорлықтан, уытқұмарлықтан, жыныс жолдары арқылы жұғатын аурулардан емделу курсынан өтудi, отбасын материалдық қолдауды жүзеге асыруды жүктей алады.
Бас бостандығын шектеу түрiндегi жазаны өтеу кезеңiнде сот сотталған адамның мiнез - құлқын қадағалауды жүзеге асыратын органның ұсынысы бойынша сотталған адамға бұрын белгiленген мiндеттердiң күшiн толық немесе iшiнара жоя алады.
Бас бостандығын шектеуге сотталған адамдар еңбек етуге міндетті және олардың еңбегi, ҚР Қылмыстық кодекспен белгiленген ережелерiн қоспағанда, Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасымен реттеледi. Сотталған адамды басқа жұмысқа, оның iшiнде басқа жерге ауыстыру қылмыстық - атқару инспекциясының келiсiмiмен жүзеге асырылады.
Қылмыстық - атқару инспекциясы бас бостандығын шектеу түрiндегi жазаны өтеушi адамдармен тәрбие жұмысын жүргiзедi. Сотталған адамдардың тәрбиелiк сипатта жүргiзiлетiн iс - шараларға белсендi қатысуы көтермеленедi және түзелу деңгейiн анықтаған кезде ескерiледi. Бас бостандығын шектеу түрiндегi жаза тағайындалған адамдарға көтермелеу және жазалау шаралары қолданылуы мүмкін, олар жазбаша түрде қолданылады.
ҚР ҚАК 49 бабына сәйкес Қылмыстық - атқару инспекциясы жазаны өтеудiң белгiленген тәртiбiн адал орындағаны үшiн сотталған адамдарға мынадай көтермелеу шараларын:
- алғыс жариялау;
- бұрын қолданылған жазаны мерзiмiнен бұрын алу;
- демалыс және мереке күндерiн тұратын жерiнiң шегiнен тыс жерлерде өткiзуге рұқсат беру;
- демалысын тұратын жерiнiң шегiнен шығып өткiзуге рұқсат беру шараларын қолдана алады.
Тәрбиелiк iс - шараларға белсендi қатысатын және жәбiрленушiнiң денсаулығына, мүлкiне келтiрген залалды және мемлекетке келтiрген материалдық залалды өтеу жөнiнде шаралар қолданатын және сот тағайындаған жазаны толық өтеудi қажет етпейтiн сотталған адамдарды сот ҚР ҚАК-де көзделген тәртiппен шартты түрде мерзiмiнен бұрын босата, сондай-ақ жазаның олар өтемеген бөлiгiн жазаның неғұрлым жұмсақ түрiмен ауыстыра алады.
Қылмыстық - атқару инспекциясы жазаны өтеу тәртiбiн бұзушы сотталған адамдарға мынадай жазалау шараларын:
- сөгiс беру;
- демалыс және мереке күндерiнде тұратын жерiнiң шегiнен шығуға бiр айға дейiнгi мерзiмге тыйым салу;
- бас бостандығын шектеудiң бас бостандығынан айырумен ауыстырылуы мүмкiн екендiгi туралы ескерту шараларын қолдана алады.
Кейiн жасалған әрбiр тәртiп бұзушылық алдыңғысына жаза тағайындалғаннан кейiн жасалған жағдайда
1) тұрғылықты жерiне, жұмыс немесе оқу орнына келудiң белгiленген кестесiн бұзу,
2) өзiне сот жүктеген мiндеттердi орындаудан жалтару,
3) сол үшiн әкiмшiлiк жаза қолданылған сотталған адамның қоғамдық тәртiп пен адамгершiлiкке, кәмелетке толмағандардың құқықтарына, жеке тұлғаға және отбасылық - тұрмыстық қарым - қатынастар аясына қол сұғатын әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасауы жазаны өтеу тәртiбi мен шарттарын бұзушылық болып табылады.
Жазалау шараларын қолдану кезiнде құқық бұзушылық жасалған мән-жайлар, сотталған адамның жеке басы мен оның терiс қылық жасағанға дейiнгi мiнез-құлқы ескерiледi. Тағайындалатын жаза сотталған адам жасаған терiс қылықтың сипаты мен ауырлығына сәйкес болуға тиiс. Жаза терiс қылық анықталған күннен бастап он тәулiктен кешiктiрiлмей, ал егер терiс қылыққа байланысты тексеру жүргiзiлсе - оның аяқталған күнiнен бастап, бiрақ терiс қылық жасалған күннен бастап бiр айдан кешiктiрiлмей тағайындалады. Жаза жиырма төрт сағат iшiнде, ал ерекше жағдайларда - ол тағайындалған күннен бастап бiр айдан кешiктiрiлмей атқарылады.
Көтермелеу және жазалау шараларын қолдану құқығын қылмыстық-атқару инспекциясының бастығы немесе оның орнында қалған адам толық көлемде пайдаланады.
2. БАС БОСТАНДЫҒЫНАН АЙЫРУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1. Бас бостандығынан айыру жазасын тағайындаудың ерекшеліктері
Бас бостандығын шектеу соттың сотталған адамға оның бас бостандығын шектейтін белгілі бір міндеттер жүктеуінен тұрады және қоғамнан оқшауламай бір жылдан бес жылға дейінгі мерзімге мамандырылған органның қадағалауымен оның тұрғылықты жері бойынша өтеледі. Өзге жаза (қоғамдық жұмыстарға немесе түзеу жұмыстарына тарту) бас бостандығын шектеуге ауыстырылған жағдайда, ол бір жылға жетпейтін мерзімге тағайындалуы мүмкін.
Сот бас бостандығын шектеу түрінде жаза тағайындай отырып, сотталған адамға: мамандандырылған органға хабарламай тұрақты тұратын, жұмыс істейтін және оқитын жерін өзгертпеу, мамандандырылған органның рұқсатынсыз белгілі бір жерлерге бармау, оқудан және жұмыстан бос уақытта тұрғылықты жерінен кетпеу, басқа да жерлерге бармау міндеттерін орындауды жүктейді. Сот, бас бостандығын шектеуге сотталған адамға оның түзелуіне ықпал ететін басқа да міндеттергі орындауды: алкогольге салынған,нашақорлықтан, уытқұмарлықтан, жыныс жолдары арқылы жұғатын аурулардан емделу курсынан өтуді, отбасын материалдық қолдануды жүзеге асыруды жүктей алады. (ҚК 44-бап 2-тармақ) [3]
Жазаның бұл түрі жаза жүйесі жаңадан енгізілгенімен, бұрынғы заңнан белгілі сотталған адамды міндетті түрде еңбекке тартумен бас бостандығын айыруға шартты соттаумен біраз ұқсастығы бар (Қазақ ССР 1959 жылғы Қылмыстық Кодекстің 23-2 бап, кодекстен 1993 жылғы 15 қазанда қабылданған заң арқылы алынып тасталған). Бас бостандығын шектеу ҚК-тің Ерекше бөлімінің нормаларының 130 санкциясында жазаның басқа түрлерімен балама түрде көрсетілген, бұл санкциялардың жалпы санының 20,6 процетін құрайды.
Бас бостандығын шектеу түрiндегi жазаны өтеу шарттары:
1. Бас бостандығын шектеу түрiндегi жазасын өтеп жүрген сотталған адам:
1) сот жүктеген міндеттерді орындауға;
2) пробация қызметінің талаптарын орындауға;
3) пробация қызметінің ұсынуы бойынша сот айқындаған жерлерге бармауға;
4) пробация қызметін хабардар етпей тұрғылықты жерін, жұмыс, оқу орнын ауыстырмауға;
5) пробация қызметін хабардар етпей әкімшілік - аумақтық бірлік шегінен тыс жерге кетпеуге;
6) пробация қызметіне белгіленген күндері тіркелу және өзімен тәрбие жұмысын жүргізу үшін келіп тұруға міндетті. Келмеуінің дәлелді жағдайлары осы Кодекстің 53-бабының екінші бөлігінде көрсетілген;
7) жеке басын куәландыратын құжатты өзімен бірге алып жүруге міндетті.
2. Бас бостандығын шектеу түріндегі жазасын өтеп жүрген сотталғандар жазасын өтеу орны бойынша әкімшілік - аумақтық бірлік шегінде орналасқан оқу орындарында білім алуға құқылы. Пробация қызметінің келісімімен сотталған адам оқу орны тұрған жердегі пробация қызметіне міндетті түрде есепке қойылып, әкімшілік - аумақтық бірлік шегінен тыс жерде орналасқан оқу орындарында білім алуға құқылы.
Сотталған адамның бас бостандығын шектеу түрiндегi жазаны өтеу тәртібі мен шарттарын бұзғаны үшін жауаптылығы:
1. Бас бостандығын шектеу түрiндегi жазаны өтеу тәртібі мен шарттарын бұзғаны үшін сотталған адамға бас бостандығын шектеуді бас бостандығынан айырумен ауыстыру туралы жазбаша ескерту түрінде жазалау қолданылады.
2. Жазаны өтеу тәртібін қаскөйлікпен бұзатын сотталған адамға қатысты пробация қызметі сотқа бас бостандығын шектеудi бас бостандығынан айырумен ауыстыру туралы мәселелердi шешу үшiн материалдар ұсынады.
2.2. Бас бостандығынан айыру жазасын өтеу мекемелері
Қазіргі уақытта бас бостандығынан шектеу, бас бостандығынан ауыруымен байланысты емес сотталғандарға қолданылатын негізгі жазалардың бірі болып саналады. Бас бостандығынан шектеу ҚР ҚК-тің 44 бабында қарастырылған және сотталғанға пробациялық бақылауды жүзеге асыру жағдайларында өтеледі. Бас бостандығынан шектеуге сотталғандар жазасын тұрғылықты жері бойынша өтеледі. Бас бостандығынан шектеуге сотталғандар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Д.А.Қонаев атындағы Евразиялық заң академиясы
Қылмыстық құқықтық пәндер және құқық қорғау органдары кaфeдрacы
Дипломдық жұмыc
Тaқырыбы: Бас бостандығын шектеу: түсінігі және Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша тағайындау ерекшеліктері.
Oрындaғaн: ҚТ-20-ҚЖБ тoбының
cтyдeнтi Рахымберлинов Ж.М.
Рецензент: Искаков А.У.
Алматы 2022 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТАРАУ.
1. БАС БОСТАНДЫҒЫН АЙЫРУ ЖАЗАСЫ, ЖАЗАНЫҢ ТҮРІ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Қылмыстық жазаның түсінігі және мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Жазалардың жүйесі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3. Бас бостандығын айыру түріндегі жазаның түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2. БАС БОСТАНДЫҒЫНАН АЙЫРУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.1. Бас бостандығынан айыру жазасын тағайындаудың ерекшеліктері ... ... ... .17
2.2. Бас бостандығынан айыру жазасын өтеу мекемелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 19
ІІ ТАРАУ.
3. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ МАҢЫЗЫ МЕН МАҚСАТТАРЫ ... ... ... ..21
3.1 Қылмыстық жазаның түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
3.2 Қылмыстық жазаның мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
4.ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ ЖҮЙЕЛЕРІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ. ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
4.1 Қылмыстық жазаның жүйелері мен түрлерінің жалпы сипаттамасы ... ... ... 30
4.2 Қылмыстық жазаның негізгі түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
4.3 Жаза тағайындау жалпы негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..58
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Еліміздің тәуелсіз, демократиялық, құқықтық мемлекет болып жарияланғанына 30 жыл болды. Осы жылдар ішінде көптеген іс тындырылғаны мәлім. 1997 жылғы 16-шілдеде Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі қабылданып, ол 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді.
Қазақ ССР - інің 1959 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің нормалары өмірімізде орын алған саяси, әлеуметтік, экономикалық өзгерістерге сай келмегендіктен, жаңа Кодекстің қабылдануына байланысты өз күшін жойып, 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданыстан алынып тасталды. 1959 жылғы Қылмыстық кодекс кеңестік таптық идеология тұрғысында, әкімшілдік - әміршілдік жүйе мен орталықтандырылған жоспарлы экономика принциптеріне негізделген еді. Сондықтан өмірдің өзі ескі идеологиядан арылған, нарықтық қатынастар жағдайына үйлесетін, адам құқықтары мен бостандықтарын қылмыстық - құқықтық қорғауды барынша қамтамасыз ететін жаңа қылмыстық заңның болуын қажет етті.
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы Қылмыстық кодексі Қазақстан Республикасы Конституциясының және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған принциптері мен нормаларын басшылыққа алды.
1997 жылы Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі заман үрдісіне қарай көптеген өзгерістерге, толықтыруларға ұшырады. Осыған орай елімізде екінші рет жаңа Қылмыстық кодекс қабылдануы қажет болды. 2014 жылы 3 шілдеде Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі қабылданды. Осы Кодекс 2017 жылы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілетін 45-бапты, 2018 жылғы 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді. 2014 жылғы Қылмыстық кодекстің 287 - бабында бекітілген ережелер жарақаттайтын патрондармен атылатын ұңғысыз атыс қаруын, газды қаруды сақтауға және алып жүруге ішкі істер органдарынан рұқсаты бар адамдарға 2016 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданылады.
2014 жылғы Қылмыстық кодекс қолданысқа енгізілген күннен бастап 1997 жылы қабылданған Қылмыстық кодекстің күші жойылады. [1.3]
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Жаңа Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі адам, қоғам, мемлекет мүддесін қорғау болып табылады. Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлігінде бұрыңғы Кодекске қарағанда көптеген қылмыстық - құқылық түсініктердің институттардың жаңа ұғымы берілген. Оқулықта осындай ерекшеліктерге баса мән беріле отырып, олардың мазмұны түбегейлі ашып, көрсетілген.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - бас бостандықты шектеу, қылмыстық құқық бұзушылықтың жалпы ережелері мен принциптері, оның негізгі ұғымдары мен институттары, Қылмыстық кодекстің міндеттері жөнінде, қылмыстық заңның уақыт бойынша және кеңістікке қарай қолдануы, қылмыстық құқық бұзушылықтың түсінігі және іс - әрекеттің қоғамға қауіптілігін және құқыққа қайшылығын жоятын мән - жайлар туралы, қылмыс істеудің сатылары және оны істеуден өз еркімен бас тарту, қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысу және оған жанасушылық, қылмыстық жазаның түсінігі, оның жүйелері мен түрлері, қылмыстық жазаны орындау және тағы басқа шаралар туралы толық түсінік беру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- Адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, сондай - ақ қылмыстардың алдын алу болып табылады.
- Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін осы Кодексте қылмыстық жауаптылық негіздері тағайындалады.
Қылмыстық жаза мемлекеттің күштеу шараларының бірі болып табылады және ол мемлекеттің қылмыспен қарсы күрес жүргізу құралдарының бірі ретінде қолданылады. Мемлекет қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әр түрлі ұйымдастырушылық, тәрбиелік, экономикалық, рухани шаралардың барлық түрлерін кеңінен қолданады, сөйтіп қылмыстан сақтандыру мәселелеріне ерекше көңіл бөледі. Сондықтан да біздің жас, тәуелсіз мемлекетіміз қылмысқа қарсы күрес қылмыстық жазаны қолдануда ең негізгі басты күрес деп саналмайды, бұл құбылысқа қарсы күресте шешуші мәселелер жоғарыда аталып өткен ұйымдастыру, тәрбие, экономика, қоғам мүшелерінің белсенділігін, олардың құқылық сана-сезімін жетілдіру арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан да қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда ғана жүзеге асырылады. Сондықтан да қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда ғана жүзеге асырылады. Қылмыс істеген адамдарға мүндай шараны қолдану мемлекеттің атқаратын функцияларының бірі ретінде қарастырылады. Әсіресе ауыр, өте ауыр қылмыс істегендерге соған сәйкес ауыр қылмыстық-құқықлық күштеу шараларын қолдану мемлекеттің міндеті болып табылады. Мемлекеттік күштеу шаралары сан алуан. Оларға тек қылмыстық құқылық шаралар ғана емес, азаматтық, әкімшілік, тәртіптік шаралар да жатады. Қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шараларының жеке бір түрі бола отырып, өз ерекшеліктерімен оқшауланады.
Қылмыстық жазаны қолдану кінәліні басқа түрдегі азаматтық, әкімшілік немесе тәртіптік құқылық жауапкершілікке тартумен де ұштастырылуы мүмкін.
Қылмыстық жаза мемлекет атынан қылмысты іс-әрекеттер үшін кінәлінің кінәсін бетіне басу арқылы берілетін теріс кұкылык баға болып табылады. Бетіне басудың және кінәлаудың дәрежесі қылмьтстың ауырлығына кінәлінің жеке тұлғасына және оның қылмысты іс-әрекетті істеудегі мінез-құлқына тікелей байланысты болады.
Жаза сотталған адамға белгілі бір зардап келтірумен тікелеи байланысты болады. Мысалы, соттын кінәліні бас бостандығы-нан айыруы немесе белгілі бір кәсіппен шүғылдануға немесе белгілі бір лауазым иесі болуға тыйым салуы, мүлкін тәркілеуі мүмкін. Ерекше ауыр кылмыс жасаған жағдайда кінәліге заңда* көрсетілген негізде ерекше жаза -- өлім жазасын тағайындауы да мүмкін. Сөйтіп, кез келген қьымыстык жаза тағайындағанда сот-талған адам материалдық, моральдық, мүліктік зардап шегеді. Өйткені жаза өзінің мәні жөнінен кінәліні жазалау болып табылады.
Қылмыстық жазаның басқа да мемлекеттік күштеу шараларынан ерекшелігі сол, оны қолдану кінәліге барлық уақытта да сотталғандық туралы атақ береді. Сотталғандықтың кінәлі үшін белгілі бір құқылық зардабы бар, ол сотталғандығы туралы өмірбаянында көрсетілуі керек, сотталғаңдық кейбір жағдайларда қылмысты ауырлататын мән-жайларға жатады. Немесе сотталғандық атақ кейде қылмысты саралауға, жазаның мөлшерін, сондай-ақ жазаны өтейтін колонияның түрін белгілеу үшін маңызды мәнге ие болады. Сонымен, қылмыстық жаза дегеніміз сот арқылы мемлекет атынан қылмыс жасаған адамға қылмыстық заңмен белгіленген мемлекеттік шараны қолдану болып табылады.
Екіншіден, қылмыстық жаза сот арқылы мемлекет атынан тағайындалады. Әкімшілік шараларды әкімшілік органдары, лауазым адамдары немесе судья тағайындайды. Үшіншіден, қылмыстық жазаның әкімшішк жазадан ерекшелігі сол сот үкімі бойынша тағайындаған қылмыстық жаза кінәліге сотталғандық атақ береді, ол әкімшілік жазаға тартылғандар үшін мұндайда құқылық зардап болмайды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 38-бабының 2-бөлігінде жазаның мақсаты -- әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамдарды түзеу, сондай-ақ сотталғандарды да, басқа адамдарды да жаңа қылмыстарды істеуден алдын ала сақтандыру екендігі айтылған [1].
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Бас бостандығын шектеудің түсінгі және Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша тағайындау ерекшеліктері тақырыбында жазылған дипломдық жұмыстың көлемі кіріспеден, екі тараудан, төрт бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Осы аталғандарды негізге ала отырып бұл тақырыптың маңыздылығы жазаның мақсат міндеттерін анықтап оның нақты ұғымына көз жүгірту арқылы жүйелерін саралау. Тақырыпты қарастырудағы басты мақсаттар жазаның түрлерінің ерекшеліктерін анықтау мен жекелеген топтарының мәнін, жазаның мақсатын түсіндіру болып табылады. Қорытындыда ұсыныстар негізделіп, дәлелді түрде берілді.
ТАРАУ.
БАС БОСТАНДЫҒЫН АЙЫРУ ЖАЗАСЫ, ЖАЗАНЫҢ ТҮРІ РЕТІНДЕ
1.1. Қылмыстық жазаның түсінігі және мақсаты
Бас бостандығын шектеуге сотталған адамға бiр жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге пробациялық бақылау белгілеуден тұрады. Бас бостандығын шектеу сотталған адамның тұрғылықты жері бойынша қоғамнан оқшауланбай өтеледі. Тұрақты жұмыс орны жоқ және оқуда жоқ бас бостандығын шектеуге сотталғандар жергілікті атқарушы органдар айқындайтын орындарда мәжбүрлі еңбекке тартылуға жатады. Бас бостандығын шектеуге сотталған кәмелетке толмағандар, жүктi әйелдер, үш жасқа дейiнгi жас балалары бар әйелдер, үш жасқа дейiнгi жас балаларын жалғыз өзі тәрбиелеп отырған еркектер, елу сегіз жастағы және ол жастан асқан әйелдер, алпыс үш жастағы және ол жастан асқан еркектер, бiрiншi немесе екiншi топтағы мүгедектер мәжбүрлі еңбекке тартылмайды.
Пробациялық бақылауды уәкілетті мемлекеттік орган жүзеге асырады және сот шешімі бойынша сотталған адамның: сотталған адамның мінез-құлқын бақылауды жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік органға хабарламай, тұрақты тұрғылықты жерін, жұмысын, оқуын ауыстырмау; белгілі бір орындарға бармау; алкоголизмнен, нашақорлықтан, уытқұмарлықтан, жыныс жолдары арқылы берілетін аурулардан емделу курсынан өту; отбасын материалдық қолдауды жүзеге асыру мiндеттерiн; сотталған адамның түзелуіне және оның жаңа қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауының алдын алуға ықпал ететін басқа да міндеттерді орындауды қамтиды.
Бас бостандығын шектеуге сотталған адам, сондай-ақ жазаның өтелмеген бөлiгiн неғұрлым жеңiл жаза түрiмен ауыстыру нәтижесінде бас бостандығын шектеу түріндегі жазаны өтеп жүрген адам жазаны өтеуден қаскөйлікпен жалтарған жағдайда, бас бостандығын шектеудiң өтелмеген мерзiмi дәл сол мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жазаға ауыстырылады. Бұл ретте бас бостандығын шектеудi өтеу уақыты бас бостандығын шектеудiң бiр күнi үшiн бас бостандығынан айырудың бiр күнi есебiмен бас бостандығынан айыру мерзiмiне есептеледi. [2]
Қылмыстық жаза мемлекеттің адам жасаған қылмысқа көңіл бөлгендігін білдіреді. Ал қылмыскердің өзі үшін жаза - ол жасаған қылмыстың қылмыстық - құқықтық зардабы. Қай мемлекет болмасын ол қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әртүрлі әлеуметтік ұйымдастырушылық, экономикалық, тәрбиелік, рухани шаралардың барлық түрін кеңінен қолдануға тырысады. Күнделікті өміріміз қылмысқа қарсы күресте қылмыскерлерге қылмыстық жаза шараларын, соның ішінде олардың қатал түрлерін қолданып қоюмен ғана көзделген мақсатқа жету мүмкін еместігін дәлелдеп келеді. Бұл күресте қылмысты ескерту шараларының, сондай-ақ, қылмыстың алдын-алу шараларының да көзделген нәтижеге жетудегі үлесі қомақты болып отыр. Мемлекеттің қылмысқа қарсы күрестегі қолданатын шарлары сан түрлі. Мемлекет қолданатын осы шаралар ішіндегі ең негізгісі де ең ықпалдысы да - жаза, яғни жазалау шарасы болып табылады. Қылмыстық-құқықтық нормалардың бұзылмауын мемлекет мәжбүрлеу арқылы жүзеге асырады. Себебі, басқа құқықтық нормаларға қарағанда қылмыстық құқықтағы тыйым салынған нормалар жиірек бұзылады және оның мемлекет, қоғам мүддесіне немесе жеке азаматтардың мүддесіне тигізетін залалы басқа құқық салаларының нормаларының бұзылуына қарағанда анағұрлым мол. Қылмыс пен жаза - қылмыстық құқық өзінің пайда болған кезінен сүйенетін бір-бірімен тығыз байланысқан ажырамас категориялар. Қылмыстық жаза мәселесі қылмыстық құқық теориясында ерекше орын алады, өйткені, ол қылмыстылықпен күресу шараларының жүйесіндегі ең ауыр да қажетті шаралардың бірі болып табылады.
Жаза адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтарын, заңды мүдделерін, адамзаттың қауіпсіздігі мен бейбітшілікті, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, сонымен қатар, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға бағытталған. Республикамыздың қылмыстық кодексі жазаға төмендегідей анықтама береді: Жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатынмемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылады және осы адамды Қылмыстық кодексте көзделгендей құқықтары мен бостандықтарынан айыру немесе оларды шектеу болып табылады. Бұл анықтамада жазаның негізгі белгілерінің жиынтығы берілген.[1.28]
Қылмыстық жаза мемлекеттік мәжбүрлеу шараларының жеке бір түрі және оның өзіне тән мынадай белгілері бар:
Ол мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Бұл жаза тек мемлекет атынан сотпен ғана тағайындалады дегенді білдіреді.
Жаза тек қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп танылған адамға ғана тағайындалады.
Жаза тек қылмыс үшін ғана тағайындалады.
Жаза әрқашанда қылмыс жасаған адамның құқығы мен бостандығын шектеумен байланысты, яғни объективтік мазмұны бойынша жаза-жапа шектіру.
Жаза сотталған адамға соттылық атағын тағады.
Жаза жария түрде ашықтан ашық тағайындалады. Алайда, жазаның түсінігі жөнінде қылмыстық құқық теориясында бірқатар пікірлер айтылған.
Жаза -- бұл мемлекеттің жасалған қылмысқа деген реакциясы. Егер қоғамға қауіпті әрекет жазаға әкеліп соқпаса, онда ол қылмыс болып есептелінбейді. Қылмыстың жазалану белгісі, қылмыстың міндетті белгісі болып табылады.
XV -- XVII ғасырларда қазақтың әдет-ғұрып заңында жазалардың мынадай түрлері болған:
а) рудан қуып жіберу;
ә) кінәліні жәбірленушінің туыстарына беру;
б) адамның жеке басына қарсы жасалған қылмыстар мүліктік қылмыстар үшін айыппұл тағайындау;
в) денеге ауыр жарақат салғаны үшін, кісі өлтіргені үшін құң тағайындау;
г) өлім жазасы -- жазаның бұл түрі өте сирек қолданылды;
ғ)әке-шешесін сыйламаған, құрметтемеген балаларға және антты бұзғандарға тен жазасы мен масқаралау жазалары қолданылды.
Жазаның мақсаты деп түпкілікті әлеуметтік нәтижелерді айтады, оған жазаны қолдану мен жүзеге асыру арқылы қол жеткізуге болады.
Жаза тән азабын шектіруді немесе адамның қадір - қасиетін қорлауды мақсат етпейді. 1650 жылы Энн Грин деген азаматша өзінің жаңа туған нәрестесін өлтіргені үшін айыпталып, Англия, Оксфорд, Касл-Ярд түрмесінде дарға асылып өлітіріледі. Жіпті кескен соң, мүрдені табытқа салып Оксфорд Университетіне анатомиялық зерттеу үшін жібереді (бұл шара 1540 жылдан бастап барлық жазалаған қылмыскерлерге қатысты міндетті болған). Анатомиялық театрда Энн Гриннің тірі екендігі анықталады, ол мойнына байланған жіпке қарамастан тірі қалған. Дәрігерлер әйелді құтқарып қалады, бірқатар көрнекті шенеуніктердің ара түсуімен сот қудалауынан босатылады. Энн Гриннің дарға асылғаннан кейін 14 сағаттан соң сөйлеуге шамасы келеді, бір тәуліктен соң сауығып кетеді және бұдан кейін 9 жылдай өмір сүріп, 3 баланы дүниеге әкеледі. Оксфорд университетінің анатомиялық театрында жүз жылдың ішінде 17 дарға асылғандардың өмірге қайта келуінің 3 оқиғасы тіркелген, барлық оқиғада олар тек әйелдер болған.
Мысалы, В.И.Курляндский, Жаза - соттың үкімімен қылмыс жасаған адамдарға қолданылатын мемлекеттік шараның түрі десе, М.Д.Шаргородский бұл анықтамамен ішінара қосыла отырып, мемлекеттік шаралардың бәрі де жаза емес, оған медициналық және тәрбиелік сипаттағы шаралар жатпайды - деп толықтырды. Ленинградтық криминолог - ғалымдар өздері шығарған қылмыстық құқық курсында Советтік қылмыстық құқықтағы жаза - мемлекеттік шараның мөлшері, ол сот органдарының үкімімен қылмыс жасаған адамдарға қолданылып, қылмыскердің өзіне тән материалдық игіліктерден жұрдай етумен қоса, сол әреетке мемлекет тарапынан қаралап баға беру - дейді. Қылмыстық жаза мемлекеттің қылмыспен қарсы күрес жүргізу құралдарының бірі ретінде қолданылады. Біздің жас, тәуелсіз мемлекетіміз қылмысқа қарсы күрес қылмыстық жазаны қолдануда ең негізгі басты күрес деп саналмайды, бұл құбылысқа қарсы күресте шешуші мәселелерді жетілдіру арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан да қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда ғана жүзеге асырылады. Қылмыс істеген адамдарға мұндай шараны қолдану мемлекеттің атқаратын функцияларының бірі ретінде қарастырылады. Әсіресе ауыр, аса ауыр қылмыс істегендерге соған сәйкес ауыр қылмыстық - құқылық күштеу шараларын қолдану мемлекеттің міндеті болып табылады.
Мемлекеттік күштеу шаралары сан алуан. Оларға тек қылмыстық құқылық шаралар ғана емес, азаматтық, әкімшілік, тәртіптік шаралар да жатады. Қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шараларының жеке бір түрі бола отырып, өз ерекшеліктерімен оқшауланады. Біріншіден, қылмыстық шара - мемлекеттік күштеу шарасы ретінде қылмыстық заңмен ғана белгіленеді. Қылмыстық кодексте жазаның сот үшін міндетті тізбектері мен оны қолданудың тәртібі тұжырымдалған. Сот қылмысқа кінәлі адамға қылмыстық заңда көрсетілген шараның шеңберінде оның шегінен шықпай, жаза тағайындайды. Тек ерекше жағдайларда ғана сот көрсетілгеннен гөрі неғұрлым жеңілірек жаза тапғайындауға құқылы. Екіншіден, мемлекеттік күштеу шарасы ретіндегі қылмыстық жазаны мемлекет атынан тек қана сот тағайындайды. Қылмыстық кодектің 39 - бабында жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы делінген. [3]
Мемлекеттік органдар немесе лауазымды адамдар арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, қоғамдық тәртіпті бұзған адамды полиция бастығы әкімшілік жауапқа, салық инспекциясының лауазымды адамы салықтан бұлтартпаушыларды заңда көрсетілген тәртіппен жазалайды немесе әкімшілік комиссиясы өзіне берілген құзырет шеңберінде әкімшілік құқық бұзушыларды жауапқа тартады. Осы аталған органдардың немесе лауазымды адамдардың бірде-біреуі қылмыстық жаза қолдануға құқылы емес. Қылмыстық жазаны қолдану - тек қана соттың құзыреті. Үшіншіден, заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды жазадан босату, сондай-ақ тағайындаған қылмыстық жазаны жеңілдету тағы да сот арқылы жүзеге асырылады. Тек қана рақымшылық және кешірім беру актілерімен жазадан босату немесе жазаны жеңілдету Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес Парламент немесе Республика Президенті арқылы жүзеге асырылады, ал басқа жағдайларда бұл мәселелерді шешу тек соттың міндеті болып табылады. Бұл да қылмыстық жазаның басқа мемлекеттік күштеу шараларынан мәнді өзгешелігін көрсетеді. Төртіншіден, қылмыстық жаза жария түрде ашықтан - ашық тағайындалады. Яғни, қылмыс адамның кінәсін анықтау оған жаза тағайындауды қажет деп табу, қылмыстық жазаның нақты түрі мен көлемін анықтау, жеке немесе заңды тұлғалар арқылы емес мемлекет арқылы жария, ашықтан-ашық түрде белгіленеді. [4]
Қылмыстық жазасы кінәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді, жеке немесе лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімді де босата алмайды, заңды күшіне енген сот үкімі мемлекеттік, жеке кәсіпорын, ұйым, мекеме, лауазымды және жай адамдардың орындауы үшін Республика аумағында міндетті болып табылады. Бесіншіден, мемлекеттік күштеу шаралары ретінде қылмыстық жаза қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмысты жасаған кінәлі адамға қолданылуы мүмкін. Яғни, бұл жерде жаза адамның кінәлі түрде істеген іс-әрекетінің қылмыстық - құқылық зардабы болып табылады. Сондықтан да қылмыстық заңда адам өз кінәсі анықталған қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік және пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиісті, - делінген. Жаза сотталған адамға белгілі бір зардап келтірумен тікелей байланысты болады. Мысалы, соттың кінәліні бас бостандығынан айыруы немесе белгілі бір кәсіппен шұғылдануға немесе белгілі бір лауазым иесі болуға тыйым салуы, мүлкін тәркілеуі мүмкін. Ерекше ауыр қылмыс жасаған жағдайда кінәліге заңда көрсетілген негізде ерекше ауыр жаза - өлім жазасын тағайындауы да мүмкін. Сөйтіп, кез келген қылмыстық жаза тағайындағанда сотталған адам материалдық, моральдық, мүліктік зардап шегеді. Өйткені жаза өзінің мәні жөнінен кінәліні жазалау болып табылады. Жазаның өзіне тән міндетті қасиеті - жазалау.
Жазаны - жазалаудың күшпен қолданылатын, мәжбүрлейтін жағы, яғни сотталған тұлғаны заңда көрсетілгендей құқықтары мен бостандықтарынан айыратын немесе оларды шектейтін жағы деп түсінуі керек. Жазаның мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше шарасы ретінде өзіне тән сипатты белгісі бар. Ол - жағымсыз құқықтық салдарға ұшырататын - соттылық. Егер де тұлға қайтадан қылмыс жасаса, оның алғашқы жасаған қылмысы үшін сотталғаны қылмыстық жауаптылықты ауырлатушы жағдай болып саналады. Қылмыстық жаза туралы мәселені көтергенде оның қылмыстық жауаптылықпен арақатынасына да тоқталған жөн. Жауаптылық пен жаза ұғымдарын жекелеп алып қарасақ, жауаптылық жаза ұғымынан әлдеқайда кең, ауқымды, өйткені, жаза - қылмыстық жауаптылықтың маңызды сатыларының бірі ғана.
Қылмыстық жауаптылықтың басталу уақыты болып қылмыстың жасалуы, ал аяқталу уақыты - соттылықтың жойылуы немесе өтелуі. Қылмыстық жауаптылыққа алдын-ала тергеу, анықтама, прокуратура және сот органдары тартып және босатады. Қылмыстық заңда қылмыстық жауаптылық пен жазаны бір-бірінен ерекшелейтін нормалар кездеседі. Мысалы, қылмыстық жауаптылықтан және қылмыстық жазадан босату негіздері әртүрлі. Сонымен, жаза соттың айыптау үкімінде жүзеге асырылған қылмыстық жауаптылықтың мәні. Соттылықтың өтелуі және жойылуы жазамен байланысты барлық құқықтық шектеулерді жояды. Қылмыстық кодексте жазадан басқа қылмыстық құқықтық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары көзделген. [5]
Жаза туралы түбегейлі еңбек жазған кеңес криминалисі И. Карпецтің өзі ең алдымен оның әлеуметтік мәніне тоқталып, бір формациядағы жаза жүйесінің келесі формацияға сәйкес келмей қалатындығын айтқан болатын. Осыған орай кеңес уақытындағы жаза түрлері де Қазақстандағы қоғамдық қатынастардың сипаты өзгерген кезде ескіргендігін байқатты. Сол себепті, жаңа Қылмыстық кодекс қабылданғанда жазаның мақсаттары да қомақты өзгеріске ұшырады. Ондағы мақсаттардың кейбірі теорияда мүлде қарастырылмаған болса, кейбіріне социалистік емес тұрғыдан жаңаша көзқарас қажет болып жатыр. Бұл аталған міндеттерді орындау үшін ең алдымен жазаның түсінігін анықтаудан бастаған ләзім. Мысалы, Н. Шаргородский Жаза дегеніміз қылмыскерді оған тиесілі қандай да игіліктен айыру, оны және оның қызметін мемлекеттің теріске шығаруы деп санайды. С. Дементьевтің пікірі басқаша, ол Жаза дегеніміз айыпкер басынан кешіруге тиісті, алдын - ала ойластырылған, заңда белгіленген тән азаптары мен таршылықтары дегенді айтады.
Ғалым - криминалистердің басым көпшілігі жазаны қылмыстардың жалпы және арнайы алдын алу мақсатында қылмыс жасаған адамдарға мемлекет атынан сот қолданатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы деген пікірді ұстанады. Н.Стручков жазаның мазмұнына мынадай анықтама береді: Жаза дегеніміз қылмыс жасады деп танылған адамға сол іс - әрекетті жасағаны үшін сот үкімімен мемлекет атынан қолданылатын ескерту шарасы, олжазаның әрбір түрі үшін заңда белгіленген құқық шектеу жүйесін құрайды. Республикамыздың заң шығарушы органдарының ұстанған пікірмен келісуге болады, онда Жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлкеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылады және адамды құқықтары мен бостандықтарынан айыру немесе шектеу болып табылады делінген.
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 39-бабының 2-бөлігінде жазаның мақсаты - әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай - ақ сотталған адамдарды түзеу, сондай - ақ сотталғандарды да, басқа адамдардады да жаңа қылмыстарды істеуден алдын ала сақтандыру екендігі айтылған. [3]
Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сотталған адамға жаза тағайындау және жазаны орындау арқылы оны түзеу, сөйтіп жаңа қылмыс істеуден оны сақтандыру жазаның арнаулы ескертуі болып табылады.
Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру дегеніміз қылмыс істеген адамға әділетті жаза тағайындау, істлеген қылмыстың қоғамға қауіптілігі, келтірілген зия мөлшері, жаза тағайындаудың басты негіздері, кінәлінің жеке басының ерекшеліктері ескеріле отырып, қылмысына сай келетін, әділ жаза тағайындау болып табылады. Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру үшін заңдылық принциппен қатаң басшылыққа алып жасалған қылмысқа әділ құқылық баға және лайықты жаза белгілеу қажет.
Жазаның мақсаттары қылмыстық құқықтың жалпы міндеттері арқылы белгіленеді. Қылмыстық кодекстің 2-бабындағы осы заңның міндеттері заң қорғайтын мүдделерді қорғау, алдын алу делінсе, ол міндеттерді жүзеге асыру үшін қылмыстық жауаптылық негіздері белгіленіп, қылмыс ұғымы айқындалады, қылмыс істеген адамдарға қолданылуға тиісті жазамен өзге де қылмыстық - құқықтық ықпал ету шаралары белгіленеді.
Арнаулы сақтандырудың иелері болып, қылмыс істеп сотталғандар танылады. Жазаның мақсаты ұл адамдардың тарапынан тағы да қылмыс істеу фактісінің орын алмауын көздеуі болып табылады. Жазаның осы көздеген мақсатына жетуінің құралы - сотталғандарды түзеу арқылы, еңбекке адал, заң талаптарын мүлтіксіз орындау рхында тәрбиелеу болып табылады.
Жазаның басқа бір мақсаты - басқа адамдарды қылмыс істеуден сақтандыру болып табылады. Бұл қылмыс істемеген, бірақ тәртіптік, әкімшілік құқық қалыптарны бұзып, биморальдық күйге түсіп жүрген, қылмыс істеуі мүмкін, тұрақсыз элементтерге бағытталады. Мұндай әлеуметтік тұрақсыз адамдарды қылмыстық құқықта көрсетілген жазамен қорқыту арқылы және қылмыс сақтандырудың жалпы түрі болып табылады. Мұндай сақтандыру қылмыстық құқықтың тәрбиелік функциясының бір көрінісі болып табылады. Қымыстық құқық қалыптарының жеке түрлерінің санкцияларында көрсетілген жазаладарда қылмыс істеген кінәлі адамдарға қолданбақшы болып қорқыту арқылы қылмыстық заң барлық азаматтарға, олардың психологиялық сана - сезіміне әсер ету арқылы, олардың әлеуметтік әділеттілікті, адам өмірінің қорғалуының, құқық тәртібін нығайтудың қажеттілігі туралы көзқарастарының қалыптасуына жағдайлар туғызады. [6]
Сол сияқты жаза - қылмыстының жанын қинау немесе адамгершілік намысына тиіп, қорлау мақсатын көздемейді. Бұл тарихи қалыптасқан қылмыстық құқықтың адамгершілік принципі болып табылады. Осы жерде жазаның мақсаттары туралы Заңның қалпының өзінде қарама - қайшылық жоқ па екен деген заңды сұрақ туындайды.
Жазаның мақсаттары мынадай:
а) әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру. Ол кінәлі адамға жазаны қолдану қылмыстық әрекет жасау нәтижерінде бұзылған жеке және қоғамдық мүдделерді қалпына келтіруді және қол сұғу объектісіне келтірілген зиянды өтеуді білдіреді;
ә) сотталушыны түзеу. Бұл мақсат кінәлінің теріс бағдарын өзгертуге бағытталған. Егер адам басқа жаңа қылмыстаp жасамаса және қылмыстық заңның сақталуының қажеттілігін сезіне бастаса, түзеуге қол жеткізеді;
б) жаңа қылмыстардың жасалуының алдын алу. Бұл мақсатты әрбір нақты қылмыс үшін қылмыстың жауапты бекітуді және жаза тағайындау мен оның орындалуын бұлтартпауды қамтамасыз ету арқылы қол жеткізіледі. Жазамен сескендіру адамдардың санасы мен әрекетіне әсер етеді.
1.2. Жазалардың жүйесі және түрлері
Жаза жүйесі - қылмыстық заңда бекімін тапқан, өздерінің салыстырмалы ауырлығы ескеріліп белгілі бір тәртіпте орналасқан жазалар түрлерінің соттар үшін толық жеткілікті және міндетті тізбесі.
Жазаның жүйелері деп қолданылып жүрген қылмыстық заңда белгіленген соттар үшін міндетті және тұжырымды, ауырлығына қарай белгілі тәртіппен орналасқан жазаның түрлерін айтады.
Қылмыстық заңның өзінде барлық соттар үшін міндетті болып табылатын жекелеген жазаларды қолданудың шарты, шегі және тәртібі белгіленген. Мұның өзі республика аумағында қылмысқа қарсы күрес саласында біркелкі жазалау қызметін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Сотталған адамға келтірілетін айырудың мәніне қарай жазаның түрлері мынадай топтарға бөлінеді:
Сотталған адамға моральдық жағынан әсер ететін жаза түрлері.
Бұған жататындар: қоғамдық жұмыстарға трату, арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен, дипломатияық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградадан айыру.
Сотталған адамның құқығына шек қоюмен байланысты жаза
түрлері: белгілі бір лауазым атқару немесе белгілі бір қызметпен шұғылдану құқығынан айыру, әскери қызмет бойынша шектелу.
Сотталған адамның материалдық жағынан айыруға байланысты
жазалар: түзеу жұмыстары, айыппұл, мүлікті тәркілеу.
Сотталған адамның құқығынан немесе бас бостандығынан айыруға
байланысты жаза түрлері: өлім жазасы, бас бостандығынан айыру, қамау, тәртіптік әскери бөлімде ұстау. Жаза түрлерін топтастырудың бұдан басқа түрлері жалпыға мәлім. Жаза жүйелеріне кіретін барлық жаза түрлері негізінен үш топқа бөлінеді: бірінші топты негізгі жазалар құрайды. Негізгі жазалар дегеніміз заң бойынша жеке - дара жаза ретінде, жазаның мақсатын жүзеге асыру үшін қолданылатын жаза түрлерін айтады.
Қылмыс жасады деп танылған адамдарға мынадай негізгі жазалар:
Айыппұл салу;
Белгілі бір лауазым атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру;
Қоғамдық жұмыстарға тарту;
Түзеу жұмыстары;
Әскери қызмет бойынша шектеу;
Қамау;
Бас бостандығын шектеу;
Тәртіптік әскери бөлімде ұстау;
Бас бостандығын айыру;
Өлім жазасы қолданылуы мүмкін.
Екінші топқа қосымша жазалар жатады:
Қосымша жазалар деп негізгі жазаға қосылып тағайындалатын, жазаның мақсатын жүзеге асыруда оған көмекші роль атқаратын жазаларды айтады.
ҚР Жоғарғы Соты Пленумының Қылмыстық жаза тағайындаған кезде сотардың заңдылықты сақтауы туралы 1999 жылғы 30 сәуірдегі №1 қаулысының 25, 26-тармақтарыда Негізгі және қосымша жазаларды дұрыс үйлестіре білу, оны даралап көрсету принципін дәйекті түрде жүзеге асыруға, жазаның мақсатына жетуге көмектеседі, осыған байланысты соттар үкім шығарған кезде әр іс бойынша, әсіресе, ауыр, аса ауыр, сыбайлас жемқорлық қылмыстар жасаған адамдарға қосымша жаза қолдану қажеттілігі мәселесін қараған жөн. Қосымша жаза жеке - дара тағайындалмайды, ол тек қана негізгі жазаға қосылып тағайындалады.
Сотталғандарға негізгі жазалардан басқа мынадай қосымша жазалар:
а) арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградаларынан айыру;
б) мүлкін тәркілеу қолданылуы мүмкін. (40-бап)
Үшінші топқа негізгі де, қосымша да жаза ретінде қолданылатын жазалар жатады. Оларға жататындар: айыппұл салу, белгілі бір лауазым атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру. Осы көрсетілген жаза түрлері негізгі жаза ретінде тағайындалуы да немесе басқа жазаға заңда белгіленген реттерде қосымша жаза ретінде қоса тағайындалуы да мүмкін. Сонымен, қолданылып жүрген қылмыстық заңда мазмұны мен мәні әр түрлі жаза түрлері көрсетілен. Бұл жазаларды дұрыс қолдану - қылмыспен тиімді күрес жүргізудің негізгі шарты болып табылады. [3]
1.3. Бас бостандығын айыру түріндегі жазаның түсінігі
Сот бас бостандығын шектеу түрiнде жаза тағайындай отырып, қадағалайды және сотталған адамға:
1. қылмыстық - атқару инспекцияларының Қазақстан Республикасы ІІМ-нiң нормативтiк құқықтық актiлерiмен бекiтiлген жазаны өтеудiң тәртiбi мен шарттарынан туындайтын талаптардырындауға;
2. қылмыстық - атқару инспекцияларына хабарламай тұрақты тұратын, жұмыс iстейтiн және оқитын жерiн өзгертпеу;
3. оқудан және жұмыстан бос уақытта тұрғылықты жерiнен кетпеу;
4. мамандандырылған органның рұқсатынсыз белгiлi бiр жерлерге бармау;
5. басқа да жерлерге бармау;
6. қылмыстық - атқару инспекциясы белгiлеген мерзiмде тiркелу және тәрбиелiк iс-шаралар өткiзуге қатысу үшiн қылмыстық - атқару инспекциясына келуге;
7. жұмыс немесе оқу кестесiнiң өзгеруi туралы қылмыстық - атқару инспекциясын жиырма төрт сағат iшiнде хабардар етуге;
8. жеке басын куәландыратын құжатты өзiмен бiрге алып жүру мiндеттерiн жүктейді.
Сот, бас бостандығын шектеуге сотталған адамға оның түзелуiне ықпал ететiн басқа да мiндеттердi орындауды: алкогольге салынудан, нашақорлықтан, уытқұмарлықтан, жыныс жолдары арқылы жұғатын аурулардан емделу курсынан өтудi, отбасын материалдық қолдауды жүзеге асыруды жүктей алады.
Бас бостандығын шектеу түрiндегi жазаны өтеу кезеңiнде сот сотталған адамның мiнез - құлқын қадағалауды жүзеге асыратын органның ұсынысы бойынша сотталған адамға бұрын белгiленген мiндеттердiң күшiн толық немесе iшiнара жоя алады.
Бас бостандығын шектеуге сотталған адамдар еңбек етуге міндетті және олардың еңбегi, ҚР Қылмыстық кодекспен белгiленген ережелерiн қоспағанда, Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасымен реттеледi. Сотталған адамды басқа жұмысқа, оның iшiнде басқа жерге ауыстыру қылмыстық - атқару инспекциясының келiсiмiмен жүзеге асырылады.
Қылмыстық - атқару инспекциясы бас бостандығын шектеу түрiндегi жазаны өтеушi адамдармен тәрбие жұмысын жүргiзедi. Сотталған адамдардың тәрбиелiк сипатта жүргiзiлетiн iс - шараларға белсендi қатысуы көтермеленедi және түзелу деңгейiн анықтаған кезде ескерiледi. Бас бостандығын шектеу түрiндегi жаза тағайындалған адамдарға көтермелеу және жазалау шаралары қолданылуы мүмкін, олар жазбаша түрде қолданылады.
ҚР ҚАК 49 бабына сәйкес Қылмыстық - атқару инспекциясы жазаны өтеудiң белгiленген тәртiбiн адал орындағаны үшiн сотталған адамдарға мынадай көтермелеу шараларын:
- алғыс жариялау;
- бұрын қолданылған жазаны мерзiмiнен бұрын алу;
- демалыс және мереке күндерiн тұратын жерiнiң шегiнен тыс жерлерде өткiзуге рұқсат беру;
- демалысын тұратын жерiнiң шегiнен шығып өткiзуге рұқсат беру шараларын қолдана алады.
Тәрбиелiк iс - шараларға белсендi қатысатын және жәбiрленушiнiң денсаулығына, мүлкiне келтiрген залалды және мемлекетке келтiрген материалдық залалды өтеу жөнiнде шаралар қолданатын және сот тағайындаған жазаны толық өтеудi қажет етпейтiн сотталған адамдарды сот ҚР ҚАК-де көзделген тәртiппен шартты түрде мерзiмiнен бұрын босата, сондай-ақ жазаның олар өтемеген бөлiгiн жазаның неғұрлым жұмсақ түрiмен ауыстыра алады.
Қылмыстық - атқару инспекциясы жазаны өтеу тәртiбiн бұзушы сотталған адамдарға мынадай жазалау шараларын:
- сөгiс беру;
- демалыс және мереке күндерiнде тұратын жерiнiң шегiнен шығуға бiр айға дейiнгi мерзiмге тыйым салу;
- бас бостандығын шектеудiң бас бостандығынан айырумен ауыстырылуы мүмкiн екендiгi туралы ескерту шараларын қолдана алады.
Кейiн жасалған әрбiр тәртiп бұзушылық алдыңғысына жаза тағайындалғаннан кейiн жасалған жағдайда
1) тұрғылықты жерiне, жұмыс немесе оқу орнына келудiң белгiленген кестесiн бұзу,
2) өзiне сот жүктеген мiндеттердi орындаудан жалтару,
3) сол үшiн әкiмшiлiк жаза қолданылған сотталған адамның қоғамдық тәртiп пен адамгершiлiкке, кәмелетке толмағандардың құқықтарына, жеке тұлғаға және отбасылық - тұрмыстық қарым - қатынастар аясына қол сұғатын әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасауы жазаны өтеу тәртiбi мен шарттарын бұзушылық болып табылады.
Жазалау шараларын қолдану кезiнде құқық бұзушылық жасалған мән-жайлар, сотталған адамның жеке басы мен оның терiс қылық жасағанға дейiнгi мiнез-құлқы ескерiледi. Тағайындалатын жаза сотталған адам жасаған терiс қылықтың сипаты мен ауырлығына сәйкес болуға тиiс. Жаза терiс қылық анықталған күннен бастап он тәулiктен кешiктiрiлмей, ал егер терiс қылыққа байланысты тексеру жүргiзiлсе - оның аяқталған күнiнен бастап, бiрақ терiс қылық жасалған күннен бастап бiр айдан кешiктiрiлмей тағайындалады. Жаза жиырма төрт сағат iшiнде, ал ерекше жағдайларда - ол тағайындалған күннен бастап бiр айдан кешiктiрiлмей атқарылады.
Көтермелеу және жазалау шараларын қолдану құқығын қылмыстық-атқару инспекциясының бастығы немесе оның орнында қалған адам толық көлемде пайдаланады.
2. БАС БОСТАНДЫҒЫНАН АЙЫРУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1. Бас бостандығынан айыру жазасын тағайындаудың ерекшеліктері
Бас бостандығын шектеу соттың сотталған адамға оның бас бостандығын шектейтін белгілі бір міндеттер жүктеуінен тұрады және қоғамнан оқшауламай бір жылдан бес жылға дейінгі мерзімге мамандырылған органның қадағалауымен оның тұрғылықты жері бойынша өтеледі. Өзге жаза (қоғамдық жұмыстарға немесе түзеу жұмыстарына тарту) бас бостандығын шектеуге ауыстырылған жағдайда, ол бір жылға жетпейтін мерзімге тағайындалуы мүмкін.
Сот бас бостандығын шектеу түрінде жаза тағайындай отырып, сотталған адамға: мамандандырылған органға хабарламай тұрақты тұратын, жұмыс істейтін және оқитын жерін өзгертпеу, мамандандырылған органның рұқсатынсыз белгілі бір жерлерге бармау, оқудан және жұмыстан бос уақытта тұрғылықты жерінен кетпеу, басқа да жерлерге бармау міндеттерін орындауды жүктейді. Сот, бас бостандығын шектеуге сотталған адамға оның түзелуіне ықпал ететін басқа да міндеттергі орындауды: алкогольге салынған,нашақорлықтан, уытқұмарлықтан, жыныс жолдары арқылы жұғатын аурулардан емделу курсынан өтуді, отбасын материалдық қолдануды жүзеге асыруды жүктей алады. (ҚК 44-бап 2-тармақ) [3]
Жазаның бұл түрі жаза жүйесі жаңадан енгізілгенімен, бұрынғы заңнан белгілі сотталған адамды міндетті түрде еңбекке тартумен бас бостандығын айыруға шартты соттаумен біраз ұқсастығы бар (Қазақ ССР 1959 жылғы Қылмыстық Кодекстің 23-2 бап, кодекстен 1993 жылғы 15 қазанда қабылданған заң арқылы алынып тасталған). Бас бостандығын шектеу ҚК-тің Ерекше бөлімінің нормаларының 130 санкциясында жазаның басқа түрлерімен балама түрде көрсетілген, бұл санкциялардың жалпы санының 20,6 процетін құрайды.
Бас бостандығын шектеу түрiндегi жазаны өтеу шарттары:
1. Бас бостандығын шектеу түрiндегi жазасын өтеп жүрген сотталған адам:
1) сот жүктеген міндеттерді орындауға;
2) пробация қызметінің талаптарын орындауға;
3) пробация қызметінің ұсынуы бойынша сот айқындаған жерлерге бармауға;
4) пробация қызметін хабардар етпей тұрғылықты жерін, жұмыс, оқу орнын ауыстырмауға;
5) пробация қызметін хабардар етпей әкімшілік - аумақтық бірлік шегінен тыс жерге кетпеуге;
6) пробация қызметіне белгіленген күндері тіркелу және өзімен тәрбие жұмысын жүргізу үшін келіп тұруға міндетті. Келмеуінің дәлелді жағдайлары осы Кодекстің 53-бабының екінші бөлігінде көрсетілген;
7) жеке басын куәландыратын құжатты өзімен бірге алып жүруге міндетті.
2. Бас бостандығын шектеу түріндегі жазасын өтеп жүрген сотталғандар жазасын өтеу орны бойынша әкімшілік - аумақтық бірлік шегінде орналасқан оқу орындарында білім алуға құқылы. Пробация қызметінің келісімімен сотталған адам оқу орны тұрған жердегі пробация қызметіне міндетті түрде есепке қойылып, әкімшілік - аумақтық бірлік шегінен тыс жерде орналасқан оқу орындарында білім алуға құқылы.
Сотталған адамның бас бостандығын шектеу түрiндегi жазаны өтеу тәртібі мен шарттарын бұзғаны үшін жауаптылығы:
1. Бас бостандығын шектеу түрiндегi жазаны өтеу тәртібі мен шарттарын бұзғаны үшін сотталған адамға бас бостандығын шектеуді бас бостандығынан айырумен ауыстыру туралы жазбаша ескерту түрінде жазалау қолданылады.
2. Жазаны өтеу тәртібін қаскөйлікпен бұзатын сотталған адамға қатысты пробация қызметі сотқа бас бостандығын шектеудi бас бостандығынан айырумен ауыстыру туралы мәселелердi шешу үшiн материалдар ұсынады.
2.2. Бас бостандығынан айыру жазасын өтеу мекемелері
Қазіргі уақытта бас бостандығынан шектеу, бас бостандығынан ауыруымен байланысты емес сотталғандарға қолданылатын негізгі жазалардың бірі болып саналады. Бас бостандығынан шектеу ҚР ҚК-тің 44 бабында қарастырылған және сотталғанға пробациялық бақылауды жүзеге асыру жағдайларында өтеледі. Бас бостандығынан шектеуге сотталғандар жазасын тұрғылықты жері бойынша өтеледі. Бас бостандығынан шектеуге сотталғандар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz