Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Халықаралық Тараз инновациялық институты
Таубалдиева Айымгуль Бекнауатовна
Турсинбаева Гульмира Сейтмаганбетовна
Укибаева Әсем Берикқызы
Жергілікті бюджеттердің жоспарлауын жетілдіру жолдары (Тараз қаласы әкімдігінің қаржы бөлімі мысалында)
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА (ЖҰМЫС)
6В04103 Қаржы білім беру бағдарламасы
Тараз - 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.
ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.1
Жергілікті бюджеттің мәні мен экономикалық мазмұны ... ... ... ...
9
1.2
Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру..
14
1.3
Жергілікті бюджеттің жоспарлау және оның атқарылу процесін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24
2.
ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІҢ ЖОСПАРЛАУЫН ТАРАЗ ҚАЛАСЫ ӘКІМІНІҢ ҚАРЖЫ БӨЛІМІНІҢ МЫСАЛЫНДА ТАЛДАУ ЖҮРГІЗУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
2.1
Тараз қаласы әкімінің қаржы бөлімінің қызметіне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
2.2
Тараз қаласы бюджетінің 2018-2020 жылдардағы кірістерін қалыптасуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
37
2.3
Тараз қаласы бюджетінің 2018-2020 жылдардағы шығыстарының жұмсалуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
47
3.
ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІҢ ЖОСПАРЛАУЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
3.1
Жергілікті бюджеттің нәтижеге бағытталған процесін жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
3.2
Жергілікті бюджеттердің жоспарын арттыру жолдары ... ... ... ... ..
56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
63
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Дипломдық жобаның тақырыбының өзектілігі. Жергілікті бюджеттер экономикалық қатынастарды қамтиды, олардың көмегімен жергілікті өзін-өзі басқару органдары өзіне жүктелген функцияларға сәйкес ақшалай нысанда қоғамдық өнімнің бір бөлігін жұмылдырады, бөледі және пайдаланады. Бюджеттің экономикаға қолайлы әсері заңды және жеке тұлғаларға ұтымды салық салу, экономикалық өсу, өндіріс тұрақтылығы, халықтың әл-ауқатын арттыру үшін жағдайларды қамтамасыз ететін мемлекеттік шығыстардың қажетті көлемі мен теңдестірілген құрылымын ескере отырып, мемлекеттің кірістері мен шығыстарын қалыптастырудың тиімді тетігін қалыптастыруды болжайды.
Жергілікті бюджеттердің пайда болуы мен дамуы жергілікті билік органдарының жүйесімен тығыз байланысты, жалпы біздің өміріміз жергілікті бюджеттердің жоспарлануы мен даму қарқындылығына байланысты.
Жергілікті бюджет дегеніміз - ол өзінің әлеуметтік-экономикалық бағдарламасын қаржыландыруға арналған мемлекеттегі әкімшілік-аумақтық бірліктердің ақша қорлары. Жергілікті бюджет жыл сайын жергілікті салықтар, салықтық емес түсімдер мен алымдар, оны төлеуге арналған шығыстар, республикалық бюджеттен берілетін трансферттер мен субсидиялар және т. б. ескеріле отырып жасалады.
Қазіргі таңда жергілікті бюджеттердің жоспалауының тиімділігін қамтамасыз ету және оларды өзекті бағыттарда жұмсау қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайын арттырудың бірден-бір көзі болып отыр. Еліміздің аймақтық ерекшеліктеріне байланысты бюджет қаражаттары алуан түрлі көлемде болып келеді. Сол себепті әр аймақтың бюджеттік кірістері мен шығыстарын талдау және жергілікті бюджеттің жоспалауының тиімділігін қамтамасыз ету өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Дипломдық жобада қарастырылған мәселенің зерттеу деңгейі.
Қазақстанда қоғамдық-саяси және экономикалық жүйенің өзгеруі елімізде жергілікті деңгейдегі басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуына тікелей байланысты. Соңғы он жылда елімізде мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру, жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығындарының қалыптасуы бағыттарында жазылған ғылыми еңбектер жеткілікті.Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде бюджеттің дамуы, оның маңыздылығы, қоғамдағы рөлі, экономикадағы алатын орнына байланысты зерттеулер жүргізілген. Мемлекеттік бюджеттің мәселелерін қазақстандық ғалым-экономистер: Искаков Н.А. Медеу А.Р, Абишева М. және т.б. ғалымдар өз еңбектерінде жан-жақты қарастырып, айтарлықтай үлес қосқан.
Қазақстан Республикасында бюджет қаражаттарының жұмсалу тиімділігін жетілдіру жолдарын шешу ауқымды және күрделі мәселелердің бірі болып отыр. Бұл мәселелерді жүйелі түрде зерттеп, тиімді саясат арқылы шешу теориялық және тәжірибелік зерттеу жұмыстарын қажет етеді.
Дипломдық жобаның мақсаты мен міндеттері. Тақырыпты зерттеудің мақсаты - жергілікті бюджетті басқарудың жүйесінде өкілеттіктердің бөлу мәселелерінің теориялық-әдістемелік, тәжірибелік аспектілерін зерттей келе, Тараз қаласының бюджеті негізінде жергілікті бюджеттің жоспалау жүйесінің тиімділігін арттыру мен даму жөніндеұсыныстар әзірлеу болып табылады. Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылған:
- жергілікті бюджеттің теориялық аспектілерін негіздеу;
- Тараз қаласы бюджетінің кірістерінің қалыптасуын талдау;
- Тараз қаласы бюджетінің шығыстарының жұмсалуын талдау;
- Тараз қаласы бюджетінің жоспалауының тиімділігін арттыру жолдарын ұсыну.
Дипломдық жобаның зерттеу объектісі Тараз қаласы әкімініңқаржы бөлімі коммуналдық мемлекеттік мекемесі.
Дипломдық жобаның теориялық және әдіснамалық негізі ретінде жергілікті бюджеттің мәселесі бойынша отандық және шетелдік ғалым-экономистердің ғылыми жұмыстары, жергілікті бюджетті реттейтін ҚР Заңдары мен басқа да нормативтік-құқықтық актілер,Қазақстан Республикасының бюджет мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары, жолдаулары, ҚР Үкіметінің қаулылары, Ресей және отандық оқу әдебиеттері, жергілікті бюджеттің тиімділігін арттыруды жүзеге асыру мақсатында қабылданған бағдарламалар мен Тараз қаласының статистикалық органдардың ресми мәліметтері алынды.
Зерттеу жұмысындағы қорытындылар мен тұжырымдамалар салыстырмалы талдау, мәліметтерді графикалық өңдеу, экономикалық-математикалық болжамдау, зерттеудің әдістерін қолданумен негізделеді. Қолданбалы зерттеулер барысында жіктеу, топтарға бөлу, экономика- статистикалық талдау, зерттеліп жатқан үрдістердің құрылымы мен динамикасын талдау әдістері пайдаланылды. Зерттеу барысында әлемдік экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік ғалымдардың, экономистердің монографиялары мен баспасөз мақалалары, қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық, статистикалық құжаттар қолданылды.
Дипломдық жобаның ғылыми жаңалығы.Жергілікті бюджеттің жетілдіру жолдары бойынша ғылыми тұрғыда белгіленген ұсыныстар жұмыстың ғылыми жаңалығын құрайды.
Зерттеу барысында қол жеткізген нәтижелер келесідей:
- жергілікті бюджетті қалыптастыру мен жоспалауының теориялық аспектілері теориялық-әдіснамалық тұрғыдан негізделді;
- бюджеттің жағдайына Тараз қаласы әкімінің материалдары негізінде талдау жасалды;
- жергілікті бюджеттің жоспалауының тиімділігін арттыру жолдары айқындалып, оларды шешу жолдары ұсынылды.
Дипломдық жобаның теориялық және практикалық маңыздылығы. Дипломдық жұмыста келтірілген негізгі ұсыныстар мен қорытындылар жергілікті бюджеттердің жоспалауының тиімділігін арттыру жолдарыбойынша міндеттерді шешуге бағытталған. Дипломдық жобада анықталған қорытындылар мен ұсыныстарды іске асыру, Тараз қаласы бюджетінің кірістерінің қалыптасуын және шығыстарының жұмсалуын талдау арқылы болашақта бюджеттің жоспалауының тиімділігін арттыруға септігін тигізеді.
Дипломдық жобаның құрылымы. Дипломдық жоба белгілеулер мен қысқартулардан, кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. Жобаның жалпы көлемі 66 бет, оның ішінде 2 сызба, 7 кесте, 7 сурет.
1 Жергілікті бюджетті жоспарлаудың теориялық аспектілері
1.1 Жергілікті бюджеттің мәні мен экономикалық мазмұны
Бюджет - ол жалпы айтқанда қаржы категориясына қарағанда бөлек, ерекшке тұрған экономикалық категория болып табылады. Бюджеттің қаржыдан басты ерекшелігі абстракцияның басқа деңгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінен бір-бірінен ерекшеленетін жеке арнайы салаларды ажыратуға болады. Осындай ерекше байланыстардың бірі -мемлекет пен жеке және заңды тұлғалардың арасындағы әлеуметтік құндылықтағы, өнім бөліміндегі қаржылық қатынастар болып табылады. Мұндай қаржылық қатынастардың жалпы белгілері, біріншіден, мемлекеттің қатысуымен құндылықты бөлу процесінде, екіншіден, ұлттық функцияларды орындауға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастыру мен пайдалануда орын алады. Бұл екі қатынас мемлекеттік бюджет тұжырымдамасының мазмұнын құрайды[1].
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке келесідей түсінік берілген: Бюджет - ол мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның орталықтандырылған ақша қоры. Бюджеттің формасы- қаржылық жоспар, материалдық негізі-орталықтандырылған қор, экономикалық негізі- жалпы экономикалық қарым-қатынас, заңнамалық белсендіруі- заң болып табылады.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саяси функцияларын жүзеге асыру үшін ақшалай түрде қажет.
Бюджеттік қатынастар нысандарының, бюджет түрлерінің (республикалық және жергілікті бюджеттер), оларды жасау, орындау әдістері мен тәсілдерінің жиынтығын бюджет жүйесі деп атаймыз. Бюджет мемлекетте екі түрлі қызмет атқарады, олар: бөлу және бақылау функциялары. Бюджеттің бөлу функциясы - бұл әр түрлі аймақтарда шаруашылық субъектілер арасындағы, өндірістік және өндірістік емес салалар арасында қаржылық ресурстарын бөлуді қамтамасыз етеді.
Бақылау функциясы бюджетке түсетін қаржы ресурстары түріндегі салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің тиімді және дұрыс бөлінуін бақылауды қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі мынадай негізгі қағидаттарға сүйенеді: бюджеттің бірлігі, бюджеттің толықтығы, бюджеттің дәлдігі, бюджеттің жариялылығы[2].
Бюджет бірлігі - бұл принцип бойынша бюджет жоспарының ұйымдастырылуы және оның әдістемелігінің біріккен түрде енгізілуне, оның әлеуметтік-экономикалық болжаумен біріктіріліп жүргізілуіне негізделеді.
Бюджет толықтылығы - бұл принцип бойынша бюджет процесі кезінде жүргізілетін іс-шаралар толық орындалуымен сипатталады.
Бюджет дәлділігі - бұл принцип бюджеттің бекітілуі, орындалуы процесі кезінде ешқандай қателер мен жөндеулер болмау қажет, яғни жасалған іс-әрекеттердің барлығы дәл болуы қажет.
Бюджет жариялылығы - бұл принцип бойынша бюджет мәліметтері қаржылық жылдың соңында ақпараттық құралдарда жариялануы қажет.
Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі туралы Заңында бюджетке келіп түсуге тиісті кірістердің атаулары, қалыптасқан шығындар, бюджетті орындауға есеп берулердің құрылу жағдайлары және тағы сол сияқтылар қарастырылған. Сонымен қатар, бюджеттен тыс қорлардың қалыптасу реті және қалыптасу көздері қарастырылады.
Әрбір бюджеттің негізгі мақсаты - бұл кіріс пен шығысты тепе-теңдікке келтіру немесе баланстау болып табылады. Сондықтан бюджетті құрастырған уақытта алдын-ала осы жағдайлардың барлығы ескерілуі қажет. Егер табыс көп болса, онда бюджеттің профициті пайда болады. Олай болмаған жағдайда, профицит мемлекеттік борышты жабуға немесе бюджет құралдарының бос ақша қорын құруға бағытталатын болады, ал, керісінше, егер кірістерден шығыстар көп болса, бюджет тапшылығы туындайды.
Тапшылықтың болуы әр елдегі осы елдің жалпы ішкі өнімінің 2-3 пайызын ғана құрауы мүмкін деп саналады. Бұл тапшылықты мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару арқылы жабуға болады. Жоғарыда, бұл ақша айналымы заңдылығының бұзылуына, инфляцияның болуына және халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуіне әкеледі.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде Бюджет жүйесі Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының интеграциясымен түсіндіріледі. Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі бюджет құрылымының біртұтас типімен айқындалады, өйткені Қазақстан - федералдық емес, президенттік-парламенттік басқару нысаны бар және Парламент сайлайтын біртұтас мемлекет.Бүгінгі таңда мемлекет бюджеті қаржылық қатынастарға әртүрлі қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптастыратын күрделі және көп мақсатты құрал болып табылады [1].
Бюджет арқылы әлеуметтік шығыстар мен салықтарды, жалақы мен кірістерді бөлу бойынша орталық пен өңірлер арасындағы ымыраға қол жеткізіледі, бюджеттік субсидиялар мен трансферттерді бөлу арқылы мемлекет орталық және жергілікті мүдделерді қалыптастырады және іске асырады.
Қазақстан Республикасында мынадай деңгейдегі бюджеттер: республикалық бюджет; облыстық бюджет; республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті; ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті бекітіледі, атқарылады және дербес болып табылады (1-сызба).
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті
Жергілікті бюджет
Республикалық бюджет
Облыстар бюджеті
Астана және Алматы қалаларының бюджеті
Облыстық бюджеттер
Облыстық бағыныстағы қалалар бюджеті
Аудандар бюджеті
Аудандар бюджеті
Қалалық
бюджеттер
Сызба 1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі [1]
Бюджет экономикалық құжат ретінде қоғамның саясаттық және әлеуметтік дамуын көрсетеді.
Жергілікті қаржыда жергілікті билік пен басқарудың көп қырлы қызметінің қаржылық базасы болып табылатын жергілікті бюджеттерге маңызды рөл беріледі.
Жергілікті бюджет дегеніміз - бұл ұлттық табысты аумақтық қайта бөлуге мүмкіндік беретін және жергілікті билік пен басқару органдарының қаржылық базасын құруды қамтамасыз ететін экономикалық қатынастардың жиынтығы. Сонымен қатар жергілікті бюджеттер жергілікті деңгейде экономикалық және әлеуметтік міндеттерді іске асыруда елеулі рөл атқарады.
Жергілікті бюджет-бұл мемлекеттегі әкімшілік-аумақтық бірліктердің өзіндік әлеуметтік-экономикалық бағдарламасын қаржыландыруға арналған ақша қорлары болып табылады.
Жергілікті бюджеттердің тұрақтылығының басты шарты жергілікті мемлекеттік органдардың нақты қаржы кезеңі мен нақты аумақ шеңберінде түсетін кірістер мен жүзеге асырылатын қажетті шығыстар арасындағы тиісті теңгерімді қамтамасыз ете білуі болып табылады.
Қазақстан Республикасында жергілікті жердегі бюджеттер (әкімшілік-аумақтық бірліктердің бюджеттері) облыстағы бюджеттермен, республикадағы маңызы бар қаланың және Астанамыздың бюджеттерімен және аудандық бюджеттермен ұсынылған. Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттері түсімдерінің болжамдау әдістемесіне сәйкес айқындалады. Ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) әлеуметтік-экономикалық дамуының және бюджеттік параметрлерінің болжамын мемлекеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган әзірлейді. Ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджет түсімдерінің болжамды көрсеткіштері мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган бекітетін Бюджет түсімдерін болжамдау әдістемесіне сәйкес айқындалады (2сызба).
Жергілікті бюджет
Облыстық бюджет
Республикалық мәні бар қаланың, астананың бюджеті
Ауданнның (облыстық мәні бар қаланың) бюджеті
Сызба 2. Жергілікті бюджеттің құрылымы
Жергілікті бюджет оған жергілікті салық түсімдері, оны төлеуге арналған шығыстар, мемлекеттік бюджеттен субсидиялар және т.б. ескеріле отырып жыл сайын жасалады, жергілікті бюджетті жергілікті мәслихаттар бекітеді. Жергілікті бюджет шоғырланған ақша қаражаты ретінде жергілікті әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Жергілікті атқарушы органдар ел Конституциясына және заңнамаға сәйкес бюджеттен қаржыландырылатын әлеуметтік-экономикалық бағдарламаны айқындайды. Облыстың жергілікті бюджетінің құрамы облыстық бюджеттен және осы облыстың аумағындағы қалалар мен аудандар бюджеттерінің жиынтығынан тұрады. Бұл бюджеттер Бюджет жүйесі туралы заң бойынша бюджеттік талдау қолданыла отырып қалыптастырылады, бекітіледі және орындалады. Жергілікті атқарушы органдар жоғарыда көрсетілген құжаттарды пайдалана отырып, өз бюджеттерін дербес қалыптастырады және орындайды.
Жергілікті бюджеттердің экономикалық мазмұны олардың мынандай арналымдарында көрінеді:
-билік пен басқарудың жергілікті органдарының ақша қорларын қалыптастыру;
- бұл қорларды жергілікті деңгейдегі инфрақұрылым салалары мен халықтың арасында қайта бөлу.
Жергілікті бюджеттер жергілікті билік пен басқарудың көпқырлы қызметінің негізгі қаржылық базасы бола отырып, олардың экономикалық дербестігін нығайтады, шаруашылық қызметін жандандырады, оларға ведомстволық бағынысты аумақтарда инфрақұрылымды дамытуға, аумақтың экономикалық әлеуетін кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерін ашуға және пайдалануға мүмкіндік береді [2].
Жергілікті бюджеттер жергілікті қаржы саласында маңызды рөл атқарады, оған экономикалық қатынастар кіреді, соның арқасында жергілікті өзін-өзі басқару органдары өздеріне жүктелген функцияларға сәйкес қоғамдық өнімнің бір бөлігін ақшалай түрде бөледі және пайдаланады.
Жергілікті бюджет жергілікті билік және басқару органдарының көпқырлы қызметінің қаржылық базасы болып табылады. Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер кірістер бойынша-35%, шығыстар бойынша-мемлекеттік бюджет қаражатының жалпы көлемінің 40%-ын алады.
Қазақстанда жергілікті бюджеттің ішкі компоненттері мен республикалық бюджет арасындағы қатынастарын реттеудің мынадай тетіктері қолданылады:
а) әрбір жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын әлеуметтік-экономикалық бағдарламаны анықтау және олар бойынша шығын көлемін жоспарлау;
ә) жергілікті бюджетке толықтай түсетін салық және басқадай түсімдер түрін анықтау;
б) кейбір салықтан түсетін түсімді жергілікті бюджетке тұрақты нормативпен төлеп беру;
в) жергілікті бюджетке мақсатты жәрдем беру механизмі;
г) жергілікті бюджеттен мемлекеттік бюджетке қаржы алу механизмі;
ғ) жергілікті бюджетке субсидия беру механизмін әрі қарай жетілдіру, жергілікті атқару және әкімшілік органдарына бюджетті қалыптастырудағы және орындаудағы міндеттерін күшейтіп, құқыларын арттыру.
Жергілікті әлеуметтік мәселелерді шешуде жергілікті бюджет ерекше орын алады. Оның ішінде әлеуметтік төлемдер, әлеуметтік қамсыздандыру, оқыту жүйесінің бағдарламалары, денсаулық сақтау бағдарламасының негізгі бөліктері қаржыландырылады. Сондықтан жергілікті бюджеттер мемлекеттік бюджеттің басты құрамдас бөлігі бола отырып, мемлекеттегі әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешуге тікелей қатысады.
1.2 Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру
Қазақстан Республикасының жергілікті бюджеттеріне түсетін түсімдер мынадай түрлерді қамтиды:
- жергілікті бюджеттердің кірістері;
- жоғары тұрған бюджеттерден, заңды және жеке тұлғалардан, шет мемлекеттердің ресми трансферттері;
- жергілікті бюджеттерден бұрын берілген кредиттер бойынша негізгі борышты өтеу.
Өз кезегінде кірістер мыналардан тұрады:
- салықтардың, алымдардың және басқа да міндетті төлемдердің түсімдері;
- салықтық емес түсімдер;
- капиталмен операциялардан түскен кірістер.
Жергілікті бюджеттерге белгіленген салықтар, алымдар және міндетті төлемдер мыналарды қамтиды:
- әкімшілік-аумақтық бірлікте жиналатын корпоративтік табыс салығы;
- құрамында спирт бар сусындарға акциздер, ойын бизнесі;
- жеке табыс салығы;
- әлеуметтік салық;
- мүлік салығы;
- жер салығы;
- көлік құралдарына салынатын салық;
- жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдер бөлігінде жасалған келісімшарттар бойынша өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі;
- алымдар, төлемдер, баждар (бағалы қағаздар эмиссиясын тіркегені үшін алымды қоспағанда).
Жергілікті бюджеттерге салықтық емес түсімдер мыналарды қамтиды:
- коммуналдық меншік болып табылатын кәсіпорындардың акцияларына дивидендтер;
- жергілікті органдар өткізетін лотереялардан түсетін кірістер;
- жергілікті бюджеттерден берілген кредиттер үшін сыйақылар (мүдделер) ;
- жергілікті органдарға тиесілі мүлікті сатудан түсетін түсімдер;
- жергілікті органдарға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелер тарапынан көрсетілетін қызметтерді сатудан түсетін түсімдер;
- коммуналдық меншік мүлкін жалға беруден түсетін түсімдер;
- жергілікті органдарға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттік сатып алудан түсетін түсімдер;
- жер учаскелерін жалға беруден түсетін түсімдер;
- қоршаған ортаны ластағаны үшін жергілікті мемлекеттік Қоршаған ортаны қорғау қорларына төлемдер;
- басқа да әкімшілік алымдар;
-жергілікті атқарушы органдарға қарасты мемлекеттік мекемелер алатын әкімшілік айыппұлдар мен санкциялар;
-Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген өзге де түсімдер.
Жергілікті бюджет кірісіне салық түсімдерін болжау есептердің бірнеше нұсқасымен айқындалады. Бірінші нұсқа бойынша есепті кезеңде ұсынылған салық декларацияларының деректер жиынтығы пайдаланылады. Осы мәліметтер бойынша, ең алдымен, болжамды мерзімге салық салынатын кіріс анықталады. Бұл ретте шегерімдер көлемінің өзгерістері ескеріледі, яғни есепті кезең бойынша айқындалған салық салынатын кіріс ағымдағы жылдың инфляция деңгейіне және келесі салық жылына болжанатын инфляция деңгейіне түзетіледі. Сондай-ақ шығындар көлемінің өзгеруі және оларды ауыстыру мерзімдері ескерілуі тиіс [2].
Төлем көзінен жеке табыс салығын болжау үшін салық органдарына ұсынылатын салық декларацияларының мәліметтері пайдаланылады.
Төлем көзінен салық салынбайтын табыстар бойынша жеке табыс салығын есептеу үшін төлем көзінен салық салынбайтын табыс сомасына азайтылған, салық салынбайтын табыс және салық шегерімдері сомасына орташа ставка қолданылады. Бұл ретте өңір бойынша қалыптастырылған орташа мөлшерлеменің мөлшері әсер етуші факторларға түзетілген есепті деректер бойынша айқындалады.
Қызметін біржолғы талондар бойынша жүзеге асыратын жеке тұлғалардан алынатын жеке табыс салығын болжау үшін жергілікті атқарушы органдардың өңір аумағында осындай тәртіппен әрекет ететін жеке тұлғалардың саны жөніндегі мәліметтері және жергілікті өкілді органдардың шешімімен бекітілген біржолғы талондардың құны пайдаланылады.
Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің мүлік салығын болжау үшін соңғы есепті кезеңдегі жеке тұлғалардың негізгі құралдары мен материалдық емес активтерінің құны бойынша статистикалық деректер пайдаланылады. Есептеу кезінде жалпы құннан салық салынбайтын объектілердің құны, мүлік салығын төлемейтін жеке тұлғалардың негізгі құралдары мен материалдық емес активтерінің құны шегеріледі.
Көлік құралдарына салынатын салық болжамы қозғалтқыштың көлеміне, жүк көтерімділігіне және отыратын орындарына байланысты түрлері мен топтары бойынша ішкі істер органдары дайындайтын көлік құралдарының саны бойынша деректер негізінде есептеледі. Осылайша есептелген жалпы саннан салық заңнамасына сәйкес берілетін жеңілдіктері бар заңды және жеке тұлғалардың көлік құралдарының саны шегеріледі.
Әлеуметтік салық мөлшерін болжау үшін ағымдағы жылғы осы салық бойынша салық декларацияларының деректері пайдаланылады.
Осыдан кейін, салық төлеушілердің салық салынатын кірістерінің өсу мөлшерін және орташа мөлшерлемені қолдана отырып, ағымдағы жылы түсетін әлеуметтік салық көлемі анықталады.
Жер салығын болжау үшін келесі ақпарат қолданылады:
- санаттар бойынша жер көлемі бойынша уәкілетті органдардың мәліметтері;
- бонитет балдары арқылы сапасы мен түрлері бойынша сараланған топырақтар бойынша базалық салықтық мөлшерлемелер;
- салық органдары ұсынған декларациялардың мәліметтері.
Жер салығын жоспарлау келесі категориялар бойынша іске асырылады а) ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер;
ә) елді мекен жерлері;
б) өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге де ауыл шаруашылығы емес мақсаттағы жерлер.
Бұл декларациялар бірыңғай жер салығын болжау үшін де қолданылады. Жер учаскесінің бағалау құны осы салықты есептеу үшін база болып табылады, ал оның сомасы осы бағалау құнына заңнамада белгіленген ставканы пайдалана отырып есептеледі.
Орман пайдалану төлемақысының болжамды сомасы орман шаруашылығы жөніндегі уәкілетті органдар дайындаған мәліметтер негізінде мынадай формула бойынша есептеледі:
Су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақының болжамдық сомасы су ресурстары жөніндегі уәкілетті органдардың мәліметтері негізі мен төлемақы төленетін объектілер бойынша және су тұтыну мен арнайы су пайдалану түрлеріне байланысты Үкімет тағайындағын мөлшерлемелерді қолдану арқылы келесі формуламен есептеледі:
Салық түсімдерінің контингентін есептеу әдісі мынадай кезеңдермен сипатталады:
- бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган ағымдағы салық түсімдері бойынша барлық мәліметтерді жинақтайды және оларды бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органға ұсынады;
- бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспарының макроэкономикалық көрсеткіштері негізінде салық түсімдерінің контингенттерін болжайды және оларды бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті органдарға жеткізеді;
- бюджетті жоспарлау және бюджетті атқару жөніндегі жергілікті уәкілетті органдар тиісті аумақ бойынша кірістер лимиттерін жоспарлауды жүзеге асырады.
Бюджет кірістері салықтық емес түсімдер арқылы салықтық түсімдермен бірге қалыптастырылады. Олардың көпшілігі қатаң белгіленген мөлшерлеме бойынша есептелмейді және тұрақты фискалдық сипатта болмайды. Сондықтан, басқа түсімдермен салыстырғанда салықтық емес түсімдерді жоспарлау мүмкіндігі төмен, бірақ іс жүзінде олар өткен жылдың деңгейінде болжанады. Мұндай болжамның негізі салықтық емес түсімдерді төлеуді реттейтін нормативтік-құқықтық актілер болып табылады. Салықтық емес түсімдерді бірнеше жыл бойы болжау кезінде тұтыну бағалары индексінің және болжамды жылға есептелген теңге бағамының серпіні мен өзгеруінің деректері пайдаланылады [3].
Мысалы, бюджетке мемлекеттік баж түсімдерінің сомасын болжамдауы олардың өткен жылдардағы түсімдер динамикасы анықталып, ағымдағы жылғы түсімдері бағаланып, келесі жылдағы шамаланған өзгерістерге коррекциялану өзгерісі жүргізіледі.
Кәсіпкерлік және кәсіптік қызметті жүзеге асыру үшін кірістердің болжамды сомалары да олардың серпінін және келесі жылы салық салынатын базаның шамамен өзгеруіне түзетілген ағымдағы жылғы түсімдердің көлемін талдау негізінде есептеледі. Мұндай табыстарға мүліктік табыс, дара кәсіпкердің салық салынатын табысы, адвокаттар мен Жекеше нотариустардың табысы, төлем көзінен салық салынбайтын басқа да табыстар жатады. Мүліктік кіріс жылжымайтын мүлікті, бағалы қағаздарды, асыл тастарды, металдар мен олардан жасалған бұйымдарды, өнер және антиквариат туындыларын сату құны мен оларды сатып алу құны арасындағы оң айырмашылық арқылы қалыптасады. Дара кәсіпкердің салық салынатын кірісі Салық кодексінің ережелеріне сәйкес жалпы жылдық табыс пен шегерімдер арасындағы айырма ретінде айқындалады. Жекеше нотариустар мен адвокаттардың кірістері нотариаттық және адвокаттық қызметтерді орындаудан алынған кірістердің барлық түрлерін қосу арқылы қалыптастырылады және алынған кірістер сомасының 10 пайызы ай сайын жеке табыс салығы ретінде айқындалады.
Капиталмен жасалатын операциялардан түсетін түсімдерді болжау осы төлемдерді төлеуді реттейтін заңнамалық актілерге негізделеді. Мемлекеттік мүлікті, мемлекеттік меншіктегі материалдық емес активтерді және мемлекеттік мекемелерге бекітілген жер учаскелерін сатудан түсетін түсімдерді болжау үшін орталық, жергілікті және басқа да мемлекеттік органдардың елдің және өңірлердің әлеуметтік - экономикалық дамуының орта мерзімді жоспарлары негізінде жасалған болжамды көрсеткіштері пайдаланылады [4].
Мүлік сатудан түсетін түсімдерді болжамдау олардың бірнеше жылғы түсімдері келесі жылғы тұтынушылық бағалардың индексіне түзетілген көлемінің негізінде іске асырылады. Бұл болжамдаудың ерекшелігі- ол мемлекеттік мекемелер бойы бекітілген негізгі капиталды қаржыландыру көздеріне байланысты бөлу. Мысалы, республикалық бюджетте осы бюджеттен қаржыландырылатын мекемелердің мемлекеттік мүлігін сатудан түсетін түсімдер сомасы болжамдалады, ал облыс бюджетіне-облыс бюджетінен қаржыландырылатын мекемелдердің мүлігін сатудан түсетін түсімдер. Республикалық маңызы бар қала, астана, аудан және облыстың маңызы бар қалалар бюджеттеріне негізгі капитал сатудан түсетін түсімдер болжамы тиісті бюджеттерден қаржыландырылатын мекемелердің мемлекеттік мүлігі мен жер учаскелерін сатудан алынатын ақшадан есептеледі.
Капиталмен жасалған операциядан түсетін түсімдерді болжамдаумен қатар бюджет жүиесінің барлық деңгейлерінің кірістерінде ресми трансферттердің болжамдық сомалары көрсетіледі. Бюджет кодексіне сәйкес республикалық бюджет пен облыс, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттері арасындағы жалпы сипаттағы ресми трансферттердің көлемі әрбір жылға бөлінген 3 жылдық мерзімге абсолюттік сомамен республикалық бюджет жөніндегі Заңмен, ал облыс пен аудан араларындағы ресми трансферттер көлемі облыс маслихаттары шешімдерімен тағайындалады.
Республикалық бюджеттен бөлінетін ресми трансферттердің көлемі мен мақсатын бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган жергілікті бюджеттерге жеткізеді. Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті органдар республикалық бюджеттен арнайы трансферттерді бюджеттік бағдарламалар бойынша қосымша бюджеттік тапсырыстар арқылы бөледі.
Жергілікті бюджет кірістерінің көлемінде үкіметтік қарыздардан, бұрын берілген кредиттерді өтеуден және республикалық меншіктегі қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер ескеріледі. Осыған ұқсас түсімдер, бірақ тиісті коммуналдық меншіктегі активтер және жергілікті бюджеттерден берілген кредиттер де жергілікті бюджеттерде есепке алынады. Бюджеттен берілген кредиттерді өтеу санатына қарай бюджеттік кредиттер бойынша Мемлекеттік шаруашылық жүргізуші субъектілерден түсетін ақша қаражатының жиынтығы есептеледі. Бюджеттік кредиттер Бюджеттік инвестициялық жобаларды іске асыру және қаржы жылы ішінде кассалық алшақтықты өтеу үшін республикалық және облыстық бюджеттерден төмен тұрған бюджеттерге берілуі мүмкін [4].
Ерте берілген несиелерді өтеу бюджет түсімдері көздерінің бірі ретінде саналады. Бұл арада өтеу дегеніміз ерте берілген несиелер бойынша негізгі борыш сомасын немесе үкіметтік және жергілікті атқарушы органдардың борыштар сомасын қайтару. Осы сомалар несиелер берілген бюджеттердің кірістер көлемінде есептеледі. Негізгі борышты қайтару тәртібі несиелік келісімшарт ережелеріне сәйкес іске асырылады.
Қарыздар бойынша мемлекеттік кепілдікті бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган мен қарыз беруші арасында келісімшарт немесе кепілдік міндеттеме нысанында жасалған шарт беріледі. Бұл құжатта республикалық бюджеттен жіберілген және мемлекеттік кепілдік бойынша үкіметтің функцияларын орындау үшін қажетті қаражатты қайтару жөніндегі міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз етуді растайтын мәліметтер көрсетіледі. Егер мемлекеттің кепіліндегі қарызды қарыз алушы өтемесе, мемлекеттік кепіл қарыз берушінің талабы бойынша тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда көзделген қаражат көлемінде өтеу мерзімі өткен күннен кейін орындалады. Мемлекеттік кепілдік бойынша міндеттемелерді орындауға республикалық бюджеттен бөлінген қаражатты қайтару келісімде белгіленген мерзімдерде және Бюджет кодексінде белгіленген сыйақы мөлшерлемесі бойынша жүзеге асырылады [5].
Жергілікті бюджеттердің проблемалары сонымен қатар олардың меншігін құрайтын шаруашылық салалары бюджеттерді қалыптастыру үшін кіріс беріп қана қоймайды (тұрғын үй, Мәдениет және өнер мекемелері, коммуналдық инфрақұрылым - су құбыры, көлік, тазарту қызметі және т.б.), бірақ тиімсіз болып табылады және жергілікті бюджет қаражатының едәуір бөлігін сіңіреді. Меншікті республикалық және коммуналдық меншікке бөлу кезінде шығынды кәсіпорындар жергілікті билік органдарының қарамағына берілді немесе аз табыс әкелді.
Жергілікті бюджеттердің шығыстарында әлеуметтік инфрақұрылымды - білім беруді, денсаулық сақтауды, Халықты әлеуметтік қорғауды (45,4%), экономикалық салалардан - көлік пен байланысты қаржыландыру басым.
Функционалдық топ-қорғанысқа арналған шығыстар-Азаматтық қорғанысқа (төтенше оқиғалар кезінде) және әскери комиссариаттарға арналған шығындарды қаржыландыруды білдіреді.
Ресми трансферттерге арналған шығыстардың салыстырмалы салмағы айтарлықтай үлкен - жоғары бюджетке (бұл жағдайда республикалық) беру үшін жергілікті бюджеттерден қаражат алу. Бюджеттік алып қоюлар Экономикалық даму деңгейінің неғұрлым жоғары болуына байланысты немесе табиғи жағдайлары бойынша ел бойынша орташа деңгейден жоғары салық базасы және тиісінше салық түсімдерінің неғұрлым жоғары деңгейі бар салаларда жасалады. Субвенциялар да, алып қоюлар да әкімшілік-аумақтық бірліктердің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін теңестіру үшін қолданылады.
Жекелеген функционалдық топтар бойынша мемлекеттік бюджет шығыстарындағы жергілікті бюджеттер шығыстарының үлесіне келетін болсақ, әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымды қаржыландыру бағыттары бойынша ол басым орын алады, мысалы:
- тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық -100%;
- Денсаулық сақтау-86,1;%;
- білім беру - 84,0%;
- мәдениет, спорт, ақпараттық кеңістік - 73,2;%;
- Көлік және байланыс-62,8%.
Басқа топтар үшін айтарлықтай шығындар:
- жалпы экономиканы қаржыландыру - 46,4;%;
- басқарма (жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер) - 29,9 ; %;
- қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік-23,4%.
Жергілікті деңгейде қаражаттың түсуі мен жұмсалуының құрамы мен құрылымы әкімшілік-аумақтық бірліктің әлеуметтік-экономикалық даму дәрежесін анықтайтын факторларға байланысты: өндірістік объектілердің, табиғи ресурстардың, әлеуметтік және тұрмыстық инфрақұрылым объектілерінің болуы, бірліктің мәртебесі, халықтың тығыздығы, табиғи-климаттық жағдайлар және т. б.
Облыстық өкілді органдар облыстық бюджет пен аудандар, қалалар бюджеттері арасында кірістерді бөлудің тұрақты нормативтерін, сондай-ақ облыстық бюджеттерден аудандар мен қалалар бюджеттеріне берілетін субвенциялардың және аудандар мен қалалар бюджеттерінен облыстық бюджеттерге берілетін бюджеттік алып қоюлардың ұзақ мерзімді мөлшерлерін бекітеді.
Бюджеттерді қалыптастыру жергілікті өкілді органдар әзірлейтін жергілікті бюджеттік бағдарламалар негізінде жүзеге асырылады. Жергілікті бюджеттік бағдарламалардың қаржылық негіздемесі мен іске асырылуы жергілікті бюджеттік бағдарламалар әкімшілеріне - жергілікті атқарушы органдарға және оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелерге жүктелген.
Жергілікті атқарушы органдар заңды және жеке тұлғалардан, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Үкіметімен келісілген өңірлік инвестициялық бағдарламаларды қаржыландыру үшін Қазақстан Республикасының Үкіметінен (республикалық бюджеттен кредит беру жолымен) қаражат алуға құқылы. Қарыз алу қарыз немесе жергілікті атқарушы органдардың бағалы қағаздарын шығару нысанында жүзеге асырылады; олардың тәртібін Үкімет айқындайды.
Бюджеттік бағдарламаларға енгізілетін Мемлекеттік мекемелердің шығыстар сметасын жергілікті атқарушы органдардың қаржылық рұқсаттарына сәйкес осы мекемелердің басшылары орындайды.
Көптеген елдердің бюджеттік жүйелерінде әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің кірістерін бекітілген және реттелетін деп бөлу қабылданады. Бекітілген немесе өз кірістері-әкімшілік-аумақтық бірліктің бюджетіне заңнамалық негізде толық немесе тіркелген үлесте тұрақты немесе ұзақ (бірнеше жыл) түсетін қаражат. Төмен тұрған бюджеттің кірістері мен шығыстарын теңдестіру мақсатында төмен тұрған бюджетке олардың кірістерінен пайыздық аударымдар түрінде жоғары тұрған бюджеттен берілетін ақша қаражаты реттеуші болып табылады. Реттеуші кірістердің тізбесі жоғары тұрған бюджетті жаңа бюджет жылына әзірлеу кезінде немесе осындай іс-әрекеттерге уәкілетті органның қаулысы, өкімі негізінде өзгеруі мүмкін. Жергілікті бюджеттердің бекітілген кірістеріне жергілікті салықтар, орталық бюджеттерге - жалпы мемлекеттік салықтаржатады.
Бюджеттік реттеу аумақтық органдардың өздеріне жүктелген функцияларды толық орындауы үшін меншікті кіріс көздері жеткіліксіз болған кезде жалпы мемлекеттік салықтар мен кірістерден түсетін түсімдердің бір бөлігін аумақтық деңгейге беру жолымен жүргізіледі. Қазақстанда Салықтардың жалпы мемлекеттік және жергілікті болып бөлінуінің күшін жоя отырып, бекітілген және реттеуші кірістер немесе салықтар терминдері пайдаланылмайды, дегенмен кірістерді нақты бекіту Субвенциялар, бюджеттік алулар, өзара есеп айырысулар бойынша берілетін қаражат және басқа да трансферттер нысанындағы бюджеттік реттеу процесі сияқты сақталды.
Бюджеттік шешімдерді қабылдауды ұтымды ету сметаларды нөлден жасау әдісімен (өткен жылғы деректерді түзету жолымен емес) және бюджеттерді жоспарлау, бағдарламалау жүйесін (ЖБҚ) пайдалану арқылы мүмкін болады.
Бюджеттерді нөлдік негізде жасау әдісі жыл сайын жаңа смета жасалады, бұл ретте бюджеттік мекеме өзінің шығыстар бағдарламасын толық негіздеуге және басымдықтарды айқындауға міндетті. Бұл іске асырылып жатқан бағдарламаларды қаржыландыруды жоққа шығармайды, бірақ қаржы министрлігі сметаларды жасау кезінде бюджеттік мекемелер пайдаланатын бюджеттік шеңберлер аясында анықтаған осы бюджеттік жылға арналған салық-бюджет саясаты аясында.
ӨҚЕ әдісі ұйымдастырушылық шаралар мен ресурстарды әртүрлі мекемелер арасында бөлудің қандай үйлесімі нәтижеліліктің ең жақсы көрсеткіштеріне қол жеткізуге барынша ықпал ететінін анықтау үшін өлшенетін бюджеттік бағдарламалардың нәтижелерін қаржыландыру үшін пайдаланылады. Бұл әдіспен шығындар нормаларын қолдануға болады. Осылайша, жергілікті байланыстағы бюджеттік процесс тиімділік өлшемдеріне негізделуі мүмкін.
1.3 Жергілікті бюджеттің жоспарлау және оның атқарылу процесін басқару
Жергілікті бюджет жергілікті билік және басқару органдарының көпқырлы қызметінің қаржылық базасы болып табылады. Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер кірістер бойынша - 35%, шығыстар бойынша - мемлекеттік бюджет қаражатының жалпы көлемінің 40% - ын алады. Қазіргі уақытта жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құзыретін қайта бөлудің заңнамалық тетігі пысықталуда. Жергілікті билік органдарының құзыретіне халықпен тығыз байланысты көптеген мәселелерді шешу жатады: Халықты әлеуметтік қорғау, тұрғын үй, денсаулық сақтау, білім беру, көлік, коммуналдық шаруашылық, экология. Бұл шығыстарды қаржыландыру үшін жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жергілікті бюджеттердің кіріс көздерінің жеткілікті деңгейі қажет.
Жергілікті бюджетті әзірлеу, қарау және бекіту Қаржы министрлігі бекіткен бюджеттік сыныптамаға сәйкес бюджеттік жоспарлаудың бірлігі негізінде жүзеге асырылады.
Жергілікті өкілді орган облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдері ағымдағы жылға арналған жергілікті бюджеттің жобасын әзірлеу үшін облыстардың, Астана және Алматы қалаларының бюджет комиссиясын құрады, оның міндеттері мен жұмыс тәртібін айқындайды.
Облыстардың Астана және Алматы қалаларының әкімдері жергілікті бюджеттерден қаржыландыратын атқарушы органдарының жергілікті бюджеттің жобасын әзірлеу жөніндегі жұмыс жоспарын айқындайды.
Жергілікті бюжеттік бағдарламалар әкімшілерінің тізбесін жергілікті өкілді органдар бекіткен әкімшілік-аумақтық бөліністі басқару тәсіліне сәйкес жергілікті атқарушы органдар айқындайды.
Жергілікті бюджеттік бағдарламаларының әкімшілері тиісті бюджет комиссиясына бюджеттік өтінімдер енгізеді.
Сәйкес әлеуметтік - облыстық бюджеттерге республикалық бюджеттен берілетін экономикалық дамудың индикативтік жоспарының параметрлері, Қаржы министрлігінің болжамды көрсеткіштері, Субвенциялар және облыстардың, Астана және Алматы қалаларының бюджеттерінен республикалық бюджетке берілетін бюджеттік алымдардың ұзақ мерзімді мөлшері, сондай-ақ аумақтарды экономикалық және әлеуметтік дамыту бағдарламалары, облыстық бюджет пен аудандар (қалалар) бюджеттері арасында кірістерді бөлудің тұрақты нормативтері негізінде облыстардың, Астана және Алматы қалаларының бюджет комиссиясы субвенциялардың ұзақ мерзімді мөлшерін ескере отырып, облыстық бюджеттерден аудандардың (қалалардың) бюджеттеріне берілетін бюджеттік алулар, аудандардың (қалалардың) бюджеттерінен облыстық бюджеттерге берілетін жергілікті бюджет жобасының мынадай негізгі болжамды көрсеткіштерін айқындайды:
- облыстық бюджетке, Астана және Алматы қалаларының бюджеттеріне түсетін түсімдердің көлемін;
- жергілікті бюджеттік бағдарламаларының әкімшілері бойынша облыстық бюджет, Астана және Алматы қалалры бюджеттері шығыстарының және оларды бағдарламалар (кіші бағдарламалар) деңгейіндегі кредиттеу көлемін;
- облыстық бюджет, Астана және Алматы қалалары бюджеттері тапшылығының (профицитінің) мөлшерін;
- облыстық, Астана және Алматы қалаларының жергілікті атқарушы органының тиісті қаржы жылының алдындағы борышының лемитін;
- облыстың, Астана және Алматы қалаларының жергілікті атқарушы органының борышын өтуге және оған қызмет көрсетуге жұмсалатын шығыстардың көлемін қалыптастырады және облыстық, Астана және Алматы қалаларының әкіміне мақұлдауға табыс етеді.
Облыстар мен Астана және Алматы қалаларының жергілікті атқарушы органдары облыстық, Астана және Алматы қалаларының бюджет комиссиясының ұсыныстарын есекере отырып, тиісті жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлейді, аудандардың, қалалардың бюджеттеріне түсетін түсімдердің кесілген болжамды көлемін аудандардың, қалалардың әкімдеріне жеткізеді және 1 қыркүйекке дейін облыстар, Астана және Алматы қалалары бюджеттерінің болжамы Қаржы министірлігіне табыс етеді [3].
Тиісті қаржы жылына арналған аудан (қала) әкімі аудандық (қаланың) бюджет комиссиясын құрып, оның міндеттері мен жұмыс тәртібін анықтайды.
Жергілікті бюджеттің жобасын әзірлеу ҚР Үкіметі бекіткен Республикалық және жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеу ережесіне сәйкес жүзеге асырылады.
Тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы маслихаттың шешімінде:
- кірістердің, алынған ресми трансферттердің, жергілікті бюджеттен бұрын берілген негізгі борышты өтеудің, шығыстардың, несиелердің және бюджет тапшылғының (профицитінің) және бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдаланудың) көлемі;
- жергілікті атқарушы органдар резервтердің мөлшері;
- жергілікті атқарушы органның облыстың, Астана және Алматы қалаларының тиісті қаржыларының аяғындағы борышының мемиті;
- облыстық, Астана және Алматы қалаларының жергілікті атқарушы органының борышын өтеуге және оған қызмет көрсетуге жұмсалатын шығыстардың көлемі;
- қоршаған ортаны қорғаудың жергілікті мемлекеттік қорының мөлшері;
- жергілікті бюджеттік бағдарламаларының функционалдық топтары, әкімшелері бойынша және кіші бағдарламалар бойынша шекті шығыстардың тізбесі;
- тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджеті атқару процесінде секверстрлеуге жатпайтын жергілікті бюджеттік бағдарламалардың тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңмен белгіленген тізбесі қамтылуға тиіс.
Тиісті облыстық бюджеттердің, Астана және Алматы қалалары мен аудандық (қалалық) бюджеттердің әзірлеу және жоспалау процесіне, бюджет туралы заңда көзделген жағдайларды қоспағанда, Үкіметтің, орталық мемлкеттік органдардың және облыстардың жергілікті атқарушы органдарының араласуына жол берілмейді.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң күшіне енгеннен кейін облыстар, Астана және Алматы қалаларының әкімдері екі апта мерзімнен кешіктірмей, бюджеттің бұрын жасалған болжамды көлемін нақтылайды және оның жобасын тиісті мәслихаттың қарауына енгізеді, ол екі апта ішінде мұны бекіту жөніндегі шешім қабылдайды. Өз кезегінде аудандардың (қалалардың) әкімдері де облыстық бюджет бекітілгеннен кейін екі апта мерзім ішінде бюджеттердің жобасын мәслихаттың қарауына енгізеді, ол екі апта мерзімнен кешіктірмей бюджетті бекіту туралы шешім қабылдайды.
Республикалық және жергілікті бюджеттердің арасында бөлінетін кірістер бойынша жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдердің көлемін Қаржы министірлігімен келісілген мөлшерде жергілікті атқарушыоргандарының ұсынысы бойынша жергілікті өкілді органдар бекітеді [15].
Тиісті мәслихаттар алдағы қаржы жылына арналған жергілікті бюджетті бекіткенге дейін бірінші тоқсан бюджетінің атқарушы жылдық бюджет жобасының бөлігі мөлшерінде жүзеге асырылады.
Облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдері аудандық мәслихаттар бюджетті бекіту туралы шешімі қабылданғаннан кейін бір апта мерзімде облыстық (қалалық) бюджет және бекітілген жергілікті бюджеттердің негізінде жинақталған облыстық бюджеті туралы деректерді Қаржы министрлігіне табыс етеді.
Жергілікті бюджеттердің есебінен ұсталатын мемлекеттік мекемелердің республикалық бюджеттен ұстауға жол берілмейді.
Жергілікті атқарушы органдар жергілікті бюджеттерде көзделген сомалардың негізінде кредиттер беруге құқылы. Жергілікті атқарушы органдарының кредиттер беру тәртібі мен шарттарын Үкімет белгілейді.
Облыстардың әкімдері қалалары (аудандық маңызы бар қалалардан басқа) әкімдерінің және қалалардағы аудандарды қоспағанда, аудандар әкімедрінің ұсынысы бойынша облыстық бюджеттен аудандық, қалалалық бюджеттрге тиісті қаржы жылына арналған облыстық бюджетте көзделген кассалық алшақтықты жабуға төмен тұрған бюджеттерді кредиттеу үшін арнайы резерв шегінде кредиттер бере алады [7].
Облыстық, Астана және Алматы қалаларының жергілікті атқарушы органдарының заңды және жеке тұлғаларынан Үкіметтен келесілген аймақтық инвестициялық бағдарламаларды қаржыландыру үшін, сондай-ақ Үкіметтің тиісті қаржы жылына арналған резервінің құрамында көзделген кассалық алшақтықты жабуға төмен тұрған бюджеттерді кредиттеу үшін арнайы резервтің есебінен республикалық бюджеттен қарызға алуға құқығы бар.
Жергілікті атқарушы органдырының қарыз алуы, заим алу немесе жергілікті атқарушы органдарының бағалы қағазадарын шығару шарттары бойынша (келісімдері) нысанында жүзеге асырылады.
Облыстық, Астана және Алматы қалаларының жергілікті атқарушы органдарының тиісті қаржы жылының аяғындағы олардың борышының заңдардабелгіленген мемитінен және осы борышты өтеуге және оған қызмет көрсетуге арналған шығыстардың көлемінен асып түсуіне әкеп соқтыратындай мөлшерде қарыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Халықаралық Тараз инновациялық институты
Таубалдиева Айымгуль Бекнауатовна
Турсинбаева Гульмира Сейтмаганбетовна
Укибаева Әсем Берикқызы
Жергілікті бюджеттердің жоспарлауын жетілдіру жолдары (Тараз қаласы әкімдігінің қаржы бөлімі мысалында)
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА (ЖҰМЫС)
6В04103 Қаржы білім беру бағдарламасы
Тараз - 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.
ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.1
Жергілікті бюджеттің мәні мен экономикалық мазмұны ... ... ... ...
9
1.2
Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру..
14
1.3
Жергілікті бюджеттің жоспарлау және оның атқарылу процесін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24
2.
ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІҢ ЖОСПАРЛАУЫН ТАРАЗ ҚАЛАСЫ ӘКІМІНІҢ ҚАРЖЫ БӨЛІМІНІҢ МЫСАЛЫНДА ТАЛДАУ ЖҮРГІЗУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
2.1
Тараз қаласы әкімінің қаржы бөлімінің қызметіне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
2.2
Тараз қаласы бюджетінің 2018-2020 жылдардағы кірістерін қалыптасуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
37
2.3
Тараз қаласы бюджетінің 2018-2020 жылдардағы шығыстарының жұмсалуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
47
3.
ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІҢ ЖОСПАРЛАУЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
3.1
Жергілікті бюджеттің нәтижеге бағытталған процесін жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
3.2
Жергілікті бюджеттердің жоспарын арттыру жолдары ... ... ... ... ..
56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
63
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Дипломдық жобаның тақырыбының өзектілігі. Жергілікті бюджеттер экономикалық қатынастарды қамтиды, олардың көмегімен жергілікті өзін-өзі басқару органдары өзіне жүктелген функцияларға сәйкес ақшалай нысанда қоғамдық өнімнің бір бөлігін жұмылдырады, бөледі және пайдаланады. Бюджеттің экономикаға қолайлы әсері заңды және жеке тұлғаларға ұтымды салық салу, экономикалық өсу, өндіріс тұрақтылығы, халықтың әл-ауқатын арттыру үшін жағдайларды қамтамасыз ететін мемлекеттік шығыстардың қажетті көлемі мен теңдестірілген құрылымын ескере отырып, мемлекеттің кірістері мен шығыстарын қалыптастырудың тиімді тетігін қалыптастыруды болжайды.
Жергілікті бюджеттердің пайда болуы мен дамуы жергілікті билік органдарының жүйесімен тығыз байланысты, жалпы біздің өміріміз жергілікті бюджеттердің жоспарлануы мен даму қарқындылығына байланысты.
Жергілікті бюджет дегеніміз - ол өзінің әлеуметтік-экономикалық бағдарламасын қаржыландыруға арналған мемлекеттегі әкімшілік-аумақтық бірліктердің ақша қорлары. Жергілікті бюджет жыл сайын жергілікті салықтар, салықтық емес түсімдер мен алымдар, оны төлеуге арналған шығыстар, республикалық бюджеттен берілетін трансферттер мен субсидиялар және т. б. ескеріле отырып жасалады.
Қазіргі таңда жергілікті бюджеттердің жоспалауының тиімділігін қамтамасыз ету және оларды өзекті бағыттарда жұмсау қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайын арттырудың бірден-бір көзі болып отыр. Еліміздің аймақтық ерекшеліктеріне байланысты бюджет қаражаттары алуан түрлі көлемде болып келеді. Сол себепті әр аймақтың бюджеттік кірістері мен шығыстарын талдау және жергілікті бюджеттің жоспалауының тиімділігін қамтамасыз ету өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Дипломдық жобада қарастырылған мәселенің зерттеу деңгейі.
Қазақстанда қоғамдық-саяси және экономикалық жүйенің өзгеруі елімізде жергілікті деңгейдегі басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуына тікелей байланысты. Соңғы он жылда елімізде мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру, жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығындарының қалыптасуы бағыттарында жазылған ғылыми еңбектер жеткілікті.Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде бюджеттің дамуы, оның маңыздылығы, қоғамдағы рөлі, экономикадағы алатын орнына байланысты зерттеулер жүргізілген. Мемлекеттік бюджеттің мәселелерін қазақстандық ғалым-экономистер: Искаков Н.А. Медеу А.Р, Абишева М. және т.б. ғалымдар өз еңбектерінде жан-жақты қарастырып, айтарлықтай үлес қосқан.
Қазақстан Республикасында бюджет қаражаттарының жұмсалу тиімділігін жетілдіру жолдарын шешу ауқымды және күрделі мәселелердің бірі болып отыр. Бұл мәселелерді жүйелі түрде зерттеп, тиімді саясат арқылы шешу теориялық және тәжірибелік зерттеу жұмыстарын қажет етеді.
Дипломдық жобаның мақсаты мен міндеттері. Тақырыпты зерттеудің мақсаты - жергілікті бюджетті басқарудың жүйесінде өкілеттіктердің бөлу мәселелерінің теориялық-әдістемелік, тәжірибелік аспектілерін зерттей келе, Тараз қаласының бюджеті негізінде жергілікті бюджеттің жоспалау жүйесінің тиімділігін арттыру мен даму жөніндеұсыныстар әзірлеу болып табылады. Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылған:
- жергілікті бюджеттің теориялық аспектілерін негіздеу;
- Тараз қаласы бюджетінің кірістерінің қалыптасуын талдау;
- Тараз қаласы бюджетінің шығыстарының жұмсалуын талдау;
- Тараз қаласы бюджетінің жоспалауының тиімділігін арттыру жолдарын ұсыну.
Дипломдық жобаның зерттеу объектісі Тараз қаласы әкімініңқаржы бөлімі коммуналдық мемлекеттік мекемесі.
Дипломдық жобаның теориялық және әдіснамалық негізі ретінде жергілікті бюджеттің мәселесі бойынша отандық және шетелдік ғалым-экономистердің ғылыми жұмыстары, жергілікті бюджетті реттейтін ҚР Заңдары мен басқа да нормативтік-құқықтық актілер,Қазақстан Республикасының бюджет мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары, жолдаулары, ҚР Үкіметінің қаулылары, Ресей және отандық оқу әдебиеттері, жергілікті бюджеттің тиімділігін арттыруды жүзеге асыру мақсатында қабылданған бағдарламалар мен Тараз қаласының статистикалық органдардың ресми мәліметтері алынды.
Зерттеу жұмысындағы қорытындылар мен тұжырымдамалар салыстырмалы талдау, мәліметтерді графикалық өңдеу, экономикалық-математикалық болжамдау, зерттеудің әдістерін қолданумен негізделеді. Қолданбалы зерттеулер барысында жіктеу, топтарға бөлу, экономика- статистикалық талдау, зерттеліп жатқан үрдістердің құрылымы мен динамикасын талдау әдістері пайдаланылды. Зерттеу барысында әлемдік экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік ғалымдардың, экономистердің монографиялары мен баспасөз мақалалары, қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық, статистикалық құжаттар қолданылды.
Дипломдық жобаның ғылыми жаңалығы.Жергілікті бюджеттің жетілдіру жолдары бойынша ғылыми тұрғыда белгіленген ұсыныстар жұмыстың ғылыми жаңалығын құрайды.
Зерттеу барысында қол жеткізген нәтижелер келесідей:
- жергілікті бюджетті қалыптастыру мен жоспалауының теориялық аспектілері теориялық-әдіснамалық тұрғыдан негізделді;
- бюджеттің жағдайына Тараз қаласы әкімінің материалдары негізінде талдау жасалды;
- жергілікті бюджеттің жоспалауының тиімділігін арттыру жолдары айқындалып, оларды шешу жолдары ұсынылды.
Дипломдық жобаның теориялық және практикалық маңыздылығы. Дипломдық жұмыста келтірілген негізгі ұсыныстар мен қорытындылар жергілікті бюджеттердің жоспалауының тиімділігін арттыру жолдарыбойынша міндеттерді шешуге бағытталған. Дипломдық жобада анықталған қорытындылар мен ұсыныстарды іске асыру, Тараз қаласы бюджетінің кірістерінің қалыптасуын және шығыстарының жұмсалуын талдау арқылы болашақта бюджеттің жоспалауының тиімділігін арттыруға септігін тигізеді.
Дипломдық жобаның құрылымы. Дипломдық жоба белгілеулер мен қысқартулардан, кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. Жобаның жалпы көлемі 66 бет, оның ішінде 2 сызба, 7 кесте, 7 сурет.
1 Жергілікті бюджетті жоспарлаудың теориялық аспектілері
1.1 Жергілікті бюджеттің мәні мен экономикалық мазмұны
Бюджет - ол жалпы айтқанда қаржы категориясына қарағанда бөлек, ерекшке тұрған экономикалық категория болып табылады. Бюджеттің қаржыдан басты ерекшелігі абстракцияның басқа деңгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінен бір-бірінен ерекшеленетін жеке арнайы салаларды ажыратуға болады. Осындай ерекше байланыстардың бірі -мемлекет пен жеке және заңды тұлғалардың арасындағы әлеуметтік құндылықтағы, өнім бөліміндегі қаржылық қатынастар болып табылады. Мұндай қаржылық қатынастардың жалпы белгілері, біріншіден, мемлекеттің қатысуымен құндылықты бөлу процесінде, екіншіден, ұлттық функцияларды орындауға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастыру мен пайдалануда орын алады. Бұл екі қатынас мемлекеттік бюджет тұжырымдамасының мазмұнын құрайды[1].
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке келесідей түсінік берілген: Бюджет - ол мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның орталықтандырылған ақша қоры. Бюджеттің формасы- қаржылық жоспар, материалдық негізі-орталықтандырылған қор, экономикалық негізі- жалпы экономикалық қарым-қатынас, заңнамалық белсендіруі- заң болып табылады.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саяси функцияларын жүзеге асыру үшін ақшалай түрде қажет.
Бюджеттік қатынастар нысандарының, бюджет түрлерінің (республикалық және жергілікті бюджеттер), оларды жасау, орындау әдістері мен тәсілдерінің жиынтығын бюджет жүйесі деп атаймыз. Бюджет мемлекетте екі түрлі қызмет атқарады, олар: бөлу және бақылау функциялары. Бюджеттің бөлу функциясы - бұл әр түрлі аймақтарда шаруашылық субъектілер арасындағы, өндірістік және өндірістік емес салалар арасында қаржылық ресурстарын бөлуді қамтамасыз етеді.
Бақылау функциясы бюджетке түсетін қаржы ресурстары түріндегі салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің тиімді және дұрыс бөлінуін бақылауды қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі мынадай негізгі қағидаттарға сүйенеді: бюджеттің бірлігі, бюджеттің толықтығы, бюджеттің дәлдігі, бюджеттің жариялылығы[2].
Бюджет бірлігі - бұл принцип бойынша бюджет жоспарының ұйымдастырылуы және оның әдістемелігінің біріккен түрде енгізілуне, оның әлеуметтік-экономикалық болжаумен біріктіріліп жүргізілуіне негізделеді.
Бюджет толықтылығы - бұл принцип бойынша бюджет процесі кезінде жүргізілетін іс-шаралар толық орындалуымен сипатталады.
Бюджет дәлділігі - бұл принцип бюджеттің бекітілуі, орындалуы процесі кезінде ешқандай қателер мен жөндеулер болмау қажет, яғни жасалған іс-әрекеттердің барлығы дәл болуы қажет.
Бюджет жариялылығы - бұл принцип бойынша бюджет мәліметтері қаржылық жылдың соңында ақпараттық құралдарда жариялануы қажет.
Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі туралы Заңында бюджетке келіп түсуге тиісті кірістердің атаулары, қалыптасқан шығындар, бюджетті орындауға есеп берулердің құрылу жағдайлары және тағы сол сияқтылар қарастырылған. Сонымен қатар, бюджеттен тыс қорлардың қалыптасу реті және қалыптасу көздері қарастырылады.
Әрбір бюджеттің негізгі мақсаты - бұл кіріс пен шығысты тепе-теңдікке келтіру немесе баланстау болып табылады. Сондықтан бюджетті құрастырған уақытта алдын-ала осы жағдайлардың барлығы ескерілуі қажет. Егер табыс көп болса, онда бюджеттің профициті пайда болады. Олай болмаған жағдайда, профицит мемлекеттік борышты жабуға немесе бюджет құралдарының бос ақша қорын құруға бағытталатын болады, ал, керісінше, егер кірістерден шығыстар көп болса, бюджет тапшылығы туындайды.
Тапшылықтың болуы әр елдегі осы елдің жалпы ішкі өнімінің 2-3 пайызын ғана құрауы мүмкін деп саналады. Бұл тапшылықты мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару арқылы жабуға болады. Жоғарыда, бұл ақша айналымы заңдылығының бұзылуына, инфляцияның болуына және халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуіне әкеледі.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде Бюджет жүйесі Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының интеграциясымен түсіндіріледі. Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі бюджет құрылымының біртұтас типімен айқындалады, өйткені Қазақстан - федералдық емес, президенттік-парламенттік басқару нысаны бар және Парламент сайлайтын біртұтас мемлекет.Бүгінгі таңда мемлекет бюджеті қаржылық қатынастарға әртүрлі қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптастыратын күрделі және көп мақсатты құрал болып табылады [1].
Бюджет арқылы әлеуметтік шығыстар мен салықтарды, жалақы мен кірістерді бөлу бойынша орталық пен өңірлер арасындағы ымыраға қол жеткізіледі, бюджеттік субсидиялар мен трансферттерді бөлу арқылы мемлекет орталық және жергілікті мүдделерді қалыптастырады және іске асырады.
Қазақстан Республикасында мынадай деңгейдегі бюджеттер: республикалық бюджет; облыстық бюджет; республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті; ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті бекітіледі, атқарылады және дербес болып табылады (1-сызба).
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті
Жергілікті бюджет
Республикалық бюджет
Облыстар бюджеті
Астана және Алматы қалаларының бюджеті
Облыстық бюджеттер
Облыстық бағыныстағы қалалар бюджеті
Аудандар бюджеті
Аудандар бюджеті
Қалалық
бюджеттер
Сызба 1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі [1]
Бюджет экономикалық құжат ретінде қоғамның саясаттық және әлеуметтік дамуын көрсетеді.
Жергілікті қаржыда жергілікті билік пен басқарудың көп қырлы қызметінің қаржылық базасы болып табылатын жергілікті бюджеттерге маңызды рөл беріледі.
Жергілікті бюджет дегеніміз - бұл ұлттық табысты аумақтық қайта бөлуге мүмкіндік беретін және жергілікті билік пен басқару органдарының қаржылық базасын құруды қамтамасыз ететін экономикалық қатынастардың жиынтығы. Сонымен қатар жергілікті бюджеттер жергілікті деңгейде экономикалық және әлеуметтік міндеттерді іске асыруда елеулі рөл атқарады.
Жергілікті бюджет-бұл мемлекеттегі әкімшілік-аумақтық бірліктердің өзіндік әлеуметтік-экономикалық бағдарламасын қаржыландыруға арналған ақша қорлары болып табылады.
Жергілікті бюджеттердің тұрақтылығының басты шарты жергілікті мемлекеттік органдардың нақты қаржы кезеңі мен нақты аумақ шеңберінде түсетін кірістер мен жүзеге асырылатын қажетті шығыстар арасындағы тиісті теңгерімді қамтамасыз ете білуі болып табылады.
Қазақстан Республикасында жергілікті жердегі бюджеттер (әкімшілік-аумақтық бірліктердің бюджеттері) облыстағы бюджеттермен, республикадағы маңызы бар қаланың және Астанамыздың бюджеттерімен және аудандық бюджеттермен ұсынылған. Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттері түсімдерінің болжамдау әдістемесіне сәйкес айқындалады. Ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) әлеуметтік-экономикалық дамуының және бюджеттік параметрлерінің болжамын мемлекеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган әзірлейді. Ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджет түсімдерінің болжамды көрсеткіштері мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган бекітетін Бюджет түсімдерін болжамдау әдістемесіне сәйкес айқындалады (2сызба).
Жергілікті бюджет
Облыстық бюджет
Республикалық мәні бар қаланың, астананың бюджеті
Ауданнның (облыстық мәні бар қаланың) бюджеті
Сызба 2. Жергілікті бюджеттің құрылымы
Жергілікті бюджет оған жергілікті салық түсімдері, оны төлеуге арналған шығыстар, мемлекеттік бюджеттен субсидиялар және т.б. ескеріле отырып жыл сайын жасалады, жергілікті бюджетті жергілікті мәслихаттар бекітеді. Жергілікті бюджет шоғырланған ақша қаражаты ретінде жергілікті әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Жергілікті атқарушы органдар ел Конституциясына және заңнамаға сәйкес бюджеттен қаржыландырылатын әлеуметтік-экономикалық бағдарламаны айқындайды. Облыстың жергілікті бюджетінің құрамы облыстық бюджеттен және осы облыстың аумағындағы қалалар мен аудандар бюджеттерінің жиынтығынан тұрады. Бұл бюджеттер Бюджет жүйесі туралы заң бойынша бюджеттік талдау қолданыла отырып қалыптастырылады, бекітіледі және орындалады. Жергілікті атқарушы органдар жоғарыда көрсетілген құжаттарды пайдалана отырып, өз бюджеттерін дербес қалыптастырады және орындайды.
Жергілікті бюджеттердің экономикалық мазмұны олардың мынандай арналымдарында көрінеді:
-билік пен басқарудың жергілікті органдарының ақша қорларын қалыптастыру;
- бұл қорларды жергілікті деңгейдегі инфрақұрылым салалары мен халықтың арасында қайта бөлу.
Жергілікті бюджеттер жергілікті билік пен басқарудың көпқырлы қызметінің негізгі қаржылық базасы бола отырып, олардың экономикалық дербестігін нығайтады, шаруашылық қызметін жандандырады, оларға ведомстволық бағынысты аумақтарда инфрақұрылымды дамытуға, аумақтың экономикалық әлеуетін кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерін ашуға және пайдалануға мүмкіндік береді [2].
Жергілікті бюджеттер жергілікті қаржы саласында маңызды рөл атқарады, оған экономикалық қатынастар кіреді, соның арқасында жергілікті өзін-өзі басқару органдары өздеріне жүктелген функцияларға сәйкес қоғамдық өнімнің бір бөлігін ақшалай түрде бөледі және пайдаланады.
Жергілікті бюджет жергілікті билік және басқару органдарының көпқырлы қызметінің қаржылық базасы болып табылады. Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер кірістер бойынша-35%, шығыстар бойынша-мемлекеттік бюджет қаражатының жалпы көлемінің 40%-ын алады.
Қазақстанда жергілікті бюджеттің ішкі компоненттері мен республикалық бюджет арасындағы қатынастарын реттеудің мынадай тетіктері қолданылады:
а) әрбір жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын әлеуметтік-экономикалық бағдарламаны анықтау және олар бойынша шығын көлемін жоспарлау;
ә) жергілікті бюджетке толықтай түсетін салық және басқадай түсімдер түрін анықтау;
б) кейбір салықтан түсетін түсімді жергілікті бюджетке тұрақты нормативпен төлеп беру;
в) жергілікті бюджетке мақсатты жәрдем беру механизмі;
г) жергілікті бюджеттен мемлекеттік бюджетке қаржы алу механизмі;
ғ) жергілікті бюджетке субсидия беру механизмін әрі қарай жетілдіру, жергілікті атқару және әкімшілік органдарына бюджетті қалыптастырудағы және орындаудағы міндеттерін күшейтіп, құқыларын арттыру.
Жергілікті әлеуметтік мәселелерді шешуде жергілікті бюджет ерекше орын алады. Оның ішінде әлеуметтік төлемдер, әлеуметтік қамсыздандыру, оқыту жүйесінің бағдарламалары, денсаулық сақтау бағдарламасының негізгі бөліктері қаржыландырылады. Сондықтан жергілікті бюджеттер мемлекеттік бюджеттің басты құрамдас бөлігі бола отырып, мемлекеттегі әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешуге тікелей қатысады.
1.2 Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру
Қазақстан Республикасының жергілікті бюджеттеріне түсетін түсімдер мынадай түрлерді қамтиды:
- жергілікті бюджеттердің кірістері;
- жоғары тұрған бюджеттерден, заңды және жеке тұлғалардан, шет мемлекеттердің ресми трансферттері;
- жергілікті бюджеттерден бұрын берілген кредиттер бойынша негізгі борышты өтеу.
Өз кезегінде кірістер мыналардан тұрады:
- салықтардың, алымдардың және басқа да міндетті төлемдердің түсімдері;
- салықтық емес түсімдер;
- капиталмен операциялардан түскен кірістер.
Жергілікті бюджеттерге белгіленген салықтар, алымдар және міндетті төлемдер мыналарды қамтиды:
- әкімшілік-аумақтық бірлікте жиналатын корпоративтік табыс салығы;
- құрамында спирт бар сусындарға акциздер, ойын бизнесі;
- жеке табыс салығы;
- әлеуметтік салық;
- мүлік салығы;
- жер салығы;
- көлік құралдарына салынатын салық;
- жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдер бөлігінде жасалған келісімшарттар бойынша өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі;
- алымдар, төлемдер, баждар (бағалы қағаздар эмиссиясын тіркегені үшін алымды қоспағанда).
Жергілікті бюджеттерге салықтық емес түсімдер мыналарды қамтиды:
- коммуналдық меншік болып табылатын кәсіпорындардың акцияларына дивидендтер;
- жергілікті органдар өткізетін лотереялардан түсетін кірістер;
- жергілікті бюджеттерден берілген кредиттер үшін сыйақылар (мүдделер) ;
- жергілікті органдарға тиесілі мүлікті сатудан түсетін түсімдер;
- жергілікті органдарға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелер тарапынан көрсетілетін қызметтерді сатудан түсетін түсімдер;
- коммуналдық меншік мүлкін жалға беруден түсетін түсімдер;
- жергілікті органдарға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттік сатып алудан түсетін түсімдер;
- жер учаскелерін жалға беруден түсетін түсімдер;
- қоршаған ортаны ластағаны үшін жергілікті мемлекеттік Қоршаған ортаны қорғау қорларына төлемдер;
- басқа да әкімшілік алымдар;
-жергілікті атқарушы органдарға қарасты мемлекеттік мекемелер алатын әкімшілік айыппұлдар мен санкциялар;
-Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген өзге де түсімдер.
Жергілікті бюджет кірісіне салық түсімдерін болжау есептердің бірнеше нұсқасымен айқындалады. Бірінші нұсқа бойынша есепті кезеңде ұсынылған салық декларацияларының деректер жиынтығы пайдаланылады. Осы мәліметтер бойынша, ең алдымен, болжамды мерзімге салық салынатын кіріс анықталады. Бұл ретте шегерімдер көлемінің өзгерістері ескеріледі, яғни есепті кезең бойынша айқындалған салық салынатын кіріс ағымдағы жылдың инфляция деңгейіне және келесі салық жылына болжанатын инфляция деңгейіне түзетіледі. Сондай-ақ шығындар көлемінің өзгеруі және оларды ауыстыру мерзімдері ескерілуі тиіс [2].
Төлем көзінен жеке табыс салығын болжау үшін салық органдарына ұсынылатын салық декларацияларының мәліметтері пайдаланылады.
Төлем көзінен салық салынбайтын табыстар бойынша жеке табыс салығын есептеу үшін төлем көзінен салық салынбайтын табыс сомасына азайтылған, салық салынбайтын табыс және салық шегерімдері сомасына орташа ставка қолданылады. Бұл ретте өңір бойынша қалыптастырылған орташа мөлшерлеменің мөлшері әсер етуші факторларға түзетілген есепті деректер бойынша айқындалады.
Қызметін біржолғы талондар бойынша жүзеге асыратын жеке тұлғалардан алынатын жеке табыс салығын болжау үшін жергілікті атқарушы органдардың өңір аумағында осындай тәртіппен әрекет ететін жеке тұлғалардың саны жөніндегі мәліметтері және жергілікті өкілді органдардың шешімімен бекітілген біржолғы талондардың құны пайдаланылады.
Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің мүлік салығын болжау үшін соңғы есепті кезеңдегі жеке тұлғалардың негізгі құралдары мен материалдық емес активтерінің құны бойынша статистикалық деректер пайдаланылады. Есептеу кезінде жалпы құннан салық салынбайтын объектілердің құны, мүлік салығын төлемейтін жеке тұлғалардың негізгі құралдары мен материалдық емес активтерінің құны шегеріледі.
Көлік құралдарына салынатын салық болжамы қозғалтқыштың көлеміне, жүк көтерімділігіне және отыратын орындарына байланысты түрлері мен топтары бойынша ішкі істер органдары дайындайтын көлік құралдарының саны бойынша деректер негізінде есептеледі. Осылайша есептелген жалпы саннан салық заңнамасына сәйкес берілетін жеңілдіктері бар заңды және жеке тұлғалардың көлік құралдарының саны шегеріледі.
Әлеуметтік салық мөлшерін болжау үшін ағымдағы жылғы осы салық бойынша салық декларацияларының деректері пайдаланылады.
Осыдан кейін, салық төлеушілердің салық салынатын кірістерінің өсу мөлшерін және орташа мөлшерлемені қолдана отырып, ағымдағы жылы түсетін әлеуметтік салық көлемі анықталады.
Жер салығын болжау үшін келесі ақпарат қолданылады:
- санаттар бойынша жер көлемі бойынша уәкілетті органдардың мәліметтері;
- бонитет балдары арқылы сапасы мен түрлері бойынша сараланған топырақтар бойынша базалық салықтық мөлшерлемелер;
- салық органдары ұсынған декларациялардың мәліметтері.
Жер салығын жоспарлау келесі категориялар бойынша іске асырылады а) ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер;
ә) елді мекен жерлері;
б) өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге де ауыл шаруашылығы емес мақсаттағы жерлер.
Бұл декларациялар бірыңғай жер салығын болжау үшін де қолданылады. Жер учаскесінің бағалау құны осы салықты есептеу үшін база болып табылады, ал оның сомасы осы бағалау құнына заңнамада белгіленген ставканы пайдалана отырып есептеледі.
Орман пайдалану төлемақысының болжамды сомасы орман шаруашылығы жөніндегі уәкілетті органдар дайындаған мәліметтер негізінде мынадай формула бойынша есептеледі:
Су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақының болжамдық сомасы су ресурстары жөніндегі уәкілетті органдардың мәліметтері негізі мен төлемақы төленетін объектілер бойынша және су тұтыну мен арнайы су пайдалану түрлеріне байланысты Үкімет тағайындағын мөлшерлемелерді қолдану арқылы келесі формуламен есептеледі:
Салық түсімдерінің контингентін есептеу әдісі мынадай кезеңдермен сипатталады:
- бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган ағымдағы салық түсімдері бойынша барлық мәліметтерді жинақтайды және оларды бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органға ұсынады;
- бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспарының макроэкономикалық көрсеткіштері негізінде салық түсімдерінің контингенттерін болжайды және оларды бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті органдарға жеткізеді;
- бюджетті жоспарлау және бюджетті атқару жөніндегі жергілікті уәкілетті органдар тиісті аумақ бойынша кірістер лимиттерін жоспарлауды жүзеге асырады.
Бюджет кірістері салықтық емес түсімдер арқылы салықтық түсімдермен бірге қалыптастырылады. Олардың көпшілігі қатаң белгіленген мөлшерлеме бойынша есептелмейді және тұрақты фискалдық сипатта болмайды. Сондықтан, басқа түсімдермен салыстырғанда салықтық емес түсімдерді жоспарлау мүмкіндігі төмен, бірақ іс жүзінде олар өткен жылдың деңгейінде болжанады. Мұндай болжамның негізі салықтық емес түсімдерді төлеуді реттейтін нормативтік-құқықтық актілер болып табылады. Салықтық емес түсімдерді бірнеше жыл бойы болжау кезінде тұтыну бағалары индексінің және болжамды жылға есептелген теңге бағамының серпіні мен өзгеруінің деректері пайдаланылады [3].
Мысалы, бюджетке мемлекеттік баж түсімдерінің сомасын болжамдауы олардың өткен жылдардағы түсімдер динамикасы анықталып, ағымдағы жылғы түсімдері бағаланып, келесі жылдағы шамаланған өзгерістерге коррекциялану өзгерісі жүргізіледі.
Кәсіпкерлік және кәсіптік қызметті жүзеге асыру үшін кірістердің болжамды сомалары да олардың серпінін және келесі жылы салық салынатын базаның шамамен өзгеруіне түзетілген ағымдағы жылғы түсімдердің көлемін талдау негізінде есептеледі. Мұндай табыстарға мүліктік табыс, дара кәсіпкердің салық салынатын табысы, адвокаттар мен Жекеше нотариустардың табысы, төлем көзінен салық салынбайтын басқа да табыстар жатады. Мүліктік кіріс жылжымайтын мүлікті, бағалы қағаздарды, асыл тастарды, металдар мен олардан жасалған бұйымдарды, өнер және антиквариат туындыларын сату құны мен оларды сатып алу құны арасындағы оң айырмашылық арқылы қалыптасады. Дара кәсіпкердің салық салынатын кірісі Салық кодексінің ережелеріне сәйкес жалпы жылдық табыс пен шегерімдер арасындағы айырма ретінде айқындалады. Жекеше нотариустар мен адвокаттардың кірістері нотариаттық және адвокаттық қызметтерді орындаудан алынған кірістердің барлық түрлерін қосу арқылы қалыптастырылады және алынған кірістер сомасының 10 пайызы ай сайын жеке табыс салығы ретінде айқындалады.
Капиталмен жасалатын операциялардан түсетін түсімдерді болжау осы төлемдерді төлеуді реттейтін заңнамалық актілерге негізделеді. Мемлекеттік мүлікті, мемлекеттік меншіктегі материалдық емес активтерді және мемлекеттік мекемелерге бекітілген жер учаскелерін сатудан түсетін түсімдерді болжау үшін орталық, жергілікті және басқа да мемлекеттік органдардың елдің және өңірлердің әлеуметтік - экономикалық дамуының орта мерзімді жоспарлары негізінде жасалған болжамды көрсеткіштері пайдаланылады [4].
Мүлік сатудан түсетін түсімдерді болжамдау олардың бірнеше жылғы түсімдері келесі жылғы тұтынушылық бағалардың индексіне түзетілген көлемінің негізінде іске асырылады. Бұл болжамдаудың ерекшелігі- ол мемлекеттік мекемелер бойы бекітілген негізгі капиталды қаржыландыру көздеріне байланысты бөлу. Мысалы, республикалық бюджетте осы бюджеттен қаржыландырылатын мекемелердің мемлекеттік мүлігін сатудан түсетін түсімдер сомасы болжамдалады, ал облыс бюджетіне-облыс бюджетінен қаржыландырылатын мекемелдердің мүлігін сатудан түсетін түсімдер. Республикалық маңызы бар қала, астана, аудан және облыстың маңызы бар қалалар бюджеттеріне негізгі капитал сатудан түсетін түсімдер болжамы тиісті бюджеттерден қаржыландырылатын мекемелердің мемлекеттік мүлігі мен жер учаскелерін сатудан алынатын ақшадан есептеледі.
Капиталмен жасалған операциядан түсетін түсімдерді болжамдаумен қатар бюджет жүиесінің барлық деңгейлерінің кірістерінде ресми трансферттердің болжамдық сомалары көрсетіледі. Бюджет кодексіне сәйкес республикалық бюджет пен облыс, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттері арасындағы жалпы сипаттағы ресми трансферттердің көлемі әрбір жылға бөлінген 3 жылдық мерзімге абсолюттік сомамен республикалық бюджет жөніндегі Заңмен, ал облыс пен аудан араларындағы ресми трансферттер көлемі облыс маслихаттары шешімдерімен тағайындалады.
Республикалық бюджеттен бөлінетін ресми трансферттердің көлемі мен мақсатын бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган жергілікті бюджеттерге жеткізеді. Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті органдар республикалық бюджеттен арнайы трансферттерді бюджеттік бағдарламалар бойынша қосымша бюджеттік тапсырыстар арқылы бөледі.
Жергілікті бюджет кірістерінің көлемінде үкіметтік қарыздардан, бұрын берілген кредиттерді өтеуден және республикалық меншіктегі қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер ескеріледі. Осыған ұқсас түсімдер, бірақ тиісті коммуналдық меншіктегі активтер және жергілікті бюджеттерден берілген кредиттер де жергілікті бюджеттерде есепке алынады. Бюджеттен берілген кредиттерді өтеу санатына қарай бюджеттік кредиттер бойынша Мемлекеттік шаруашылық жүргізуші субъектілерден түсетін ақша қаражатының жиынтығы есептеледі. Бюджеттік кредиттер Бюджеттік инвестициялық жобаларды іске асыру және қаржы жылы ішінде кассалық алшақтықты өтеу үшін республикалық және облыстық бюджеттерден төмен тұрған бюджеттерге берілуі мүмкін [4].
Ерте берілген несиелерді өтеу бюджет түсімдері көздерінің бірі ретінде саналады. Бұл арада өтеу дегеніміз ерте берілген несиелер бойынша негізгі борыш сомасын немесе үкіметтік және жергілікті атқарушы органдардың борыштар сомасын қайтару. Осы сомалар несиелер берілген бюджеттердің кірістер көлемінде есептеледі. Негізгі борышты қайтару тәртібі несиелік келісімшарт ережелеріне сәйкес іске асырылады.
Қарыздар бойынша мемлекеттік кепілдікті бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган мен қарыз беруші арасында келісімшарт немесе кепілдік міндеттеме нысанында жасалған шарт беріледі. Бұл құжатта республикалық бюджеттен жіберілген және мемлекеттік кепілдік бойынша үкіметтің функцияларын орындау үшін қажетті қаражатты қайтару жөніндегі міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз етуді растайтын мәліметтер көрсетіледі. Егер мемлекеттің кепіліндегі қарызды қарыз алушы өтемесе, мемлекеттік кепіл қарыз берушінің талабы бойынша тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда көзделген қаражат көлемінде өтеу мерзімі өткен күннен кейін орындалады. Мемлекеттік кепілдік бойынша міндеттемелерді орындауға республикалық бюджеттен бөлінген қаражатты қайтару келісімде белгіленген мерзімдерде және Бюджет кодексінде белгіленген сыйақы мөлшерлемесі бойынша жүзеге асырылады [5].
Жергілікті бюджеттердің проблемалары сонымен қатар олардың меншігін құрайтын шаруашылық салалары бюджеттерді қалыптастыру үшін кіріс беріп қана қоймайды (тұрғын үй, Мәдениет және өнер мекемелері, коммуналдық инфрақұрылым - су құбыры, көлік, тазарту қызметі және т.б.), бірақ тиімсіз болып табылады және жергілікті бюджет қаражатының едәуір бөлігін сіңіреді. Меншікті республикалық және коммуналдық меншікке бөлу кезінде шығынды кәсіпорындар жергілікті билік органдарының қарамағына берілді немесе аз табыс әкелді.
Жергілікті бюджеттердің шығыстарында әлеуметтік инфрақұрылымды - білім беруді, денсаулық сақтауды, Халықты әлеуметтік қорғауды (45,4%), экономикалық салалардан - көлік пен байланысты қаржыландыру басым.
Функционалдық топ-қорғанысқа арналған шығыстар-Азаматтық қорғанысқа (төтенше оқиғалар кезінде) және әскери комиссариаттарға арналған шығындарды қаржыландыруды білдіреді.
Ресми трансферттерге арналған шығыстардың салыстырмалы салмағы айтарлықтай үлкен - жоғары бюджетке (бұл жағдайда республикалық) беру үшін жергілікті бюджеттерден қаражат алу. Бюджеттік алып қоюлар Экономикалық даму деңгейінің неғұрлым жоғары болуына байланысты немесе табиғи жағдайлары бойынша ел бойынша орташа деңгейден жоғары салық базасы және тиісінше салық түсімдерінің неғұрлым жоғары деңгейі бар салаларда жасалады. Субвенциялар да, алып қоюлар да әкімшілік-аумақтық бірліктердің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін теңестіру үшін қолданылады.
Жекелеген функционалдық топтар бойынша мемлекеттік бюджет шығыстарындағы жергілікті бюджеттер шығыстарының үлесіне келетін болсақ, әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымды қаржыландыру бағыттары бойынша ол басым орын алады, мысалы:
- тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық -100%;
- Денсаулық сақтау-86,1;%;
- білім беру - 84,0%;
- мәдениет, спорт, ақпараттық кеңістік - 73,2;%;
- Көлік және байланыс-62,8%.
Басқа топтар үшін айтарлықтай шығындар:
- жалпы экономиканы қаржыландыру - 46,4;%;
- басқарма (жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер) - 29,9 ; %;
- қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік-23,4%.
Жергілікті деңгейде қаражаттың түсуі мен жұмсалуының құрамы мен құрылымы әкімшілік-аумақтық бірліктің әлеуметтік-экономикалық даму дәрежесін анықтайтын факторларға байланысты: өндірістік объектілердің, табиғи ресурстардың, әлеуметтік және тұрмыстық инфрақұрылым объектілерінің болуы, бірліктің мәртебесі, халықтың тығыздығы, табиғи-климаттық жағдайлар және т. б.
Облыстық өкілді органдар облыстық бюджет пен аудандар, қалалар бюджеттері арасында кірістерді бөлудің тұрақты нормативтерін, сондай-ақ облыстық бюджеттерден аудандар мен қалалар бюджеттеріне берілетін субвенциялардың және аудандар мен қалалар бюджеттерінен облыстық бюджеттерге берілетін бюджеттік алып қоюлардың ұзақ мерзімді мөлшерлерін бекітеді.
Бюджеттерді қалыптастыру жергілікті өкілді органдар әзірлейтін жергілікті бюджеттік бағдарламалар негізінде жүзеге асырылады. Жергілікті бюджеттік бағдарламалардың қаржылық негіздемесі мен іске асырылуы жергілікті бюджеттік бағдарламалар әкімшілеріне - жергілікті атқарушы органдарға және оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелерге жүктелген.
Жергілікті атқарушы органдар заңды және жеке тұлғалардан, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Үкіметімен келісілген өңірлік инвестициялық бағдарламаларды қаржыландыру үшін Қазақстан Республикасының Үкіметінен (республикалық бюджеттен кредит беру жолымен) қаражат алуға құқылы. Қарыз алу қарыз немесе жергілікті атқарушы органдардың бағалы қағаздарын шығару нысанында жүзеге асырылады; олардың тәртібін Үкімет айқындайды.
Бюджеттік бағдарламаларға енгізілетін Мемлекеттік мекемелердің шығыстар сметасын жергілікті атқарушы органдардың қаржылық рұқсаттарына сәйкес осы мекемелердің басшылары орындайды.
Көптеген елдердің бюджеттік жүйелерінде әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің кірістерін бекітілген және реттелетін деп бөлу қабылданады. Бекітілген немесе өз кірістері-әкімшілік-аумақтық бірліктің бюджетіне заңнамалық негізде толық немесе тіркелген үлесте тұрақты немесе ұзақ (бірнеше жыл) түсетін қаражат. Төмен тұрған бюджеттің кірістері мен шығыстарын теңдестіру мақсатында төмен тұрған бюджетке олардың кірістерінен пайыздық аударымдар түрінде жоғары тұрған бюджеттен берілетін ақша қаражаты реттеуші болып табылады. Реттеуші кірістердің тізбесі жоғары тұрған бюджетті жаңа бюджет жылына әзірлеу кезінде немесе осындай іс-әрекеттерге уәкілетті органның қаулысы, өкімі негізінде өзгеруі мүмкін. Жергілікті бюджеттердің бекітілген кірістеріне жергілікті салықтар, орталық бюджеттерге - жалпы мемлекеттік салықтаржатады.
Бюджеттік реттеу аумақтық органдардың өздеріне жүктелген функцияларды толық орындауы үшін меншікті кіріс көздері жеткіліксіз болған кезде жалпы мемлекеттік салықтар мен кірістерден түсетін түсімдердің бір бөлігін аумақтық деңгейге беру жолымен жүргізіледі. Қазақстанда Салықтардың жалпы мемлекеттік және жергілікті болып бөлінуінің күшін жоя отырып, бекітілген және реттеуші кірістер немесе салықтар терминдері пайдаланылмайды, дегенмен кірістерді нақты бекіту Субвенциялар, бюджеттік алулар, өзара есеп айырысулар бойынша берілетін қаражат және басқа да трансферттер нысанындағы бюджеттік реттеу процесі сияқты сақталды.
Бюджеттік шешімдерді қабылдауды ұтымды ету сметаларды нөлден жасау әдісімен (өткен жылғы деректерді түзету жолымен емес) және бюджеттерді жоспарлау, бағдарламалау жүйесін (ЖБҚ) пайдалану арқылы мүмкін болады.
Бюджеттерді нөлдік негізде жасау әдісі жыл сайын жаңа смета жасалады, бұл ретте бюджеттік мекеме өзінің шығыстар бағдарламасын толық негіздеуге және басымдықтарды айқындауға міндетті. Бұл іске асырылып жатқан бағдарламаларды қаржыландыруды жоққа шығармайды, бірақ қаржы министрлігі сметаларды жасау кезінде бюджеттік мекемелер пайдаланатын бюджеттік шеңберлер аясында анықтаған осы бюджеттік жылға арналған салық-бюджет саясаты аясында.
ӨҚЕ әдісі ұйымдастырушылық шаралар мен ресурстарды әртүрлі мекемелер арасында бөлудің қандай үйлесімі нәтижеліліктің ең жақсы көрсеткіштеріне қол жеткізуге барынша ықпал ететінін анықтау үшін өлшенетін бюджеттік бағдарламалардың нәтижелерін қаржыландыру үшін пайдаланылады. Бұл әдіспен шығындар нормаларын қолдануға болады. Осылайша, жергілікті байланыстағы бюджеттік процесс тиімділік өлшемдеріне негізделуі мүмкін.
1.3 Жергілікті бюджеттің жоспарлау және оның атқарылу процесін басқару
Жергілікті бюджет жергілікті билік және басқару органдарының көпқырлы қызметінің қаржылық базасы болып табылады. Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер кірістер бойынша - 35%, шығыстар бойынша - мемлекеттік бюджет қаражатының жалпы көлемінің 40% - ын алады. Қазіргі уақытта жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құзыретін қайта бөлудің заңнамалық тетігі пысықталуда. Жергілікті билік органдарының құзыретіне халықпен тығыз байланысты көптеген мәселелерді шешу жатады: Халықты әлеуметтік қорғау, тұрғын үй, денсаулық сақтау, білім беру, көлік, коммуналдық шаруашылық, экология. Бұл шығыстарды қаржыландыру үшін жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жергілікті бюджеттердің кіріс көздерінің жеткілікті деңгейі қажет.
Жергілікті бюджетті әзірлеу, қарау және бекіту Қаржы министрлігі бекіткен бюджеттік сыныптамаға сәйкес бюджеттік жоспарлаудың бірлігі негізінде жүзеге асырылады.
Жергілікті өкілді орган облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдері ағымдағы жылға арналған жергілікті бюджеттің жобасын әзірлеу үшін облыстардың, Астана және Алматы қалаларының бюджет комиссиясын құрады, оның міндеттері мен жұмыс тәртібін айқындайды.
Облыстардың Астана және Алматы қалаларының әкімдері жергілікті бюджеттерден қаржыландыратын атқарушы органдарының жергілікті бюджеттің жобасын әзірлеу жөніндегі жұмыс жоспарын айқындайды.
Жергілікті бюжеттік бағдарламалар әкімшілерінің тізбесін жергілікті өкілді органдар бекіткен әкімшілік-аумақтық бөліністі басқару тәсіліне сәйкес жергілікті атқарушы органдар айқындайды.
Жергілікті бюджеттік бағдарламаларының әкімшілері тиісті бюджет комиссиясына бюджеттік өтінімдер енгізеді.
Сәйкес әлеуметтік - облыстық бюджеттерге республикалық бюджеттен берілетін экономикалық дамудың индикативтік жоспарының параметрлері, Қаржы министрлігінің болжамды көрсеткіштері, Субвенциялар және облыстардың, Астана және Алматы қалаларының бюджеттерінен республикалық бюджетке берілетін бюджеттік алымдардың ұзақ мерзімді мөлшері, сондай-ақ аумақтарды экономикалық және әлеуметтік дамыту бағдарламалары, облыстық бюджет пен аудандар (қалалар) бюджеттері арасында кірістерді бөлудің тұрақты нормативтері негізінде облыстардың, Астана және Алматы қалаларының бюджет комиссиясы субвенциялардың ұзақ мерзімді мөлшерін ескере отырып, облыстық бюджеттерден аудандардың (қалалардың) бюджеттеріне берілетін бюджеттік алулар, аудандардың (қалалардың) бюджеттерінен облыстық бюджеттерге берілетін жергілікті бюджет жобасының мынадай негізгі болжамды көрсеткіштерін айқындайды:
- облыстық бюджетке, Астана және Алматы қалаларының бюджеттеріне түсетін түсімдердің көлемін;
- жергілікті бюджеттік бағдарламаларының әкімшілері бойынша облыстық бюджет, Астана және Алматы қалалры бюджеттері шығыстарының және оларды бағдарламалар (кіші бағдарламалар) деңгейіндегі кредиттеу көлемін;
- облыстық бюджет, Астана және Алматы қалалары бюджеттері тапшылығының (профицитінің) мөлшерін;
- облыстық, Астана және Алматы қалаларының жергілікті атқарушы органының тиісті қаржы жылының алдындағы борышының лемитін;
- облыстың, Астана және Алматы қалаларының жергілікті атқарушы органының борышын өтуге және оған қызмет көрсетуге жұмсалатын шығыстардың көлемін қалыптастырады және облыстық, Астана және Алматы қалаларының әкіміне мақұлдауға табыс етеді.
Облыстар мен Астана және Алматы қалаларының жергілікті атқарушы органдары облыстық, Астана және Алматы қалаларының бюджет комиссиясының ұсыныстарын есекере отырып, тиісті жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлейді, аудандардың, қалалардың бюджеттеріне түсетін түсімдердің кесілген болжамды көлемін аудандардың, қалалардың әкімдеріне жеткізеді және 1 қыркүйекке дейін облыстар, Астана және Алматы қалалары бюджеттерінің болжамы Қаржы министірлігіне табыс етеді [3].
Тиісті қаржы жылына арналған аудан (қала) әкімі аудандық (қаланың) бюджет комиссиясын құрып, оның міндеттері мен жұмыс тәртібін анықтайды.
Жергілікті бюджеттің жобасын әзірлеу ҚР Үкіметі бекіткен Республикалық және жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеу ережесіне сәйкес жүзеге асырылады.
Тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы маслихаттың шешімінде:
- кірістердің, алынған ресми трансферттердің, жергілікті бюджеттен бұрын берілген негізгі борышты өтеудің, шығыстардың, несиелердің және бюджет тапшылғының (профицитінің) және бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдаланудың) көлемі;
- жергілікті атқарушы органдар резервтердің мөлшері;
- жергілікті атқарушы органның облыстың, Астана және Алматы қалаларының тиісті қаржыларының аяғындағы борышының мемиті;
- облыстық, Астана және Алматы қалаларының жергілікті атқарушы органының борышын өтеуге және оған қызмет көрсетуге жұмсалатын шығыстардың көлемі;
- қоршаған ортаны қорғаудың жергілікті мемлекеттік қорының мөлшері;
- жергілікті бюджеттік бағдарламаларының функционалдық топтары, әкімшелері бойынша және кіші бағдарламалар бойынша шекті шығыстардың тізбесі;
- тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджеті атқару процесінде секверстрлеуге жатпайтын жергілікті бюджеттік бағдарламалардың тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңмен белгіленген тізбесі қамтылуға тиіс.
Тиісті облыстық бюджеттердің, Астана және Алматы қалалары мен аудандық (қалалық) бюджеттердің әзірлеу және жоспалау процесіне, бюджет туралы заңда көзделген жағдайларды қоспағанда, Үкіметтің, орталық мемлкеттік органдардың және облыстардың жергілікті атқарушы органдарының араласуына жол берілмейді.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заң күшіне енгеннен кейін облыстар, Астана және Алматы қалаларының әкімдері екі апта мерзімнен кешіктірмей, бюджеттің бұрын жасалған болжамды көлемін нақтылайды және оның жобасын тиісті мәслихаттың қарауына енгізеді, ол екі апта ішінде мұны бекіту жөніндегі шешім қабылдайды. Өз кезегінде аудандардың (қалалардың) әкімдері де облыстық бюджет бекітілгеннен кейін екі апта мерзім ішінде бюджеттердің жобасын мәслихаттың қарауына енгізеді, ол екі апта мерзімнен кешіктірмей бюджетті бекіту туралы шешім қабылдайды.
Республикалық және жергілікті бюджеттердің арасында бөлінетін кірістер бойынша жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдердің көлемін Қаржы министірлігімен келісілген мөлшерде жергілікті атқарушыоргандарының ұсынысы бойынша жергілікті өкілді органдар бекітеді [15].
Тиісті мәслихаттар алдағы қаржы жылына арналған жергілікті бюджетті бекіткенге дейін бірінші тоқсан бюджетінің атқарушы жылдық бюджет жобасының бөлігі мөлшерінде жүзеге асырылады.
Облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдері аудандық мәслихаттар бюджетті бекіту туралы шешімі қабылданғаннан кейін бір апта мерзімде облыстық (қалалық) бюджет және бекітілген жергілікті бюджеттердің негізінде жинақталған облыстық бюджеті туралы деректерді Қаржы министрлігіне табыс етеді.
Жергілікті бюджеттердің есебінен ұсталатын мемлекеттік мекемелердің республикалық бюджеттен ұстауға жол берілмейді.
Жергілікті атқарушы органдар жергілікті бюджеттерде көзделген сомалардың негізінде кредиттер беруге құқылы. Жергілікті атқарушы органдарының кредиттер беру тәртібі мен шарттарын Үкімет белгілейді.
Облыстардың әкімдері қалалары (аудандық маңызы бар қалалардан басқа) әкімдерінің және қалалардағы аудандарды қоспағанда, аудандар әкімедрінің ұсынысы бойынша облыстық бюджеттен аудандық, қалалалық бюджеттрге тиісті қаржы жылына арналған облыстық бюджетте көзделген кассалық алшақтықты жабуға төмен тұрған бюджеттерді кредиттеу үшін арнайы резерв шегінде кредиттер бере алады [7].
Облыстық, Астана және Алматы қалаларының жергілікті атқарушы органдарының заңды және жеке тұлғаларынан Үкіметтен келесілген аймақтық инвестициялық бағдарламаларды қаржыландыру үшін, сондай-ақ Үкіметтің тиісті қаржы жылына арналған резервінің құрамында көзделген кассалық алшақтықты жабуға төмен тұрған бюджеттерді кредиттеу үшін арнайы резервтің есебінен республикалық бюджеттен қарызға алуға құқығы бар.
Жергілікті атқарушы органдырының қарыз алуы, заим алу немесе жергілікті атқарушы органдарының бағалы қағазадарын шығару шарттары бойынша (келісімдері) нысанында жүзеге асырылады.
Облыстық, Астана және Алматы қалаларының жергілікті атқарушы органдарының тиісті қаржы жылының аяғындағы олардың борышының заңдардабелгіленген мемитінен және осы борышты өтеуге және оған қызмет көрсетуге арналған шығыстардың көлемінен асып түсуіне әкеп соқтыратындай мөлшерде қарыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz