Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ тілін оқыту әдістемесі
ҚAЗAҚСТAН РEСПУБЛИКAСЫ БІЛІМ ЖӘНE ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФAРAБИ AТЫНДAҒЫ ҚAЗAҚ ҰЛТТЫҚ УНИВEРСИТEТІ
Жоласбек Бағила Зиянатқызы
ДИПЛOМ ЖҰМЫСЫ
5В020500 - Филология: қазақ филологиясы мамандығы
Aлмaты, 2022
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қызметтік пайдалануға арналған
Қорғауға жіберілді __ _______ 2022
Қазақ тіл білімі кафедрасның
меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор ______________________ А.Салқынбай
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: А. Байтұрсынұлы және қазақ тілін оқыту әдістемесі
5В020500 - Филология: қазақ филологиясы мамандығы
Орындаған:
4-курс студенті __________________ Жоласбек Б.З.
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.к., __________________ Салқынбай А.
Норма бақылаушы: __________________
Aлмaты, 2022
А. БАЙТҰРСЫНҰЛЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. Ахмет Байтұрсынұлы және әдістеме
0.1. Ахмет Байтұрсынұлы - ұлт ұстазы
0.2. Әдістеме туралы жалпы ақпарат
2. Әдістеменің атасы (Байтұрсынұлының әдістемесі жайында)
2.1. Фонетика бөліміне қатысты әдістемесі
2.2. Лексикология бөліміне қатысты әдістемесі
2.3. Грамматика бөліміне қатысты әдістемесі
3. Қазіргі қазақ тіліндегі әдістемелік жүйе
3.1. Инновациялық оқыту технологиясы мен А. Байтұрсынұлы ұсынған әдістеменің ұқсастықтары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының тақырыбы: Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ тілін оқыту әдістемесі
Жұмыстың жалпы сипаты. Қазақ білім жүйесінің бірізділікке түсуіне, оқу-ағарту жұмыстарына Ахмет Байтұрсыновтың алғашқы болып елеулі еңбек қалдырғанын білеміз. Дегенмен ұстаздық жолда білімнің құндылығы мен зерттеулерден бөлек, оның шәкірттерге қандай әдіспен, қалай берілгені де маңызды. Осы тұрғыда Ахмет Байтұрсынұлы әдістемелік бағдарламалар жасау, халықты ана тілінде оқыту, мұғалімдер даярлау сынды мәселелерге ерекше көңіл бөлді. Ахмет Байтұрсынұлы білім беру саласында сол замандағы озық тәжірибелерге сүйеніп, балалардың психологиялық, ұлттық, жас ерекшеліктерін пайдалана отырып еңбектерін шығарды. Балалардың сауатын ашудан кейінгі пән ретінде оқытылған, әлі күнге дейін жастардан ғалымдарға дейін сүйенетін кітабы - Тіл - құрал еңбегі. Бұл еңбегіндегі әдістемелік тұжырым туралы автор: Тіл-құрал үш жылға бөлінгенде, бірінші жылға оқытуға ұйғарғанымыз: сөйлем мен сөйлемді айыру, сөз бен сөздің буынын айыру, буын мен буындағы дыбысты айыру, қазақ тіліндегі дыбыстар һәм оларға арналған харіфтер, қазақ сөзіне жазылатын харіфтер турасындағы ережелер, қазақ тіліндегі сөздердің тұлғалары. Бірінші жылда осыны үйрету жеткілікті болар, өйткені Тіл - құралдардағы заттар қазақша һәм арабша алифбалардағы харіфтерді балалар үйреніп болғаннан кейін үйретіледі. Балаларға көп үйретемін деп, шала-шарпы үйретуден, аз да болса анықтап, нық үйрету абзал. Әсіресе бірінші жыл оқытылатын Тіл-құрал тіл білімінің негізі болғандықтан нық үйретілуі керек. Иә, бұл ойы меніңше, осы ғасырдағы мұғалімдерге алтын сырға бола алады. Ауыл мектептерінің жай-күйі мәз емес екендігі, оның бағдарламасын, оқу құралдарын, тіпті оқу тәртібін (мектеп режимі) жаңарту керек екенін алға тартады. Ағартушы өз заманындағы басқа да педагогтердің тәжірибелері мен еңбектеріне сүйене отырып, ұлттық тілімізге тән, ұлттық құндылықтарымызды сіңіруге бағытталған төл әліппе, оқулықтар өмірге келді. Оқу құралы, Тіл құрал, Баяншы, Әліппе астары, Сауат ашқыш, Тіл жұмсар еңбектері қазақ әдістемесінің негізі болып қалыптасты.
Зерттеудің өзектілігі. Әдістеме ғылымы - қай елде болмасын, қай тілде болмасын өзекті. Заман ағымына сай өзгеріп, жаңашаланып отырады. Десек те, қанша құбылтсақ та, түпкі жүйесі, тамыры өзгермейді. Оған дәлел - Ахмет Байтұрсынұлының әдістемесінің әлі күнге дейін өзектілігі. Қазақ тілін оқытудағы әдістеме бәріміз білетіндей, толықтырулар мен енізулерді қажет етеді. Ал Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілін оқытудағы әдістемесі осы мәселелерден шығудағы есік іспетті десек те болады. Бүгінде білім саласындағы, оның ішіндегі қазақ тілін оқытудағы әдістеме үшін оқытушылар ағартушының әдістемесін зерттеп, қолдануы тиіс.
Жұмыстың мақсаты. Зерттеу жұмысының мақсаты - қазақ тілін оқытудағы әдістеменің негізі Ахмет Байтұрсынұлының еңбектерінде екенін, оның әлі күнге дейін өзекті екенін дәлелдеу, іс жүзінде қолдану. Ағартушы Еуропа елдерінің әдістемесін зерттеп, соның ішінде қазақ тіліне сай келетінін ыңғайлап, бізге ұсынды. Мақсат - соларды қолдану. Әлі күнге дейін көпке танылып үлгермеген Байтұрсыновтың әдістемелік тұрғыдағы зерттеулерін паш ету мақсат етіледі. Қазіргі заманғы оқытудағы заманауи технологияларды Ахмет заманындағы әдіс-тәсілдермен салыстырып, қажетінше оқытушыларға ұсыну көзделді.
Диплом жұмысының нысаны. Зерттеу жұмысында XX ғасыр және қазіргі заман әдістемесі талданып, тіл біліміндегі салалар қамтылады. Ахмет Байтұрсынұлының фонетика, лексикология және грамматикаға қатысты әдіс-тәсілдері ұсынылады және сол әдіс-тәсілдердің өзектілігі мен қажеттілігі дәлелденеді. Ғалымның субъективті пікірінің объективті пікірге қатынасы зерттелді.
Диплом жұмысының пәні. Зерттеу жұмысының пәні - қазақ тілі біліміндегі әдістеме, оның фонетика, лексика, грамматикадағы тәсілдері.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Ахмет Байтұрсынұлының тіл біліміне қатысты еңбектерін және Ахмет Байтұрсынұлы туралы өзге ғалымдардың еңбектерін пайдаландым. Сондай-ақ газет-журналдар мен интернет-ресурстар дерек көзі ретінде пайдаланылды.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері. Дипломдық жұмыста лингвистикалық әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып, салыстыру, саралау, анықтау, талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі. Зерттеуде пайдаланылған материалдар және теориялық тұжырымдарды мектеп және ЖОО оқытушыларына пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплoм жұмыcы кipicпeдeн, нeгiзгi 3 бөлiмнeн, қopытындыдaн және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұpaды.
Кілт сөздер: әдістеме, Ахмет Байтұрсынұлы, педагогика, фонетика, лексика, морфология, синтаксис;
1. Ахмет Байтұрсынұлы және әдістеме
1.1. Ахмет Байтұрсынұлы - ұлт ұстазы
Ұлттың рухани көсемі деп М. Әуезов баға берген Ахмет Байтұрсынұлы - ұлттың ағартушы-ұстазы, тілші, әдебиетші, одан қала берді, мемлекет және қоғам қайраткері, ақын, көсемсөзші. XX ғасырды рухани ояну кезеңінің шыңы болды дейтін болсақ, сол шыңның басында Ахмет Байтұрсынұлы тұр. Жарығы жоқ, шығар есігі белгісіз қара халыққа жарық болып, тығырықтан шығар жол іздеп шарқ ұрды, ол жолды тапты. Маса болып оятты. Әрине жаңа өмірге жол бастаудың бір жолы - өнер-білімді үйрету еді. Сол кездегі қазақтың жайын қазақ - жоқшы, жоғын іздеген қуғыншы деп бір-ақ ауыз сөзбен сипаттап, Оқусыз халық қанша бай болса да, біраз жылдардан кейін оның байлығы өнерлі халықтардың қолына көшеді, - деп келешекті көрегенділікпен болжай білді.
Қалың қазақтың сауатын ашқан, рухани деңгейін көтерген ағартушының өзі қайдан білім алды деген заңды сауал әркімде де туары анық. Ол заманда жоғарғы оқу орны болмады, университетте оқымады. Тіпті мектептің өзінде де шала білім болды емес пе? Олай болса зор интеллекттің иесі, өз тұсындағы өзге ұлттың ғалымдарымен терезесі тең түсіп отыратын мол білім қорына қалай қол жеткізді? Мұндай қабілетке қашан, қайда, қалай ие болды? Осыған тоқталайық.
Бала Ахмет 10 жасынан бастап ауылдағы сауаты бар адамдардан хат тани бастады. Ол дәуірде балалар 7-8 жасында мектепке бару керек болса, Ахметтің ауылында мектеп болмағандықтан он жасында көрші ауылдағы мектепке барды. Ол - көшпелі ауыл мектебі болатын. Бұл мектептердегі ең қиыны - оқытушы табу еді. Өйткені оқыған татар не орыс адамдары алыс ауылдағы мектептерге барып сабақ бермейтін. Сондықтан ауыл мектептерінде мешіттегі молдалар, кейде мешіттің азаншысы да сабақ беретін.
А. Байтұрсынов оқыған кезде ауыл мектептерінде белгілі оқу әдісі, бағдарламасы болмаған. Ал молдалардың бар әдісі - араб әріптерінің айтылуын жаттату, дауыстап қосылып айтқызу. Ауыл мектептеріндегі негізгі мақсат - араб жазуы арқылы балалардың сауатын ашу, араб графикасындағы таңбаларды үйрету, олардың мағыналарын ашу. Одан бөлек діни білім-танымды үйрету қоса жүретін болған. Әріптерді танып, жаттап болған соң, Құранды оқуға кірісетін. Бұл оқу қазіргі бастауыш мектеп деңгейі ретінде саналатын. Алайда тек 4-5 айды ғана қамтыды. 1882-84 жылдары осы ауыл мектебін бала Ахмет бітіріп шығады. Он тоғызыншы ғасырды сексенінші жылдары түгіл, жиырмасыншы ғасырдың оныншы жылдарына дейін ауыл мектептерінің деңгейі баз баяғы қалпы болған. 1914 жылы ағартушының өзі былай жазады: Осы күнгі ауыл мектептері мектеп деп айтарлық емес. Оқуға керек құрал жоқ, оқыта білетін мұғалімдер аз. Сонда да қазақта хат білушілердің проценті мұжықтардан жоғары. Осы күнгі тек хат жаза білетін қазақтардан бастап, газета, журнал, кітап шығарып жатқандарымыздың бәрі сондай мектептен оқып, хат танып, жазу үйреніп шыққандар (Байтұрсынов А. Ақ жол. Алматы, 1991, 266-бет).
Ауыл мектебін бітірген соң, басқа бірқатар балалар сияқты Торғай қаласындағы екікластық орыс-қырғыз (қазақ) училищесі деп аталатын оқу орнына барады. Негізі себеп - айдауға кетіп бара жатқан әке аманаты. Әкесі Байтұрсын қиыр шет - итжеккенге 15 жылға айдалып бара жатқанда туған бауыры Ерғазыға балаларын аманаттаған. Сонда өзінің сотта орыс тілін білмегендіктен, ақталып шығуда ойын дұрыс жеткізе алмағанын, тілмаштың да аудара алмай әбден қиналғанын айтып, балаларының орыс тілін айтуда да, жазуда да дәл орыстың өзіндей біліп, айтыса алатын дәрежеге жеткенін қалаған. Екікластық училище екі жылдық не екі сыныптық деген сөздің баламасы емес. Ол кездегі түсінік бойынша екікластықты 6 жыл оқуы тиіс болған. Яғни, класс сөзі бөлім, саты деген сияқты мағынада қолданылып тұр. Ең бірінші себеп - әке аманаты болса, екінші себеп - жас Аметтің оқуға деген ынтызарлығы, білмекке құмарлығы еді. Осылайша 1886 жылы 14 жасар Ахмет Торғайдағы училищеге аттанады.
Ахмет Байтұрсынов келіп түскен оқу орны екікласық орыс-қырғыз мектебі деп аталса, қазақтар қысқаша интернат не орыс оқуы деп атайтын болған. Абайдың интернатта оқып жүр талай қазақ баласы деген өлең жолы осыдан.
1889 жылдың қарсаңында Ыбырай Алтынсарин Торғай мектептерінің инспекторы болып жүрген. Сол жылы Начальное руководство к обучению казахов русскому языку деген оқулық жазып шығады. Ахмет Байтұрсынұлының училищеде 1886-91 жылдары оқығанын ескерсек, тіл сындыруда Ыбырай Алтынсаринның еңбектерінен орысша сауат ашқанын байқаймыз. Онан бөлек, Хрестоматиядағы поэзиялар (өлең, толғау), прозалар (Ыбырайдың өзі жазған шағын әңгімелер, қазақ халқының ертегілері, жұмбақтар) қазақ балаларының қиялын ұштап отырды. Белгілі оқу бағдарламасы бойынша орыс тілі, түрік (қазақ, татар) тілі, математика, арифметика, жағырапия, тарих, жаратылыстану пәндерін осы училищеден меңгеріп шықты.
Иә, 1891 жылы орыс-қырғыз (қазақ) училищесін бітіріп, білімге, ғылымға деген құштарлығын осы жерде оятты. Қазақтың бай ауыз әдебиетіне осы жерде оқып жүріп қанықты. Қазақша, арабша еркін хат алмасып, оқитын болды. Қазақтың тұрмыс-салт жырларын, этнографиялық материалдарын жазып та алып отырды. 19-дан асқан жігіттің болашаққа деген алған бағыты, мақсаты осы кезеңде қалыптасты. Енді кім боламын деген сұрақ Ахметпен қатар бітірген замандастарының қайсысының болса да, көкейінде жүрген. Ал Ахмет Орынбордағы Оқытушылар мектебін таңдады. Ол жақтағы оқуы тек бестік емес, өте нашар да емес, қанағаттанарлық деңгейде болды. Орынборда 5 жыл оқып, тәжірибе жинайды, білім алады. Сол кездегі талап бойынша семинарияны бітірген соң, педагогика не басқа салада 6 жыл жұмыс өтілін өтеу керек болатын. Ахметтің таңдауы, әрине ұстаздық жол болды. Байқасақ, ол училищеде де, семинарияда да қазақ тілін толық үйренбеді. Себебі ол кезде қазақ тілінің грамматикасы толық көрсетілген оқулық та, әдіс те жоқ еді. Қазақ тілін бұзбай, дәл бере алатын терминдер де жоқ. Меніңше, осы кезде Ахметтің қазақ тілінің әліпбиін жасауға, терминдерін қалыптастыруға деген ниеті, ойы пайда болған. Семинарияны бітіріп, қазақ ауылына, балалардың ортасына ұстаздық жолға бет бұрды. 1891-1895 жылдарда біздің тілмен айтқанда, студенттік жылдарын Орынборда өткізді. Одан кейін ағартушылық жолға біржола бет бұрды, ғалымның шығармашылығының шыңдалу тұсы басталды. Дегенмен, Орынборға тағдыр оны қайта әкеліп соқтырды. Бұл жолы абақтыға. 1910 жылдың 9 наурызында Орынборға жер аударылады. Осы кезден бастап сүрбелең кезеңдер, артына аңду түскен кезеңдер басталды.
Қазақ еліне бақ боп біткен Қазақ газеті 1917 жылдың соңында жарық көріп үлгерді. Ол газет Ахаңның өзі айтпақшы, халықтың құлағы, көзі һәм тілі болды. Болыстық, ауылдық жерлерде мұғалім болып басталған ұстаздық жолы Қарқаралыдағы екі кластық училищеге жалғасты. Меңгеруші болып жүріп, басшылықты да, мұғалімдікті де қатар алып жүрді. Қазақ тіл білімінің әдістемесіне арналған елеулі еңбектерінің нақты қай күні, қай ретпен дүниеге келіп жатқанын дөп басып айта алмасақ та, төмендегідей тізбектей аламыз:
Араб әліпбиі жүйесімен таңбалардың қазақ тілі үшін біразының басы артық екенін білді;
Қазақ тілінің фонетикасын ден қойып зерттеді;
Қазақ тіліндегі сингармонизм заңдылығын зерттеді;
Бір дыбыс - бір таңба немесе керісінше бір таңба - бір дыбыс принципіне тоқталды;
Қазақ тілінің жаңа әліпбиін жасады;
Дәйекші таңбасын ойлап тапты;
Жаңа оқу әдісі (усул сотие) жолымен тәртіп ең алғашқы Әліппе оқулығын жазды;
Оқу құралы. Қазақтан басқа түркі, ғараб, фарсы сөздеріне жазылатын әріптерді үйрету үшін һәм оқуға төселу үшін тәртіп етілген. Алифбаға жалғас. Екінші кітап еңбегі Орыборда жарық көрді; (1913 жыл)
Мұғалімдерге арналған, қазақ тілін оқытуға Баяншы, Әліппе астары әдістемелік нұсқаулықтары жазылды.
Тіл - құрал еңбегі жазылды;
Тіл - құрал кітабының екіншісі шықты;
Жоғарыдағы кітаптардың аналогы болмағандықтан, қазақша терминдерді құрастыру керек болды. Қазақ терминдік жүйесінің негізін салды.
2.2 Әдістеме туралы жалпы ақпарат
Бүгінде қолданып жүрген жаңашыл оқыту әдістеріміз бен технологияларымыздың іргесін жиырмасыншы ғасырдағы тілші-әдіскер ғалымдар салып кетті. Байқап қарасақ, сол заманғы ғалымдардың ұсынған әдістемесі қазіргі әдістемемен үндеседі, бастау алады.
Қазақстан Республикасы егемендігін алғаннан бері ұлттық құндылықтарымызға қайта көңіл бөлініп, тілімізді зерттеу тереңінен қолға алына бастады. Соның ішінде тиімді әдіс-тәсілдерді табуда жетістікке жетті деуге болады. Себебі, ол-қажеттілік. Иә, мемлекеттік тілді пайдалану, насихаттау үшін, дамыту үшін әдіс-тәсілдерімізді реттеу керек болды. Әрине, ол саясатқа да қатысты. Мемлекеттік тілдің дамып, өз деңгейінде қолданылуына жағдай жасау қажет. Осы орайда қазақ тілін барлық деңгейде оқытудың әдіс-тәсілдері қарастырылып жүр. Ал оның қайнар көзі, негізі алаш қайраткерлерінде екенін білеміз. Дәл қазақ тілін үйретудегі әдіс-тәсіл туралы алаштан артық ешкім айтқан жоқ. Аздаған өзгешеліктер болмаса, біз сол сарынды жалғастырып келеміз. Тек сол құнды қазынаны оңтайлы пайдаланудың тиiмдi жолдарын iздегенiмiз ләзім.
Жиырмасыншы ғасыр басы - әдіс, әдістеме терминдері қолданысқа еніп, әдістеме ғылымы дами түскен кезең. Ж. Аймауытұлы әдіс туралы: Әрбір үйретудің мүддесі: шәкірттерді болмыспен әбден таныстыру, дұрыс, анық ұғым туғызу үшін ұғымсыз деректерді жақсылап түсіндіру. Жаңа болмыс, жаңа ұғымдарды миға сіңіру - соның бәрінен тізбекті бір бүтін ой шығару. Үйрету әдістерін дұрыс қолданғанда ғана соңғы мүдде орынға келеді [8, 23]. Сонымен қатар, әдістерді дұрыс таңдай білу керектігін айтады. Дұрыс таңдалған әдіс арқылы ғана білім нәтижелі болады. А. Байтұрсынұлы жалқылау-жалпылау, талдау-жинақтау, салыстыру, дыбыс, ойын, зерттеу, сұрақ-жауап, сауаттау, т.б. әдістерге түсініктеме берсе, Ж. Аймауытұлы оқытудың талдау, (анализ), ұластыру (синтез), жалпылау, жалқылау, түсіндіру әңгімелесу, көрнекілік әдісі деген түрлерін, Қ. Кемеңгерұлы үйлестіру (синтез), талдау(анализ), аудару, жаратылыс, көрнекілік әдістерін сипаттайды. Әдіскелер халықтың барлық жастағы адамдарының сауатын ашуда, қазақ тілін оқытуда, өзге ұлт өкілдеріне тіл үйретуде жоғарыдағы әдіс түрлерін талдап, саралап, тиімдісін өз заманындағы оқытушыларына қолдануға кеңес береді. Қазіргі білім беру саласында алаш дәуірі ағартушыларының қалдырған әдіс түрлерін тілші-әдіскерлер ыңғайына қарай пайдаланып, негізге алып жүр деп айта аламыз. Яғни, бұл алаш әдіскерлерінің еңбектері мен көзқарастары өміршең екендігін білдіреді.
Қазақ тілін қазақ мектептеріне үйретуден бөлек, орыстілділер үшін үйретудің әдістемесіне де назар аударды. ХХ ғасыр басында ұлт зиялылары қазақ мектептерінде қазақ тілінің оқытылуына қаншалық мән берсе, қазақ тілінің орыс тілді мекептерде оқытылуына соншалықты мән берді. Қазақ тарихында өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқытатын тұңғыш оқулық жазған, теориялық еңбегін тәжірибе арқылы жүзеге асырған әдіскер-ғалым - Қ. Кемеңгерұлы. Оның екі кітаптан тұратын Жабропалықтарға арналған оқу құралын деген еңбегі бар. Оқу құралы қазақ тілін аптасына он екі сағат оқитын әскер мектебіне арналды.
Қ. Кемеңгерұлының Жауропалықтар үшін оқу құралы еңбегі А. Байтұрсынұлы, Т. Шонанұлы, М. Жолдыбайұлы қатысқан ғылыми-әдістемелік кеңес мәжілісінде талқыланып (17.03.1928), өте жоғары баға алады[4, 91]. Қазақтың әдістемеге арналған еңбектері осылай жалғасын таба берді. Жоғарыда айтылған ұлт зиялылары біріне-бірі демеу болып, күш жұмылдырып, білімнің арқанын ұзарта берді. Кемеңгерұлының Оқу құралы тіл үйренушілерге арналған негізгі еңбек болды, ал Ахмет Байтұрсынұлы: Ценное пособие для русских задавшихся целью серьезно изучит казахский язык,-деп [9, 3] пікірін білдірді.
Бір айта кететіні, Қосшы Кемеңгерұлының мақсаты - оқытудың әдіс-тәсілдерін жазу, әдіскер болу емес еді. Ең алдымен, ол - тілші. Әдіскерлік қыры одан кейін танылды. Әсіресе, термин беруді өте ұтымды қолданды. Мысалы, жат тіл дейді де, шет тіл, өзге аудитория, өзге тілді дәрісхана деген терминдерді осы сөзбен алмастырған.
Ахмет Байтұрсынұлының Оқыту дегенiмiз - асылында, оқушыны үйренуге үйрету деген сөзі - сол дәуірлік немесе бүгінгі дәуірлік қана сөз емес, жалпыадамзаттық, келер шақтық та қағида. Әдістің ең асылы - осы дер ем. Себебі, үстіртін және жаттанды оқу жүйесі бастау алып жатқанда, осы жүйеге көңіл бөлу керек. Білім бүгін беріліп, ертең ұмытылып кетпеу керек, қысқасы.
Балаға еркіндік керек, өз бетімен үйреніп оқу керек деп әсіреұраншылдыққа салыну да қателік. Бұл - бір. Екінші, жаңартылған білім жүйесі бойынша қазақ тілін оқытуда өзге тілді мектептерде де, қазақ тілді мектептерде де бір әдіс. Шыны керек, нәтижесінде өзге тілді балалар қазақ тілінде сөйлей алмайды. Ал қазақтілді балалар жаттанды ережелерден басқа нәтиже көрсете алмайды. Баланың белгілі бір тілде сөйлей алмауына, негізінен, грамматиканың қиындығы әсер етпейді, жаттандылыққа негізделген жүйе, әдіс әсер етеді. Тағы бір себеп - мемлекеттік бағалау тестке құрылған. Пәнаралық, тақырыпаралық байланыс болмай, оқуды жете түсінбей қалып жатады.
М.Қозыбаев (байтұрсыновтанушы) А.Байтұрсыновты ХХ ғасырдың ұлы реформаторы деп атады. Сондай-ақ, Манаш Қозыбаев оның түркітану, поэзия, әдебиеттану, тіл білімі, аударма , ағарту саласына қосқан үлесiн айрықша бағалады. Ғалым Манаш Қозыбаев Алаш қозғалысының жалпыға танымал көсемі, оның басты идеологы дей келе, Ахмет Байтұрсыновтың ұлтымызды сақтау мақсатында мәдениет пен ағарту iсi үшін күресуіміз керек. Бiз өзiмiздiң ұлттық әдебиетiмiздi дамытуымыз керек деген сөзіне терең мән бередi [1, 345]. М.Әуезов Ақанның елу жылдық тойы деген мақаласында оны оқыған азаматтың тұңғышы, алғашқы шыққан көсемi деген болатын. Ұлттық әдебиет пен мәдениеттің дамуында тәрбие және оқыту жүйесiнiң маңыздылығына тоқтала отырып, Ахмет Байтұрсынов: Қазақ қайраткерлерінің жайынан деген мақаласында мәдениет алға басуы тірнек ісі шеберленуімен, сана-саңылау күшеюімен болады . Тipнeк iciнeн шыққан шеберлікті өнер дейміз, сана, сапа күшінен шыққан білімді ғылым деймiз . Бұл екеуi де iштен адаммен бірге туатын нәрсе емес , үйренумен табылатын нәрсе. Үйрену дегенміз - оқу. Сөйтіп, мәдениет жүзінде халықтың алға басуы, алдағы жұрт пен арттағы жұрт арасындағы мәдениет жігі жоғалуы оқуға келіп тіреледі деп пайымдауы білім әлеуетінің шексiздiгiн айқындайды [ 2 ]. Педагогикалық көзқарастары мен ой - пікірлері Қазақша оқыту туралы, Мектептер кажет, Тіл жұмсар, Қай әдіс жақсы? еңбектерінің мазмұнында жан-жақты зерделенген. А.Байтұрсынов еңбектерінде педагогикалық іс-әрекет жүйелілік ұстанымы тұрғысында қарастырылады. Л.Фон Берталанфидің жүйе - өзара әрекеттестіктегі бөліктердің кешені деген пайымдауы жүйелi объектіге тән айрықша белгілерді толық сипаттай алмайды, ал А.Байтұрсыновтың мұғалім қызметі - оны білімнің ұзақ жолын қысқарту, қиналмай оңай оқу, керек білімін кешікпей, дер кезінде алып отыру үшін, балаға жұмысты әлiне қарай шағындап беру және баланың бетін белгіленген мақсатқа қарай түзеп отыру дегені мұғалімнің жүйелі іс-әрекетін айқындайтын ерекшелiктердi қамтиды.
А.Байтұрсыновтың педагогикалык iс-әрекеттің мақсатын айқын белгілеуі жүйелі зерттеулердің өзгешелігін, атап айтқанда зерттеу бағытының жаңа бағдарын, зерттеу объектісіне қатысты ыңғайдың жаңа ұстанымын енгiзудi білдіреді, яғни ғылымда бұл қағида тұтастылық принципінің мәнін ашады. Шын мәнінде бағдар объектінің біртұтас бейнесін құруға ұмтылысты білдіреді. А.Байтұрсыновтың білім мазмұнына қойылатын талаптарды педагогикалық жүйе арнасында басшылыққа алу қажеттігін ұсынуы өзара әрекеттестік процесіндегі элементтердің және қарым - қатынастардың тұрақты байланыстарын құру тәсілін, яғни оның құрылымын негiздеу болады.
Жүйе құрылымының функциясы оның элементтері мен бөліктерінің ішкі бірлігін, тұрақтылығын қамтамасыз ету. Жүйелілік тұрғыдан келу жүйелі таным әдістерін (жүйелі талдау, жүйелі топтау және модельдеу) қамтиды.
Жүйелі талдау (жүйелi анализ) зерттеудiң бiртұтас құрылымын сипаттайтын объектілер мен процестердің өзара байланысқан тәсілдері мен процедурасының кешенін құрайды. Ахмет Байтұрсыновтың: Біз әуелі елді түзету iciн бала оқыту ісін түзетуден бастауымыз қажет. Неге десек, болыстық та, билiк те, халықтық та оқумен түзеледі. Қазақ iшiндегi неше түрлi кемшіліктің көбі түзелгенде, оқу ісімен түзіледі деген тұжырымы оқу ісінің әлеуметтік мәндегi міндеттерді шешуге қатысты әлеуетінің мүмкіндіктерін көрсетеді [ 3 ]. Бұл тұжырымның маңыздылығы оқыту, басқару, әлеуметтік мақсатқа негiзделетiн өзара байланысқан құрылымдық және функционалдық элементтердің жиынтығы ретiндегi педагогикалық жүйенi сипаттайтындығында болып отыр. Оқытудың елді басқарудағы, әлеуметтік шеңбердегі қарама қайшылықтарды шешудегі рөлін және оның мақсаттылық бағытын бiлдiредi. Педагогикалық жүйе оқу ақпараты (конструктивті аспект), педагогикалык қатысым құралы (коммуникативті аспект), педагогтар (гностикалық аспект), оқушылар (ұйымдастырушылық аспект) тағы А.Байтұрсыновтың Оқу құралы атты басқа элементтерден тұрады. Кітабындағы титулдың бiрiншi жағы:
Балалар! Бұл жол басы даналыққа,
Келіңдер түсiп, байқап қаралық та!
Бұл жолмен бара жатқан өзіңдей көп,
Соларды көре тұра қалалық па?
Даналық - өшпес жарық, кетпес байлық
Жүрiндер iздеп тауып алалық та! -деген жыр жолдарымен басталады [ 4. 33 ].
Ахмет Байтұрсынов даналықты iздеу бәрiне де ортақ мақсат дей келе, iздену, талпыну - іс - әрекет пен ойдың арасындағы байланыстың негізін құрайтынын көрсетеді. Қазақ мұғалімдері үшін Баяншы деген еңбегінде А.Байтұрсынов үйрену hәм үйрету ең басында қиын. Балалар оқудың басында қиналмаса, оқудан тауы шағылмай, көңiлi қайтып, мұқалмайды, оқуға ықыластанып, оқыған сайын қызығады дей келе, үйретушiнiң iсi iлгерi оңай жылжыған сайын, көңiлденiп оқытуға жаһады зорайып, шабыттанады деген пайымдау жасайды. Демек, педагогикалык жүйеге келесі элементтерді енгiзедi, атап айтқанда тәрбие мақсаты, оқушылар, мұғалімдер және олардың педагогикалық iс - әрекеті, білім мазмұны, педагогикалық iс педагогикалық процесті жүзеге әрекетті ұйымдастыру формалары, асырудың тәсiлдерi немесе дидактикалық процестер. Педагогикалық жүйе сондықтан кибернетикалық жүйенiң бiр формасы, күрделі, функционалды, динамикалы, адаптивті болып келедi. Танымдық iс әрекеттің барлық формалары белсенді сипатта болатыны ақиқат, яғни іс әрекетте ғана білімді меңгеру жүзеге асырылады, өйткенi оқыту жүйесі мақсатқа бағыттылық және ұйымдастырушылық сипатта болады.
Оқыту процесінің объективті және субъективті жағы бар. Оқытудың объективті оқыту мазмұнын құрайтын болса, оның субьективті жағы - іс-әрекеті. Бұл процесс мұғалімнің оқушылардың игеру материалын оқушылардың оқу заңдылықтарынан туындайтын мақсат пен мiндеттерге байланысты iске жетекшілігімен асырылады. А.Байтұрсынов: Пəн, яки ғылым деп жүйеленген бiлiмдi айтамыз. Жүйеленген бiлiм жайын сөйлейтiн байымдаманы да пән деймiз. Бiлiмде үйрету мақсатпен де, үйлестіру мақсатпен де жүйеленедi. Қай мақсатпен жүйеленсе де, жүйеленген бiлiм пəн (ғылым) болады. Сондықтан ғалымдардың білімді таза білім жүйесімен жүйелеп шығарған кітаптарды да, үйретушiлердiң бiлiмдi тек үйрену қолайына карай жүйелеп шығарған оқу кітаптарды да, бәрi де пән табына жатады [ 5. 266 ] .
Оқушылардың танымдык iс - әрекеті оқу бағдарламаларында, оқулықтарда берілген білім, іскерлік және дағдыны меңгерумен шектелмейді. Қоғамдық және табиғат құбылыстарын танып - білуді қамтиды. Оқушылардың өмірлік танымдық тәжірибесі ұйымдастырылған оқытудың алуан түрлі формаларымен байланысады. Ғалым оқытуда білім алушылардың өмірлік түсініктеріне, ұғымдарына сүйену керектігін негіздейді. Демек, оқушылардың творчестволық танымдық іс-әрекеті өз бетінше білім алуда дербестікті дамытуды қажет етеді, сондыктан проблемалық оқытудың маңызы педагогикалық жүйеде айрықша мәнге ие болады. Мәселе - шешімі табылуға тиісті теориялық немесе практикалық сипаттағы мiндет. Гносеологиялық тұрғыдан алған белгiсiздiк пен белгілінің бірлігі, басқаша айтқанда белгiлi мен гипотетикалық болжамның бiрлiгi болып саналады. Педагогикалық тұрғыдан қарағанда мәселе объективті әлемнiң адамзаттың ашқан белгiлi, бiрақ оқушыларға белгiсiз заңдылықтарын зерттеуге бағытталған оқу танымының категориясы. Сондықтан да Ахмет Байтұрсынұлы білімнің мазмұнына айрықша назар аударады. Қазақта балаларды оқытатын әзірге жосықтар (программалар) мен кітаптар (оқулықтар) жоқ дей келіп, оларды жазу қажеттiгiн арнаулы педагогикалық бiлiмдi мамандар даярлау байланыстырады.
Ахмет Байтұрсынұлының еңбектерiндегi педагогикалық жүйе мәселелерiнiң қазiргi таңда Қазақстан Республикасында бiлiмдi дамытудың мемлекеттік бағдарламасындағы басымдықтармен ұштасуы оның ағартушылық идеяларының өміршеңдiгiнiң, қазақ ұлтының интеллектуалды қорының тереңдігінің көрсеткіші іспеттес. Педагогикалық жүйе педагогикалық процесс элементтерiнiң және олардың статика және динамикадағы өзара байланыстарының жиынтығы ретiнде қарастырылады. Сондай-ақ, бiлiмдiк мақсат, мiндет және оларды шешудің құралдарын тиiмдi таңдау бағытында педагогикалық процестің даму жағдайын ғылыми-проностикалық тұрғыда бақылау жасауға, яғни білімдік мониторинг процесiн жүзеге асыруға толық негіз болады. Педагогикалық жүйе педагогикалық процестің нәтижелерiн, педагог және оқушылардың іс-әрекетінің сипатын көрсетеді, сондықтан А.Байтұрсынұлы еңбектеріндегі педагогикалық жүйе мәселесі бiлiмдiк кызмет және білім мазмұны сапасын арттыру бағытындағы жаңа ғылыми iзденiстерге, атап айтканда педагогикалық системология ғылымының зерттеу объектісін анықтауды негiздеуге жол ашады.
Бүгінде жиі қолданылып жатқан жаңа технологиялар тіркесі де осы әдістемемен пара-пар.
Өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарына жататын алаш қайраткері Қ.Кемеңгерұлы редакторлық еткен Қазақша-орысша сөздікте: Әдістеме - методика, әдіс ғылымы - технология, деп - [4, 126] анықтама берілген. Көріп тұрғанымыздай, технология сөзі жиырмасыншы жылдың басында қолданыста болған. Соңғы кезде осы технология сөзін ғалымдар әртүрлі қолданып жүр. М. Чошанов: Технология - бұл дидактикалық жүйенің құрамды бөлігі, -деп анықтама береді[9]. В. Велеева мен Л. Гребенкина: Педагогикалық технология дегеніміз - оқушыларды оқыту, дамыту және тәрбиелеу мақсатында жетуге бағытталған педагогикалық іс-әрекеттер компонентінің жүйесі мен тізбегі,-десе [10], В. П. Беспалько: Педагогикалық технология - оқу үдерісін жүзеге асыратын техника, - дейді [11].
Жаңа технология, инновациялық оқыту сынды жаңашылдықтарды енгізгенімізбен, айналып келіп түп қазық қазақ тілінің әдістемесінің негізін салған А. Байтұрсынұлының ұсыныстарын ескереміз.
2. Әдістеменің атасы
2.1. Фонетика саласына қатысты әдістемесі
А.Байтұрсынов әдістемесінде аз дыбыстан тұратын сөзден бастау, жаттығуды аз сөйлемнен, мәтiндi өте шағын түрінен бастау, оларды біртіндеп қана кеңейту, күрделендіру тәсілі ерекше орын алады. Осының бәрі баланың тілін дамытады. Жеңілден бастап, ауырға қарай баспалдақтап көшуіне лайықты жасалған. Жеңілді тез үйренген баланың әрі қарай құлшынуына бұл әдіс жағдай жасайды, үйренетініне сенімін арттырады. 1912 жылы Оренбургта А.Байтұрсыновтың Оқу құралы, Қазақша Әліп-би деген оқулығы шыққан. Әліппеде дыбыс пен әрiптi оқыту дидактиканың жеңілден ауырға принципі бойынша жеке сөздерді оқытудан басталады да, кейiн қысқа-қысқа мәтіндер алынған. Ал жеке сөздер алынғанда, екі дыбыстан тұратын қысқа, жеңіл сөздерден басталып, ол бірте -бірте күрделендіріледі. Мысалы, ас, аса, асар, ал, ала, алас, қон, қонақ, доға, доғар, т.б. Бұл принцип оқушының оқуды, жазуды, сөйлеуді тез үйренуін қамтамасыз ету, оқыту процесін жеңілдетудi iздеуден шыққан. Ғалым балалар тiлiн дамыту жолында алдымен жеке сөздермен таныстыру принципін ұстаған.
Автор әрiппен, дыбыспен байланысты ғана қолданып қоймай, кейін сөздермен таныстыруды, сөздік қорды байытуды тақырып бойынша жалғастырған. А.Байтұрсынов 1-кітапта мына тақырыптарға байланысты сөздерді берген: 1) туған - туысқан iлiктес, 2 ) киімдер , 3 ) ойын - ойыншықтар, 4 )тамақтар - сусындар, 5 ) дене мүшелерi, б )үй саймандары, 7) ыдыс - аяқ, 8) малдар аттары, 9) малдан баска төрт аяқтылар , 10 ) құстар , 11) бақа - шаян, 12 ) құрт - құмырсқа , 13 ) жер түгiнiң аттары , 14 ) жер жүзінің аттары, 15) сан.
Бұл тақырыптардың бәрінде оған қатысты сөздер берілген. Бұл сөздердің бәрі бірінде күнделік кездеседі, қолданылады. Сондықтан халық ол сөздердерді бала білуге тиiстi деп санаған. Бірақ бұл сөздермен жұмыстын түрлерi көрсетiлмеген. Әрі қарай А.Байтұрсынов бiрден сюжеттi мәтінге көшпей, баланы қызықтыратын жаңылтпаш, жұмбақтар және мақал - мәтелдер берген
Бұлар қажет материалдар. Оны оқушы оқитыны да бала тілін дамытуға өте түсінікті. Ғалым бала тілін осындай қызғылықты материал арқылы дамытуды көздеген деп ойлаймыз. Міне, осыдан кейін ғана автор қысқа мәтіндер және өлендер шумағын берген. Осы арада көңіл бөлерлік нәрсе әліппеде берілген Өтірік өлеңдер. Өтірік өлеңдерді оқулықта беруде де ғалым оқушының қызығуын туғызуға сүйенгенін дәлелдеудің қажеті жо . Ол өзінен-өзі көрініп тұр. Бұл ғалымның дидактиканың заңдарын терең біліп, оны оқулықта шебер қолданғанын білдіреді. Ал осы өлеңдер жаттауға жеңіл, айтуға қызғылықты, сондықтан бұлар тіл дамытуға өте қолайлы. Келесі оқулығы Әліп - бій (3-рет басылуы, 1928 ж.) деп аталады. Мұнда ғалым негізінен мәтіндерді қолданған. Бірақ алдымен, оқулық түрлі ойындардан басталған. Ол ойындар дыбыс әдiс жолымен сөздерді түрлендіру арқылы сөздер, сөйлемдер жасауға арналған. Мұнда көзделгенi балаларды оқуға кызыктыру, назарын оқуға ұйымдастыру мақсаты байқалады. Ғалым екi сөзден тұратын сөйлеммен жаттығулар беріп, Әрi оларды түрлендiрiп, тiптi жаңылтпашқа айналдыру сияқты тапсырмалар арқылы бала тілін дамытудың түрлi әдiстерiн қолданған. Олар күрделене келе мәтіндерге айналған. Ол өте кiшi мәтіннен басталып, кейін күрделене берілген. Ғалымның бала тілін дамытуда қолданылған өзіндік бір ерекшелігі - сөз ұқсастығын өте жиi пайдаланады . Мысалы: ол, олар, орлар, шаша, шаша, шашақ, керек, терек, тезек, елік, есік; зор, Ораз, ора; ора , зор , Ораз; Зор , ораз, оз; аз, оз , Ораз, т.б. Бұл арада ұқсас сөздер мен сөйлемдерді есте сақтау оңай екенiн ғалым окулыкта жақсы қолданғаны байқалады . Тіл дамытуда да, оқығанды есте сақтауда да қайталаудың орны маңызды екені белгілі. Автордың балалардын сөзді ұмытпауын, есте сақтауын, оны жеке колданыста, сөйлемде, жаттығуда, мәтiнде қайталау арқылы жүзеге асыруға ұмтылғанын көруге болады.
А.Байтұрсыновтың Әліб - бiй оқулығының құрылысы және оған берілген мәтіндер мазмұны мен оның құрамының жасалу бағытында айтарымыз: Бірінші, әріптер мен дыбыстарды таныстырудан басталады. Дыбыстарды таныстыру бағытында, дыбысқа лайықты суреттер салынған да , әріп пен дыбыстар қайталанып айтылып отырылады. Екiншi, өтілген дыбыстардың саны көбейген сайын дыбыстардан туатын сөздер саны да өрбіп отырады. Ол сөздер қайта-қайта қайталанып келедi. Бiр сөз бірнеше рет қайталанады. Оның себебi қайта-қайта оқылса, баланың есiне ерекше сақталынады деген ұғым туады. Үшiншi, сол ортаның өмiрiн, тiршiлiгiн ашық көрсететiн мәтіндер өте қарапайым тілмен құралып отырылады. Төртінші, оқулық мәтіндеріне мазмұндық сурет берілмесе де, әріп пен дыбысты түсіндіру барысында суреттер көрсетіліп келеді. Бесінші, мәтіндер жаңылтпаш, мақал - мәтелдермен жалғасып, толығып отырылады. Бұл жағдай бүгiнгi, кешегi әлiппелерде де кездесiп, сабақтастығы мен жалғастығы болып жатады . Алтыншы , Байтұрсыновтың Әліб-бiйінде өтіліп отырылған әр жаңа әріп пен дыбыстан туған сөздер жиынтығында да (баған сөздерде), сол дыбысқа арналған жаңа мәтіндерде де бірде бір өтілмеген дыбыстары бар сөздер кездеспейтiндiгiне көз жеткiзiледi. Бұл бүгінге дейін ұстанымнан шықпайтын қағида. Себебі баланы сөйлету, ойлату, тілдік қорын дамыту, тілін ширату керек деген талапта ғана ауызша сөйлеу барысында өтілмеген дыбыстар кездесіп жатады. Бұл жағдайда өтілмеген әріптерде жұмысымыз жоқ, бірақ соның iшiнде таныс дыбыстарға мән беріліп, сол бойынша жұмыстар жүргізiлiп те жататынын теріске шығаруға болмайды.
Қазіргі қазақ лингвистикасында қалыптаса бастаған "мәтін" (текст, речь) ұғымы мен оның атауы А.Байтұрсынұлы еңбегінде "сөйлеу" деп берілген. Мысалы, "Жоғарыда жазылған екі сөйлеуден көрінеді: бір сөйлеудің ішінде бірнеше сөйлем болатындығы" [ 1 , 144 ] деп, "сөйлеу" атауын жоғарыдағы "мәтін" мағынасында пайдаланып отыр. Одан әрі қарай "Бір сөйлемнің iшiнде бірнеше сөз болады, "Бір сөздің ішінде бірнеше буын болады", "Бір буынның ішінде бірнеше дыбыс болады" [1 , 144-146 ] деп , мәтіннен сөйлем, сөйлемнен сөз, сөзден буын, буыннан дыбысқа жетеді. Тілдік талдаудың осы бір қарапайым үлгісін А.Байтұрсынұлы өз кезінде ұсынған болса, жалпы тіл білімінде іргелі зерттеу амалы ретінде соңғы 20-30 жылда қолға алына бастады.
Өйткені оған дейін зерттеу желiсi дыбыстан мәтінге қарай тартылып келді. Осыған орай Ж.Нәзбиев "Примененный А.Байтурсыновым метод анализа позволяет все время иметь дело с конкретными языковыми единицами от конкретной речи ( текста ) к конкретному звуку (сингармоаллофону гласных и согласных). Если же провести анализ на оборот от звука к более крупным языковым единицам, то неизбежно столкнемся с абстрактным звуком, который не отражает ни один сингармоаллофон гласных или согласных казахского языка" [2 , 5-6], - дейді. Сонда тілдік талдау мәтіннен басталғанда ғана нақты тілдік бірліктердің құрамы анықталады екен. А.Байтұрсынұлы осы ретпен келіп барып, лингвистикалық бiрлiк ретінде буынды бөлiп шығарады.
А.Байтұрсынұлы қазақ тіліндегі буын жайына жан-жақты тоқталған. Бір жағынан қазақ тіліндегі тілдік бірлік ретінде қараса, екінші жағынан буынға әдістемелік тұрғыдан мән береді. Ең бастысы, "буыншы әріптер" деген ұғымды грамматикалық айналымға қалай енгізгенінде болып отыр. Кез келген ұғым - атаудың лингвистикалық дәлелдемесі болу керек. Қазiргi кезде "дауысты дыбыстар буын құрай алады" деп, оны дауыстылар мен дауыссыздардың айырмашылығын көрсетететін басты белгі деп оп-оңай пайдалана береміз. Көзіміз үйреніп, құлағымызға сіңіп кеткен. Ал сол дауыстылардың осы бір лингвистикалық қызметін ашып беретін арнайы белгі бар ма? Ондай ереже әзір жоқ. Дауыстылар буын құрай алады дейміз. Бар болғаны сөздің құрамында неше дауысты болса, сонша буын болады дегенді алға тартамыз да қоямыз. Енді А.Байтұрсынұлының буыншы әріптерді табу тәсіліне қарайық. Онын реті мынадай болып шығады: "Төмендегі ... сөздерді буынға бөлiп жазыңдар ... Буындағаннан кейiн жалғыз өзі буын болып тұрған әрiптердi бөлек шығарып жазыңдар. Бөлек шығарғаннан кейiн, кітаптарыңа кез келген сөздердi буындап қарандар - әлгiлерден басқа жалғыз өзi буын болатын басқа әріптер бар ма екен? Сонан кейiн басқа буындарды қараңдар. Кез келген сөздерді буындап қарандар - әлгi әрiптер кiрiспейтiн, сірә, буын бола ма екен? Жалғыз өзі буын болатын әлгі әріптер болса, олар кiрiспеген сiрә буын жоқ болса, буын жасайтын әріптердің кайсысы болғаны?" [1, 342-343]. Түсінікті де сенімді. Сонымен тағы да А.Байтұрсынұлы ұсынған "мәтiнге" ораламыз. Өйткенi тiлдiк материалдың көлемі жеткілікті болу керек. Сөйтіп мәтін құрамындағы сөздерді буынға бөліп шығамыз. Олардың iшiнен жалғыз өзi буын құрап тұрған дыбыстарды (әрiптерді) табамыз. Жалғыз өзі буын құрап тұрған дыбыстарды бiр жағына, жалғыз өзі буын құрай алмай тұрған дыбыстарды бір жағына шығарамыз. Ендi екiншi мәтiндi аламыз. Жалғыз өзі буын құрап тұрған дыбыстарды сол мәтiн арқылы сүзiп шығамыз. Мәтiн iшiнде сол дыбыстар қатыспайтын буындар кездеспейтінін көреміз. Ендеше "буыншы" дыбыстардың буын құрай алатын лингвистикалық мүмкiндiгi дәлелдендi деген сөз. Әрине бүгінде дауысты дыбыстардың буын кұрай алатыны бастауыш мектеп баласына да белгілі, ережені жатқа айтып, мысалын оп-оңай тауып береді. Сол ақиқатқа жетудің тәсілін тауып, алғаш көз жеткізген А.Байтұрсынұлы болып отыр. Содан кейін барып балаға да, ересекке де түп-түсiнiктi ережеге айнала кеттi. А.Байтұрсынұлы буын шегiн ажыратудың (табудың) арнайы ережесiн ұсынбайды, сөздердi буынға бөлу табиғи (физиологиялық) тәсіл ретінде түсiндiрiледi. Оның да дәлелі бүгінгі әлемдiк лингвистикадан табылады. Мысалы, "Наша речь в произносительном отношении распадается на минимальные единицы - слоги , которые артикуляционно не могут быть дальше разложены, как бы речь ни замедлялась, членение же речи на отдельные фонемы является результатом лингвистического анализа. Как свидетельствуют физиологи и психологи, при некоторых случаях ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФAРAБИ AТЫНДAҒЫ ҚAЗAҚ ҰЛТТЫҚ УНИВEРСИТEТІ
Жоласбек Бағила Зиянатқызы
ДИПЛOМ ЖҰМЫСЫ
5В020500 - Филология: қазақ филологиясы мамандығы
Aлмaты, 2022
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қызметтік пайдалануға арналған
Қорғауға жіберілді __ _______ 2022
Қазақ тіл білімі кафедрасның
меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор ______________________ А.Салқынбай
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: А. Байтұрсынұлы және қазақ тілін оқыту әдістемесі
5В020500 - Филология: қазақ филологиясы мамандығы
Орындаған:
4-курс студенті __________________ Жоласбек Б.З.
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.к., __________________ Салқынбай А.
Норма бақылаушы: __________________
Aлмaты, 2022
А. БАЙТҰРСЫНҰЛЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. Ахмет Байтұрсынұлы және әдістеме
0.1. Ахмет Байтұрсынұлы - ұлт ұстазы
0.2. Әдістеме туралы жалпы ақпарат
2. Әдістеменің атасы (Байтұрсынұлының әдістемесі жайында)
2.1. Фонетика бөліміне қатысты әдістемесі
2.2. Лексикология бөліміне қатысты әдістемесі
2.3. Грамматика бөліміне қатысты әдістемесі
3. Қазіргі қазақ тіліндегі әдістемелік жүйе
3.1. Инновациялық оқыту технологиясы мен А. Байтұрсынұлы ұсынған әдістеменің ұқсастықтары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының тақырыбы: Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ тілін оқыту әдістемесі
Жұмыстың жалпы сипаты. Қазақ білім жүйесінің бірізділікке түсуіне, оқу-ағарту жұмыстарына Ахмет Байтұрсыновтың алғашқы болып елеулі еңбек қалдырғанын білеміз. Дегенмен ұстаздық жолда білімнің құндылығы мен зерттеулерден бөлек, оның шәкірттерге қандай әдіспен, қалай берілгені де маңызды. Осы тұрғыда Ахмет Байтұрсынұлы әдістемелік бағдарламалар жасау, халықты ана тілінде оқыту, мұғалімдер даярлау сынды мәселелерге ерекше көңіл бөлді. Ахмет Байтұрсынұлы білім беру саласында сол замандағы озық тәжірибелерге сүйеніп, балалардың психологиялық, ұлттық, жас ерекшеліктерін пайдалана отырып еңбектерін шығарды. Балалардың сауатын ашудан кейінгі пән ретінде оқытылған, әлі күнге дейін жастардан ғалымдарға дейін сүйенетін кітабы - Тіл - құрал еңбегі. Бұл еңбегіндегі әдістемелік тұжырым туралы автор: Тіл-құрал үш жылға бөлінгенде, бірінші жылға оқытуға ұйғарғанымыз: сөйлем мен сөйлемді айыру, сөз бен сөздің буынын айыру, буын мен буындағы дыбысты айыру, қазақ тіліндегі дыбыстар һәм оларға арналған харіфтер, қазақ сөзіне жазылатын харіфтер турасындағы ережелер, қазақ тіліндегі сөздердің тұлғалары. Бірінші жылда осыны үйрету жеткілікті болар, өйткені Тіл - құралдардағы заттар қазақша һәм арабша алифбалардағы харіфтерді балалар үйреніп болғаннан кейін үйретіледі. Балаларға көп үйретемін деп, шала-шарпы үйретуден, аз да болса анықтап, нық үйрету абзал. Әсіресе бірінші жыл оқытылатын Тіл-құрал тіл білімінің негізі болғандықтан нық үйретілуі керек. Иә, бұл ойы меніңше, осы ғасырдағы мұғалімдерге алтын сырға бола алады. Ауыл мектептерінің жай-күйі мәз емес екендігі, оның бағдарламасын, оқу құралдарын, тіпті оқу тәртібін (мектеп режимі) жаңарту керек екенін алға тартады. Ағартушы өз заманындағы басқа да педагогтердің тәжірибелері мен еңбектеріне сүйене отырып, ұлттық тілімізге тән, ұлттық құндылықтарымызды сіңіруге бағытталған төл әліппе, оқулықтар өмірге келді. Оқу құралы, Тіл құрал, Баяншы, Әліппе астары, Сауат ашқыш, Тіл жұмсар еңбектері қазақ әдістемесінің негізі болып қалыптасты.
Зерттеудің өзектілігі. Әдістеме ғылымы - қай елде болмасын, қай тілде болмасын өзекті. Заман ағымына сай өзгеріп, жаңашаланып отырады. Десек те, қанша құбылтсақ та, түпкі жүйесі, тамыры өзгермейді. Оған дәлел - Ахмет Байтұрсынұлының әдістемесінің әлі күнге дейін өзектілігі. Қазақ тілін оқытудағы әдістеме бәріміз білетіндей, толықтырулар мен енізулерді қажет етеді. Ал Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілін оқытудағы әдістемесі осы мәселелерден шығудағы есік іспетті десек те болады. Бүгінде білім саласындағы, оның ішіндегі қазақ тілін оқытудағы әдістеме үшін оқытушылар ағартушының әдістемесін зерттеп, қолдануы тиіс.
Жұмыстың мақсаты. Зерттеу жұмысының мақсаты - қазақ тілін оқытудағы әдістеменің негізі Ахмет Байтұрсынұлының еңбектерінде екенін, оның әлі күнге дейін өзекті екенін дәлелдеу, іс жүзінде қолдану. Ағартушы Еуропа елдерінің әдістемесін зерттеп, соның ішінде қазақ тіліне сай келетінін ыңғайлап, бізге ұсынды. Мақсат - соларды қолдану. Әлі күнге дейін көпке танылып үлгермеген Байтұрсыновтың әдістемелік тұрғыдағы зерттеулерін паш ету мақсат етіледі. Қазіргі заманғы оқытудағы заманауи технологияларды Ахмет заманындағы әдіс-тәсілдермен салыстырып, қажетінше оқытушыларға ұсыну көзделді.
Диплом жұмысының нысаны. Зерттеу жұмысында XX ғасыр және қазіргі заман әдістемесі талданып, тіл біліміндегі салалар қамтылады. Ахмет Байтұрсынұлының фонетика, лексикология және грамматикаға қатысты әдіс-тәсілдері ұсынылады және сол әдіс-тәсілдердің өзектілігі мен қажеттілігі дәлелденеді. Ғалымның субъективті пікірінің объективті пікірге қатынасы зерттелді.
Диплом жұмысының пәні. Зерттеу жұмысының пәні - қазақ тілі біліміндегі әдістеме, оның фонетика, лексика, грамматикадағы тәсілдері.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Ахмет Байтұрсынұлының тіл біліміне қатысты еңбектерін және Ахмет Байтұрсынұлы туралы өзге ғалымдардың еңбектерін пайдаландым. Сондай-ақ газет-журналдар мен интернет-ресурстар дерек көзі ретінде пайдаланылды.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері. Дипломдық жұмыста лингвистикалық әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып, салыстыру, саралау, анықтау, талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі. Зерттеуде пайдаланылған материалдар және теориялық тұжырымдарды мектеп және ЖОО оқытушыларына пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплoм жұмыcы кipicпeдeн, нeгiзгi 3 бөлiмнeн, қopытындыдaн және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұpaды.
Кілт сөздер: әдістеме, Ахмет Байтұрсынұлы, педагогика, фонетика, лексика, морфология, синтаксис;
1. Ахмет Байтұрсынұлы және әдістеме
1.1. Ахмет Байтұрсынұлы - ұлт ұстазы
Ұлттың рухани көсемі деп М. Әуезов баға берген Ахмет Байтұрсынұлы - ұлттың ағартушы-ұстазы, тілші, әдебиетші, одан қала берді, мемлекет және қоғам қайраткері, ақын, көсемсөзші. XX ғасырды рухани ояну кезеңінің шыңы болды дейтін болсақ, сол шыңның басында Ахмет Байтұрсынұлы тұр. Жарығы жоқ, шығар есігі белгісіз қара халыққа жарық болып, тығырықтан шығар жол іздеп шарқ ұрды, ол жолды тапты. Маса болып оятты. Әрине жаңа өмірге жол бастаудың бір жолы - өнер-білімді үйрету еді. Сол кездегі қазақтың жайын қазақ - жоқшы, жоғын іздеген қуғыншы деп бір-ақ ауыз сөзбен сипаттап, Оқусыз халық қанша бай болса да, біраз жылдардан кейін оның байлығы өнерлі халықтардың қолына көшеді, - деп келешекті көрегенділікпен болжай білді.
Қалың қазақтың сауатын ашқан, рухани деңгейін көтерген ағартушының өзі қайдан білім алды деген заңды сауал әркімде де туары анық. Ол заманда жоғарғы оқу орны болмады, университетте оқымады. Тіпті мектептің өзінде де шала білім болды емес пе? Олай болса зор интеллекттің иесі, өз тұсындағы өзге ұлттың ғалымдарымен терезесі тең түсіп отыратын мол білім қорына қалай қол жеткізді? Мұндай қабілетке қашан, қайда, қалай ие болды? Осыған тоқталайық.
Бала Ахмет 10 жасынан бастап ауылдағы сауаты бар адамдардан хат тани бастады. Ол дәуірде балалар 7-8 жасында мектепке бару керек болса, Ахметтің ауылында мектеп болмағандықтан он жасында көрші ауылдағы мектепке барды. Ол - көшпелі ауыл мектебі болатын. Бұл мектептердегі ең қиыны - оқытушы табу еді. Өйткені оқыған татар не орыс адамдары алыс ауылдағы мектептерге барып сабақ бермейтін. Сондықтан ауыл мектептерінде мешіттегі молдалар, кейде мешіттің азаншысы да сабақ беретін.
А. Байтұрсынов оқыған кезде ауыл мектептерінде белгілі оқу әдісі, бағдарламасы болмаған. Ал молдалардың бар әдісі - араб әріптерінің айтылуын жаттату, дауыстап қосылып айтқызу. Ауыл мектептеріндегі негізгі мақсат - араб жазуы арқылы балалардың сауатын ашу, араб графикасындағы таңбаларды үйрету, олардың мағыналарын ашу. Одан бөлек діни білім-танымды үйрету қоса жүретін болған. Әріптерді танып, жаттап болған соң, Құранды оқуға кірісетін. Бұл оқу қазіргі бастауыш мектеп деңгейі ретінде саналатын. Алайда тек 4-5 айды ғана қамтыды. 1882-84 жылдары осы ауыл мектебін бала Ахмет бітіріп шығады. Он тоғызыншы ғасырды сексенінші жылдары түгіл, жиырмасыншы ғасырдың оныншы жылдарына дейін ауыл мектептерінің деңгейі баз баяғы қалпы болған. 1914 жылы ағартушының өзі былай жазады: Осы күнгі ауыл мектептері мектеп деп айтарлық емес. Оқуға керек құрал жоқ, оқыта білетін мұғалімдер аз. Сонда да қазақта хат білушілердің проценті мұжықтардан жоғары. Осы күнгі тек хат жаза білетін қазақтардан бастап, газета, журнал, кітап шығарып жатқандарымыздың бәрі сондай мектептен оқып, хат танып, жазу үйреніп шыққандар (Байтұрсынов А. Ақ жол. Алматы, 1991, 266-бет).
Ауыл мектебін бітірген соң, басқа бірқатар балалар сияқты Торғай қаласындағы екікластық орыс-қырғыз (қазақ) училищесі деп аталатын оқу орнына барады. Негізі себеп - айдауға кетіп бара жатқан әке аманаты. Әкесі Байтұрсын қиыр шет - итжеккенге 15 жылға айдалып бара жатқанда туған бауыры Ерғазыға балаларын аманаттаған. Сонда өзінің сотта орыс тілін білмегендіктен, ақталып шығуда ойын дұрыс жеткізе алмағанын, тілмаштың да аудара алмай әбден қиналғанын айтып, балаларының орыс тілін айтуда да, жазуда да дәл орыстың өзіндей біліп, айтыса алатын дәрежеге жеткенін қалаған. Екікластық училище екі жылдық не екі сыныптық деген сөздің баламасы емес. Ол кездегі түсінік бойынша екікластықты 6 жыл оқуы тиіс болған. Яғни, класс сөзі бөлім, саты деген сияқты мағынада қолданылып тұр. Ең бірінші себеп - әке аманаты болса, екінші себеп - жас Аметтің оқуға деген ынтызарлығы, білмекке құмарлығы еді. Осылайша 1886 жылы 14 жасар Ахмет Торғайдағы училищеге аттанады.
Ахмет Байтұрсынов келіп түскен оқу орны екікласық орыс-қырғыз мектебі деп аталса, қазақтар қысқаша интернат не орыс оқуы деп атайтын болған. Абайдың интернатта оқып жүр талай қазақ баласы деген өлең жолы осыдан.
1889 жылдың қарсаңында Ыбырай Алтынсарин Торғай мектептерінің инспекторы болып жүрген. Сол жылы Начальное руководство к обучению казахов русскому языку деген оқулық жазып шығады. Ахмет Байтұрсынұлының училищеде 1886-91 жылдары оқығанын ескерсек, тіл сындыруда Ыбырай Алтынсаринның еңбектерінен орысша сауат ашқанын байқаймыз. Онан бөлек, Хрестоматиядағы поэзиялар (өлең, толғау), прозалар (Ыбырайдың өзі жазған шағын әңгімелер, қазақ халқының ертегілері, жұмбақтар) қазақ балаларының қиялын ұштап отырды. Белгілі оқу бағдарламасы бойынша орыс тілі, түрік (қазақ, татар) тілі, математика, арифметика, жағырапия, тарих, жаратылыстану пәндерін осы училищеден меңгеріп шықты.
Иә, 1891 жылы орыс-қырғыз (қазақ) училищесін бітіріп, білімге, ғылымға деген құштарлығын осы жерде оятты. Қазақтың бай ауыз әдебиетіне осы жерде оқып жүріп қанықты. Қазақша, арабша еркін хат алмасып, оқитын болды. Қазақтың тұрмыс-салт жырларын, этнографиялық материалдарын жазып та алып отырды. 19-дан асқан жігіттің болашаққа деген алған бағыты, мақсаты осы кезеңде қалыптасты. Енді кім боламын деген сұрақ Ахметпен қатар бітірген замандастарының қайсысының болса да, көкейінде жүрген. Ал Ахмет Орынбордағы Оқытушылар мектебін таңдады. Ол жақтағы оқуы тек бестік емес, өте нашар да емес, қанағаттанарлық деңгейде болды. Орынборда 5 жыл оқып, тәжірибе жинайды, білім алады. Сол кездегі талап бойынша семинарияны бітірген соң, педагогика не басқа салада 6 жыл жұмыс өтілін өтеу керек болатын. Ахметтің таңдауы, әрине ұстаздық жол болды. Байқасақ, ол училищеде де, семинарияда да қазақ тілін толық үйренбеді. Себебі ол кезде қазақ тілінің грамматикасы толық көрсетілген оқулық та, әдіс те жоқ еді. Қазақ тілін бұзбай, дәл бере алатын терминдер де жоқ. Меніңше, осы кезде Ахметтің қазақ тілінің әліпбиін жасауға, терминдерін қалыптастыруға деген ниеті, ойы пайда болған. Семинарияны бітіріп, қазақ ауылына, балалардың ортасына ұстаздық жолға бет бұрды. 1891-1895 жылдарда біздің тілмен айтқанда, студенттік жылдарын Орынборда өткізді. Одан кейін ағартушылық жолға біржола бет бұрды, ғалымның шығармашылығының шыңдалу тұсы басталды. Дегенмен, Орынборға тағдыр оны қайта әкеліп соқтырды. Бұл жолы абақтыға. 1910 жылдың 9 наурызында Орынборға жер аударылады. Осы кезден бастап сүрбелең кезеңдер, артына аңду түскен кезеңдер басталды.
Қазақ еліне бақ боп біткен Қазақ газеті 1917 жылдың соңында жарық көріп үлгерді. Ол газет Ахаңның өзі айтпақшы, халықтың құлағы, көзі һәм тілі болды. Болыстық, ауылдық жерлерде мұғалім болып басталған ұстаздық жолы Қарқаралыдағы екі кластық училищеге жалғасты. Меңгеруші болып жүріп, басшылықты да, мұғалімдікті де қатар алып жүрді. Қазақ тіл білімінің әдістемесіне арналған елеулі еңбектерінің нақты қай күні, қай ретпен дүниеге келіп жатқанын дөп басып айта алмасақ та, төмендегідей тізбектей аламыз:
Араб әліпбиі жүйесімен таңбалардың қазақ тілі үшін біразының басы артық екенін білді;
Қазақ тілінің фонетикасын ден қойып зерттеді;
Қазақ тіліндегі сингармонизм заңдылығын зерттеді;
Бір дыбыс - бір таңба немесе керісінше бір таңба - бір дыбыс принципіне тоқталды;
Қазақ тілінің жаңа әліпбиін жасады;
Дәйекші таңбасын ойлап тапты;
Жаңа оқу әдісі (усул сотие) жолымен тәртіп ең алғашқы Әліппе оқулығын жазды;
Оқу құралы. Қазақтан басқа түркі, ғараб, фарсы сөздеріне жазылатын әріптерді үйрету үшін һәм оқуға төселу үшін тәртіп етілген. Алифбаға жалғас. Екінші кітап еңбегі Орыборда жарық көрді; (1913 жыл)
Мұғалімдерге арналған, қазақ тілін оқытуға Баяншы, Әліппе астары әдістемелік нұсқаулықтары жазылды.
Тіл - құрал еңбегі жазылды;
Тіл - құрал кітабының екіншісі шықты;
Жоғарыдағы кітаптардың аналогы болмағандықтан, қазақша терминдерді құрастыру керек болды. Қазақ терминдік жүйесінің негізін салды.
2.2 Әдістеме туралы жалпы ақпарат
Бүгінде қолданып жүрген жаңашыл оқыту әдістеріміз бен технологияларымыздың іргесін жиырмасыншы ғасырдағы тілші-әдіскер ғалымдар салып кетті. Байқап қарасақ, сол заманғы ғалымдардың ұсынған әдістемесі қазіргі әдістемемен үндеседі, бастау алады.
Қазақстан Республикасы егемендігін алғаннан бері ұлттық құндылықтарымызға қайта көңіл бөлініп, тілімізді зерттеу тереңінен қолға алына бастады. Соның ішінде тиімді әдіс-тәсілдерді табуда жетістікке жетті деуге болады. Себебі, ол-қажеттілік. Иә, мемлекеттік тілді пайдалану, насихаттау үшін, дамыту үшін әдіс-тәсілдерімізді реттеу керек болды. Әрине, ол саясатқа да қатысты. Мемлекеттік тілдің дамып, өз деңгейінде қолданылуына жағдай жасау қажет. Осы орайда қазақ тілін барлық деңгейде оқытудың әдіс-тәсілдері қарастырылып жүр. Ал оның қайнар көзі, негізі алаш қайраткерлерінде екенін білеміз. Дәл қазақ тілін үйретудегі әдіс-тәсіл туралы алаштан артық ешкім айтқан жоқ. Аздаған өзгешеліктер болмаса, біз сол сарынды жалғастырып келеміз. Тек сол құнды қазынаны оңтайлы пайдаланудың тиiмдi жолдарын iздегенiмiз ләзім.
Жиырмасыншы ғасыр басы - әдіс, әдістеме терминдері қолданысқа еніп, әдістеме ғылымы дами түскен кезең. Ж. Аймауытұлы әдіс туралы: Әрбір үйретудің мүддесі: шәкірттерді болмыспен әбден таныстыру, дұрыс, анық ұғым туғызу үшін ұғымсыз деректерді жақсылап түсіндіру. Жаңа болмыс, жаңа ұғымдарды миға сіңіру - соның бәрінен тізбекті бір бүтін ой шығару. Үйрету әдістерін дұрыс қолданғанда ғана соңғы мүдде орынға келеді [8, 23]. Сонымен қатар, әдістерді дұрыс таңдай білу керектігін айтады. Дұрыс таңдалған әдіс арқылы ғана білім нәтижелі болады. А. Байтұрсынұлы жалқылау-жалпылау, талдау-жинақтау, салыстыру, дыбыс, ойын, зерттеу, сұрақ-жауап, сауаттау, т.б. әдістерге түсініктеме берсе, Ж. Аймауытұлы оқытудың талдау, (анализ), ұластыру (синтез), жалпылау, жалқылау, түсіндіру әңгімелесу, көрнекілік әдісі деген түрлерін, Қ. Кемеңгерұлы үйлестіру (синтез), талдау(анализ), аудару, жаратылыс, көрнекілік әдістерін сипаттайды. Әдіскелер халықтың барлық жастағы адамдарының сауатын ашуда, қазақ тілін оқытуда, өзге ұлт өкілдеріне тіл үйретуде жоғарыдағы әдіс түрлерін талдап, саралап, тиімдісін өз заманындағы оқытушыларына қолдануға кеңес береді. Қазіргі білім беру саласында алаш дәуірі ағартушыларының қалдырған әдіс түрлерін тілші-әдіскерлер ыңғайына қарай пайдаланып, негізге алып жүр деп айта аламыз. Яғни, бұл алаш әдіскерлерінің еңбектері мен көзқарастары өміршең екендігін білдіреді.
Қазақ тілін қазақ мектептеріне үйретуден бөлек, орыстілділер үшін үйретудің әдістемесіне де назар аударды. ХХ ғасыр басында ұлт зиялылары қазақ мектептерінде қазақ тілінің оқытылуына қаншалық мән берсе, қазақ тілінің орыс тілді мекептерде оқытылуына соншалықты мән берді. Қазақ тарихында өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқытатын тұңғыш оқулық жазған, теориялық еңбегін тәжірибе арқылы жүзеге асырған әдіскер-ғалым - Қ. Кемеңгерұлы. Оның екі кітаптан тұратын Жабропалықтарға арналған оқу құралын деген еңбегі бар. Оқу құралы қазақ тілін аптасына он екі сағат оқитын әскер мектебіне арналды.
Қ. Кемеңгерұлының Жауропалықтар үшін оқу құралы еңбегі А. Байтұрсынұлы, Т. Шонанұлы, М. Жолдыбайұлы қатысқан ғылыми-әдістемелік кеңес мәжілісінде талқыланып (17.03.1928), өте жоғары баға алады[4, 91]. Қазақтың әдістемеге арналған еңбектері осылай жалғасын таба берді. Жоғарыда айтылған ұлт зиялылары біріне-бірі демеу болып, күш жұмылдырып, білімнің арқанын ұзарта берді. Кемеңгерұлының Оқу құралы тіл үйренушілерге арналған негізгі еңбек болды, ал Ахмет Байтұрсынұлы: Ценное пособие для русских задавшихся целью серьезно изучит казахский язык,-деп [9, 3] пікірін білдірді.
Бір айта кететіні, Қосшы Кемеңгерұлының мақсаты - оқытудың әдіс-тәсілдерін жазу, әдіскер болу емес еді. Ең алдымен, ол - тілші. Әдіскерлік қыры одан кейін танылды. Әсіресе, термин беруді өте ұтымды қолданды. Мысалы, жат тіл дейді де, шет тіл, өзге аудитория, өзге тілді дәрісхана деген терминдерді осы сөзбен алмастырған.
Ахмет Байтұрсынұлының Оқыту дегенiмiз - асылында, оқушыны үйренуге үйрету деген сөзі - сол дәуірлік немесе бүгінгі дәуірлік қана сөз емес, жалпыадамзаттық, келер шақтық та қағида. Әдістің ең асылы - осы дер ем. Себебі, үстіртін және жаттанды оқу жүйесі бастау алып жатқанда, осы жүйеге көңіл бөлу керек. Білім бүгін беріліп, ертең ұмытылып кетпеу керек, қысқасы.
Балаға еркіндік керек, өз бетімен үйреніп оқу керек деп әсіреұраншылдыққа салыну да қателік. Бұл - бір. Екінші, жаңартылған білім жүйесі бойынша қазақ тілін оқытуда өзге тілді мектептерде де, қазақ тілді мектептерде де бір әдіс. Шыны керек, нәтижесінде өзге тілді балалар қазақ тілінде сөйлей алмайды. Ал қазақтілді балалар жаттанды ережелерден басқа нәтиже көрсете алмайды. Баланың белгілі бір тілде сөйлей алмауына, негізінен, грамматиканың қиындығы әсер етпейді, жаттандылыққа негізделген жүйе, әдіс әсер етеді. Тағы бір себеп - мемлекеттік бағалау тестке құрылған. Пәнаралық, тақырыпаралық байланыс болмай, оқуды жете түсінбей қалып жатады.
М.Қозыбаев (байтұрсыновтанушы) А.Байтұрсыновты ХХ ғасырдың ұлы реформаторы деп атады. Сондай-ақ, Манаш Қозыбаев оның түркітану, поэзия, әдебиеттану, тіл білімі, аударма , ағарту саласына қосқан үлесiн айрықша бағалады. Ғалым Манаш Қозыбаев Алаш қозғалысының жалпыға танымал көсемі, оның басты идеологы дей келе, Ахмет Байтұрсыновтың ұлтымызды сақтау мақсатында мәдениет пен ағарту iсi үшін күресуіміз керек. Бiз өзiмiздiң ұлттық әдебиетiмiздi дамытуымыз керек деген сөзіне терең мән бередi [1, 345]. М.Әуезов Ақанның елу жылдық тойы деген мақаласында оны оқыған азаматтың тұңғышы, алғашқы шыққан көсемi деген болатын. Ұлттық әдебиет пен мәдениеттің дамуында тәрбие және оқыту жүйесiнiң маңыздылығына тоқтала отырып, Ахмет Байтұрсынов: Қазақ қайраткерлерінің жайынан деген мақаласында мәдениет алға басуы тірнек ісі шеберленуімен, сана-саңылау күшеюімен болады . Тipнeк iciнeн шыққан шеберлікті өнер дейміз, сана, сапа күшінен шыққан білімді ғылым деймiз . Бұл екеуi де iштен адаммен бірге туатын нәрсе емес , үйренумен табылатын нәрсе. Үйрену дегенміз - оқу. Сөйтіп, мәдениет жүзінде халықтың алға басуы, алдағы жұрт пен арттағы жұрт арасындағы мәдениет жігі жоғалуы оқуға келіп тіреледі деп пайымдауы білім әлеуетінің шексiздiгiн айқындайды [ 2 ]. Педагогикалық көзқарастары мен ой - пікірлері Қазақша оқыту туралы, Мектептер кажет, Тіл жұмсар, Қай әдіс жақсы? еңбектерінің мазмұнында жан-жақты зерделенген. А.Байтұрсынов еңбектерінде педагогикалық іс-әрекет жүйелілік ұстанымы тұрғысында қарастырылады. Л.Фон Берталанфидің жүйе - өзара әрекеттестіктегі бөліктердің кешені деген пайымдауы жүйелi объектіге тән айрықша белгілерді толық сипаттай алмайды, ал А.Байтұрсыновтың мұғалім қызметі - оны білімнің ұзақ жолын қысқарту, қиналмай оңай оқу, керек білімін кешікпей, дер кезінде алып отыру үшін, балаға жұмысты әлiне қарай шағындап беру және баланың бетін белгіленген мақсатқа қарай түзеп отыру дегені мұғалімнің жүйелі іс-әрекетін айқындайтын ерекшелiктердi қамтиды.
А.Байтұрсыновтың педагогикалык iс-әрекеттің мақсатын айқын белгілеуі жүйелі зерттеулердің өзгешелігін, атап айтқанда зерттеу бағытының жаңа бағдарын, зерттеу объектісіне қатысты ыңғайдың жаңа ұстанымын енгiзудi білдіреді, яғни ғылымда бұл қағида тұтастылық принципінің мәнін ашады. Шын мәнінде бағдар объектінің біртұтас бейнесін құруға ұмтылысты білдіреді. А.Байтұрсыновтың білім мазмұнына қойылатын талаптарды педагогикалық жүйе арнасында басшылыққа алу қажеттігін ұсынуы өзара әрекеттестік процесіндегі элементтердің және қарым - қатынастардың тұрақты байланыстарын құру тәсілін, яғни оның құрылымын негiздеу болады.
Жүйе құрылымының функциясы оның элементтері мен бөліктерінің ішкі бірлігін, тұрақтылығын қамтамасыз ету. Жүйелілік тұрғыдан келу жүйелі таным әдістерін (жүйелі талдау, жүйелі топтау және модельдеу) қамтиды.
Жүйелі талдау (жүйелi анализ) зерттеудiң бiртұтас құрылымын сипаттайтын объектілер мен процестердің өзара байланысқан тәсілдері мен процедурасының кешенін құрайды. Ахмет Байтұрсыновтың: Біз әуелі елді түзету iciн бала оқыту ісін түзетуден бастауымыз қажет. Неге десек, болыстық та, билiк те, халықтық та оқумен түзеледі. Қазақ iшiндегi неше түрлi кемшіліктің көбі түзелгенде, оқу ісімен түзіледі деген тұжырымы оқу ісінің әлеуметтік мәндегi міндеттерді шешуге қатысты әлеуетінің мүмкіндіктерін көрсетеді [ 3 ]. Бұл тұжырымның маңыздылығы оқыту, басқару, әлеуметтік мақсатқа негiзделетiн өзара байланысқан құрылымдық және функционалдық элементтердің жиынтығы ретiндегi педагогикалық жүйенi сипаттайтындығында болып отыр. Оқытудың елді басқарудағы, әлеуметтік шеңбердегі қарама қайшылықтарды шешудегі рөлін және оның мақсаттылық бағытын бiлдiредi. Педагогикалық жүйе оқу ақпараты (конструктивті аспект), педагогикалык қатысым құралы (коммуникативті аспект), педагогтар (гностикалық аспект), оқушылар (ұйымдастырушылық аспект) тағы А.Байтұрсыновтың Оқу құралы атты басқа элементтерден тұрады. Кітабындағы титулдың бiрiншi жағы:
Балалар! Бұл жол басы даналыққа,
Келіңдер түсiп, байқап қаралық та!
Бұл жолмен бара жатқан өзіңдей көп,
Соларды көре тұра қалалық па?
Даналық - өшпес жарық, кетпес байлық
Жүрiндер iздеп тауып алалық та! -деген жыр жолдарымен басталады [ 4. 33 ].
Ахмет Байтұрсынов даналықты iздеу бәрiне де ортақ мақсат дей келе, iздену, талпыну - іс - әрекет пен ойдың арасындағы байланыстың негізін құрайтынын көрсетеді. Қазақ мұғалімдері үшін Баяншы деген еңбегінде А.Байтұрсынов үйрену hәм үйрету ең басында қиын. Балалар оқудың басында қиналмаса, оқудан тауы шағылмай, көңiлi қайтып, мұқалмайды, оқуға ықыластанып, оқыған сайын қызығады дей келе, үйретушiнiң iсi iлгерi оңай жылжыған сайын, көңiлденiп оқытуға жаһады зорайып, шабыттанады деген пайымдау жасайды. Демек, педагогикалык жүйеге келесі элементтерді енгiзедi, атап айтқанда тәрбие мақсаты, оқушылар, мұғалімдер және олардың педагогикалық iс - әрекеті, білім мазмұны, педагогикалық iс педагогикалық процесті жүзеге әрекетті ұйымдастыру формалары, асырудың тәсiлдерi немесе дидактикалық процестер. Педагогикалық жүйе сондықтан кибернетикалық жүйенiң бiр формасы, күрделі, функционалды, динамикалы, адаптивті болып келедi. Танымдық iс әрекеттің барлық формалары белсенді сипатта болатыны ақиқат, яғни іс әрекетте ғана білімді меңгеру жүзеге асырылады, өйткенi оқыту жүйесі мақсатқа бағыттылық және ұйымдастырушылық сипатта болады.
Оқыту процесінің объективті және субъективті жағы бар. Оқытудың объективті оқыту мазмұнын құрайтын болса, оның субьективті жағы - іс-әрекеті. Бұл процесс мұғалімнің оқушылардың игеру материалын оқушылардың оқу заңдылықтарынан туындайтын мақсат пен мiндеттерге байланысты iске жетекшілігімен асырылады. А.Байтұрсынов: Пəн, яки ғылым деп жүйеленген бiлiмдi айтамыз. Жүйеленген бiлiм жайын сөйлейтiн байымдаманы да пән деймiз. Бiлiмде үйрету мақсатпен де, үйлестіру мақсатпен де жүйеленедi. Қай мақсатпен жүйеленсе де, жүйеленген бiлiм пəн (ғылым) болады. Сондықтан ғалымдардың білімді таза білім жүйесімен жүйелеп шығарған кітаптарды да, үйретушiлердiң бiлiмдi тек үйрену қолайына карай жүйелеп шығарған оқу кітаптарды да, бәрi де пән табына жатады [ 5. 266 ] .
Оқушылардың танымдык iс - әрекеті оқу бағдарламаларында, оқулықтарда берілген білім, іскерлік және дағдыны меңгерумен шектелмейді. Қоғамдық және табиғат құбылыстарын танып - білуді қамтиды. Оқушылардың өмірлік танымдық тәжірибесі ұйымдастырылған оқытудың алуан түрлі формаларымен байланысады. Ғалым оқытуда білім алушылардың өмірлік түсініктеріне, ұғымдарына сүйену керектігін негіздейді. Демек, оқушылардың творчестволық танымдық іс-әрекеті өз бетінше білім алуда дербестікті дамытуды қажет етеді, сондыктан проблемалық оқытудың маңызы педагогикалық жүйеде айрықша мәнге ие болады. Мәселе - шешімі табылуға тиісті теориялық немесе практикалық сипаттағы мiндет. Гносеологиялық тұрғыдан алған белгiсiздiк пен белгілінің бірлігі, басқаша айтқанда белгiлi мен гипотетикалық болжамның бiрлiгi болып саналады. Педагогикалық тұрғыдан қарағанда мәселе объективті әлемнiң адамзаттың ашқан белгiлi, бiрақ оқушыларға белгiсiз заңдылықтарын зерттеуге бағытталған оқу танымының категориясы. Сондықтан да Ахмет Байтұрсынұлы білімнің мазмұнына айрықша назар аударады. Қазақта балаларды оқытатын әзірге жосықтар (программалар) мен кітаптар (оқулықтар) жоқ дей келіп, оларды жазу қажеттiгiн арнаулы педагогикалық бiлiмдi мамандар даярлау байланыстырады.
Ахмет Байтұрсынұлының еңбектерiндегi педагогикалық жүйе мәселелерiнiң қазiргi таңда Қазақстан Республикасында бiлiмдi дамытудың мемлекеттік бағдарламасындағы басымдықтармен ұштасуы оның ағартушылық идеяларының өміршеңдiгiнiң, қазақ ұлтының интеллектуалды қорының тереңдігінің көрсеткіші іспеттес. Педагогикалық жүйе педагогикалық процесс элементтерiнiң және олардың статика және динамикадағы өзара байланыстарының жиынтығы ретiнде қарастырылады. Сондай-ақ, бiлiмдiк мақсат, мiндет және оларды шешудің құралдарын тиiмдi таңдау бағытында педагогикалық процестің даму жағдайын ғылыми-проностикалық тұрғыда бақылау жасауға, яғни білімдік мониторинг процесiн жүзеге асыруға толық негіз болады. Педагогикалық жүйе педагогикалық процестің нәтижелерiн, педагог және оқушылардың іс-әрекетінің сипатын көрсетеді, сондықтан А.Байтұрсынұлы еңбектеріндегі педагогикалық жүйе мәселесі бiлiмдiк кызмет және білім мазмұны сапасын арттыру бағытындағы жаңа ғылыми iзденiстерге, атап айтканда педагогикалық системология ғылымының зерттеу объектісін анықтауды негiздеуге жол ашады.
Бүгінде жиі қолданылып жатқан жаңа технологиялар тіркесі де осы әдістемемен пара-пар.
Өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарына жататын алаш қайраткері Қ.Кемеңгерұлы редакторлық еткен Қазақша-орысша сөздікте: Әдістеме - методика, әдіс ғылымы - технология, деп - [4, 126] анықтама берілген. Көріп тұрғанымыздай, технология сөзі жиырмасыншы жылдың басында қолданыста болған. Соңғы кезде осы технология сөзін ғалымдар әртүрлі қолданып жүр. М. Чошанов: Технология - бұл дидактикалық жүйенің құрамды бөлігі, -деп анықтама береді[9]. В. Велеева мен Л. Гребенкина: Педагогикалық технология дегеніміз - оқушыларды оқыту, дамыту және тәрбиелеу мақсатында жетуге бағытталған педагогикалық іс-әрекеттер компонентінің жүйесі мен тізбегі,-десе [10], В. П. Беспалько: Педагогикалық технология - оқу үдерісін жүзеге асыратын техника, - дейді [11].
Жаңа технология, инновациялық оқыту сынды жаңашылдықтарды енгізгенімізбен, айналып келіп түп қазық қазақ тілінің әдістемесінің негізін салған А. Байтұрсынұлының ұсыныстарын ескереміз.
2. Әдістеменің атасы
2.1. Фонетика саласына қатысты әдістемесі
А.Байтұрсынов әдістемесінде аз дыбыстан тұратын сөзден бастау, жаттығуды аз сөйлемнен, мәтiндi өте шағын түрінен бастау, оларды біртіндеп қана кеңейту, күрделендіру тәсілі ерекше орын алады. Осының бәрі баланың тілін дамытады. Жеңілден бастап, ауырға қарай баспалдақтап көшуіне лайықты жасалған. Жеңілді тез үйренген баланың әрі қарай құлшынуына бұл әдіс жағдай жасайды, үйренетініне сенімін арттырады. 1912 жылы Оренбургта А.Байтұрсыновтың Оқу құралы, Қазақша Әліп-би деген оқулығы шыққан. Әліппеде дыбыс пен әрiптi оқыту дидактиканың жеңілден ауырға принципі бойынша жеке сөздерді оқытудан басталады да, кейiн қысқа-қысқа мәтіндер алынған. Ал жеке сөздер алынғанда, екі дыбыстан тұратын қысқа, жеңіл сөздерден басталып, ол бірте -бірте күрделендіріледі. Мысалы, ас, аса, асар, ал, ала, алас, қон, қонақ, доға, доғар, т.б. Бұл принцип оқушының оқуды, жазуды, сөйлеуді тез үйренуін қамтамасыз ету, оқыту процесін жеңілдетудi iздеуден шыққан. Ғалым балалар тiлiн дамыту жолында алдымен жеке сөздермен таныстыру принципін ұстаған.
Автор әрiппен, дыбыспен байланысты ғана қолданып қоймай, кейін сөздермен таныстыруды, сөздік қорды байытуды тақырып бойынша жалғастырған. А.Байтұрсынов 1-кітапта мына тақырыптарға байланысты сөздерді берген: 1) туған - туысқан iлiктес, 2 ) киімдер , 3 ) ойын - ойыншықтар, 4 )тамақтар - сусындар, 5 ) дене мүшелерi, б )үй саймандары, 7) ыдыс - аяқ, 8) малдар аттары, 9) малдан баска төрт аяқтылар , 10 ) құстар , 11) бақа - шаян, 12 ) құрт - құмырсқа , 13 ) жер түгiнiң аттары , 14 ) жер жүзінің аттары, 15) сан.
Бұл тақырыптардың бәрінде оған қатысты сөздер берілген. Бұл сөздердің бәрі бірінде күнделік кездеседі, қолданылады. Сондықтан халық ол сөздердерді бала білуге тиiстi деп санаған. Бірақ бұл сөздермен жұмыстын түрлерi көрсетiлмеген. Әрі қарай А.Байтұрсынов бiрден сюжеттi мәтінге көшпей, баланы қызықтыратын жаңылтпаш, жұмбақтар және мақал - мәтелдер берген
Бұлар қажет материалдар. Оны оқушы оқитыны да бала тілін дамытуға өте түсінікті. Ғалым бала тілін осындай қызғылықты материал арқылы дамытуды көздеген деп ойлаймыз. Міне, осыдан кейін ғана автор қысқа мәтіндер және өлендер шумағын берген. Осы арада көңіл бөлерлік нәрсе әліппеде берілген Өтірік өлеңдер. Өтірік өлеңдерді оқулықта беруде де ғалым оқушының қызығуын туғызуға сүйенгенін дәлелдеудің қажеті жо . Ол өзінен-өзі көрініп тұр. Бұл ғалымның дидактиканың заңдарын терең біліп, оны оқулықта шебер қолданғанын білдіреді. Ал осы өлеңдер жаттауға жеңіл, айтуға қызғылықты, сондықтан бұлар тіл дамытуға өте қолайлы. Келесі оқулығы Әліп - бій (3-рет басылуы, 1928 ж.) деп аталады. Мұнда ғалым негізінен мәтіндерді қолданған. Бірақ алдымен, оқулық түрлі ойындардан басталған. Ол ойындар дыбыс әдiс жолымен сөздерді түрлендіру арқылы сөздер, сөйлемдер жасауға арналған. Мұнда көзделгенi балаларды оқуға кызыктыру, назарын оқуға ұйымдастыру мақсаты байқалады. Ғалым екi сөзден тұратын сөйлеммен жаттығулар беріп, Әрi оларды түрлендiрiп, тiптi жаңылтпашқа айналдыру сияқты тапсырмалар арқылы бала тілін дамытудың түрлi әдiстерiн қолданған. Олар күрделене келе мәтіндерге айналған. Ол өте кiшi мәтіннен басталып, кейін күрделене берілген. Ғалымның бала тілін дамытуда қолданылған өзіндік бір ерекшелігі - сөз ұқсастығын өте жиi пайдаланады . Мысалы: ол, олар, орлар, шаша, шаша, шашақ, керек, терек, тезек, елік, есік; зор, Ораз, ора; ора , зор , Ораз; Зор , ораз, оз; аз, оз , Ораз, т.б. Бұл арада ұқсас сөздер мен сөйлемдерді есте сақтау оңай екенiн ғалым окулыкта жақсы қолданғаны байқалады . Тіл дамытуда да, оқығанды есте сақтауда да қайталаудың орны маңызды екені белгілі. Автордың балалардын сөзді ұмытпауын, есте сақтауын, оны жеке колданыста, сөйлемде, жаттығуда, мәтiнде қайталау арқылы жүзеге асыруға ұмтылғанын көруге болады.
А.Байтұрсыновтың Әліб - бiй оқулығының құрылысы және оған берілген мәтіндер мазмұны мен оның құрамының жасалу бағытында айтарымыз: Бірінші, әріптер мен дыбыстарды таныстырудан басталады. Дыбыстарды таныстыру бағытында, дыбысқа лайықты суреттер салынған да , әріп пен дыбыстар қайталанып айтылып отырылады. Екiншi, өтілген дыбыстардың саны көбейген сайын дыбыстардан туатын сөздер саны да өрбіп отырады. Ол сөздер қайта-қайта қайталанып келедi. Бiр сөз бірнеше рет қайталанады. Оның себебi қайта-қайта оқылса, баланың есiне ерекше сақталынады деген ұғым туады. Үшiншi, сол ортаның өмiрiн, тiршiлiгiн ашық көрсететiн мәтіндер өте қарапайым тілмен құралып отырылады. Төртінші, оқулық мәтіндеріне мазмұндық сурет берілмесе де, әріп пен дыбысты түсіндіру барысында суреттер көрсетіліп келеді. Бесінші, мәтіндер жаңылтпаш, мақал - мәтелдермен жалғасып, толығып отырылады. Бұл жағдай бүгiнгi, кешегi әлiппелерде де кездесiп, сабақтастығы мен жалғастығы болып жатады . Алтыншы , Байтұрсыновтың Әліб-бiйінде өтіліп отырылған әр жаңа әріп пен дыбыстан туған сөздер жиынтығында да (баған сөздерде), сол дыбысқа арналған жаңа мәтіндерде де бірде бір өтілмеген дыбыстары бар сөздер кездеспейтiндiгiне көз жеткiзiледi. Бұл бүгінге дейін ұстанымнан шықпайтын қағида. Себебі баланы сөйлету, ойлату, тілдік қорын дамыту, тілін ширату керек деген талапта ғана ауызша сөйлеу барысында өтілмеген дыбыстар кездесіп жатады. Бұл жағдайда өтілмеген әріптерде жұмысымыз жоқ, бірақ соның iшiнде таныс дыбыстарға мән беріліп, сол бойынша жұмыстар жүргізiлiп те жататынын теріске шығаруға болмайды.
Қазіргі қазақ лингвистикасында қалыптаса бастаған "мәтін" (текст, речь) ұғымы мен оның атауы А.Байтұрсынұлы еңбегінде "сөйлеу" деп берілген. Мысалы, "Жоғарыда жазылған екі сөйлеуден көрінеді: бір сөйлеудің ішінде бірнеше сөйлем болатындығы" [ 1 , 144 ] деп, "сөйлеу" атауын жоғарыдағы "мәтін" мағынасында пайдаланып отыр. Одан әрі қарай "Бір сөйлемнің iшiнде бірнеше сөз болады, "Бір сөздің ішінде бірнеше буын болады", "Бір буынның ішінде бірнеше дыбыс болады" [1 , 144-146 ] деп , мәтіннен сөйлем, сөйлемнен сөз, сөзден буын, буыннан дыбысқа жетеді. Тілдік талдаудың осы бір қарапайым үлгісін А.Байтұрсынұлы өз кезінде ұсынған болса, жалпы тіл білімінде іргелі зерттеу амалы ретінде соңғы 20-30 жылда қолға алына бастады.
Өйткені оған дейін зерттеу желiсi дыбыстан мәтінге қарай тартылып келді. Осыған орай Ж.Нәзбиев "Примененный А.Байтурсыновым метод анализа позволяет все время иметь дело с конкретными языковыми единицами от конкретной речи ( текста ) к конкретному звуку (сингармоаллофону гласных и согласных). Если же провести анализ на оборот от звука к более крупным языковым единицам, то неизбежно столкнемся с абстрактным звуком, который не отражает ни один сингармоаллофон гласных или согласных казахского языка" [2 , 5-6], - дейді. Сонда тілдік талдау мәтіннен басталғанда ғана нақты тілдік бірліктердің құрамы анықталады екен. А.Байтұрсынұлы осы ретпен келіп барып, лингвистикалық бiрлiк ретінде буынды бөлiп шығарады.
А.Байтұрсынұлы қазақ тіліндегі буын жайына жан-жақты тоқталған. Бір жағынан қазақ тіліндегі тілдік бірлік ретінде қараса, екінші жағынан буынға әдістемелік тұрғыдан мән береді. Ең бастысы, "буыншы әріптер" деген ұғымды грамматикалық айналымға қалай енгізгенінде болып отыр. Кез келген ұғым - атаудың лингвистикалық дәлелдемесі болу керек. Қазiргi кезде "дауысты дыбыстар буын құрай алады" деп, оны дауыстылар мен дауыссыздардың айырмашылығын көрсетететін басты белгі деп оп-оңай пайдалана береміз. Көзіміз үйреніп, құлағымызға сіңіп кеткен. Ал сол дауыстылардың осы бір лингвистикалық қызметін ашып беретін арнайы белгі бар ма? Ондай ереже әзір жоқ. Дауыстылар буын құрай алады дейміз. Бар болғаны сөздің құрамында неше дауысты болса, сонша буын болады дегенді алға тартамыз да қоямыз. Енді А.Байтұрсынұлының буыншы әріптерді табу тәсіліне қарайық. Онын реті мынадай болып шығады: "Төмендегі ... сөздерді буынға бөлiп жазыңдар ... Буындағаннан кейiн жалғыз өзі буын болып тұрған әрiптердi бөлек шығарып жазыңдар. Бөлек шығарғаннан кейiн, кітаптарыңа кез келген сөздердi буындап қарандар - әлгiлерден басқа жалғыз өзi буын болатын басқа әріптер бар ма екен? Сонан кейiн басқа буындарды қараңдар. Кез келген сөздерді буындап қарандар - әлгi әрiптер кiрiспейтiн, сірә, буын бола ма екен? Жалғыз өзі буын болатын әлгі әріптер болса, олар кiрiспеген сiрә буын жоқ болса, буын жасайтын әріптердің кайсысы болғаны?" [1, 342-343]. Түсінікті де сенімді. Сонымен тағы да А.Байтұрсынұлы ұсынған "мәтiнге" ораламыз. Өйткенi тiлдiк материалдың көлемі жеткілікті болу керек. Сөйтіп мәтін құрамындағы сөздерді буынға бөліп шығамыз. Олардың iшiнен жалғыз өзi буын құрап тұрған дыбыстарды (әрiптерді) табамыз. Жалғыз өзі буын құрап тұрған дыбыстарды бiр жағына, жалғыз өзі буын құрай алмай тұрған дыбыстарды бір жағына шығарамыз. Ендi екiншi мәтiндi аламыз. Жалғыз өзі буын құрап тұрған дыбыстарды сол мәтiн арқылы сүзiп шығамыз. Мәтiн iшiнде сол дыбыстар қатыспайтын буындар кездеспейтінін көреміз. Ендеше "буыншы" дыбыстардың буын құрай алатын лингвистикалық мүмкiндiгi дәлелдендi деген сөз. Әрине бүгінде дауысты дыбыстардың буын кұрай алатыны бастауыш мектеп баласына да белгілі, ережені жатқа айтып, мысалын оп-оңай тауып береді. Сол ақиқатқа жетудің тәсілін тауып, алғаш көз жеткізген А.Байтұрсынұлы болып отыр. Содан кейін барып балаға да, ересекке де түп-түсiнiктi ережеге айнала кеттi. А.Байтұрсынұлы буын шегiн ажыратудың (табудың) арнайы ережесiн ұсынбайды, сөздердi буынға бөлу табиғи (физиологиялық) тәсіл ретінде түсiндiрiледi. Оның да дәлелі бүгінгі әлемдiк лингвистикадан табылады. Мысалы, "Наша речь в произносительном отношении распадается на минимальные единицы - слоги , которые артикуляционно не могут быть дальше разложены, как бы речь ни замедлялась, членение же речи на отдельные фонемы является результатом лингвистического анализа. Как свидетельствуют физиологи и психологи, при некоторых случаях ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz