Оқушыларды ағылшын тілі сабағында оқыту процесіндегі коммуникативті сөйлеу қабілеттерін дамытудың мәні
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақстан-Американдық Еркін Университеті
Қорғауға жіберілді
Шетел тілдері: екі шет тілі ікафедрасының меңгерушісі
________ Новитская Ю.В.
____ ______ 20____ ж.
ДИПЛОМдық жұмыс
Тақырыбы: Ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың коммуникативті сөйлеуге үйрету
6В01703 - Шетел тілі: екі шетел тілі
Орындаған
4 курс студетнті Кокеева Г.
Ғылыми жетекшісі педагогика
Ғылымдарының кандидаты,доцент
__________ "__" 2022 Қызыкеева А.В.
Ғылыми кеңесші педагогика
Ғылымдарының кандидаты, доцент
___________ "__" 2022 Герсонская В.В.
Көмегімен тексеру
____________ "__" 2021 Рыбалкина Е.А.
Өскемен қ. 2022Мазмұны
Кіріспе 3
1 Ағылшын тілі сабағында оқушылардың коммуникативтік сөйлеу қабілеттерін қалыптастырудың теориялық негіздері 7
1.1 Коммуникаивтік сөйлеу қабілеті - педагогикалық мәселенің бірі 7
1.2 Оқушыларды ағылшын тілі сабағында оқыту процесіндегі коммуникативті сөйлеу қабілеттерін дамытудың мәні 11
2 Ағылшын тілі сабағынды оқушылардың коммуникативтік оқудың тиімділігі. 32
2.1 Ағылшын тілі сабағынды оқушылардың коммуникативтік оқудың
түрлері. 34
2.2 Ағылшын тілі сабағынды оқушылардың коммуникативтік оқудың
әдістері. 38
3 Оқушыларда ағылшын тілі сабағында коммуникативтік сөйлеу қабілеттерін қалыптастырудың практикалық негіздері 40
3.1 Тәжірибелік-іздеу жұмыстарының логикасы мен міндеттері 40
3.2 Ағылшын тілі сабағында коммуникативтік сөйлеу қабілеттерін дамытудың педагогикалық жағдайларын жүзеге асыру 51
3.3Ағылшын тілі сабағында коммуникативтік сөйлеу қабілетінің қалыптасуының динамикасы 62
Қортынды 68
Қолданылған әдебиеттер тізімі 72
Қосымша А 76
Қосымша Б 81
Қосымша В 85
Қосымша Г 87
Қосымша Д 89
Кіріспе
Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес елдегі беделді тілдің бірі - халықаралық қатынастағы ағылшын тілі болып саналады. Ағылшын тілі - XXI ғасырдың тілі. Ағылшын тілі халықаралық қатынаста қолданылатын ортақ тіл, бүгінгі таңда алыс-жақын шетелге шығушылар, шетелде оқушылар, білімін жетілдірушілер, қызметкерлер үшін тіл үлкен маңызға ие болып отыр. Қазіргі кезде мектеп оқушылары ағылшын тілінде еркін сөйлеуді мақсат етеді, олар өзінің болашақ оқуы мен қызметіне кажет екенін түсінеді. Ағылшын тілі дүние жүзіне кең тараған тіл. Ол Канада, Ұлыбритания, АҚШ, Австралия, Жаңа Зеландия елдерінің мемлекеттік тілі болып табылады. Канада, Ирландияда мемлекеттеріндегі қос тілдің бірі. Алты құрлыққа кең тараған бұл тілде қазіргі кезде 400 млн-нан астам адам сөйлейді. Қазақстанда да XX-ғасырдың 50-жылдарынан бастап жоғары және орта оқу орындарында ағылшын тілі оқытылып, мамандар дайындалуда.
Қазіргі кездегі шет тілдерге оқытудың жағдайы және жинақталған білімдер оқушыларды коммуникативті сөйлеуге үйретудің маңызы зор екендігін көрсетеді. Жаңа ғасырда Қазақстандағы ағылшын тілін үйренудің әлеуметтік мәдени контектісі өзгерді. Олардың мектептегі, оқу орындарындағы өзін тудырушы қызметтері, еңбек нарығындағы жалпы кәсіби мәнділігі артты, бұл халықаралық қарым-қатынастағы тілдерді меңгерудегі құлшыныстың күшеюіне алып келді. Ағылшын тілі, осылайша, коммуникативті оқытудың жағдайларында танымның құралы бола отырып, сонымен бірге әлеуметтік мәдени білімнің құралына айналды. Ағылшын тілі сабағында оқушыларды коммуникативті сөйлеуге үйрету олардағы тілдік, ауызша, практикалық, әлеуметтік лингвистикалық және ойлау қабілеттерін дамытуды білдіреді, бұл кезде оқушы ағылшын тілін тілдік ойлау қызметінің құралы ретінде қолдануға дайын.
Өкінішке орай, тілдік қызметті үйретуге мүмкіндік беретін барлық заңдылықтар танылған және қалыптасқан деп айтуға болмайды, бірақ біреуін сенімділікпен айтуға болады: заманауи сабақтың әдістемелік негізі коммуникативтілік болуы қажет.
Ағылшын тілін үйретуде коммуникативті оқыту тәсілін тәжірибеге енгізу қарқынды хабарламалармен алмасуға, ғылым мен техника саласындағы жаңа ойлар мен пікірлерді қарастыруға, мәдениет саласындағы үлкен жетістіктермен алмасуға әкеледі. Әр түрлі іс-әрекет өрісіндегі мамандармен алмасу қарқыны өседі.
Осы жолдардың бірі бойынша, тіл үйренушілер қарым-қатынас жүргізуде белгілі коммуникативті міндеттерді орындау арқылы аталған тәсіл аясында оқытылады. Бұған қоса оқытушының түсіндіруі немесе әдеттегі практикалық жаттығулар барынша ықшамдалады.
Екінші ұсыным бойынша, үйренушілер оқытушы түсіндірмесімен жүргізілетін әдеттегі жаттығулар мен тапсырмаларды орындайды. Оқыту процесінде қажетті тәсілді таңдау көбіне үйренушілердің оқу сатысы және үйрену деңгейі арқылы анықталатыны мәлім. Сөйтіп бастауыш топтар үшін тікелей тәсілді қолдану мүмкіндігі бар, яғни, сабақтарда бала өз ана тілін оқып үйренгенде қолданылатын тәсілдер мен қалыптасқан тіл қолданылады.
Басқа пікірлерге байланысты, мұндай деңгейдегі үйренушілер сабақта оқытушының сілтемелерін мұқият тыңдап, көрнекіліктер немесе оқытушының қимылы арқылы түсініп, осы нұсқауларды орындаулары керек. Мұндай сабақтар жеткілікті түрде көп уақыт алуы мүмкін, бірақ бірте-бірте оқытушы сілтемелері күрделенеді де оған бірнеше сөйлемдер немесе грамматикалық күрделі құрылымдар қосылады. Мұндай әдісте оқушыдан ауызша сөйлеу оның өзі қаламайынша немесе ол өзі дайын болғанша талап етілмейді.
Коммуникативті білімі жоғарырақ деңгейдегі үйренушілер үшін "Task-Based Learning" тәсілі қолданылады, яғни, күнделікті өмірге керек және қажетті ептілікті қамтитын жұмыс түрінің негізінде оқыту тәсілі алынуы мүмкін. Коммуникативті міндеттер осындай тапсырмаларға дайындық кезінде, оларды орындауда және оны жан-жақты талдауда шешіледі. Сырттай қарағанда бұл тәсіл жобалы әдістемені еске түсіреді, бірақ мұнда шешілетін міндеттер барынша қарапайым - мысалы, балалар мерекесін ұйымдастыру және т.б.
Жоғарыда келтірілген әдістемелерге шолу ағылшын тілін оқытудың тәсілдері толық және жеткілікті емес екендігін көрсетеді. Қазіргі уақытта ағылшын тілін оқытудың жобалы және әлеуметті - мәдениетті әдістері, құзырлылық әдістері қолданылып жүр. Дегенмен ағылшын тілін оқыту әдістемесінде білім мен қазіргі заманғы тенденцияларды қолдану оқытушы жұмысын қызықтырақ етіп, түрлендіре түседі.
Коммуникативті сөйлеу қабілетінің әдістемесін пайдалана отырып сабақ жүргізгенде жұптық, топтық жұмыстардың, ойынның, әннің, жобалау жұмысының маңызы зор. Жұптық жұмыс барысында рөлдік ойындардың берері көп:
- басынан бастап сөйлеу ретінде жүргізілуі;
- тілдік серіктестің шынайы болуы;
- өздері ықылас білдіріп өз еркімен сөйлеуі.
Топтық жұмыс кезінде:
- оқушылар өзара пікір алысып, сөйлеу қабілеті артады;
- топ мүшелері арасында қарым-қатынас күшейіп, ұжым құруға септігін тигізеді;
- өзгенің де, өзінің де ісін обьективті бағалауды үйренеді;
- оқушылардың іскерлік қабілеті артады.
Жоба жұмысын қорғау барысында:
- белгілі тақырып бойынша сұрақ-жауап түрінде пікір алысу;
- қосымша мәліметтерге сүйене отырып сөздік қорды молайту;
- монологты дамыту -мәселелерді анықтау, көтеру және шешу.
Оқушының сөйлеу іскерлігін дамыту үшін: салыстыра отырып әңгімелесу, мәтін бойынша өз ойын ортаға салу, пікір алмасу, проблемалық сұрақтарды талдау, логикалық ой тұжырымын дамыта отырып сөйлеу, түйіндеу, ситуацияға байланысты сөйлеу, ойындар арқылы сөйлеу, сұраққа жауап беру, қорытындылау, өз пікірін айту сияқты сөйлеудің түрлерін қолдануға болады. Оқушының оқу іскерлігін дамыту үшін мәтін кеңінен қолданылады. Мәтін - негізгі қарым -қатынас қүралы. Мәтінді оқымас бұрын сұрақтар беріледі. Ол сұрақтар бойынша сол мәтіндегі мәселеге байланысты оқушы не біледі соны білу керек. Бұл жұмысты топ болып және жұптасып талқылауға болады. Оқушыны еркін сөйлеуге үйрету үшін сөздерді қайталату, оларды еркін қолдана білуге үйрету, грамматикалық материалдарды, сөйлем құрылымын орынды қолдануға үйрету де басты назарда болу керек. Тыңдап - айту. Сөйлеу үшін тыңдап түсінудің маңызы зор. Диалогты, әңгімелерді, мәтіндерді тыңдап, одан не түсінгенін анықтау үшін де әр түрлі әдіс - тәсілдерді қолдануға болады. Тыңдауға арналған мәтіндер оқылған тілдік материалға негізделіп құрылады. Оның ішінде 2-5% таныс емес сөздер қосуға болады. Тыңдалған әңгіме бойынша сұраққа жауап алу, сөз мағынасына назар аудару, сөз тіркестерін жазу,мәтінге ат қою, жоспар құру, ауызша қысқаша мәтіннің мазмұнын беру, әңгімеде естігенді өмірмен байланыстыру. Жазу - сөйлеуге үйренудің басты құралы болып табылады. Жазуды көбінесе грамматикалық жаттығуларды орындағанда, мәтін немесе тақырып туралы не айтқысы келгенін білдіру үшін қолдануға болады.
Шетел тілін үйрену тұлғаның рухани жан дүниесін байытады, ой-өрістерін кеңейтеді, көркемдік талғамын тәрбиелейді, халықаралық достыққа, мәдениетке тәрбиелейді. Оқушының жеке тұлға ретінде дамуына жағдай жасауға бағыт алып отырған бүгінгі білім беру жүйесінде әлемдік стандарттар талабының негізгі компоненттерінің бірі деп танылған көптілдік оқытуға көңіл бөлу бүгінгі заман талабы.
Тақырыптың өзектілігі: Осы дипломдық жұмыстың тақырыбы оның терең зерттелуі және мектептерде практикалық қолданылуы үшін маңызды болып келеді. Оның өзектілігі қазіргі кезде түсінікті болып келеді. Оқушылардың оқу қызметін, олардың бір-бірімен, оқытушымен, нағыз сол тілде сөйлеушілермен қарым-қатынасын талдай келе, оқушыларда толығымен коммуникативтік және меңгерілген тілдік материалды қарым-қатынас ұстау кезінде қолдану қабілеттері дамымаған деп айта аламыз. Осылайша, зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігі оқушыларды ағылшын тіліне оқыту процесінде коммуникативті сөйлеуге ұйымдастыру кезіндегі материалдардың жеткіліксіздігімен түсіндіріледі.
Зерттеу жұмысының жаңалығы: Ағылшын тілінің грамматикасын дәстүрлі әдіспен оқытуда бала тез жалығып, шет тілін оқуға деген құлшынысынан айрылады, сондықтан да осы коммуникативті сөйлеуге оқыту әдістері арқылы сабақтарды өткізу баланың грамматикасын ретке келтіріп қана қоймай, оның өзіндік шығармашылық, есте сақтау қабілеттерін дамытады.
Теңдіктің сезімі, әуесқойлықтың атмосферасы балаларға жасқаншақты, ұялшақтықты жеңуге, тілдік кедергіні, шаршағандықты жеңуге мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының мақсаты - ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың коммуникативті сөйлеуге үйретудің әдістерінің тиімділігін талдау.
Қойылған мақсатқа келесі міндеттерді орындағаннан кейін ғана жетуге әбден болады:
- ағылшын тілі сабағында оқушылардың коммуникативтік сөйлеу қабілеттерін қалыптастырудың теориялық негіздерін қарастыру;
- оқушыларды ағылшын тілі сабағында оқыту процесіндегі коммуникативті сөйлеу қабілеттерін дамытудың мәнін қарастыру;
- ағылшын тілі сабағында оқушылардың коммуникативтік сөйлеу қабілетін қалыптастырудың педагогикалық жағдайларын зерттеу;
- оқушыларда ағылшын тілі сабағында коммуникативтік сөйлеу қабілеттерін қалыптастырудың практикалық негіздерін анықтау;
- ағылшын тілі сабағында коммуникативтік сөйлеу қабілеттерін дамытудың педагогикалық жағдайларын жүзеге асыру;
- ағылшын тілі сабағында коммуникативтік сөйлеу қабілетінің қалыптасуының динамикасын талдау.
Зерттеу нысаны. Коммуникативті оқыту технологиясын енгізе отырып, оқушылардың сөйлеу дағдысын қалыптастыру.
Зерттеу пәні. Ағылшын тілі сабағында оқушылардың ауызекі сөйлесу әрекеттерін белсендіру мен қарқынды дамытудың сапалы әрі тиімді жолы ретінде коммуникативтік әдісті тиімді пайдалану әдістері.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері: зерттелетін тақырып бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді зерттеу; зерттелетін мәселенің аспектісінде психологиялық-педагогикалық тәжірибені зерттеу; педагогикалық процесті, әңгімелесуді, сауалнаманы, эксперименттік зерттеуді, тестілеуді, сұрауларды бақылау.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы: тілдің грамматикалық жақтарын қалыптастыруда нақты материал, кешенді тәсілдер күйіндегі ұсынылады, ол кейін жалпы білім беретін мектептерде оқытудың кіші, ортаңғы және жоғарғы сатыларында қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы: мұнда көрсетілген бақылаулар мен тұжырымдар ағылшын тіліне оқыту сабақтарында, жалпы білім беретін мектептерде грамматикаға үйретуде, ағылшын тілі мамандарын дайындауда қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы зерттеудің мақсаты мен міндеті арқылы анықталады. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден тұрады.
I. Ағылшын тілі сабағында оқушылардың коммуникативтік сөйлеу қабілеттерін қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Коммуникаивтік сөйлеу қабілеті - педагогикалық мәселенің бірі
Қазіргі кезде шет тілін коммуникативтік оқыту мәселесіне ерекше назар аударылуда. Ағылшын тілін оқытудың жаңа технологиясы тілдің коммуниктивтік қызметін ескере отырып, оны коммуникативтік танымдық жағынан меңгертуді көздейді. Қатынастық әдіс ХIХ ғ 60-70 жылдарында ағылшын тілі халықаралық қатынастық тіл статусын алған кезде Британияда пайда болды.
Бүгінгі тәуелсіз мемлекетімізде білімге деген көзқарас түбегейлі өзгеріп, оқытудың жаңа түрлері, әдістері, жаңа бағыттағы технологиялар пайда болып, олар білім мазмұнының толығымен, түбегейлі жаңаруына себепші болуда.
Оқыту әдістемесіндегі заман талабына сай әдістердің бірі коммуникативтік оқыту технологиясы. Осы мәселе жөнінде, яғни ағылшын тілін оқытудағы коммуникативті біліктілік деңгейді Германияның оқу бағдарламасын жасаған неміс ғалымдары Г.Нойнер, Г.Хунфельд былай түсіндіреді: коммуникация тіл және іс-қимыл (күлу, дауыс ырғағы сияқты) әрекеттері арқылы болады. Ол алдын-ала жоспарланған, дайындалған болуы немесе жоспарланбаған болуы мүмкін. Сабақ үстінде әдетте дайындалған, жоспарлы сөйлеу коммуникациясына көп көңіл бөлінеді [1, б. 57].
Оқушылардың сабақта айтылған хабарлардың мағынасын түсінуі, олардың түпкі мақсатын танып білуі және өзінің жеке мақсатын іске асыруы өте маңызды іс. Осы біліктілік коммуниктивтік біліктілік деп аталады.
Коммуникативтік біліктілік мынадай оқу мақсаттарын қамтиды:
1. Когнитивті мағыналық мақсат, яғни оқушы коммуникативтік жағдаяттарды әңгімелесу, сөйлесу, қарым-қатынас туындайтын жағдайларды таба білуі керек. Ол өзінің іс-әрекетінің, сөйлесуінің, қарым-қатынас жасауының барысында - осы жайттарды ескеруге дағдылануы, үйренуі қажет.
2. Әлеуметтік мақсат, оны жүзеге асыру кезінде оқушы өзін-өзі қалай ұстайтынын біле отырып, өз іс-әрекетіне жауап бере алады. Алға қойған мақсатына басқалармен бірге жетуге ұмтылады, сондай-ақ қарым-қатынас жасайтын әріптесімен жеке тұлға ретінде тең жағдайда болуға тырысады.
3. Лингвистикалық біліктілік мақсат. Бұл мақсатқа сәйкес оқушы ойларын, іс-әрекетін сөйлеп жеткізе алуға ынталы болады.
Бұл үш компонент бөлек-бөлек емес, керісінше өзара тығыз байланыста болады деп пайымдайды Г.Нойнер [2, б. 39].
Осы аталған коммуникативтік біліктілікке қалай қол жеткізу жолын жолын іздестіруші әдіскерлердің бірі И.Пассовтың пікірінше, ағылшын тілін оқытуда мына жайттарды ескергенде коммуникативтілікке ие болатынын байқаймыз:
1. коммуникативтік сипаттағы оқыту тәсілдерін пайдалану;
2. арнайы жаттығулар жасау;
3. бүкіл оқу процесін мақсатты түрде ұйымдастыру [3, б. 94];
Коммуникативтік әдістің жаңалығы неде, ол оқыту ісін қалай ұйымдастырады, оның ерекшеліктері мынада:
Коммуникативтілік оқу процесіндегі білік, дағдыны жетілдіруге бағытталады. Ағылшын тілінде үнемі сөйлеу оқушылардың тілді білмеймін деген ойдан арылтып оқуға деген қызығушылығын арттырады. Ол үшін барлық жаттығулар сөйлеуге жетелейтін мақсатта болуы керек. Коммуникативтік бағытта оқыту оқушының жеке бас ерекшелігін ескеруді көздейді, яғни баланың бойындағы барлық жеке қасиеттері ескерілуі керек. Бұл оның белсенділігін арттырып, оқуға ұмтылу үшін ең басты құралы болып саналады.
Коммуникативтілік функционалдықпен де байланысты, себебі кез-келген сөз коммуникация процесінде белгілі бір қызмет атқарады. Оқушы тілді үйрене бастағаннан бастап сөздерді іс жүзінде сөйлеу барысында қолданып жаттықпаса, кейін оларды есіне түсіре алмай, дұрыс пайдалана алмайды.
Коммуникативтілік, коммуникативті бағытта оқыту әдісі оқытудың жағдайлық болуын талап етеді. Өйткені, жағдайлылық сөйлеу дағдысының табиғи қасиеті болып есептеледі. Жағдайлылық сөйлеуге ынталандырудың бір түрі ретінде, сөйлеу біліктілігін жетілдіретін әдіс ретінде, әрі белгілі бір мақсатқа, нәтижеге жету жолы екендігі бұрыннан әдіскер ғалымдардың көптеген еңбектерінде қаралып келеді.
Коммуникативтік оқыту технологиясы дегеніміз пікір алысуға негізделген әдістеме. Ал, адамдар тілді сөйлем түрінде қолданғанда ғана бірін-бірі түсініп, пікірлесе алады. Оқушыларды белгілі бір дәрежеде ағылшын тілінде сөйлеуге, өз ойын басқаға жеткізе алатын, біреудің сөйлеген сөзін, жазғанын түсіне алатын дәрежеге жеткізу үшін, ағылшын тілі алғашқы сабақтан бастап сөйлем түрінде үйретілуі тиіс. Себебі, жеке атау тұлғалы сөздер де, грамматикалық формалар да өзара бір-бірімен байланысып, сөйлем құрамына енгенде ғана тұтас аяқталған ойды білдіре алады.
Коммуникативтік әдіс мұғалім мен оқушының арасындағы психологиялық кедергіні бұзады. Коммуникативтік біліктілікке қалай қол жеткізу жолын іздестіруші әдіскерлердің бірі Е.И.Пассов оқытудың коммуникативтік әдісінің негізгі белгілері деп мыналарды атап көрсетті:
1. Әдістің дифференциалдығы әр әдіс нақты бір мақсатқа жету құралы екендігінде көрінеді. Бұндай мақсат сөйлеу әрекетінің әрбір түрі, нақтылап айтқанда осы әрекет түрін жасай білу.
2. Әдістің оқыту жағдайына тәуелсіздігі. Әдіс оқытудың тактикасы емес стратегиясын анықтайды және сол себептен осы таңдау тілге, оқыту сатысына байланысты.
3. Коммуникативтік әдістің мүмкіншілігі сөйлеу әрекетінің берілген түрін жан-жақты қамтиды.
4. Әдісте негізгі өзектің болуы немесе М.В.Ляковскийдің сөздерімен айтқанда, басты әдістемелік мәселенің шешуінің басымды ойы о бастағы әдістемелік мәселені шешу қызметінің бір-біріне байланысты болуын шарт етеді. Бұл негізгі ой әдіске кіретін кіретін принциптерді қарастырады, оларды интегралдайды. Осының негізінде Е.И.Пассов бұл өзара жағдай жасаған жеке әдістемелік принциптер жүйесі, бір стратегиялық оймен біріккен, сөйлеу әрекетінің қандай түрін болса да үйретуге бағытталған әдіс деп анықтайды [4, б. 49].
Коммуникативтіліктің қандай жағдайда нәтижелі болатынына мұғалімнің тигізер ықпалы зор және оқыту барысындағы білім сапасына да мұғалімнің үнемі көңіл бөліп отыруы аса маңызды.
Сондықтан, ағылшын тілдерін оқытуда коммуникативтік оқыту әдістемесін қолдану - оқушылардың сөздерді грамматикалық тұрғыдан бір-бірімен дұрыс байланыстырып, еркін сөйлей білуіне мүмкіндік береді, бұл әдістемені жиі қолдану өз нәтижесін береді.
Яғни, тілді оқытудағы ең басты мақсат - оқушыны сөйлеуге, яғни айтар ойын жеткізе білуге үйрету. Сөйлеу тілдік қарым-қатынас барысында адамның өз oйын жарыққа шығару процесі, өз сөзін екінші біреуге түсінікті етіп жеткізуі. Сөйлеуге үйрету дегенде мынадай ұғымға мән беріледі: бұл-адам мен адамның тілдік қарым-қатынаста бір-бірімен тілдесуі, сөйлесуі яғни бір адамның өз ойын екінші адамға ауызша жеткізуі, сөйлеуі, айтуы, сонымен бірге айтылған ойдың адамға түсінікті болып, оны қабылдау арқылы екінші адамның оған өзіндік жауап қайтаруы. Бұл сөйлеуге үйретудің бір адамға ғана қиын проблема еместігін көрсетеді. Ол тілдік коммуникация арқылы жүзеге асады. Сөйлеу әрекеті - тілді үйрену жолындағы маңызды баспалдақ, қажетті шарт қана емес, ол-адамзаттың қоғамдағы орнын, қызметін көрсететін күрделі әрекет. Өйткені, сөйлеу әрекеті адамдық қасиетті білдіретін басты өлшемдердің бірі. Ауызша сөйлеуге үйрету - тілді жалаң үйрену емес, адамның жалпы ойлау қабілетін кеңейту, жетілдіру деген сөз. Жалпы сөйлеу әрекетін меңгеру үшін мына жағдайларды ескеру қажет: Үйрететін тілде сөйлеуге деген қажеттілік; қоршаған орта, жағдайдың әсері; жеке бастың қабілеті; сөйлеудің негізгі мақсатын айқындау [5, б. 67].
Ағылшын тілін оқытуда коммуникативтік мақсатқа жетуде ауызша сөйлеудің маңызы зор. Сөйлеуге үйрету үшін оқыту әдісі ситуациялық әдіс болуы керек, себебі: ситуациялық сөйлеу әрекетінің табиғи қасиеті болып табылады.
Коммуникативті сөйлеуге арналған жағдайларды мынадай жолдармен беруге болады:
а) көз алдыңа елестетіп көр, қиялдап көр деген сияқты т.б. тапсырмалар арқылы жағдайлар құру;
ә) белгілі бір жағдайды жасайтын сурет немесе жағдайды дамытатын, күшейтетін суреттер тізбегіне қарап, соның көмегімен сөйлеу;
б) күнделікті өмірдегі болып жатқан жағдайға ұқсас нәрселерді сипаттау.
Оқытудың ситуациялығы оқушылар мен мұғалім арасындағы қарым-қатынасқа негізделген жағдайда ғана сабақ үстінде қатынас жағдайы пайда болады. Е.Пассов ұзақ жылдар бойы жүргізген ғылыми-зерттеу жұмысының нәтижесінде коммуникативтік оқытуда ситуация мен ситуациялықты анықтап алу қажет екеніне көз жеткізген. Ситуация - дегеніміз, қарым-қатынас жасаушылардың, сөйлесушілердің санасында қалыптасқан, қарым-қатынастың жүйесі; ал жағдайлылық - қарым-қатынастармен байланыс деп қорытынды жасайды. Ол іс-әрекеттерде, қарым-қатынастарда мынадай жетекші факторлар болады деп көрсетеді: а) статустық; ә) рольдік; б) іс-әрекеттік; в) ізгілік [6, б. 85].
Қарым-қатынас процесі оқытудың мақсатына, жағдайына, мүмкіндігіне қарай үнемі өзгерісте болады. Сондықтан, сөйлеуші сол өзгерістерге байланысты қарым-қатынастағы өзгерістерді де ескеріп отыруы керек. Оқушыларды қарым-қатынастың әр түріне дайындау үшін материалдарды да жиі түрлендіріп отыру керек. Осы ұстанымға байланысты тілдік дағдылар да өзгертілуі керек. Бұл оқушылардың айтқысы келген ойын басқаша жеткізуге, сөйлеу біліктілігін жетілдіруге, тез сөйлеуге көмектеседі.
Сонда ғана, оқушылар жаңа материалды іс жүзінде қолдануға тезірек машықтанады. Материал жаңа болуы керек, сонымен бірге қайталау кезінде сол қалпында емес, басқа контекстерде өзгертіліп берілуі керек, сол кезде ғана оқушылардың білік дағдылары сатылай дамиды.
Ағылшын тілін оқытуда коммуникативті мақсатқа жетуде ауызекі сөйлеудің рөлі өте зор. Себебі, ауызша сөйлеу арқылы адамдар бір-бірін түсінеді, өз ойларын айтады, дәлелдейді, естіген, айтылған хабарға өзінің көңіл-күйін білдіреді. Сөйлеудің екі түрі бар. Олар: монологтық, диалогтық. Диалог - екі немесе бірнеше адамның сұрақ-жауап ретінде сөйлесуі, тілдің қатысуы. Диалогтық сөйлеу алдын ала жоспарланбайды, сөйлесу кезінде пайда болады. Оқушылардың жалпы, арнаулы сұрақтарды қоя алуы, әр түрлі сұрақтарға жауап бере алуы, өтініш, бір нәрсемен келісетінін немесе келіспейтінін тексеру керек. Оқушылардың сөйлеу жылдамдығын арттыру керек және әр оқушы сөйлегенде кем дегенде екі реплика айтуы керек. Диалогтық сөйлеуді дамытуда дискуссия-сабақ, экскурсия-сабақ, ойын-сабақ, талқылау сабақтарының рөлі зор. Монологты сөйлеуді дамыту сабақтары -шет тіліне оқытудағы негізгі сабақтардың бірі. Монологтық сөйлеу алдын ала әзірленуді талап етеді [7, б. 58].
Ағылшын тілін оқытуда тілдік тіректер арқылы оқушылардың білім, білік дағдыларын дамыту басты мақсат болып табылады. Егер оқушыларды ағылшын тілінде тілдік тіректер арқылы монолог түрінде сөйлеуге үйретсе, онда олардың сөйлеу қабілеттері, танымдық қызығушылықтары, мәтін мен жұмыс жасау кезінде шығармашылық дағдылары қалыптасып қана қоймай, олар ағылшын тілінде еркін сөйлеуге машықтанады. Оқушыларды монолог түрінде сөйлеуге үйретуде тілдік тіректердің маңызы зор. Ағылшын тілдерін оқыту әдістемелерінде тірек ұғымы әртүрлі түсіндіріледі. Көптеген ғылыми жұмыстарда ол, стимул, әрекет жасауға түрткі ретінде қарастырылады. Мағлұмат себепші бола алады, ал мұғалімнің міндеті оқушылардың тыңдаған, оқыған, көрген мәліметтерін дұрыс басқара отырып, оларды монолог түрінде сөйлетуге үйрету. Көп жағдайда тілдік тіректер сөз әрекетін ұйымдастырушы болып, олардың белгілі бір бағытта дамуына, оқушылардың сөйлегенде қате жасамауына дәнекер бола алады. Сөйлеудің монолог түрін қолдану үшін, сөйлеушіге белгілі бір мазмұн керек, ол сол мазмұнның негізінде сөйлемдер құра білуі тиіс, монолог сөздің ұйымдасқан түрі, сондықтан мұнда жекелеген сөйлемдер мен айтылымдар ғана емес, бүкіл хабар жоспарланып, бағдарлануы керек. Тілдік тіректер оқушылардың монолог түрінде сөйлеуіне көп әсер етеді.
Қазіргі кезде ағылшын тілін оқытуда оқушылардың сөйлеу біліктілігін дамытуда тіректерді коллаж ретінде пайдалану тиімді болып отыр, себебі ол обьектіге және оның компоненттеріне жан-жақты қарауға, бірден зейін аударуға мүмкіндік береді.
Тілдік тіректерді негізге алып, монолог түрінде оқытуда оқушылардың танымдық қызығушылығының деңгейін анықтауға, оқушылардың тыңдаған, оқыған, көрген мәліметтерін дұрыс қабылдауын қадағалай отырып, оларды монолог түрінде сөйлеуге үйретуге, танымдық қызығушылықтары мен шығармашылықтарын дамытуда әдістің тиімділігін дәлелдеуге болады.
Ауызекі сөйлеуді қалыптастыру үшін оқушы әр сабақта жаңа білім алып қоюмен ғана шектелмей, өз бетінше ізденіп, талдап, пікір таластыру деңгейіне жетіп, даму біліктілігін жетілдіріп отыруы қажет. Сонда ғана, оқушы еркін ағылшын тілінде сөйлеуге қол жеткізеді.
Коммуникативті оқыту технологиясы оқыту процесінде маңызды рөлге ие. Әртүрлі әдіс-тәсілдерді оқушыларға тың мәлімет, қызықты тапсырмалар беріп отыру мұғалімнің ұйымдастыру қабілетіне тиесілі. Қазіргі заман талабы ағылшын тілін білу болса, оқушыларға қалайда жақсы меңгертем деген ұстаз оқытудың түрлі тәсілдерін қолданады. Қандайда бір әдіс болмасын, оның өзіне тән артықшылықтары мен кемшіліктері болады. Коммуникативті оқыту технологиясы негізінде ақпараттық инновация технологияларын қолданудың артықшылықтары толып жатыр.
1.2 Оқушыларды ағылшын тілі сабағында оқыту процесіндегі коммуникативті сөйлеу қабілеттерін дамытудың мәні
Ағылшын тілін оқыту теориясының және жинақталған коммуникативті іскерлікке оқытудың қазіргі жағдайы тағы да тоқталуды қажет етеді. Ағылшын тілін оқытудың мәдени әлеуметтік мазмұны өзгерді, олардың мектепте білім алу және білімін жетілдіру қызметі өсті. Бұл халықаралық қатынас құралы ретінде ағылшын тілін үйретудің қажеттілігін туғызды. Ағылшын тілін қолданудың қажеттілігі өсті. Ағылшын тілін меңгеру деңгейіне қойылатын талаптар, ағылшын тілін оқыту мазмұны мен ұйымдастыру материалы өзгеруде. Мектеп курсының мазмұны коммуникативті мақсаттар мен барлық оқыту сатыларындағы тапсырмалармен анықталады; бастауыш мектепте, екінші және үшінші сатыларында оқыту оқушылардың мәдени коммуникативтілігін, мәдени білімділігін дамытуға бағытталады.
Ағылшын тілінде сөйлеуге коммуникативті әдістермен бағыттай отырып оқыту дегеніміз - оқушыларда тілдің коммуникатвті құзыреттілігін дайындау деп атаймыз, бұл оқушылардың ағылшын тілін іс-жүзінде пайдалануға дайын болуын білдіреді.
Кейбір отандық зерттеушілер ағылшын тілінде сөйлеуді тілдік коммуникация және техникалық деп бөледі. Техникалық дегеніміз - ол ақпаратты қабылдау және таратуды қамтамасыз ететін құралдар жиынтығы. Коммуникациялық компоненттеріне мыналар жатады: 1) хабарлаушы; 2) хабарды жеткізуші; 3) байланыс каналы; 4) қабылдағыш; 5) хабарды алушы [8, б. 44].
Тілдік коммуникация құрамына хабарлаушы, хабарды қабылдаушы, олардың тілдік жұмысы және тілдің өнімі ретінде хабардың өзі кіреді.
Пәнді практикалық іс-әрекетке қарағанда, коммуникативті іс-әрекет субъектілер арасындағы қарым-қатынасты қалыптастыруға бағыттайды. А.Б.Добрович коммуникативті процестің жүзеге асырылуын төрт фазаға бөледі:
1) іс-әрекетке тарту;
2) жағдайды анықтау;
3) іс-әрекеттің өзі;
4) іс-қимылдың жинақталуы [9, б. 78].
Адамның қарым-қатынасқа бейімділігі психологиялық-педагогикалық зерттеулерде жалпы коммуникативтілік деп анықталады. Коммуникативті болу үшін адамда белгілі бір коммуникативті біліктіліктер болу керек. Г.М.Андрееваның құрған қарым-қатынас концепциясына сүйене отырып, біз коммуникативті біліктіліктер комплексін атай аламыз. Бұл коммуникативті біліктіліктер кешенін игеру адамның дамуы мен қалыптасуына, қарым-қатынас жасауына көмектеседі. Біліктіліктің мынадай 3 түрін ажыратуға болады:
1. екі адам арасындағы қарым-қатынас;
2. екі адам арасындағы іс-әрекет;
3. екі адамның бір-бірін қабылдауы [10, б. 46].
Біліктіліктің бірінші түріне қарым-қатынастың верьбальды емес құралын, эмоциональды хабарларды және т.б.кіргізуге болады,
Біліктіліктің екінші түрі кері байланысты қалыптастырады. Үшінші түрі сөйлесушінің ұстанымын қабылдау, оны тыңдау және қарым-қатынасқа алдын-ала дайындықсыз түсу және оны ұйымдастыруды білдіреді. Осы біліктіліктерді игерген адам қарым-қатынасқа түсе алады.
Ағылшын тілін жақсы игерген жағдайда оқушылар тілдік формаларды ғана игеріп қоймай, оларды қарым-қатынасқа түскенде қолдана алуы қажет. Оқу процесінде коммуникативті әдісті қолданудың артықшылығы коммуникативті біліктілікті қалыптастыру оқушылар мотивациясын көтереді, пәнаралық байланысты қалыптастырады. Бұл танып-білу, ойлау және т.б. дамытуға көмектеседі.
Қазақстандық білімнің модернизациясының тұжырымдамасы тұлғаның өмірлік ұстанымдарының қалыптасуының жаңа әлеуметтік талаптарын анықтайды. Оқушылардың құзыреттілік түсінігінен алғандағы білімнің нәтижелерінің қайта бағдарлануы жүреді. Оқудың коммуникативті бағытталғандығы оқудың ізгілендіру стратегиясының негізі болып табылады, өйткені коммуникативтілік оқушылардың ойлау белсенділігіне ықпал етеді, негізгі орынға түрі емес, оның мазмұны ие болады.
Сөйлеу қабілеті адамның жеке қасиеттерінің толық бір спектрін болжайды, оның құрамына когнитивті және жедел-технологиялық, сонымен бірге мотивациялық, этикалық, әлеуметтік, мінез-құлықтық құрам бөліктер кіреді. Коммуникативті сөйлеу қабілеті үнемі нақты адамның қасиеттеріне ие тұлғаның қабілеттерді минималды қолдануын білдіреді.
Коммуникативті сөйлеу қабілеті - бұл білімнің, қабілеттердің дағдылардың жиынтығы, ол шет тіліне оқыту процесінде қалыптасады. Демек, тіл мәдениеттің айнасы болып табылады, онда адамның тек ішкі қоршаған ортасы ғана көрінбей, оның ділі, ұлттық сипаты, өмір сүрі деңгейі, дәстүрлері мен өмірінің көріністері көрінеді.
Коммуникативті сөйлеу қабілеті басты қасиеттердің тобына жатады, яғни адамның өмірінде маңызды рөл атқарады, сондықтан оның қалыптасуына жақсы көңіл аудару қажет.
Коммуникативті сөйлеу қабілеті оқу табыстылығына әсер етеді. Егер оқушы тақтаға шығып жауап беруге ұялса немесе ол кезде өзін ыңғайсыз сезінсе, оның шынайы жауабы бар білімдерден нашар болады, ал оның бағалануы сәйкесінше төмен болады. Алынған жағымсыз нәтиже кейінгі оқу қызметіне әсер етеді.
Шет тіліне оқытудың негізгі мақсаты - коммуникативті сөйлеу қабілетінің қалыптасуында, яғни сол тілде сөйлеушілермен шет тілдік тұлға аралық және мәдениет аралық қарым-қатынасты жүргізу қабілетінде көрінеді. Коммуникативті сөйлеу қабілетінен баланың мектепке бейімделу процесі тәуелді болады, соның ішінде сыныптық ұжымдағы оның эмоционалдық амандығы тәуелді болады. Бәрімізге мәлім болғандай, мектептегі бейімделу процесі оқу мен әлеуметтік-психологиялық болып бөлінеді. Бала тек жаңа қызметінің түріне үйреніп қана қоймай, қоршаған ортадағы адамдарға да үйренуі қажет. Егер ол сыныптастарымен тез тіл табысатын болса, онда ол үлкен психологиялық ыңғайлылық пен жағдайларға қанағаттандырушылықты сезінеді. Және керісінше, қатарластарымен байланысқа түсе алмау қабілеті достарының шеңберін тарылтады, жағымсыздықтың, сыныптағы жалғыздықтың сезімін тудырады, мінез-құлықтың ассоциациялық формаларына алып келуі мүмкін.
Оқушылардың коммуникативті сөйлеу қабілеті тек оқытудың тиімділігі мен оқушының сөйлеу қабілетінің шарты ретінде ғана қарастырылып қоймай, сонымен бірге оның болашақтағы өмірінің тиімділігі мен табыстылығының ресурсы ретінде қарастырылады. Қазіргі заманғы оқушылар шет тілін оқумен бір уақытта өзінің коммуникативті сөйлеу қабілетін де дамыта алады. Ауызекі сөйлеу тілі үшін коммуникацияның серіктестерінің арасындағы қарым-қатынастардың емін-еркіндігі, тілдік актінің дайын еместігі және ресми сипатқа ие хабарламаға қондырманың болмауы тән [11, б. 86].
Коммуникативті сөйлеу қабілетін дамыту үшін қажет:
- әр түрлі жастық сатылардағы оның мәнін және құрылымын, сонымен бірге мазмұнын анықтау;
- жүйелік амалды қолдану, әр түрлі субъектілердің, бағыттардың және технологиялардың толық нәтижеге қол жеткізу мақсатындағы өзара әрекеттесуін қамтамасыз ету;
- әдісті таңдау, оқушылардың коммуникативті сөйлеу қабілетін дамытуға арналған бағдарламаларды, бағыттарды, технологияларды және техниканы жасау.
Коммуникативті сөйлеу қабілеті табысты қарым-қатынас жасауға ықпал етуші психикалық және мінез-құлықтық адамның сипаттамаларының толық бір жүйесі ретінде мақсатына жетеді және қатысушы тараптар үшін эмоционалдық жағымды болып келеді. Оның құрылымында келесідей компоненттерді бөліп көрсетуге болады: когнитивті, құндылық-мағыналық, тұлғалық, эмоционалдық және мінез-құлықтық [12, б. 70].
Олар толық бір жүйенің бөлігі болып табылады, алайда өзара әсерлесуді, өзара өткізушілікті білдіреді және әрқайсысының басқаларында болуы келесіні білдіреді:
- жеке компоненттің мазмұны басқалары арқылы ашылады, олармен әсерлеседі және оларда көрінеді;
- барлық компоненттер жұмысқа ендірілуі қажет;
- баланы барлығында дамуын қамтамасыз ететін және көбісімен белгіленген бағыттар тиімдісі болып табылады.
Когнитивті компонент қарым-қатынастың құндылықтық-мағыналық жағы, қарым-қатынасқа ықпал етуші және кедергі келтіруші жеке қасиеттері туралы білімді, үнемі онымен бірге жүретін эмоциялар мен сезімдерді, қарым-қатынастың мінез-құлықтық жақтарын қалыптастырады. Тұлға жақын адамдардың мінез-құлығын бақылай отырып, қарым-қатынасқа үйренеді, мысалы олардың үлгілеріне еліктей отырып, ненің жеткіліксіз түрде саналы екендігіне көз жеткізеді. Бала, тіпті ересек адамның өзі осы үрдістің формасы туралы ойланбайды және оны барлық өмірінің бойында тани алады. Бұл өзіндік қарым-қатынас стилінің ерекшеліктерін жақсы түсінуге, оны жетілдіруге, оның коммуникативті мүмкіндіктерін әртараптандыруға мүмкіндік береді.
Құндылықтық-мағыналық компонент - қарым-қатынаста іске қосылатын құндылықтар. Жеке құндылықтар өзіне және басқаларға деген негізгі қарым-қатынастарда көріне отырып, қарым-қатынасты жүйелейді, оған белгілі бір мағына береді. Жүйелеудің осы деңгейі адам үшін біршама маңызды.
Мысалы, қандай да бір адамға қандай да бір өзі үшін маңызды тілекпен қаралу үшін бұл сұраушы үшін қаншалықты мәнді екені маңызды. Егер, оның пікірі бойынша, сұрау - бұл өзінің тәуелділігін немесе әлсіздігін көрсету болса, ол оны жасырмайды. Мысалы, егер адамның ойынша, ешкім ешкімге қарыздар емес болғандықтан, жоқ деген жауапты алуға қорқады, ол да сұрай алмайды. Мұндай жағдайлар бастауыш мектепте байқалады: оқушы жылайды және көршісінен қарындаш сұрай алмайды. Бұл жағдайда тұлғалық мағына іске қосылады және ол сұрауға мүмкіндік бермейді.
Тұлғалық компонент қарым-қатынасқа түсуші тұлғаның ерекшеліктерін тудырады, олар табиғи жолмен коммуникацияның мазмұнына, үрдісіне және болмысына әсер етеді. Ұялшақтық, ұятсыздық, эгоисттік, асқақтық, агресивтілік, конфликтілік, авторитеттілік қарым-қатынасқа негативті әсер етеді. Коммуникативті сөйлеу қабілеті өзіне деген сенімділікке, оптимизмге, адамдарға деген жақсылықта, әділеттілікте, альтруизмде, сенімділікте, стрестік тұрақтылықта, эмоционалдық тұрақтылыққа, агрессивтілік еместікке, конфликсіздікке негізделуі қажет [13, б. 96].
Коммуникативті сөйлеу қабілетінің эмоционалдық компоненті ең алдымен сөйлеушімен позитивті эмоционалдық байланысты жасаумен және қолдаумен, өзін-өзі жүйелеумен, серіктесінің күйінің өзгеруіне әсер етуімен ғана байланысты емес, сонымен бірге оны таң қалдырумен де байланысты. Дәл осы эмоционалдық фон психологиялық жағымдылықтың немесе жағымсыздықтың, жақсы немесе нашар қарым-қатынастың сезімін тудырады.
Мінез-құлықтық компонент өзіне мінез-құлықтың деңгейінде интеграцияланатын және коммуникативті сөйлеу қабілетінің барлық әрекеттерінің білімі болып табылатын коммуникативті қабілеттерді, дағдыларды, әрекеттің әдістері мен тәжірибесін тудырады. Коммуникативті сөйлеу қабілеті элементтер ретінде коммуникативті мінез-құлықты жасайды. Олардың ерекшеліктері, қалыптасуының деңгейі зерттеліп, өлшенуі мүмкін, сонымен бірге баланың дамуына нақты міндет бола алады.
Коммуникативті сөйлеу қабілетін өзара әрекеттегі және өзара байланыстағы екі топқа бөлуге болады:
- қарым-қатынастың негізгі болмысын көрсетушілері: сәлемдесу; қоштасу; қаралу; қолдау, жәрдем, қызмет көрсету туралы сұраныс; қолдау, көмек, қызмет көрсету; ризашылық; бас тарту; қоштасу;
- қарым-қатынасты үрдіс ретінде қалыптастырушы іс-жүргізушілік: серіктестердің сезімдері мен күйлерінің көзқарасымен алғандағы жағдайды талдай алу қабілеті; басқалардың алдында сөйлеу; басқаларды тыңдау; әрекеттесе білу; басқару; бағыну.
Келтірілген жіктеу оқушылардың коммуникативті сөйлеу қабілеттерінің даму жүйесінің негізі бола алады [14, б. 107].
Біздің дәреже үшін білім сипатындағы ерекше өзгерістерге оның бағытталғандығы, мақсаты, мазмұны жатады, ол оны барынша адамның еркін дамуына, шығармашылық құлшынысына, тәуелсіз болуына, бәсекеге дайындығына, болашақ мамандардың мобильділігіне бағыттайды. Қазіргі замандағы оқушыға белгілі бір білім жүйесін, дағдыларды, қабілеттерді алу жеткіліксіз. Уақыт одан өзін-өзі дамытуды, өзінің барлық мүмкіндіктерін максималды қолдануды, шығармашылық тұрғыдан ойлауды талап етеді. Осыған орай жаңартылып жатқан мектептерге жаңа білім жүйесі қажет (қызметтік ойындық, рөлдік, тәжірибелік-бағытталған, мәселелік, рефлексивті).
Бағалық-мағыналық қабілет - бұл оқушының құндылықтарымен, оның қоршаған ортаны көру мен түсінуімен, онда орнын табуымен, өзінің әрекеттеріне мақсатты қондырғыларын таңдау қабілетімен, шешім қабылдауымен байланысты.
Құндылықтық-мағыналық қабілеттің қалыптасуы - тұлғаның қалыптасуының, оның қасиеттерінің дамуының маңызды шарты. Шет тілдерінің сабағы - ол үшін құнарлы тәлімнің негізгі, өйткені тілді құрал ретінде қолдана отырып, біз өзімізді қоршаған ортаны оның барлық көріністерінде зерттейміз. Оқушылар адамгершілік әңгімелерге, әрекеттерді таңдаудағы жағдайларға қатыса отырып, осы қабілетке ие болады.
Айта кететін жайт, соңғы жылдары шет тілдеріне деген талаптар артты. Қазіргі заманғы мектептің түлегі коммуникацияға дайын болуы қажет, бұл оны өз саласындағы тек білікті маман ретінде ғана көрсетіп қоймай, сонымен бірге көптеген жаңа әлеуметтік қабілеттерді меңгеруге көмектеседі: әр түрлі деңгейдегі адамдармен қарым-қатынасқа түсуге үйренуі, топта жұмыс істеуге дайын болуы, қоршаған ортадағыларға құлшыныс беруі. Шет тіліне оқытудың нәтижесінде тілдік білімнің келешектегі тенденцияларының дамуын ескерумен, заманауи білім технологияларын жүйеде қолдану оқушыларға мемлекеттік білім стандартының талаптарына сәйкес келетін деңгейге қол жеткізуге мүмкіндік береді [15, б. 76].
Білімнің заманауи парадигмасы білімнің барлық жүйесінің міндеттерін философиялықпен қатар, жалпы ортамен кәсібилікті де болжайды. Е.Н. Соловьев атап өткендей, мұнсыз кез-келген реформалар мен жергілікті және фрагментарлы инновациялар жүйесіз. Білім жүйесінің дамуының рөлі мен сипатын анықтаудағы жаңа тенденциялар жаңа ғаламдық сипатқа ие және тек еуропалық емес, сонымен бірге әлемдік қауымдастықтың деңгейіне сәйкес келеді [16, б. 99]. Осыған орай Е.Н. Соловьева берілген парадигманың барынша жалпы постулаттарын қалыптастырады:
Бүкіл өмір бойынша жақсы білім концепциясынан бастап білімнің бүкіл өмір бойынша қажеттілігін түсінуге дейін.
Тыңдаудан ықыласқа дейінгі сатыға көтерілу.
Білімнің құзыреттіліктерге өту дәрежесі.
Е.Н. Соловьева мынаны ерекше атап өтеді: " орталықтанған білім" үлгісі қоғам мен тұлғаның дамуының шынайы қажеттіліктерін қанағаттандыруын қойды. Шет тілдеріне оқыту саласында 60-шы жылдардан бастап ағылшын тілінде сөйлеу қабілетінің рецепция мен өнімнің деңгейіндегі коммуникативті қабілеттеріне ерекше назар аударылды. Сонда да, мектеп айналымының көптеген пәндері әлі күнге дейін оларды қызметте қолданудың практикалық қабілеттерінің қалыптасуына емес, негізгі білімдердің берілуіне бағытталған. Шет тілі пәні үнемі берілген кемшіліктен бос емес.
Білімнің дамуының заманауи сатысының өзіндік ерекшелігі негізгі қабілеттерге қол жеткізу үшін әр түрлі құрамдардың интеграциясын талап етеді, оны тек барлық пәнді оқытушылар мен оқушылардың өзінің ортақ күштерімен ғана қол жеткізуге болады.
Сөйлеу қабілеттерінің компоненттері ретіндегі білімділіктің компоненті Бернде өткен симпозиумның қатысушыларымен ұсынылды және бекітілген болады, ол 1996 жылдың 30 наурызында барлық еуропалық мемлекеттердің өкілдерінің қатысуымен Еуропаға арналған орта білім жобасының шеңберінде өтті.
Олар тұлғаның жалпы мәдениеті мен білімділігінің қалыптасуындағы білімнің мақсаты мен білім мекемелерінің тиімділігін бағалаудағы параметрлері бола отырып, мәдени адамда дамуы болжанған. Бұл процеске көптеген факторлар әсер етеді, бірақ дәл осы білім мекемелері баладағы оның құрам бөліктерін бірінші кезекте дамытуға бағытталған [17, б. 29].
Әлеуметтік-экономикалық жағдайды, заманауи жағдайлардағы білімнің дамуындағы істердің күйін ескере отырып, Еуропаның Кеңесі бүгінгі кезде мамандарға қажетті негізгі қасиеттерді бөліп көрсетті:
- полимәдени қоғамдағы өмірмен байланысты саяси және әлеуметтік жағдайлар;
- жаңа ақпараттық технологияларды меңгеру (ақпараттық құзыреттілік);
- қабілеттіліктерді дамытушы және өмір бойы оқуға деген құлшынысты арттырушы қабілеттер;
Қандай да бір деңгейде берілген бөлініс коммуникативті сөйлеудің атаулары сынды шартты болып табылады, өйткені олардың бәрі өзара тығыз байланысты. Бірақ қалғандарымен ортақ жерлері бола тұра, бөлінген коммуникативті сөйлеу қабілеттер өзінше бір ерекше, оның қалыптасуының негізінде оның болмысының жеткілікті дифференциалдық түсінігі жатыр.
Еуропа Кеңесімен ұсынылған негізгі қабілеттердің бірі коммуникативті сөйлеу қабілеті болып табылады, ол көптеген зерттеушілердің ойынша, алдыңғы қатарлы және түйінді болып табыла алады, өйткені дәл сол басқа қабілеттердің негізінде жатыр, соның ішінде: ақпараттық, әлеуметтік-мәдени, әлеуметтік-саяси, сонымен бірге білім мен өзін-өзі дамытуға дайындық.
Шет тілдерге үйретуде коммуникативті сөйлеу қабілетінің қалыптасуы негізгі болып табылады, өйткені ол Шет тілдер саласының пәндік дәлділігін көрсетеді.
Тіл қарым-қатынастың маңызды құралы болып табылады, онсыз адам қоғамының болуы мен дамуы мүмкін емес. Бүгінгі күні қоғамдық қатынастарда, коммуникацияның құралдарында болып жатқан өзгерістер оқушылардың коммуникативті сөйлеу қабілетінің арттыруын, олардың филологиялық дайындығының жетілдірілуін талап етеді. Мұның бәрі Шет тілі пәнінің оқу пәні ретіндегі жалпы білім беруші ретінде құзыретін арттырады. Шет тілдер бойынша жаңа мемлекеттік стандарттарға сәйкес шет тілдер пәнінің негізгі тағайындалуы коммуникативті сөйлеу қабілетінің қалыптасуы болып табылады, яғни сол тілде сөйлеушілермен шет тілдік тұлға аралық және мәдени аралық қарым-қатынасты жүзеге асыра алу қабілеті.
Коммуникативті сөйлеу қабілеті нені білдіреді және заманауи зерттеушілермен ол қалай тәжірибеден өтеді?
Кез-келген қызметтің табыстылығы, К.М. Левитанның ойынша, оның субъектісі коммуникативті сөйлеу қабілетіне ие болатындығында, ол оның ойынша, тыңдау мен естуден, көру мен қараудан, оқу мен қызығып оқудан және барлық мағынасында қабылданатын мәтінді дұрыс түсінуден тұрады [18, б. 38].
Англияда кәсіби сала жалпы білімнің нәтижелерін талдағанда, ағылшын жоғарғы оқу орындарының жүйесі, соның ішінде жеке сертификаттар жүйесіне ие жеке оқу орындарынікі өте қымбат болғандықтан, ол кәсіби білімнің талаптарынан алшақтайды. Осы мәселе қазір көп талқыға түсуде. Бірінші қалыптасқан қабілет коммуникативті болды, өйткені ағылшын мектебінің түлектері көп нәрсені білді, бірақ коммуникацияда жұмыс істемеді. Сонда дебаттар технологиясы енгізілді, ол Англияның барлық мектептері үшін сыни ойлаудың қалыптасуының міндетті технологиясы ретінде қарастырылды.
Кабардовтың М.К. ойынша, коммуникативті сөйлеу қабілеті - бұл қарым-қатынас техникасын меңгерудің әлеуметтік-психологиялық эталондарын, стандарттарын, мінез-құлығының стереотиптерінің, қарым-қатынастың техникасын меңгерудің бір түрі [19, б. 49]. Коммуникативті сөйлеу қабілетін анықтаудағы М.К. Кабардовпен ұқсас ұстанымды И.А. Зимняя айтады, ол оны күрделі коммуникативті қабілеттер мен дағдыларды меңгеру, жаңа әлеуметтік құрылымдардағы тиісті қабілеттерді меңгеру, қарым-қатынастағы мәдени нормаларды, қарым-қатынастардағы шектеулерді, дәстүрлерді, қарым-қатынастағы этикетті білуді, тәрбиелілікті сақтауды, ұлттық, сословиелік менталитетке тән коммуникативті құралдардағы бағытты білдіреді [20, б. 57].
Көріп отырғанымыздай, ғалымдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан-Американдық Еркін Университеті
Қорғауға жіберілді
Шетел тілдері: екі шет тілі ікафедрасының меңгерушісі
________ Новитская Ю.В.
____ ______ 20____ ж.
ДИПЛОМдық жұмыс
Тақырыбы: Ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың коммуникативті сөйлеуге үйрету
6В01703 - Шетел тілі: екі шетел тілі
Орындаған
4 курс студетнті Кокеева Г.
Ғылыми жетекшісі педагогика
Ғылымдарының кандидаты,доцент
__________ "__" 2022 Қызыкеева А.В.
Ғылыми кеңесші педагогика
Ғылымдарының кандидаты, доцент
___________ "__" 2022 Герсонская В.В.
Көмегімен тексеру
____________ "__" 2021 Рыбалкина Е.А.
Өскемен қ. 2022Мазмұны
Кіріспе 3
1 Ағылшын тілі сабағында оқушылардың коммуникативтік сөйлеу қабілеттерін қалыптастырудың теориялық негіздері 7
1.1 Коммуникаивтік сөйлеу қабілеті - педагогикалық мәселенің бірі 7
1.2 Оқушыларды ағылшын тілі сабағында оқыту процесіндегі коммуникативті сөйлеу қабілеттерін дамытудың мәні 11
2 Ағылшын тілі сабағынды оқушылардың коммуникативтік оқудың тиімділігі. 32
2.1 Ағылшын тілі сабағынды оқушылардың коммуникативтік оқудың
түрлері. 34
2.2 Ағылшын тілі сабағынды оқушылардың коммуникативтік оқудың
әдістері. 38
3 Оқушыларда ағылшын тілі сабағында коммуникативтік сөйлеу қабілеттерін қалыптастырудың практикалық негіздері 40
3.1 Тәжірибелік-іздеу жұмыстарының логикасы мен міндеттері 40
3.2 Ағылшын тілі сабағында коммуникативтік сөйлеу қабілеттерін дамытудың педагогикалық жағдайларын жүзеге асыру 51
3.3Ағылшын тілі сабағында коммуникативтік сөйлеу қабілетінің қалыптасуының динамикасы 62
Қортынды 68
Қолданылған әдебиеттер тізімі 72
Қосымша А 76
Қосымша Б 81
Қосымша В 85
Қосымша Г 87
Қосымша Д 89
Кіріспе
Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес елдегі беделді тілдің бірі - халықаралық қатынастағы ағылшын тілі болып саналады. Ағылшын тілі - XXI ғасырдың тілі. Ағылшын тілі халықаралық қатынаста қолданылатын ортақ тіл, бүгінгі таңда алыс-жақын шетелге шығушылар, шетелде оқушылар, білімін жетілдірушілер, қызметкерлер үшін тіл үлкен маңызға ие болып отыр. Қазіргі кезде мектеп оқушылары ағылшын тілінде еркін сөйлеуді мақсат етеді, олар өзінің болашақ оқуы мен қызметіне кажет екенін түсінеді. Ағылшын тілі дүние жүзіне кең тараған тіл. Ол Канада, Ұлыбритания, АҚШ, Австралия, Жаңа Зеландия елдерінің мемлекеттік тілі болып табылады. Канада, Ирландияда мемлекеттеріндегі қос тілдің бірі. Алты құрлыққа кең тараған бұл тілде қазіргі кезде 400 млн-нан астам адам сөйлейді. Қазақстанда да XX-ғасырдың 50-жылдарынан бастап жоғары және орта оқу орындарында ағылшын тілі оқытылып, мамандар дайындалуда.
Қазіргі кездегі шет тілдерге оқытудың жағдайы және жинақталған білімдер оқушыларды коммуникативті сөйлеуге үйретудің маңызы зор екендігін көрсетеді. Жаңа ғасырда Қазақстандағы ағылшын тілін үйренудің әлеуметтік мәдени контектісі өзгерді. Олардың мектептегі, оқу орындарындағы өзін тудырушы қызметтері, еңбек нарығындағы жалпы кәсіби мәнділігі артты, бұл халықаралық қарым-қатынастағы тілдерді меңгерудегі құлшыныстың күшеюіне алып келді. Ағылшын тілі, осылайша, коммуникативті оқытудың жағдайларында танымның құралы бола отырып, сонымен бірге әлеуметтік мәдени білімнің құралына айналды. Ағылшын тілі сабағында оқушыларды коммуникативті сөйлеуге үйрету олардағы тілдік, ауызша, практикалық, әлеуметтік лингвистикалық және ойлау қабілеттерін дамытуды білдіреді, бұл кезде оқушы ағылшын тілін тілдік ойлау қызметінің құралы ретінде қолдануға дайын.
Өкінішке орай, тілдік қызметті үйретуге мүмкіндік беретін барлық заңдылықтар танылған және қалыптасқан деп айтуға болмайды, бірақ біреуін сенімділікпен айтуға болады: заманауи сабақтың әдістемелік негізі коммуникативтілік болуы қажет.
Ағылшын тілін үйретуде коммуникативті оқыту тәсілін тәжірибеге енгізу қарқынды хабарламалармен алмасуға, ғылым мен техника саласындағы жаңа ойлар мен пікірлерді қарастыруға, мәдениет саласындағы үлкен жетістіктермен алмасуға әкеледі. Әр түрлі іс-әрекет өрісіндегі мамандармен алмасу қарқыны өседі.
Осы жолдардың бірі бойынша, тіл үйренушілер қарым-қатынас жүргізуде белгілі коммуникативті міндеттерді орындау арқылы аталған тәсіл аясында оқытылады. Бұған қоса оқытушының түсіндіруі немесе әдеттегі практикалық жаттығулар барынша ықшамдалады.
Екінші ұсыным бойынша, үйренушілер оқытушы түсіндірмесімен жүргізілетін әдеттегі жаттығулар мен тапсырмаларды орындайды. Оқыту процесінде қажетті тәсілді таңдау көбіне үйренушілердің оқу сатысы және үйрену деңгейі арқылы анықталатыны мәлім. Сөйтіп бастауыш топтар үшін тікелей тәсілді қолдану мүмкіндігі бар, яғни, сабақтарда бала өз ана тілін оқып үйренгенде қолданылатын тәсілдер мен қалыптасқан тіл қолданылады.
Басқа пікірлерге байланысты, мұндай деңгейдегі үйренушілер сабақта оқытушының сілтемелерін мұқият тыңдап, көрнекіліктер немесе оқытушының қимылы арқылы түсініп, осы нұсқауларды орындаулары керек. Мұндай сабақтар жеткілікті түрде көп уақыт алуы мүмкін, бірақ бірте-бірте оқытушы сілтемелері күрделенеді де оған бірнеше сөйлемдер немесе грамматикалық күрделі құрылымдар қосылады. Мұндай әдісте оқушыдан ауызша сөйлеу оның өзі қаламайынша немесе ол өзі дайын болғанша талап етілмейді.
Коммуникативті білімі жоғарырақ деңгейдегі үйренушілер үшін "Task-Based Learning" тәсілі қолданылады, яғни, күнделікті өмірге керек және қажетті ептілікті қамтитын жұмыс түрінің негізінде оқыту тәсілі алынуы мүмкін. Коммуникативті міндеттер осындай тапсырмаларға дайындық кезінде, оларды орындауда және оны жан-жақты талдауда шешіледі. Сырттай қарағанда бұл тәсіл жобалы әдістемені еске түсіреді, бірақ мұнда шешілетін міндеттер барынша қарапайым - мысалы, балалар мерекесін ұйымдастыру және т.б.
Жоғарыда келтірілген әдістемелерге шолу ағылшын тілін оқытудың тәсілдері толық және жеткілікті емес екендігін көрсетеді. Қазіргі уақытта ағылшын тілін оқытудың жобалы және әлеуметті - мәдениетті әдістері, құзырлылық әдістері қолданылып жүр. Дегенмен ағылшын тілін оқыту әдістемесінде білім мен қазіргі заманғы тенденцияларды қолдану оқытушы жұмысын қызықтырақ етіп, түрлендіре түседі.
Коммуникативті сөйлеу қабілетінің әдістемесін пайдалана отырып сабақ жүргізгенде жұптық, топтық жұмыстардың, ойынның, әннің, жобалау жұмысының маңызы зор. Жұптық жұмыс барысында рөлдік ойындардың берері көп:
- басынан бастап сөйлеу ретінде жүргізілуі;
- тілдік серіктестің шынайы болуы;
- өздері ықылас білдіріп өз еркімен сөйлеуі.
Топтық жұмыс кезінде:
- оқушылар өзара пікір алысып, сөйлеу қабілеті артады;
- топ мүшелері арасында қарым-қатынас күшейіп, ұжым құруға септігін тигізеді;
- өзгенің де, өзінің де ісін обьективті бағалауды үйренеді;
- оқушылардың іскерлік қабілеті артады.
Жоба жұмысын қорғау барысында:
- белгілі тақырып бойынша сұрақ-жауап түрінде пікір алысу;
- қосымша мәліметтерге сүйене отырып сөздік қорды молайту;
- монологты дамыту -мәселелерді анықтау, көтеру және шешу.
Оқушының сөйлеу іскерлігін дамыту үшін: салыстыра отырып әңгімелесу, мәтін бойынша өз ойын ортаға салу, пікір алмасу, проблемалық сұрақтарды талдау, логикалық ой тұжырымын дамыта отырып сөйлеу, түйіндеу, ситуацияға байланысты сөйлеу, ойындар арқылы сөйлеу, сұраққа жауап беру, қорытындылау, өз пікірін айту сияқты сөйлеудің түрлерін қолдануға болады. Оқушының оқу іскерлігін дамыту үшін мәтін кеңінен қолданылады. Мәтін - негізгі қарым -қатынас қүралы. Мәтінді оқымас бұрын сұрақтар беріледі. Ол сұрақтар бойынша сол мәтіндегі мәселеге байланысты оқушы не біледі соны білу керек. Бұл жұмысты топ болып және жұптасып талқылауға болады. Оқушыны еркін сөйлеуге үйрету үшін сөздерді қайталату, оларды еркін қолдана білуге үйрету, грамматикалық материалдарды, сөйлем құрылымын орынды қолдануға үйрету де басты назарда болу керек. Тыңдап - айту. Сөйлеу үшін тыңдап түсінудің маңызы зор. Диалогты, әңгімелерді, мәтіндерді тыңдап, одан не түсінгенін анықтау үшін де әр түрлі әдіс - тәсілдерді қолдануға болады. Тыңдауға арналған мәтіндер оқылған тілдік материалға негізделіп құрылады. Оның ішінде 2-5% таныс емес сөздер қосуға болады. Тыңдалған әңгіме бойынша сұраққа жауап алу, сөз мағынасына назар аудару, сөз тіркестерін жазу,мәтінге ат қою, жоспар құру, ауызша қысқаша мәтіннің мазмұнын беру, әңгімеде естігенді өмірмен байланыстыру. Жазу - сөйлеуге үйренудің басты құралы болып табылады. Жазуды көбінесе грамматикалық жаттығуларды орындағанда, мәтін немесе тақырып туралы не айтқысы келгенін білдіру үшін қолдануға болады.
Шетел тілін үйрену тұлғаның рухани жан дүниесін байытады, ой-өрістерін кеңейтеді, көркемдік талғамын тәрбиелейді, халықаралық достыққа, мәдениетке тәрбиелейді. Оқушының жеке тұлға ретінде дамуына жағдай жасауға бағыт алып отырған бүгінгі білім беру жүйесінде әлемдік стандарттар талабының негізгі компоненттерінің бірі деп танылған көптілдік оқытуға көңіл бөлу бүгінгі заман талабы.
Тақырыптың өзектілігі: Осы дипломдық жұмыстың тақырыбы оның терең зерттелуі және мектептерде практикалық қолданылуы үшін маңызды болып келеді. Оның өзектілігі қазіргі кезде түсінікті болып келеді. Оқушылардың оқу қызметін, олардың бір-бірімен, оқытушымен, нағыз сол тілде сөйлеушілермен қарым-қатынасын талдай келе, оқушыларда толығымен коммуникативтік және меңгерілген тілдік материалды қарым-қатынас ұстау кезінде қолдану қабілеттері дамымаған деп айта аламыз. Осылайша, зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігі оқушыларды ағылшын тіліне оқыту процесінде коммуникативті сөйлеуге ұйымдастыру кезіндегі материалдардың жеткіліксіздігімен түсіндіріледі.
Зерттеу жұмысының жаңалығы: Ағылшын тілінің грамматикасын дәстүрлі әдіспен оқытуда бала тез жалығып, шет тілін оқуға деген құлшынысынан айрылады, сондықтан да осы коммуникативті сөйлеуге оқыту әдістері арқылы сабақтарды өткізу баланың грамматикасын ретке келтіріп қана қоймай, оның өзіндік шығармашылық, есте сақтау қабілеттерін дамытады.
Теңдіктің сезімі, әуесқойлықтың атмосферасы балаларға жасқаншақты, ұялшақтықты жеңуге, тілдік кедергіні, шаршағандықты жеңуге мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының мақсаты - ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың коммуникативті сөйлеуге үйретудің әдістерінің тиімділігін талдау.
Қойылған мақсатқа келесі міндеттерді орындағаннан кейін ғана жетуге әбден болады:
- ағылшын тілі сабағында оқушылардың коммуникативтік сөйлеу қабілеттерін қалыптастырудың теориялық негіздерін қарастыру;
- оқушыларды ағылшын тілі сабағында оқыту процесіндегі коммуникативті сөйлеу қабілеттерін дамытудың мәнін қарастыру;
- ағылшын тілі сабағында оқушылардың коммуникативтік сөйлеу қабілетін қалыптастырудың педагогикалық жағдайларын зерттеу;
- оқушыларда ағылшын тілі сабағында коммуникативтік сөйлеу қабілеттерін қалыптастырудың практикалық негіздерін анықтау;
- ағылшын тілі сабағында коммуникативтік сөйлеу қабілеттерін дамытудың педагогикалық жағдайларын жүзеге асыру;
- ағылшын тілі сабағында коммуникативтік сөйлеу қабілетінің қалыптасуының динамикасын талдау.
Зерттеу нысаны. Коммуникативті оқыту технологиясын енгізе отырып, оқушылардың сөйлеу дағдысын қалыптастыру.
Зерттеу пәні. Ағылшын тілі сабағында оқушылардың ауызекі сөйлесу әрекеттерін белсендіру мен қарқынды дамытудың сапалы әрі тиімді жолы ретінде коммуникативтік әдісті тиімді пайдалану әдістері.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері: зерттелетін тақырып бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді зерттеу; зерттелетін мәселенің аспектісінде психологиялық-педагогикалық тәжірибені зерттеу; педагогикалық процесті, әңгімелесуді, сауалнаманы, эксперименттік зерттеуді, тестілеуді, сұрауларды бақылау.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы: тілдің грамматикалық жақтарын қалыптастыруда нақты материал, кешенді тәсілдер күйіндегі ұсынылады, ол кейін жалпы білім беретін мектептерде оқытудың кіші, ортаңғы және жоғарғы сатыларында қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы: мұнда көрсетілген бақылаулар мен тұжырымдар ағылшын тіліне оқыту сабақтарында, жалпы білім беретін мектептерде грамматикаға үйретуде, ағылшын тілі мамандарын дайындауда қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы зерттеудің мақсаты мен міндеті арқылы анықталады. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттерден тұрады.
I. Ағылшын тілі сабағында оқушылардың коммуникативтік сөйлеу қабілеттерін қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Коммуникаивтік сөйлеу қабілеті - педагогикалық мәселенің бірі
Қазіргі кезде шет тілін коммуникативтік оқыту мәселесіне ерекше назар аударылуда. Ағылшын тілін оқытудың жаңа технологиясы тілдің коммуниктивтік қызметін ескере отырып, оны коммуникативтік танымдық жағынан меңгертуді көздейді. Қатынастық әдіс ХIХ ғ 60-70 жылдарында ағылшын тілі халықаралық қатынастық тіл статусын алған кезде Британияда пайда болды.
Бүгінгі тәуелсіз мемлекетімізде білімге деген көзқарас түбегейлі өзгеріп, оқытудың жаңа түрлері, әдістері, жаңа бағыттағы технологиялар пайда болып, олар білім мазмұнының толығымен, түбегейлі жаңаруына себепші болуда.
Оқыту әдістемесіндегі заман талабына сай әдістердің бірі коммуникативтік оқыту технологиясы. Осы мәселе жөнінде, яғни ағылшын тілін оқытудағы коммуникативті біліктілік деңгейді Германияның оқу бағдарламасын жасаған неміс ғалымдары Г.Нойнер, Г.Хунфельд былай түсіндіреді: коммуникация тіл және іс-қимыл (күлу, дауыс ырғағы сияқты) әрекеттері арқылы болады. Ол алдын-ала жоспарланған, дайындалған болуы немесе жоспарланбаған болуы мүмкін. Сабақ үстінде әдетте дайындалған, жоспарлы сөйлеу коммуникациясына көп көңіл бөлінеді [1, б. 57].
Оқушылардың сабақта айтылған хабарлардың мағынасын түсінуі, олардың түпкі мақсатын танып білуі және өзінің жеке мақсатын іске асыруы өте маңызды іс. Осы біліктілік коммуниктивтік біліктілік деп аталады.
Коммуникативтік біліктілік мынадай оқу мақсаттарын қамтиды:
1. Когнитивті мағыналық мақсат, яғни оқушы коммуникативтік жағдаяттарды әңгімелесу, сөйлесу, қарым-қатынас туындайтын жағдайларды таба білуі керек. Ол өзінің іс-әрекетінің, сөйлесуінің, қарым-қатынас жасауының барысында - осы жайттарды ескеруге дағдылануы, үйренуі қажет.
2. Әлеуметтік мақсат, оны жүзеге асыру кезінде оқушы өзін-өзі қалай ұстайтынын біле отырып, өз іс-әрекетіне жауап бере алады. Алға қойған мақсатына басқалармен бірге жетуге ұмтылады, сондай-ақ қарым-қатынас жасайтын әріптесімен жеке тұлға ретінде тең жағдайда болуға тырысады.
3. Лингвистикалық біліктілік мақсат. Бұл мақсатқа сәйкес оқушы ойларын, іс-әрекетін сөйлеп жеткізе алуға ынталы болады.
Бұл үш компонент бөлек-бөлек емес, керісінше өзара тығыз байланыста болады деп пайымдайды Г.Нойнер [2, б. 39].
Осы аталған коммуникативтік біліктілікке қалай қол жеткізу жолын жолын іздестіруші әдіскерлердің бірі И.Пассовтың пікірінше, ағылшын тілін оқытуда мына жайттарды ескергенде коммуникативтілікке ие болатынын байқаймыз:
1. коммуникативтік сипаттағы оқыту тәсілдерін пайдалану;
2. арнайы жаттығулар жасау;
3. бүкіл оқу процесін мақсатты түрде ұйымдастыру [3, б. 94];
Коммуникативтік әдістің жаңалығы неде, ол оқыту ісін қалай ұйымдастырады, оның ерекшеліктері мынада:
Коммуникативтілік оқу процесіндегі білік, дағдыны жетілдіруге бағытталады. Ағылшын тілінде үнемі сөйлеу оқушылардың тілді білмеймін деген ойдан арылтып оқуға деген қызығушылығын арттырады. Ол үшін барлық жаттығулар сөйлеуге жетелейтін мақсатта болуы керек. Коммуникативтік бағытта оқыту оқушының жеке бас ерекшелігін ескеруді көздейді, яғни баланың бойындағы барлық жеке қасиеттері ескерілуі керек. Бұл оның белсенділігін арттырып, оқуға ұмтылу үшін ең басты құралы болып саналады.
Коммуникативтілік функционалдықпен де байланысты, себебі кез-келген сөз коммуникация процесінде белгілі бір қызмет атқарады. Оқушы тілді үйрене бастағаннан бастап сөздерді іс жүзінде сөйлеу барысында қолданып жаттықпаса, кейін оларды есіне түсіре алмай, дұрыс пайдалана алмайды.
Коммуникативтілік, коммуникативті бағытта оқыту әдісі оқытудың жағдайлық болуын талап етеді. Өйткені, жағдайлылық сөйлеу дағдысының табиғи қасиеті болып есептеледі. Жағдайлылық сөйлеуге ынталандырудың бір түрі ретінде, сөйлеу біліктілігін жетілдіретін әдіс ретінде, әрі белгілі бір мақсатқа, нәтижеге жету жолы екендігі бұрыннан әдіскер ғалымдардың көптеген еңбектерінде қаралып келеді.
Коммуникативтік оқыту технологиясы дегеніміз пікір алысуға негізделген әдістеме. Ал, адамдар тілді сөйлем түрінде қолданғанда ғана бірін-бірі түсініп, пікірлесе алады. Оқушыларды белгілі бір дәрежеде ағылшын тілінде сөйлеуге, өз ойын басқаға жеткізе алатын, біреудің сөйлеген сөзін, жазғанын түсіне алатын дәрежеге жеткізу үшін, ағылшын тілі алғашқы сабақтан бастап сөйлем түрінде үйретілуі тиіс. Себебі, жеке атау тұлғалы сөздер де, грамматикалық формалар да өзара бір-бірімен байланысып, сөйлем құрамына енгенде ғана тұтас аяқталған ойды білдіре алады.
Коммуникативтік әдіс мұғалім мен оқушының арасындағы психологиялық кедергіні бұзады. Коммуникативтік біліктілікке қалай қол жеткізу жолын іздестіруші әдіскерлердің бірі Е.И.Пассов оқытудың коммуникативтік әдісінің негізгі белгілері деп мыналарды атап көрсетті:
1. Әдістің дифференциалдығы әр әдіс нақты бір мақсатқа жету құралы екендігінде көрінеді. Бұндай мақсат сөйлеу әрекетінің әрбір түрі, нақтылап айтқанда осы әрекет түрін жасай білу.
2. Әдістің оқыту жағдайына тәуелсіздігі. Әдіс оқытудың тактикасы емес стратегиясын анықтайды және сол себептен осы таңдау тілге, оқыту сатысына байланысты.
3. Коммуникативтік әдістің мүмкіншілігі сөйлеу әрекетінің берілген түрін жан-жақты қамтиды.
4. Әдісте негізгі өзектің болуы немесе М.В.Ляковскийдің сөздерімен айтқанда, басты әдістемелік мәселенің шешуінің басымды ойы о бастағы әдістемелік мәселені шешу қызметінің бір-біріне байланысты болуын шарт етеді. Бұл негізгі ой әдіске кіретін кіретін принциптерді қарастырады, оларды интегралдайды. Осының негізінде Е.И.Пассов бұл өзара жағдай жасаған жеке әдістемелік принциптер жүйесі, бір стратегиялық оймен біріккен, сөйлеу әрекетінің қандай түрін болса да үйретуге бағытталған әдіс деп анықтайды [4, б. 49].
Коммуникативтіліктің қандай жағдайда нәтижелі болатынына мұғалімнің тигізер ықпалы зор және оқыту барысындағы білім сапасына да мұғалімнің үнемі көңіл бөліп отыруы аса маңызды.
Сондықтан, ағылшын тілдерін оқытуда коммуникативтік оқыту әдістемесін қолдану - оқушылардың сөздерді грамматикалық тұрғыдан бір-бірімен дұрыс байланыстырып, еркін сөйлей білуіне мүмкіндік береді, бұл әдістемені жиі қолдану өз нәтижесін береді.
Яғни, тілді оқытудағы ең басты мақсат - оқушыны сөйлеуге, яғни айтар ойын жеткізе білуге үйрету. Сөйлеу тілдік қарым-қатынас барысында адамның өз oйын жарыққа шығару процесі, өз сөзін екінші біреуге түсінікті етіп жеткізуі. Сөйлеуге үйрету дегенде мынадай ұғымға мән беріледі: бұл-адам мен адамның тілдік қарым-қатынаста бір-бірімен тілдесуі, сөйлесуі яғни бір адамның өз ойын екінші адамға ауызша жеткізуі, сөйлеуі, айтуы, сонымен бірге айтылған ойдың адамға түсінікті болып, оны қабылдау арқылы екінші адамның оған өзіндік жауап қайтаруы. Бұл сөйлеуге үйретудің бір адамға ғана қиын проблема еместігін көрсетеді. Ол тілдік коммуникация арқылы жүзеге асады. Сөйлеу әрекеті - тілді үйрену жолындағы маңызды баспалдақ, қажетті шарт қана емес, ол-адамзаттың қоғамдағы орнын, қызметін көрсететін күрделі әрекет. Өйткені, сөйлеу әрекеті адамдық қасиетті білдіретін басты өлшемдердің бірі. Ауызша сөйлеуге үйрету - тілді жалаң үйрену емес, адамның жалпы ойлау қабілетін кеңейту, жетілдіру деген сөз. Жалпы сөйлеу әрекетін меңгеру үшін мына жағдайларды ескеру қажет: Үйрететін тілде сөйлеуге деген қажеттілік; қоршаған орта, жағдайдың әсері; жеке бастың қабілеті; сөйлеудің негізгі мақсатын айқындау [5, б. 67].
Ағылшын тілін оқытуда коммуникативтік мақсатқа жетуде ауызша сөйлеудің маңызы зор. Сөйлеуге үйрету үшін оқыту әдісі ситуациялық әдіс болуы керек, себебі: ситуациялық сөйлеу әрекетінің табиғи қасиеті болып табылады.
Коммуникативті сөйлеуге арналған жағдайларды мынадай жолдармен беруге болады:
а) көз алдыңа елестетіп көр, қиялдап көр деген сияқты т.б. тапсырмалар арқылы жағдайлар құру;
ә) белгілі бір жағдайды жасайтын сурет немесе жағдайды дамытатын, күшейтетін суреттер тізбегіне қарап, соның көмегімен сөйлеу;
б) күнделікті өмірдегі болып жатқан жағдайға ұқсас нәрселерді сипаттау.
Оқытудың ситуациялығы оқушылар мен мұғалім арасындағы қарым-қатынасқа негізделген жағдайда ғана сабақ үстінде қатынас жағдайы пайда болады. Е.Пассов ұзақ жылдар бойы жүргізген ғылыми-зерттеу жұмысының нәтижесінде коммуникативтік оқытуда ситуация мен ситуациялықты анықтап алу қажет екеніне көз жеткізген. Ситуация - дегеніміз, қарым-қатынас жасаушылардың, сөйлесушілердің санасында қалыптасқан, қарым-қатынастың жүйесі; ал жағдайлылық - қарым-қатынастармен байланыс деп қорытынды жасайды. Ол іс-әрекеттерде, қарым-қатынастарда мынадай жетекші факторлар болады деп көрсетеді: а) статустық; ә) рольдік; б) іс-әрекеттік; в) ізгілік [6, б. 85].
Қарым-қатынас процесі оқытудың мақсатына, жағдайына, мүмкіндігіне қарай үнемі өзгерісте болады. Сондықтан, сөйлеуші сол өзгерістерге байланысты қарым-қатынастағы өзгерістерді де ескеріп отыруы керек. Оқушыларды қарым-қатынастың әр түріне дайындау үшін материалдарды да жиі түрлендіріп отыру керек. Осы ұстанымға байланысты тілдік дағдылар да өзгертілуі керек. Бұл оқушылардың айтқысы келген ойын басқаша жеткізуге, сөйлеу біліктілігін жетілдіруге, тез сөйлеуге көмектеседі.
Сонда ғана, оқушылар жаңа материалды іс жүзінде қолдануға тезірек машықтанады. Материал жаңа болуы керек, сонымен бірге қайталау кезінде сол қалпында емес, басқа контекстерде өзгертіліп берілуі керек, сол кезде ғана оқушылардың білік дағдылары сатылай дамиды.
Ағылшын тілін оқытуда коммуникативті мақсатқа жетуде ауызекі сөйлеудің рөлі өте зор. Себебі, ауызша сөйлеу арқылы адамдар бір-бірін түсінеді, өз ойларын айтады, дәлелдейді, естіген, айтылған хабарға өзінің көңіл-күйін білдіреді. Сөйлеудің екі түрі бар. Олар: монологтық, диалогтық. Диалог - екі немесе бірнеше адамның сұрақ-жауап ретінде сөйлесуі, тілдің қатысуы. Диалогтық сөйлеу алдын ала жоспарланбайды, сөйлесу кезінде пайда болады. Оқушылардың жалпы, арнаулы сұрақтарды қоя алуы, әр түрлі сұрақтарға жауап бере алуы, өтініш, бір нәрсемен келісетінін немесе келіспейтінін тексеру керек. Оқушылардың сөйлеу жылдамдығын арттыру керек және әр оқушы сөйлегенде кем дегенде екі реплика айтуы керек. Диалогтық сөйлеуді дамытуда дискуссия-сабақ, экскурсия-сабақ, ойын-сабақ, талқылау сабақтарының рөлі зор. Монологты сөйлеуді дамыту сабақтары -шет тіліне оқытудағы негізгі сабақтардың бірі. Монологтық сөйлеу алдын ала әзірленуді талап етеді [7, б. 58].
Ағылшын тілін оқытуда тілдік тіректер арқылы оқушылардың білім, білік дағдыларын дамыту басты мақсат болып табылады. Егер оқушыларды ағылшын тілінде тілдік тіректер арқылы монолог түрінде сөйлеуге үйретсе, онда олардың сөйлеу қабілеттері, танымдық қызығушылықтары, мәтін мен жұмыс жасау кезінде шығармашылық дағдылары қалыптасып қана қоймай, олар ағылшын тілінде еркін сөйлеуге машықтанады. Оқушыларды монолог түрінде сөйлеуге үйретуде тілдік тіректердің маңызы зор. Ағылшын тілдерін оқыту әдістемелерінде тірек ұғымы әртүрлі түсіндіріледі. Көптеген ғылыми жұмыстарда ол, стимул, әрекет жасауға түрткі ретінде қарастырылады. Мағлұмат себепші бола алады, ал мұғалімнің міндеті оқушылардың тыңдаған, оқыған, көрген мәліметтерін дұрыс басқара отырып, оларды монолог түрінде сөйлетуге үйрету. Көп жағдайда тілдік тіректер сөз әрекетін ұйымдастырушы болып, олардың белгілі бір бағытта дамуына, оқушылардың сөйлегенде қате жасамауына дәнекер бола алады. Сөйлеудің монолог түрін қолдану үшін, сөйлеушіге белгілі бір мазмұн керек, ол сол мазмұнның негізінде сөйлемдер құра білуі тиіс, монолог сөздің ұйымдасқан түрі, сондықтан мұнда жекелеген сөйлемдер мен айтылымдар ғана емес, бүкіл хабар жоспарланып, бағдарлануы керек. Тілдік тіректер оқушылардың монолог түрінде сөйлеуіне көп әсер етеді.
Қазіргі кезде ағылшын тілін оқытуда оқушылардың сөйлеу біліктілігін дамытуда тіректерді коллаж ретінде пайдалану тиімді болып отыр, себебі ол обьектіге және оның компоненттеріне жан-жақты қарауға, бірден зейін аударуға мүмкіндік береді.
Тілдік тіректерді негізге алып, монолог түрінде оқытуда оқушылардың танымдық қызығушылығының деңгейін анықтауға, оқушылардың тыңдаған, оқыған, көрген мәліметтерін дұрыс қабылдауын қадағалай отырып, оларды монолог түрінде сөйлеуге үйретуге, танымдық қызығушылықтары мен шығармашылықтарын дамытуда әдістің тиімділігін дәлелдеуге болады.
Ауызекі сөйлеуді қалыптастыру үшін оқушы әр сабақта жаңа білім алып қоюмен ғана шектелмей, өз бетінше ізденіп, талдап, пікір таластыру деңгейіне жетіп, даму біліктілігін жетілдіріп отыруы қажет. Сонда ғана, оқушы еркін ағылшын тілінде сөйлеуге қол жеткізеді.
Коммуникативті оқыту технологиясы оқыту процесінде маңызды рөлге ие. Әртүрлі әдіс-тәсілдерді оқушыларға тың мәлімет, қызықты тапсырмалар беріп отыру мұғалімнің ұйымдастыру қабілетіне тиесілі. Қазіргі заман талабы ағылшын тілін білу болса, оқушыларға қалайда жақсы меңгертем деген ұстаз оқытудың түрлі тәсілдерін қолданады. Қандайда бір әдіс болмасын, оның өзіне тән артықшылықтары мен кемшіліктері болады. Коммуникативті оқыту технологиясы негізінде ақпараттық инновация технологияларын қолданудың артықшылықтары толып жатыр.
1.2 Оқушыларды ағылшын тілі сабағында оқыту процесіндегі коммуникативті сөйлеу қабілеттерін дамытудың мәні
Ағылшын тілін оқыту теориясының және жинақталған коммуникативті іскерлікке оқытудың қазіргі жағдайы тағы да тоқталуды қажет етеді. Ағылшын тілін оқытудың мәдени әлеуметтік мазмұны өзгерді, олардың мектепте білім алу және білімін жетілдіру қызметі өсті. Бұл халықаралық қатынас құралы ретінде ағылшын тілін үйретудің қажеттілігін туғызды. Ағылшын тілін қолданудың қажеттілігі өсті. Ағылшын тілін меңгеру деңгейіне қойылатын талаптар, ағылшын тілін оқыту мазмұны мен ұйымдастыру материалы өзгеруде. Мектеп курсының мазмұны коммуникативті мақсаттар мен барлық оқыту сатыларындағы тапсырмалармен анықталады; бастауыш мектепте, екінші және үшінші сатыларында оқыту оқушылардың мәдени коммуникативтілігін, мәдени білімділігін дамытуға бағытталады.
Ағылшын тілінде сөйлеуге коммуникативті әдістермен бағыттай отырып оқыту дегеніміз - оқушыларда тілдің коммуникатвті құзыреттілігін дайындау деп атаймыз, бұл оқушылардың ағылшын тілін іс-жүзінде пайдалануға дайын болуын білдіреді.
Кейбір отандық зерттеушілер ағылшын тілінде сөйлеуді тілдік коммуникация және техникалық деп бөледі. Техникалық дегеніміз - ол ақпаратты қабылдау және таратуды қамтамасыз ететін құралдар жиынтығы. Коммуникациялық компоненттеріне мыналар жатады: 1) хабарлаушы; 2) хабарды жеткізуші; 3) байланыс каналы; 4) қабылдағыш; 5) хабарды алушы [8, б. 44].
Тілдік коммуникация құрамына хабарлаушы, хабарды қабылдаушы, олардың тілдік жұмысы және тілдің өнімі ретінде хабардың өзі кіреді.
Пәнді практикалық іс-әрекетке қарағанда, коммуникативті іс-әрекет субъектілер арасындағы қарым-қатынасты қалыптастыруға бағыттайды. А.Б.Добрович коммуникативті процестің жүзеге асырылуын төрт фазаға бөледі:
1) іс-әрекетке тарту;
2) жағдайды анықтау;
3) іс-әрекеттің өзі;
4) іс-қимылдың жинақталуы [9, б. 78].
Адамның қарым-қатынасқа бейімділігі психологиялық-педагогикалық зерттеулерде жалпы коммуникативтілік деп анықталады. Коммуникативті болу үшін адамда белгілі бір коммуникативті біліктіліктер болу керек. Г.М.Андрееваның құрған қарым-қатынас концепциясына сүйене отырып, біз коммуникативті біліктіліктер комплексін атай аламыз. Бұл коммуникативті біліктіліктер кешенін игеру адамның дамуы мен қалыптасуына, қарым-қатынас жасауына көмектеседі. Біліктіліктің мынадай 3 түрін ажыратуға болады:
1. екі адам арасындағы қарым-қатынас;
2. екі адам арасындағы іс-әрекет;
3. екі адамның бір-бірін қабылдауы [10, б. 46].
Біліктіліктің бірінші түріне қарым-қатынастың верьбальды емес құралын, эмоциональды хабарларды және т.б.кіргізуге болады,
Біліктіліктің екінші түрі кері байланысты қалыптастырады. Үшінші түрі сөйлесушінің ұстанымын қабылдау, оны тыңдау және қарым-қатынасқа алдын-ала дайындықсыз түсу және оны ұйымдастыруды білдіреді. Осы біліктіліктерді игерген адам қарым-қатынасқа түсе алады.
Ағылшын тілін жақсы игерген жағдайда оқушылар тілдік формаларды ғана игеріп қоймай, оларды қарым-қатынасқа түскенде қолдана алуы қажет. Оқу процесінде коммуникативті әдісті қолданудың артықшылығы коммуникативті біліктілікті қалыптастыру оқушылар мотивациясын көтереді, пәнаралық байланысты қалыптастырады. Бұл танып-білу, ойлау және т.б. дамытуға көмектеседі.
Қазақстандық білімнің модернизациясының тұжырымдамасы тұлғаның өмірлік ұстанымдарының қалыптасуының жаңа әлеуметтік талаптарын анықтайды. Оқушылардың құзыреттілік түсінігінен алғандағы білімнің нәтижелерінің қайта бағдарлануы жүреді. Оқудың коммуникативті бағытталғандығы оқудың ізгілендіру стратегиясының негізі болып табылады, өйткені коммуникативтілік оқушылардың ойлау белсенділігіне ықпал етеді, негізгі орынға түрі емес, оның мазмұны ие болады.
Сөйлеу қабілеті адамның жеке қасиеттерінің толық бір спектрін болжайды, оның құрамына когнитивті және жедел-технологиялық, сонымен бірге мотивациялық, этикалық, әлеуметтік, мінез-құлықтық құрам бөліктер кіреді. Коммуникативті сөйлеу қабілеті үнемі нақты адамның қасиеттеріне ие тұлғаның қабілеттерді минималды қолдануын білдіреді.
Коммуникативті сөйлеу қабілеті - бұл білімнің, қабілеттердің дағдылардың жиынтығы, ол шет тіліне оқыту процесінде қалыптасады. Демек, тіл мәдениеттің айнасы болып табылады, онда адамның тек ішкі қоршаған ортасы ғана көрінбей, оның ділі, ұлттық сипаты, өмір сүрі деңгейі, дәстүрлері мен өмірінің көріністері көрінеді.
Коммуникативті сөйлеу қабілеті басты қасиеттердің тобына жатады, яғни адамның өмірінде маңызды рөл атқарады, сондықтан оның қалыптасуына жақсы көңіл аудару қажет.
Коммуникативті сөйлеу қабілеті оқу табыстылығына әсер етеді. Егер оқушы тақтаға шығып жауап беруге ұялса немесе ол кезде өзін ыңғайсыз сезінсе, оның шынайы жауабы бар білімдерден нашар болады, ал оның бағалануы сәйкесінше төмен болады. Алынған жағымсыз нәтиже кейінгі оқу қызметіне әсер етеді.
Шет тіліне оқытудың негізгі мақсаты - коммуникативті сөйлеу қабілетінің қалыптасуында, яғни сол тілде сөйлеушілермен шет тілдік тұлға аралық және мәдениет аралық қарым-қатынасты жүргізу қабілетінде көрінеді. Коммуникативті сөйлеу қабілетінен баланың мектепке бейімделу процесі тәуелді болады, соның ішінде сыныптық ұжымдағы оның эмоционалдық амандығы тәуелді болады. Бәрімізге мәлім болғандай, мектептегі бейімделу процесі оқу мен әлеуметтік-психологиялық болып бөлінеді. Бала тек жаңа қызметінің түріне үйреніп қана қоймай, қоршаған ортадағы адамдарға да үйренуі қажет. Егер ол сыныптастарымен тез тіл табысатын болса, онда ол үлкен психологиялық ыңғайлылық пен жағдайларға қанағаттандырушылықты сезінеді. Және керісінше, қатарластарымен байланысқа түсе алмау қабілеті достарының шеңберін тарылтады, жағымсыздықтың, сыныптағы жалғыздықтың сезімін тудырады, мінез-құлықтың ассоциациялық формаларына алып келуі мүмкін.
Оқушылардың коммуникативті сөйлеу қабілеті тек оқытудың тиімділігі мен оқушының сөйлеу қабілетінің шарты ретінде ғана қарастырылып қоймай, сонымен бірге оның болашақтағы өмірінің тиімділігі мен табыстылығының ресурсы ретінде қарастырылады. Қазіргі заманғы оқушылар шет тілін оқумен бір уақытта өзінің коммуникативті сөйлеу қабілетін де дамыта алады. Ауызекі сөйлеу тілі үшін коммуникацияның серіктестерінің арасындағы қарым-қатынастардың емін-еркіндігі, тілдік актінің дайын еместігі және ресми сипатқа ие хабарламаға қондырманың болмауы тән [11, б. 86].
Коммуникативті сөйлеу қабілетін дамыту үшін қажет:
- әр түрлі жастық сатылардағы оның мәнін және құрылымын, сонымен бірге мазмұнын анықтау;
- жүйелік амалды қолдану, әр түрлі субъектілердің, бағыттардың және технологиялардың толық нәтижеге қол жеткізу мақсатындағы өзара әрекеттесуін қамтамасыз ету;
- әдісті таңдау, оқушылардың коммуникативті сөйлеу қабілетін дамытуға арналған бағдарламаларды, бағыттарды, технологияларды және техниканы жасау.
Коммуникативті сөйлеу қабілеті табысты қарым-қатынас жасауға ықпал етуші психикалық және мінез-құлықтық адамның сипаттамаларының толық бір жүйесі ретінде мақсатына жетеді және қатысушы тараптар үшін эмоционалдық жағымды болып келеді. Оның құрылымында келесідей компоненттерді бөліп көрсетуге болады: когнитивті, құндылық-мағыналық, тұлғалық, эмоционалдық және мінез-құлықтық [12, б. 70].
Олар толық бір жүйенің бөлігі болып табылады, алайда өзара әсерлесуді, өзара өткізушілікті білдіреді және әрқайсысының басқаларында болуы келесіні білдіреді:
- жеке компоненттің мазмұны басқалары арқылы ашылады, олармен әсерлеседі және оларда көрінеді;
- барлық компоненттер жұмысқа ендірілуі қажет;
- баланы барлығында дамуын қамтамасыз ететін және көбісімен белгіленген бағыттар тиімдісі болып табылады.
Когнитивті компонент қарым-қатынастың құндылықтық-мағыналық жағы, қарым-қатынасқа ықпал етуші және кедергі келтіруші жеке қасиеттері туралы білімді, үнемі онымен бірге жүретін эмоциялар мен сезімдерді, қарым-қатынастың мінез-құлықтық жақтарын қалыптастырады. Тұлға жақын адамдардың мінез-құлығын бақылай отырып, қарым-қатынасқа үйренеді, мысалы олардың үлгілеріне еліктей отырып, ненің жеткіліксіз түрде саналы екендігіне көз жеткізеді. Бала, тіпті ересек адамның өзі осы үрдістің формасы туралы ойланбайды және оны барлық өмірінің бойында тани алады. Бұл өзіндік қарым-қатынас стилінің ерекшеліктерін жақсы түсінуге, оны жетілдіруге, оның коммуникативті мүмкіндіктерін әртараптандыруға мүмкіндік береді.
Құндылықтық-мағыналық компонент - қарым-қатынаста іске қосылатын құндылықтар. Жеке құндылықтар өзіне және басқаларға деген негізгі қарым-қатынастарда көріне отырып, қарым-қатынасты жүйелейді, оған белгілі бір мағына береді. Жүйелеудің осы деңгейі адам үшін біршама маңызды.
Мысалы, қандай да бір адамға қандай да бір өзі үшін маңызды тілекпен қаралу үшін бұл сұраушы үшін қаншалықты мәнді екені маңызды. Егер, оның пікірі бойынша, сұрау - бұл өзінің тәуелділігін немесе әлсіздігін көрсету болса, ол оны жасырмайды. Мысалы, егер адамның ойынша, ешкім ешкімге қарыздар емес болғандықтан, жоқ деген жауапты алуға қорқады, ол да сұрай алмайды. Мұндай жағдайлар бастауыш мектепте байқалады: оқушы жылайды және көршісінен қарындаш сұрай алмайды. Бұл жағдайда тұлғалық мағына іске қосылады және ол сұрауға мүмкіндік бермейді.
Тұлғалық компонент қарым-қатынасқа түсуші тұлғаның ерекшеліктерін тудырады, олар табиғи жолмен коммуникацияның мазмұнына, үрдісіне және болмысына әсер етеді. Ұялшақтық, ұятсыздық, эгоисттік, асқақтық, агресивтілік, конфликтілік, авторитеттілік қарым-қатынасқа негативті әсер етеді. Коммуникативті сөйлеу қабілеті өзіне деген сенімділікке, оптимизмге, адамдарға деген жақсылықта, әділеттілікте, альтруизмде, сенімділікте, стрестік тұрақтылықта, эмоционалдық тұрақтылыққа, агрессивтілік еместікке, конфликсіздікке негізделуі қажет [13, б. 96].
Коммуникативті сөйлеу қабілетінің эмоционалдық компоненті ең алдымен сөйлеушімен позитивті эмоционалдық байланысты жасаумен және қолдаумен, өзін-өзі жүйелеумен, серіктесінің күйінің өзгеруіне әсер етуімен ғана байланысты емес, сонымен бірге оны таң қалдырумен де байланысты. Дәл осы эмоционалдық фон психологиялық жағымдылықтың немесе жағымсыздықтың, жақсы немесе нашар қарым-қатынастың сезімін тудырады.
Мінез-құлықтық компонент өзіне мінез-құлықтың деңгейінде интеграцияланатын және коммуникативті сөйлеу қабілетінің барлық әрекеттерінің білімі болып табылатын коммуникативті қабілеттерді, дағдыларды, әрекеттің әдістері мен тәжірибесін тудырады. Коммуникативті сөйлеу қабілеті элементтер ретінде коммуникативті мінез-құлықты жасайды. Олардың ерекшеліктері, қалыптасуының деңгейі зерттеліп, өлшенуі мүмкін, сонымен бірге баланың дамуына нақты міндет бола алады.
Коммуникативті сөйлеу қабілетін өзара әрекеттегі және өзара байланыстағы екі топқа бөлуге болады:
- қарым-қатынастың негізгі болмысын көрсетушілері: сәлемдесу; қоштасу; қаралу; қолдау, жәрдем, қызмет көрсету туралы сұраныс; қолдау, көмек, қызмет көрсету; ризашылық; бас тарту; қоштасу;
- қарым-қатынасты үрдіс ретінде қалыптастырушы іс-жүргізушілік: серіктестердің сезімдері мен күйлерінің көзқарасымен алғандағы жағдайды талдай алу қабілеті; басқалардың алдында сөйлеу; басқаларды тыңдау; әрекеттесе білу; басқару; бағыну.
Келтірілген жіктеу оқушылардың коммуникативті сөйлеу қабілеттерінің даму жүйесінің негізі бола алады [14, б. 107].
Біздің дәреже үшін білім сипатындағы ерекше өзгерістерге оның бағытталғандығы, мақсаты, мазмұны жатады, ол оны барынша адамның еркін дамуына, шығармашылық құлшынысына, тәуелсіз болуына, бәсекеге дайындығына, болашақ мамандардың мобильділігіне бағыттайды. Қазіргі замандағы оқушыға белгілі бір білім жүйесін, дағдыларды, қабілеттерді алу жеткіліксіз. Уақыт одан өзін-өзі дамытуды, өзінің барлық мүмкіндіктерін максималды қолдануды, шығармашылық тұрғыдан ойлауды талап етеді. Осыған орай жаңартылып жатқан мектептерге жаңа білім жүйесі қажет (қызметтік ойындық, рөлдік, тәжірибелік-бағытталған, мәселелік, рефлексивті).
Бағалық-мағыналық қабілет - бұл оқушының құндылықтарымен, оның қоршаған ортаны көру мен түсінуімен, онда орнын табуымен, өзінің әрекеттеріне мақсатты қондырғыларын таңдау қабілетімен, шешім қабылдауымен байланысты.
Құндылықтық-мағыналық қабілеттің қалыптасуы - тұлғаның қалыптасуының, оның қасиеттерінің дамуының маңызды шарты. Шет тілдерінің сабағы - ол үшін құнарлы тәлімнің негізгі, өйткені тілді құрал ретінде қолдана отырып, біз өзімізді қоршаған ортаны оның барлық көріністерінде зерттейміз. Оқушылар адамгершілік әңгімелерге, әрекеттерді таңдаудағы жағдайларға қатыса отырып, осы қабілетке ие болады.
Айта кететін жайт, соңғы жылдары шет тілдеріне деген талаптар артты. Қазіргі заманғы мектептің түлегі коммуникацияға дайын болуы қажет, бұл оны өз саласындағы тек білікті маман ретінде ғана көрсетіп қоймай, сонымен бірге көптеген жаңа әлеуметтік қабілеттерді меңгеруге көмектеседі: әр түрлі деңгейдегі адамдармен қарым-қатынасқа түсуге үйренуі, топта жұмыс істеуге дайын болуы, қоршаған ортадағыларға құлшыныс беруі. Шет тіліне оқытудың нәтижесінде тілдік білімнің келешектегі тенденцияларының дамуын ескерумен, заманауи білім технологияларын жүйеде қолдану оқушыларға мемлекеттік білім стандартының талаптарына сәйкес келетін деңгейге қол жеткізуге мүмкіндік береді [15, б. 76].
Білімнің заманауи парадигмасы білімнің барлық жүйесінің міндеттерін философиялықпен қатар, жалпы ортамен кәсібилікті де болжайды. Е.Н. Соловьев атап өткендей, мұнсыз кез-келген реформалар мен жергілікті және фрагментарлы инновациялар жүйесіз. Білім жүйесінің дамуының рөлі мен сипатын анықтаудағы жаңа тенденциялар жаңа ғаламдық сипатқа ие және тек еуропалық емес, сонымен бірге әлемдік қауымдастықтың деңгейіне сәйкес келеді [16, б. 99]. Осыған орай Е.Н. Соловьева берілген парадигманың барынша жалпы постулаттарын қалыптастырады:
Бүкіл өмір бойынша жақсы білім концепциясынан бастап білімнің бүкіл өмір бойынша қажеттілігін түсінуге дейін.
Тыңдаудан ықыласқа дейінгі сатыға көтерілу.
Білімнің құзыреттіліктерге өту дәрежесі.
Е.Н. Соловьева мынаны ерекше атап өтеді: " орталықтанған білім" үлгісі қоғам мен тұлғаның дамуының шынайы қажеттіліктерін қанағаттандыруын қойды. Шет тілдеріне оқыту саласында 60-шы жылдардан бастап ағылшын тілінде сөйлеу қабілетінің рецепция мен өнімнің деңгейіндегі коммуникативті қабілеттеріне ерекше назар аударылды. Сонда да, мектеп айналымының көптеген пәндері әлі күнге дейін оларды қызметте қолданудың практикалық қабілеттерінің қалыптасуына емес, негізгі білімдердің берілуіне бағытталған. Шет тілі пәні үнемі берілген кемшіліктен бос емес.
Білімнің дамуының заманауи сатысының өзіндік ерекшелігі негізгі қабілеттерге қол жеткізу үшін әр түрлі құрамдардың интеграциясын талап етеді, оны тек барлық пәнді оқытушылар мен оқушылардың өзінің ортақ күштерімен ғана қол жеткізуге болады.
Сөйлеу қабілеттерінің компоненттері ретіндегі білімділіктің компоненті Бернде өткен симпозиумның қатысушыларымен ұсынылды және бекітілген болады, ол 1996 жылдың 30 наурызында барлық еуропалық мемлекеттердің өкілдерінің қатысуымен Еуропаға арналған орта білім жобасының шеңберінде өтті.
Олар тұлғаның жалпы мәдениеті мен білімділігінің қалыптасуындағы білімнің мақсаты мен білім мекемелерінің тиімділігін бағалаудағы параметрлері бола отырып, мәдени адамда дамуы болжанған. Бұл процеске көптеген факторлар әсер етеді, бірақ дәл осы білім мекемелері баладағы оның құрам бөліктерін бірінші кезекте дамытуға бағытталған [17, б. 29].
Әлеуметтік-экономикалық жағдайды, заманауи жағдайлардағы білімнің дамуындағы істердің күйін ескере отырып, Еуропаның Кеңесі бүгінгі кезде мамандарға қажетті негізгі қасиеттерді бөліп көрсетті:
- полимәдени қоғамдағы өмірмен байланысты саяси және әлеуметтік жағдайлар;
- жаңа ақпараттық технологияларды меңгеру (ақпараттық құзыреттілік);
- қабілеттіліктерді дамытушы және өмір бойы оқуға деген құлшынысты арттырушы қабілеттер;
Қандай да бір деңгейде берілген бөлініс коммуникативті сөйлеудің атаулары сынды шартты болып табылады, өйткені олардың бәрі өзара тығыз байланысты. Бірақ қалғандарымен ортақ жерлері бола тұра, бөлінген коммуникативті сөйлеу қабілеттер өзінше бір ерекше, оның қалыптасуының негізінде оның болмысының жеткілікті дифференциалдық түсінігі жатыр.
Еуропа Кеңесімен ұсынылған негізгі қабілеттердің бірі коммуникативті сөйлеу қабілеті болып табылады, ол көптеген зерттеушілердің ойынша, алдыңғы қатарлы және түйінді болып табыла алады, өйткені дәл сол басқа қабілеттердің негізінде жатыр, соның ішінде: ақпараттық, әлеуметтік-мәдени, әлеуметтік-саяси, сонымен бірге білім мен өзін-өзі дамытуға дайындық.
Шет тілдерге үйретуде коммуникативті сөйлеу қабілетінің қалыптасуы негізгі болып табылады, өйткені ол Шет тілдер саласының пәндік дәлділігін көрсетеді.
Тіл қарым-қатынастың маңызды құралы болып табылады, онсыз адам қоғамының болуы мен дамуы мүмкін емес. Бүгінгі күні қоғамдық қатынастарда, коммуникацияның құралдарында болып жатқан өзгерістер оқушылардың коммуникативті сөйлеу қабілетінің арттыруын, олардың филологиялық дайындығының жетілдірілуін талап етеді. Мұның бәрі Шет тілі пәнінің оқу пәні ретіндегі жалпы білім беруші ретінде құзыретін арттырады. Шет тілдер бойынша жаңа мемлекеттік стандарттарға сәйкес шет тілдер пәнінің негізгі тағайындалуы коммуникативті сөйлеу қабілетінің қалыптасуы болып табылады, яғни сол тілде сөйлеушілермен шет тілдік тұлға аралық және мәдени аралық қарым-қатынасты жүзеге асыра алу қабілеті.
Коммуникативті сөйлеу қабілеті нені білдіреді және заманауи зерттеушілермен ол қалай тәжірибеден өтеді?
Кез-келген қызметтің табыстылығы, К.М. Левитанның ойынша, оның субъектісі коммуникативті сөйлеу қабілетіне ие болатындығында, ол оның ойынша, тыңдау мен естуден, көру мен қараудан, оқу мен қызығып оқудан және барлық мағынасында қабылданатын мәтінді дұрыс түсінуден тұрады [18, б. 38].
Англияда кәсіби сала жалпы білімнің нәтижелерін талдағанда, ағылшын жоғарғы оқу орындарының жүйесі, соның ішінде жеке сертификаттар жүйесіне ие жеке оқу орындарынікі өте қымбат болғандықтан, ол кәсіби білімнің талаптарынан алшақтайды. Осы мәселе қазір көп талқыға түсуде. Бірінші қалыптасқан қабілет коммуникативті болды, өйткені ағылшын мектебінің түлектері көп нәрсені білді, бірақ коммуникацияда жұмыс істемеді. Сонда дебаттар технологиясы енгізілді, ол Англияның барлық мектептері үшін сыни ойлаудың қалыптасуының міндетті технологиясы ретінде қарастырылды.
Кабардовтың М.К. ойынша, коммуникативті сөйлеу қабілеті - бұл қарым-қатынас техникасын меңгерудің әлеуметтік-психологиялық эталондарын, стандарттарын, мінез-құлығының стереотиптерінің, қарым-қатынастың техникасын меңгерудің бір түрі [19, б. 49]. Коммуникативті сөйлеу қабілетін анықтаудағы М.К. Кабардовпен ұқсас ұстанымды И.А. Зимняя айтады, ол оны күрделі коммуникативті қабілеттер мен дағдыларды меңгеру, жаңа әлеуметтік құрылымдардағы тиісті қабілеттерді меңгеру, қарым-қатынастағы мәдени нормаларды, қарым-қатынастардағы шектеулерді, дәстүрлерді, қарым-қатынастағы этикетті білуді, тәрбиелілікті сақтауды, ұлттық, сословиелік менталитетке тән коммуникативті құралдардағы бағытты білдіреді [20, б. 57].
Көріп отырғанымыздай, ғалымдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz