Мектеп жасына дейінгі балалардың сурет салу ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім:
І тарау. Мектеп жасына дейінгі балаларға сурет салу өнерінің маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларға сурет салу өнерін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың сурет салу ерекшеліктері ... ... ... ... ...8
1.3 Мектеп жасына дейінгі балаларға сурет салу өнерінде түрлі әдістерді пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.4 Сурет салу сабағында ересек балаларға елестету арқылы сурет салу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ІІ тарау. Практикалық бөлім
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ ЕРЕСЕК ТОПТАҒЫ БАЛАЛАРҒА ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕРІН ӘР ТҮРЛІ ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ СУРЕТ САЛУҒА ҮЙРЕТУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСЫ
2.1 Мектеп жасына дейінгі ересек топтағы балалардың қазақ халық ертегісі желісі бойынша әр түрлі әдістерді қолдану арқылы сурет салу деңгейін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстанның қазіргі әлеуметтік-экономикалық және мәдени өмірі жағдайында қоғамды жетілдірудің басым бағыттарының бірі ұлттық дәстүрлерді рухани жаңғырту болып табылады. Әлемдік қауымдастықтағы интеграциялық тенденциялар мен этномәдени өзіндік сананың артуы ұлттық мәдениеттердің дамуына көбірек көңіл бөлуде. Мектепке дейінгі дамуда тәрбие - тұлға қалыптасуының алғашқы қадамы болып табылады. Сондықтан еліміздің ертеңгі ұлт тізгінінің ұстар жастарымыздың тәрбиесіне аса мән беру біздің негізгі міндетіміз. Осыған байланысты балабақшадағы тәрбие үдерісін ұлттық қағидалармен жетілдіру өте қажеттілікті талап етеді. Кішкентай баланың алғашқы даму кезеңдері тәрбие мен білім берудің алғашқы сатысы - мектепке дейінгі білім беру орталығында қалыптасады. Баланың қоршаған ортаға бейімі, білім алуы, еңбекке бейімі, адамдармен қарым-қатынасы, сөз қоры, ойлау қабілеті мектепке дейінгі кезеңде қалыптасады. Баланың тұлға ретінде қалыптасуы көп жағдайларға байланысты болады. Баланың өзін қоршаған ортасы, қарым-қатынасы, балабақшадағы іс-әрекеті, ойыны, ортасы баланың психикалық дамуына ықпал етеді. Бұл баланың айналадағы дүниеге, заттар мен құбылыстарға жауапкершілікпен қарауға деген түсініктерін дамытады.
Өзінің жасына лайықты есте сақтау қабілеті, ойлауы мен ақыл-ойы және ересек адамның парасатты қолдауынсыз баланың талабы толығымен ашылмай қалады. Мектепке дейінгі балалардың есте сақтау қабілетін дамыту үшін белсенді түрде ынталандырып қолдауымыз қажет. Мектепке дейінгі балалардың өмір сүру салты, оның мида сақтау және ойлай білу дәрежесімен тығыз байланысты. Сондықтан да ес дамыту - баланың есте сақтау, бейнелеуді, арнайы мимикалық іс-әрекетті қайталау арқылы есте сақталады. Мектепке дейінгі балалардың есте сақтау, сурет салу қабілеттері қазіргі таңда зерттелінуде.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сурет салу қабілеті, ойлау қабілетіне қарағанда маңызды.
Балабақшада сурет салу өнері баланың қоршаған ортаны танудың тиімді құралы болып табылады және сонымен бірге көзбен көріп қабылдау, кеңістікті елестете білу, қиялдау, есте сақтау қабілетін қалыптасуына жәрдемдеседі.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сурет салуы дегеніміз - балалардың қиялынан туындаған көріністің және құлағымен естіген, қолымен ұстаған нәрселердің бейнесінің есте қалуы болып табылады.
Мектепке дейінгі баланың сурет салуында адамның немесе жануардың бейнесі белгілі бір атпен сақталады. Және де мектепке дейінгі балалардың суреттерінде және олардың әсіресе жұмыстарында дайын күйінде суреттерді бейненің салынуы және оның тапсырманы орындай білуі маңызды.
Зерттеу нысаны: Мектепке дейінгі білім беру орталығында
Зерттеудің мақсаты:Қазақ халық ертегілері желісі арқылы ересек топтағы балаларды сурет салуға үйретудің теориялық-әдістемелік негіздеу және тәжірибелік сынақтан өткізу.
Зерттеудің міндеттері:
а) Мектеп жасына дейінгі балаларға қазақ халық ертегілері арқылы сурет салуға үйретудің теориялық негіздерін айқындау;
ә) Қазақ халық ертегі желісі арқылы ересек топтағы балаларды сурет салуға үйретудің тиімді жолдарын анықтау;
в) Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақ халық ертегілері арқылы сурет салу көрсеткіштерін анықтау;
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектеп жасына дейінгі қазақ халық ертегілері арқылы сурет салу әдістерді жиі қолданар болсақ, онда олардың сурет салуға деген қызығушылықтары мен эстетикалық қабілеттері дамиды.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерді теориялық талдау; мектепке дейінгі жастағы балалардың қызметі туралы материалдарды зерттеу;
Зертеуді ұйымдастыру және зерттеудің тәжірибелік-эксперименттік базасы: Нұр-Сұлтан қаласы "Нұр Бөбек" балабақшасы.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
1. Балалардың сурет салуға деген қызығушылықтарының даму ерекшеліктері нақтыланды;
2. Балалардың қазақ халық ертегілерілер желісі арқылы сурет салуда әр түрлі әдістер тәжірибеде іске асырылды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:
Зерттеу жұмысындағы еңбектерді жоғары және арнаулы оқу орындарының оқытушылары мен студенттеріне, балабақша тәрбиешілеріне оқу-тәрбие процесінде колдануларына болады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қосымшадан және пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
1. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА СУРЕТ САЛУ ӨНЕРІНІҢ МАҢЫЗЫ
1.1.Мектеп жасына дейінгі балаларға сурет салу өнерін ұйымдастыру
Тәуелсіз елімізде әлеуметтік - экономикалық дамуына сәйкес болашақ жастарымызды жан - жақты тәрбиелеу, басты шығармашыл тұлғаны дайындау мектеп жасына дейінгі ұйымнан басталады. Шығармашыл тұлғаны тәрбиелеуде, көптеген саланың маңызы зор. Соның ішінде сурет салу өнерінің де орны ерекше.
Қазақстан Республикасының "Білім беру туралы" заңында жеке адамның шығармашыл, қол өнерлігін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының негіздерін қалыптастыру - білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі.
Ондай болса, мектепке дейінгі кезеңнен шығармашыл, саналы тұлғаны қалыптастыруда бейнелеу өнерінің орны ерекше. Мектеп жасына дейінгі балалардың қызығып жасайтын жұмыстарының бірі сурет салу, мүсіндеу, боямақтар мен жүмыс жасау болып табылады. Сурет салу барысында заттар мен құбылыстар туралы түсінігін қалыптастырып, елестетіп бейнелеуге және өзінің сол затқа жаңа оймен баға бере алуға үйренеді.
Мектеп жасына дейінгі кезеңде балалардың шығармашылық қабілетінің дамуы сурет салу барысында жүзеге асады. Көркемдік шығармашылық әрекет баланы дағдарыстық жағдайдан шығарып, қуанышты көңіл-күй сыйлайды. Сондықтан балабақшада балаға күнделікті ойын мен қоса сурет салу өнерін енгізген маңызды болып саналады.
Жеті жастағы балалар бес жастағы балалардан едәуір ерекшелеу келеді. Бұрынан алып келе жатқан қабілеттілері одан әрі дами түседі. Балалардың өз бетінше заттарды қарап, қабілетін дамыту аса қажет. Тәрбиеші балаларды заттардың, қоршаған құбылыстардың суретте шешімін табатындай етіп талдай білуі керек . Тәрбиеші балаларды әрбір заттың тән қасиеттерін анықтай білуге үйрете келіп, затты немесе құбылысты толық қамти білуге көп мән береді. Көктемнің ғажаптығына балалардың көңілін аудара отырып, алғашқы гүлдердің айрықша нәзіктігін, көгілдір аспанның, көктердін түсін көрсетеді.
Бұл негізінен бояу түстерінің жас, қанық екендігін сезінуді арттырады. Балалар заттардың құрылысы мен түстерінің тобын, белгілі бір формаларды меңгерген болса, енді оларға тән қасиеттерін меңгереді. Мысалы: сурет салуға таңдап алынған бұтақтардың тармақтары және көптеген жапырақтары, т.б. бар. Балалар осы қасиеттеріне байқап, бейнелеулері керек. Табиғатпен таныстыру сабақтарында сурет салудың белгілі бір маңызы бар. Балалар табиғат құбылыстарын қадағалап отырып, балабақшадағы өсімдіктердің өскендігін, бойларының ұзындығын байқайды да, соларды өздерінің суретіне енгізеді. Тәрбиеші алты жастағы балаларды әр түрлі тақырыптағы суреттерді, әр түрлі бұйымдарды түсінуге үйретеді. Балалар олардың эстетикалық қасиетін сезіне бастайды, қуаныш сезіміне бөленеді, толқуды бастан кешіреді, қобалжиды және содан кейін педагогтын кеңесімен немесе өз бетінше өзіне ерекше ұнаған бұйымды таңдап алады.
Мектеп алды даярлық тобындағы балаларда үйренуге деген қабілет анағұрлым белсенді болып келеді. Балалар тек қана тәрбиешісінің айтқанын істеп қоймай, өз бетімен бірден орындала қоймайтын істі игеру үшін жаттығуға кіріседі, әрі оларды қалай орындау керектігін сұрайды, сұрақтар қояды. Балалардың білуге әуестігі белгілі бір бағытта дамиды, білуге құштарлығы артады, өз бетінше қадағалауы мен бақылауы күшейеді. Тәрбиеші балалардың техникаға, табиғатқа, өнердің әрбір түріне деген, білуге құштарлығын жеке - жеке дамуына мән беруі тиіс, өйткені бұл олардың салған суреттеріне, мүсіндеріне, аппликацияларына әсер етеді. Сурет салу кезінде тәрбиеші балаларды өз жолдарының жұмысын әділ бағалай білуге бағыттайды, олардың өз пікірлерін айтуын дамытады. Топта жұмыс істеген кезде алты жастағы балалар тәрбиешінің көрсеткен жұмысын ғана істей қоймай, осы жұмысты тәрбиешісінің таңдауына ықпал жасайды, оны жетіп қадағалай отырып, жұмыстың көркем болуына бар күшіне салады. Тәрбиеші жұмыс барысын бақылап отырады, бірақ олардың өз бетімен жұмыс жасауына еркіндік береді. Тәрбиеші балаларды суреттің мазұмынын көз алдына келтіріп, содан кейін сурет сала бастауға үйретеді. Сондай - ақ балаларға жұмысты орындау процесінде жоспарлауды үйрету қажет: бұл баланың барлық іс -әрекетін жұмылдырады әрі оның өзін -өзі қадағалауына жақсы әсерін тигізеді. Тәрбиеші балаға оның өзі салған суретіне сын көзбен қарауды үйретеді. Бірақ әрқашан сынау баланы суретке деген ынтасын төмендетеді, өз жасаған дүниеге қуана алмауын тудыруы мүмкін. Сондықтан да балаларды өз қатесін тек байқап қана қоймай, оны түзетуге ұмтылуын, бейнені көркем етіп қалыптастыру керек, олардың қабілеті, іскерлігі мен жасалып біткен жұмыс нәтижесінің арақатынасын байланыстыру керек, өздері салған суреттін өзгеге түсінікті болуын, өзін қуанышқа бөлеуін қадағалау керек. Алты жастағы балаларда мүсіндеу барысында мәнерлі образдар жасау қабілеті айқын аңғарылады. Мұның өзі олардың өздеріне лайық ой -өрісінің кеңеюіне байланысты. Олардың қиялы бұрынғыдан да артып, дами түседі. Қолдарының бұлшық еттері, сонымен бірге саусақтарының әрекетттері де дамиды. Заттардың сапасын эстетикалық тұрғыдан бағалауы, сондай - ақ айнала қоршаған заттар мен оқиғалар туралы өзінше түсінік жасауы арта береді.
Бала заттың формасын, құрылымын ғана түсініп қоймай, сонымен қатар заттың күйін де таниды. Алты жастағы балалардың мүсіндеу әрекеттеріне мектеп жасына дейінгі кішкентай сәбилердікінен мүлдем өзгеше болып келеді. Оларда заттың формасын барынша дәл бейнелеуге, обрызды қосымша детальдармен байытуға, оның қозғалысын көрсетуге құштаршлығы көп болады. Олар өздерінің жұмысында мүсіндеудің көптеген тәсілдерін және қосымша материалдарды пайдалана біледі. Бірақ, мектеп жасына дейінгі ересек балалар тірі организмдерді мүсіндеген кезде солардың ерекше белгісін көрсетеді де, ал негізгі бөліктерінің формулаларының барлығы әлі жалпылыма күйінде қалып қояды. Мұның бұлайша болуы, балалардың күрделі заттардың құрылымын, формасын әлі жетек түсіне алмауынан болады. Мектеп алды даярлық тобындағы тәрбиешісінің алдында мүсіндеуге үйретудің мынандай міндеттері тұрады:
- заттың формасын көзбен және бұлшық етпен қабылдауын дамыту;
- мүсіндеу барысында мәнерлі образдар жасауға, әр алуан құралдарды пайдалана алуға үйрету және творчестволық инициативаны дамытатын әр түрлі бейнелеу және техникалық тәсілдері меңгеруді қалыптастыру. Осындай біліміне сүйенген мектеп алды даярлық тобындағы балар жеміс - жидек, әр түрлі пішінлегі көкеністерді мүсіндейді. Әр түрлі композицияны бейнелеу үшін түрлі түсті пластилинді беруге де болады. Өйткені, бұлардың түсі қосымша әр береді. Саз балшықтан мүсіндеген кезде ұсақ детальдардың өзі де кең қиындық келтіреді. Балалар ат, құс, қуыршақ тәрізді саз балшықты ойыншықтарды қалай мүсіндеуге еске түсіреді.
Тәрбиеші бөліктеріне дейін айқын көрінетін заттарды таңдап алады. Балалардың осы бұйымдардың түрлі варианттарын өздері ойлап салуы үшін тәрбиеші бұл бұйымдармен жете танысуы әрі зеттеуді ұйымдастырады, ал сонан соң оларды бейнелеуде ұсынады. Мектеп алды даярлық тобында балаларды алуан түрлі түстік гаммаларда өз бетімен пайдалануға, оны жаасай білуге үйрету қажет. Сонда балалар тек бір түстін бірнеше реңке болатынын біледі, түстерді айыруды үйренеді, реңктерді алу үшін бірнеше түстерді араластыруға қажет екендігін сезеді. Педагог балаларға түстердің атын өздері атауды ұсынады: сұрғылт көгілдір, сарғыш көк және т.б. Ол балаларға заттар мен құбылыстар түсінің құбылмалыдылығын, өзгергіштігін түсіндіреді, әрі соларды суретте, аппликацияда бере білуге үйретеді. Мысалы, балалармен күн шуағында бөлінген ашық күнгі айналадағы заттарды бақылай отырып, тәрбиеші назары түстердін қанықтылығына аударады. Ал енді бұлтқа жасырынғанда әлгі ашық түстердің барлығы күңгірт тартады. Бір реңкі алу үшін түрлі түстерді араластыруға үйрену баланың түстік палитраны еркін әрі әр қалай пайдалануына мүмкіндік береді. Бала көбіне төнеріңкі аспанды бейнелейтін күңгірт түсті немесе нәзік қызғылтым түсті, сондай - ақ ағаштың кұңгірт жапырағын, гүлдін жасыл сабағын бейнелейтін түстерді іздейді. Мектеп алды даярлық тобындағы тәрбиеші балаларға ою -өрнектің қазіргі декорациялық өнер мен халықтың өнерге тән кейбір күрделі элементтерін меңгеруді үйретеді. Балалар қазіргі және халықтың декорациялық өнердің үлгілерін негізге ала отырып, түрлі формалы заттарға едәуір күрделі ою -өрнек сала алады. (ағашқа таңба салу, керамика, маталар, ою, тоқыма ою және т.б.). Үй тұрмысы бұйымдарын әшекейлеу балаларға ою -өрнектердің әрбір затқа тән түрлі вриантттарымен танысуға мүмкіндік береді. Олар оюдың не үшін ойылатындығында пайымдай бастайды. (мамамның, құуыршағымның көйлегі жасалған ою немесе әдемі тымақ, тақия, бет орамалға арналған ою). Тәрбиеші балаларға сурет пен аппликацияларды пкайдалана отырып декорациялық композитция жасауға үйретеді. Балалар өнер шығармаларында қарауға, олардағы нәзік ою - өрнекті түстерді талдауға, және оларды өз талғамдарына қарай бағалауға үйретеді.
Мұндай түрлі материалдарды қолдану іс -әрекеті тек қана декорациялық сурет салудың аясынан шығып кетеді, декорациялық - қолданбалы сипат алады. Балаларға тек таблицаларды, қолданбалы өнер туындысы бейнеленген суреттерді ғана көрсетінп қоймай, өнер туындыларының өздерін де жиірек көрсеткен жөн.
Балалар түрлі түсті бормен, қарандашпен сурет сала білуі тиіс. Тәрбиеші балаларды форманың ,сызықтың, әр түрлі сызықтарды жеңіл салуға үйретуі тиіс. Суреттің мұндай эстетикалық сапасы салу процесінің мазмұнын байыта түседі. Бала мұнымен бірте - бірте суретті әдемілей, айшықтай, көркемдей түседі. Мектеп алды даярлық тобындағы балаларын үйретудегі ойын тәсілдері: Бейнелеу іс-әрекеті процесінде ойын сәттерін пайдалану үйретудің көрнекі-ықпалды тәсілдеріне жатады. Бала неғұрлым жас болған сайын, оны тәрбиелеу мен үйретуде ойын соғұрлым көбірек орын алуға тиіс. Үйретудің ойындық тәсілдері алға қойылған міндетке балалардың назарын аударуға жәрдемдесіпойлау мен қиялдау жұмысын жеңілдетеді. Балаларды сурет салуға үйрету ойын жаттығуларынан басталады. Олардың мақсаты - аса қарапайым сызықтық формаларды жасауға балаларды үйрету процесін де қол қимылдарын дамытуды да неғұрлым тиімді ету. Балалар алдымен мұғалімнен сол қолдарымен ауада түрлі сызықтар жүргізеді, содан кейін қимылын: Бұл жолмен жүгіріп бара жатқан бала, Әжетай жіпті осылай шумақтайды және т.б. сол сияқты түсіндірумен толықтыра отырып, саусақтарын қағаз бетімен жүргізеді. Ойын жағдайында образ бен қимылды біріктіру сызықтар мен аса қарапайым формаларды бейнелей білуді меңгеруді едәуір шапшңдатады. Ойындық сәттерді пайдаланған кезде мұғалім үйретудің бүкіл процесін ойынға айналдырмауы тиіс, өйткені ол балалардың көңілін оқу міндеттерін орындаудан басқаға аударып, білім, іскерлік пен дағдыларға ие болудағы жүйені бұзуы мүмкін. Сонымен қандай да бір әдістер мен тәсілдерді таңдау: сол сабақтыңмазмұны мен міндеттеріне және бейнелеу іс-әрекетінің міндеттеріне, балалардың жасы мен олардың дамуына, балалар әрекет жасайтын бейнелеу материалдарының түрлеріне байланысты. Басты назарда айналадағылар туралы түсніктерді орнықтыру міндеттері тұрған сабақтарда сөздік әдістер: әңгімелесу, балаларға сұрақтар қою, көргенін еске түсіруге көмектеседі. Алда тұрған міндеттерді сабақтың программалық материалын және сол топтағы балалар дамуының ерекшеліктерін мұқият ойластырып алмайынша бірде бір тәсілді пайдалануға болмайды.
1.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың сурет салу ерекшеліктері
Баланың сурет салу арқылы ойы, қиялы, көңіл - күйі, танымдық іс - әрекеттері дамиды. Бұның бала өмірі үшін маңызы зор болып табылады. Балалар мектепке дейінгі кезеңде бірнеше бейнені сала алады. Сонымен қоса ашық түстерді пайдалану арқылы оларға ерекшелік қоса бастайды.Осының өзі оның жеке тұлға болып дамуынның бастапқы қадамдары, шығармашылықтың тәжірибесін меңгеруі, оны болашақта пайдалана алады деген сөз.
Сурет салуды тәрбие беру барысында іс-тәжірибелерді жинақтау,талдау,зерттеу мұғалімнің әдістемелік шеберлігін байытудың бірден-бір жолы. Сурет салу кезінде баланың жан дүниесінде әртүрлі сезімде болады: қуанады, ойдағыдай болмай қалса ренжиді және кейбіреуі сәтті орындауға қол жеткізуге тырысады, кейбір баланың сурет салуға деген қызығушылығы басымырақ болады.
Сурет салған кезде баланың қоршаған орта туралы түсініктері кеңейе түседі. Баланың психикалық дамуында сурет салудың алатын орны ерекше. Мысалы, бір затты бейнелей отырып, бала оның бейнесін жасайды, ол туралы өз пікірін көрсетеді. Бұл жерде Аристотельдің мына сөзін еске түседі. Сурет салу баланың жан-жақты дамуына жағдай жасайды
Мектепке дейінгі жастағы баланың шығармашылығы сурет, жапсыру жұмысы, ойын, би, бейнелеу қимылдары, ертегілерді образға кіріп ойнап шығуы болып есептеледі. Осы әрекеттер арқылы баланың жан - жақты дамытуға көңіл бөлу керек. Бала шығармашылығын дамыту үшін оларға күн тәртібін дұрыс ұйымдастыра білу қажет. Яғни сурет салу сабақтарында мектепке дейінгі жастағы балалар көркем материалдарды тиімді, таза, ұқыптылық пен пайдалануға үйренеді. Осы атқарған қызметі арқылы балалардың мәдениеті қалыптасады. Мысалы, болашақ суретті жоспарлау, жұмысты жасау барысында өзінің іс-әрекеттерін бақылап отыру. Сапалы жұмыс жасау талабы балалардың алға қойған мақсаттарға жете алатындығын, яғни табандылығын, қандай да бір қиындықтарға төтеп бере алатынын көрсете алады.
Ал топтық сурет салу кезінде балалар өзара тіл табысуды үйренеді. Сурет салу барысында екі-үш бояудың ішінен бір түсті құрастырып шығара алады. Тәрбиеші балалардың эмоционалдық күйін қалыптастырып, өз жұмысында бейнені өз бетімен жеткізу тілегін оятады. Мысалы, ертегі желісіндегі кез келген кейіпкердің суретін салар алдында алдымен ертегі кейіпкері туралы суретке қарап әңгімелеп береді. 2-3 жастағы балалардың суреттерінде де алдын-ала ойластырылған бейне суреттер шығып жатады. Еріксіз шыққан форма-сызықтар және әртүрлі жасаған пішіндері де бір заттың бейнесін келтіріп тұрады (үйшік, мысық, гүл, т.б.).
Белгілі бір деңгейде сурет салу оның ішкі әлемі мен қиялындағы бейнені білдіреді. Әр бала шамасы жеткенше сурет салады және белгілі бір бейне құрастырады. Кез келген салған суретіне балалардың ішкі сезімі түрткі болып, өзіне жақын бояулар нысанын таңдап алады. Алдымен басында балалар бейнелеп, содан кейін ойлары мен сезімдерін қағаз бетіне салады. Әр бір салынған сурет балалардың ішкі жай - күйін бейнелеп тұрады. Бұл кезде ең бастысы баланың салған суретімен және пайдаланылған түстеріне назар аудару керек.
Сурет салу - баланың шығармашылық қабілетін анықтайтын түрлерінің бірі. Сәбилердің бәрі шедевр жасауға талпынады. Балаларға сурет салу - бұл қызықты ойын әрі сыртқы әлемді танудың бір тәсілі. Үш жасқа дейін сурет кез-келген жаңалықтың көрінісі болып табылады. Бала өскен сайын оның суреттері өзгереді. Мектеп жасына дейінгі балалардың сурет салу барысында мынадай ерекшеліктері бар:
1 жасқа толмаған бала қағазда із қалдырғанды ұнатады.
Егер нәресте 1 жастан 2 жасқа дейін болса, онда ол нәтижені бақылайды. Көбінесе бұл жастағы балалар іздерін қайталайды. Олар әр түрлі суреттер салу арқылы үлкендерге еліктеуге тырысады.
2 жастан 2,5 жасқа дейінгі бала сурет салған парақтың шеті бар екенін түсінеді. Сондықтан сызбалар қағаздың шетінен шықпайды.
3 жастағы балалар сурет салу барысында өз эмоцияларын білдіреді. Сызықтар, нүктелер мен фигуралардың көмегімен олар ойларын айтады. Бала нені бейнелегенін түсіндіре алуы керек.
4 жастан 5 жасқа дейінгі бала сурет салу барысында кішкентай бөліктерге назар аудара бастайды. Бірақ салған суреттердің өлшемдерді сәйкес келмеуі және көлемнің болмауы мүмкін. Мысалы, адамдардан ағаштар немесе үйден ұзын, ал ит жолбарыстан үлкенірек болуы мүмкін. Қолдар мен аяқтар ұзын сызық таяқ ретінде бейнеленуі мүмкін. Алайда сызбада толығымен көрініс пайда болады. Егер сіздің балаңыз осы жаста құлақ, көз, саусақтар бейнелесе, онда ол өте жақсы дамуда.
5 жастан 6 жасқа дейінгі балалар өз өмірлері үшін суреттер жасайды, әңгімелер мен ертегілерді оқиды. Олар суреттерді басқалар тани алатындай етіп бейнелеуге тырысады. Балалар пропорциялардың қозғалысын, көлемін ескереді.
6 жастан 7 жасқа дейінгі балалар өздерінің айналасындағы құбылыстарды бейнелейді. Олар киімнің көлемін, қозғалысын, көңіл-күйін және ерекшеліктерін жеткізуге тырысады. Олардың суреттерін сурет деп атауға болады.
Баланы сурет салуға тарту үшін, ол өскен кезді күту қажет емес. Оған сурет салу қабілетін мүмкіндігінше ерте кезден дамыта алатындай етіп, қағаз бен қарындашты берген жақсы. Сурет әр баланы байқағыш және өзіне сенімді болуға үйретеді. Ол әлемді оның барлық реңктерімен көруге үйренеді. Оның қиялы дамиды. Қолдың ұсақ моторикалары дамиды.
1.3 Қазақ халық ертегілер желісі бойынша сурет салуда әр түрлі әдістерді пайдалану
Саналы ұрпақты тәрбиелеу-әрбір тәрбиешінің міндеті болып табылады. Баланың ой-өрісін дамытуға, олардың қиялына қанат бітіріп, тіл байлықтарының молаюына балабақша тәрбиешілерінің сіңірер еңбегі орасан зор.Бала тәрбиесі отбасынан бастау алды десек те, ғылымға негізделген әдіс - тәсілмен берілетін тәлім - тәрбие ісі көбінесе балабақшадан басталып, жан - жақты педагогикалық өрісін табады. Әсіресе балабақшадағы тәрбие бала табиғатына ерекше әсер етіп, оған өмір бойы ізгілікті әсер етіп, мағынасы өшпейтін із қалдырады.
Балабақша жасындағы балаларды жан-жақты дамыту кезінде ертегінің алатын ролі өте зор. Ертегі - қай халықтың фольклорында да ертеден келе жатқан көне жанрлардың бірі. Ол ұрпақтан-ұрпаққа тараған мол мұра. Ертегіден халқымыздың ертеңге деген сенімі, арман тілегін, қиялын, даналығын, ғасырлық өмір тәжірибесін көреміз. Ертегінің қай түрін алсақ та ол баланың ой қиялын ұштайды. Мінез-құлқын, ерік-жігерін, сөйлеу қабілетін, тілін дамытып, сөздік қорын қалыптастырады.
Қазақ ертегілері өзінің тақырыптары, көтерген мәселелері, мазмұнына байланысты қиял-ғажайып ертегілері, түрмыс-салт ертегілері, хайуанаттар туралы ертегілер, шыншыл ертегілер болып бөлінеді.
Қиял-ғажайып ертегілердің оқиғасы қиялға, фантазияға құрылады, өмірде болмайтын нәрселер туралы баяндалады. Кейіпкерлері қиялдан туған жалмауыз, жезтырнақ, мыстан кемпір, алып дәу және солармен күрескен батырлар болып келеді. Сонымен қатар адамға көмектесетін қанатты тұлпарлар, құстар да қиялдан туған бейнелер. Қиял-ғажайып ертегілері адамдардың арманы мен қиялын танытады, болашаққа деген сенімін білдіреді. Ертегінің қарапайым кейіпкері арманына жету үшін жолында кездескен барлық кедергілерді ақылмен, айласымен, достарының көмегімен жеңіп отырады. Қиял ғажайып ертегілер: Ер Төстік, Керқұла атты Кендебай, Ыста тас, Алтын сақа, Тас болған шаһар.
Қиял ғажайып ертегілер қазақ ертегілерінің ішінде ең көнесі болып табылады. Қиял-ғажайып ертегілері көп дәуірді бастан кешіргендіктен, өзгерістерге де көп ұшыраған. Қазақ қиял-ғажайып ертегілерінің кейіпкерлері ай десе-аузы, күн десе-көзі бар сұлу, не алтын шашты қыз, солармен қатар айдаһар, жеті басты жылан, алып қара құс, тұлпар ат, басы алтын, арты күміс киік сияқтылар араласып отырады. Бұлардың бір тобы ертегі кейіпкерінің досы болса, бір тобы қас жауы болып әрекет етеді. Бұл кейіпкерлердің арасында кейде дос, кейде қас болып кездесетіндері де бар. Оларға таусоғар, көлжұтар, көреген, желаяқ, саққұлақ, жұмбақ жар, жылан патшасы, басы алтын киәк жатады.
Қиял ғажайып ертегілерінде зұлымдықты жеңетін күш-адам. Ол не әлсіз бала жігіт, не кедейдің жалғызы, не адал еңбекпен күнін көрген аңшы мен мерген ер болып келеді. Қиял-ғажайып ертегілеріндегі адамға дос күштерден адамзаттың арманын тануға болады. Мысалы, алты айлық жерді алты аттайтын тұлпар, өзі ұшатын кілем, көреген батыр, саққұлақ, желаяқ адам-адамның ұлы армандарын білдіреді.
Адам аяғы баспаған жерді көрсем, танысам, табиғат құпиясын ашсам деген арманынан туған дүниелер қиял ертегілерде кеңінен орын алған.
Ертегілер өз сюжетіне байланысты халық ертегілері қиял-ғажайып, тұрмыс-салт, жануарлар туралы болып бөлінеді.Халықтың қиял-ғажайып ертегілерінен аңшы мергендер, қайраты мол ер жігіттермен қатар еңбек адамдарының да ерліктері орын алады. Еңбек адамдарының неше түрлі ғажайып жағдайда жасаған ерлік істері, оларға ұшатын кілем, сөйлейтін жануарлар тағы басқа заттар көмектеседі.
Тұрмыс-салт ертегілерінің кейіпкері қарапайым адамдар. Адамдардың шыншылдығы, озбырлығы және өмірдегі қиындықтар жайлы баяндалады. Бұл ертегілер өте қысқа, сюжеттері бір бағытта болып келеді. Тұрмыс-салт ертегілерде қойшы малшы, бақташылардың тұрмысы суреттеледі. Бұл ертегілерің өзіне тән
Қазақ халық ертегілерінің ерекшелігі -- өмірде болатын жағдайлар мен болмайтын нәрселердің араласып отыруы. Тұрмыс-салт ертегілеріне Бозынген, Аю, түлкі және қойшы, Арыстан мен кісі сияқты шағын, тәрбиелік мәні зор ертегілер жатады. Жан-жануарлар туралы ертегілері барлығымызға жақсы таныс, олардың кейіпкерлері: қу түлкі, қорқақ қоян, озбыр қасқыр. Бұл топқа Аю, қасқыр, түлкі, бөдене, Аю, түлкі және арыстан, Қоянның зары, Күшік пен мысық т.б. ертегілер жатады
Қазақ халық ертегілері жас ұрпақты тәрбиелеумен қатар, олардың бойына өз халқының игілігін дарытып, ана тілінде ойлау және мәдениетті сөйлеуіне, сауатты жазу дағдыларына барынша мол әсерін тигізеді. Сонымен қатар, қазақ халық ертегілерін пайдалану оқушыларды қызықтырады, дұрыс сөйлеуге үйретеді, логикалық ойын жетілдіреді.
Адамның балалық шағы ертегімен тығыз байланысты. Біз әжемізден ертегі айтып немесе оқып беруін жиі сұраймыз. Сиқыры бар оқиғаларды тыңдауды тағаттана күтеміз. Көңілді де аянышты, қорқынышты да күлкілі олар бізге біраздан таныс. Олармен біздің әлем, жақсылық пен жамандық, әділет туралы алғашқы көзқарастарымызды қалыптастырады. Бір қарағанда жәй кішкентай ғана әңгіме сияқты, ал шын мәнінде осы әңгімелерде халық даналығы, мейірімдік пен зұлымдық туралы түсінік жатыр. Кейде өмірде қиын жағдайлар кездесіп жатады. Не істеу керек? Қандай дұрыс шешім қабылдау керек? Осы сұрақтарға жауап табу үшін ертегі бізге асығады.
Ертегілер бізге сонау ерте заманнан келді. Ертегіге біз сенеміз, ондағы оқиғалар кейде өзімізбен болып жатқандай, қорқынышты жерінде көзімізді жұмамыз. Ең негізгісі - бәрі де жақсы аяқталатынына сенеміз. Қазақ халық ертегілері тұнып тұрған даналық.
Қазақ кейіпкерлері батылдық, батырлық, мейірімділік секілді адами қасиеттерімен ғана көрініп қоймайды, сонымен қатар жақсылық зұлымдықтан үстем шығады. Жағымды кейіпкерлер арасында батырлар да, қарапайым адамдар да, және әйелдер бейнесі де бар.
Ертегі тыңдау арқылы бала оған еліктейді, өзі де ертегінің басқа түрін, ойлап шығарады. Түйсік қабілеттері дамиды. Кішкентайынан ертегі тыңдап өскен бала ақылды, зерек, терең ойлы, зейінді болып өседі. Ертегі жаңа өскін балауса буынның сана-сезімін оятып, ақыл-есін дамытып, адамгершілікке тәрбиелейді. Мектеп жасына дейінгі балалардың жасына лайықты, ертегі, жұмбақ жаңылтпаш, әңгіме естіп өсуі - олардың сөздік қорының молаюына, ақыл-ойының жетілуіне дыбыстарды дұрыс айту мәдениетіне әсер етеді. Өйткені, бала ертедегі жақсы кейіпкерге еліктеп батыр, шыдамды, ақылды, кеңпейіл болғысы келеді. Балалардың ең сүйіп тыңдайтын дүниесі - ертегі қайталап айту арқылы баланың сөздік қоры дамиды. Бұрынғы уақытта балалар көбінесе ата-әже бауырында өскен. Олар үлкендердің ертегі, әңгімесін тыңдап, зейін қойып өскен. Ол балалар үлкенге құрмет, кішіге мейірімді, ілтипатты болған. Қазір көбінесе теледидар немесе компьютер алдында отырады да кино, көпсериялы мультфильмдер көреді.
Ертегілер мазмұны қызықт болса ғана тыңдайды. Мектеп жасына дейінгі балаларды халық ауыз әдебиетімен таныстыру балабақша мектепалды даярлық топтарындағы ұстаздардың міндеті. Көптеген ертегі, әңгімені осы жерден естиді, мазмұнын үй ішіне, жолдасына, ата-анасына қайталап айтуға тырысады.
Ертегі мазмұнына сәйкес кейіпкерлерге яғни рөлдерге бөліп драматизациялау, саусақ театры, көлеңке театры, қуыршақ театры балалардың асыға күтетін нәрсесі. Ертегі кейіпкерлеріне сай дауыс ырғағымен айтуға үйренеді, қимыл-әрекетін келтіреді және жүреді.
Халқымызда қай тақырыпта да табылатын, тілге жеңіл, жүрекке жылы тиерлік ертегілері қаншама?! Ол ертегілер арқылы бала өз халқының тілін, мәдениетін, дәстүрін біледі және ой-өрісі, қиялы дамиды және адамгершілікке тәрбиеленеді. Мысалы: Жақсымен жолдас болсаң - жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң - қаларсың ұятқа деген мақалды, Жаман дос жолдасын жолда қалдырар деген мақалдарды Екі дос, Кедей мен бай атты ертегі желісінен оқуға болады.
Бай баласы мен жарлы баласы атты қызықты ертегі арқылы еңбек адамның кез келген қиыншылықты жеңуге үйрететінін және өмірлік тәжірибесі арқылы жеңіске жететінін көреміз және Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей деген мақалды дәлелдей түседі.
Мақта қыз бен мысық ертегісі өте тартымды, қызықты. Бұл ертегіде мақта қыздың досы мысық мақта қыздың тілін алмай қатығын төгеді де, оны қайтарып беру үшін көптеген сынаққа жолығып, көп қиыншылық көріп барып, қатықты төлей алады. Бұл жерде адамды әрбір іс қимылына жауап беруге, үйренуге қателік тәрбиелейді.
Бес ешкі ертегісі хайуанаттар жайлы ертегіге жатады. Өте қызық, тартымды. Мұнда кедейдің бес ешкісі қарлы боранда далада қалады да, қасқырға жолығады. Сол кезде бәрі бірігіп, береке - бірлік танытып, қасқырдан аман қалады. Бұл ертегі балаларды бір - біріне көмектесуге, береке бірлікке, бауырмалдыққа үйретеді.
Жыл басына таласқан хайуанаттар ертегісі аңғалдықтың кесірін, шапшандықтың пайдасын айтады. Онда аңқау түйе жыл басынан құр қалады, шапшан тышқан жыл басы атанады.
Ал Мақта қыз бен мысық және Қотыр торғай оқиғалары еңбекпен тікелей байланысты. Балаларды табиғатпен байланыстыратын ертегілердің бірі -Орманға қар не үшін керек деген ертегіні алуға болады.Оны оқушыларды рольге бөлу арқылы оындауға болады. Яғни рольге бөлу арқылы олардың жадында жақсы сақтап алып қалады. Ертегі баланың ой-өрісін дамытуда үлкен үлес қосады. Жамандық пен жақсылықты ажырата алады, табиғат жайлы ертегілер баланың табиғатқа қамқор болуға; оны аялап қорғауға үгіттейді.
Қазақ ертегісінің ең мол түрі -- шыншыл ертегілер. Мұндағы ертегі кейіпкерлері қиял- ғажайып ертегілердегі сияқты қиялдан туған емес, күнделікті өмірден еңбек адамдарынан алынған. Мысалы: Аяз би, Тазша бала, Ұр тоқпақ, Атымтай Жомарт т.б ертегілер жатады.
Қазақ халқы балаларға табиғат туралы өз білгенін үйретуді мақсат етіп,оны ретті жерде жүзеге асырған. Табиғат адамның ақыл-ойы мен тәрбиесінің сарқылмас қайнар көзі екендігін көре білген. Бар өмір тіршілігі табиғатқа болып, оның аясында өмір сүргеннен соң адам баласы өзі туып өскен жеріне деген сүйіпеншілік пайда болады.
Қазақ халқының салт-санасы мен ата-бабасынан келе жатқан дәстүрін өз бойындағы ерекше қасиеттерін талантымен, дарындылығымен, өзгелерден ерекше табиғи қабілеті арқылы биіктерден көрсеткен. Қасиетті ертегілер арқылы тәрбие берген, салт-дәстүрін сол қалпында сақтап қалған. Сонымен қатар еліміз егемендік алғалы мемлекеттік тілде сөйлеуіне, бұл қасиетті ертегілердің халық ауыз әдебиетінде ең маңызды орын алатыны сөзсіз екенін салыстырып көрсету.
Халқымызда Ізденген жетер мұратқа деген сөз бар. Яғни, әр нәрсені білуге талпынып, білімнің тереңіне бойлау-дамуды кемелдікке жеткізеді, рухани байытады. Дүние жүзі балалары Ол кім?, Бұл не?, Неліктен?, Қайда?, Қашан? деген сұрақтарға жауап іздеп, бір тыным таппайды. Олардың осылайша ізденімпаздық танытуы табиғи заңдылық.
Қазақ халық ертегілері - тәрбиенің айнымас көмекші құралы, олар бізге түсінікті тілде өмір туралы, қиын жағдайлардан шығу жолдарын көрсетеді.
Ертегілер өмір бойғы тәртібімізді, қарым-қатынасымызды қалыптастырады,шыдамдыққа, қайсарлыққа, болашаққа міндеттер қойып, соған жетуге үйретеді. Ертегі ойлау қабілетін, қиялдауға да көп септігін тигізеді.Әсіресе, ертегінің мектеп жасына дейінгі балаға тигізер әсері мол. Бала тұлғасының интеллектуалды-шығармашылық және креативті әлеуметін дамыту мәселесі ғаламдық білім беру кеңістігінің басты міндеттері болып табылады. Қиял-біздің өміріміздің бір қыры. Көз алдымызға елестетіп көрейікші, адамда қиялдау қабілеті болмаса, ғажайып өнер туындылыры, түрлі ғылым жаңалықтары тумаған болар еді. Балалардың дамуы үшін ең алдымен оның қиялдай білу қабілетін дамыту керек. Ал ертегі баланы төзімділікке, шыдамдылыққа, тапқырлыққа, еңбекқорлыққа шақырып, мақтаншақтық пен сараңдықты табалайды. Әділеттілікті қолдап, сезімтал ұяң мейірімді жандарды алдау мен арбаудан қорғайды.
Ертегі бала ойында сақталу үшін түрлі жолдар арқылы жүргізуге болады;
1.Ертегі оқу. Мұнда сол ертегі кейіпкерлерінің бейнесіне еніп соның көңіл-күйін образ арқылы бейнелеп беру.
2.Суретпен жұмыс. Бір ертегідегі барлық кейіпкерлер бейнеленген суреттер арқылы көрсету.
Баланың табиғат туралы білімдерін кеңейтіп табиғатқа деген сүйіспеншілік сезімдерін оятып, қамқорлыққа алуға тәрбиелеу. Ұйымдастырылған оқу қызметінде материалды түсіндіру -үнтаспа, бейнетаспа, суреттер, көрнекілікті пайдалану, әңгімелесу арқылы жүзеге асады
Табиғаттың әсемдігін көріп сезіне білу балалардың өмір тәжрибесін байытып, олардың эстетикалық талғамын дамытады. Туған жерге деген ыстық сүйіспеншілігін күшейтеді. Халық ұғымында табиғат деген сөз Жер - ана,туған жер, атамекен сөздері түрінде көп айтылады.
Мектепке дейінгі жасында балдырғандар шын мағынасындағы оқырмандар емес, олар тек тыңдаушылар, көрушілер ғана. Оларға арналған шығармалар қысқа да ықшам жазылған суретті кітапшалар түрінде беріледі. Бұл жастағы балаларға арналған әдебиет жанры жағынан көбіне жеңіл сюжетке құрылған шағын шығармалар, хайуанаттар жайында жазылған әңгімелер белгілі оқиға не ойын түрлеріне құрылған өлеңдер, ертегілер болып келеді. Бұл жастағы балдырғандарға арналған шығармалардың тақырыбы көбінесе табиғат әлемінен, өзін қоршаған күнде көріп жүрген оқиғалардан алу керек.
Баланы еңбекке тәрбиелеуде отбасы мүшелері үлкендерінің еңбекке деген көзқарасы,еңбек істеу әрекеті әсер етеді. Баланы еңбек сүйгіштікке тәрбиелеуде, өнерге баулуда ауыз әдебиеті күшті құрал болған. Айталық, мерген, мал тапқыш, еңбек сүйгіш өнерлі жандар жайында балаға ертегі, әңгіме, өлең-жыр айтып беру арқылы баланы еңбек ардагерлерін қадірлеуге ал оған қарама-қарсы еңбек сүймейтін арамтамақ жатып ішер жалқау деген жиркенішті сезімге тәрбиелеуге болады.
Өз ұрпақтарының тәрбиесі ерлі-зайыптыларға, ата-әжелерге ортақ іс, жауапты міндет болған. Көбіне ата-әжелер есте жоқ ерте замандағы, ауыздан-ауызға тарап келген ертегілер арқылы бала тәрбиесіне көңіл бөлген.
Балаға адамдық қасиеттің нәрі ертегі арқылы ана сүтімен қоса сіңіріледі. Өйткені, оның жаны күнәдан пәк, таза, көңілінде күдік жоқ. Бәріміз де жақсы жанға жайлы, одан рахат табатын ертегіні тыңдап, сол ертегілерден адам бойына керектінің бәрін сіңіріп өстік. Бала жанын қоректендіретін рухани қор -- айналадағы барлық табиғат болмысы, жанды мақлұқтың бәрімен табыстыратын, терең де таң ғажайып сырларға толы ертегілер. Бала бойына тамаша қасиеттер мен адалдықты, мейрімділікті, имандылықты егетінде осы - ертегі.
Ертегі -- ауыз әдебиетінің көлемді саласының бірі. Ертегілер -бірнеше ғасырлардың жемісі. Ертегінің негізгі бір саласы қиял-ғажайып ертегілері. Бұларда өмірде болмайтын нәрселер туралы әңгімелер қозғалады. Ұшқыр кілем,Адам жеңбек Айыртас батыр т.б қиял-ғажайып ертегілердің де өзінше мәні үлкен. Ертегілерідің ішіндегі көне түрінің бірі -- хайуанаттар жайлы ертегілердің балаға берері көп.
Адамды қоршаған табиғаттың әрбір бөлшегі соның тыныс-тіршілігі қызықты әрі жұмбақ.
Ұйымдастырылған оқу қызметі үстінде кім хайуанаттар, еңбек және өнер жайында ертегілер біледі деген ойын арқылы балаларға тиянақты мағлұмат,тәлім-тәрбие беруге болады.
Ертегінің бір түрі-тұрмыс салт ертегілері.Бұл ертегіде көбінесе елдің бақташылық тұрмыс -- тіршіліктері суреттеледі.Бүлдіршін кезінен балалар өздерінің қоршаған ортадағы әсерлерін сурет салу кезінде көрсетуге тырысады. Балаларды зеріктіріп алмас үшін неше түрлі әдіс-тәсілді қолдануға болады. Дәстүрлі кескіндеме әдісінде бүлдіршін қылқалам, бояулар, қарындаштарды дұрыс ұстауды үйренеді, әртүрлі формаларды тануды және сурет салуды, түстерді ажырата білуді үйренеді. Сурет салудың дәстүрлі емес әдісінде, оған шығармашылық, эмоционалды тұрақты, сенімді, белсенді болуға көмектеседі.
Жеңіл суреттерді салудың оңай тәсілі балалардың қызығушылықтарын тудырады. Мысалы мына үлгіге қарап, балаларға оңай сурет салуға үйретуге болады.
Әр түрлі әдістердің балалардың жұмыстарының мазмұнын ашуға өз септігін тигізеді. Әр суреті сәтті шыққан сайын бала өз жеңісінің жемісін өзгелерге көрсету үшін оны қайталап көрсетуден жалықпайды Қазіргі таңда мектеп жасына дейінгі балаларды көркем өнерге баулуда дәстүрден тыс әдіс-тәсілдердің көптеген түрлері пайдаланылады. Солардың біразына тоқтала кетейік:
Дәстүрлі емес сурет салу - бұл қол жетімді және балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес келетін жеке мүмкіндіктерін ашатын әдістердің бірі. Сурет салудың дәстүрлі емес әдісі - балалардың шығармашылық қабілеттерін, қиялын, қиялын дамыту мүмкіндігін ашады. Шығармашылықтың стандартты емес және дәстүрлі емес әдістері әр балаға өз сезімдері мен қабілеттерін неғұрлым толық ашуға мүмкіндік береді. Осы әдістерді қолдану кезінде бала өзінің қиялын көрсетуден қорықпауға үйренеді, өйткені олар баланы стандартқа айналдырмайды, оны ешқандай шеңберге енгізбейді.
Сурет салу арқылы бала өзінің сезімдеріне, қалауларына, сурет салудың арқасында қолын созады. Балалар ұмытылмас, жағымды эмоцияларды сезінеді, ал эмоциялар баланың көңіл-күйін, оның бақытты, көңілі қалғанын бағалау үшін қолданылады.
Дәстүрлі емес әдістерді қолдана отырып, сурет салу өнеріне баулу және оның ұтымдылығы:
Балалардың қорқынышын жоюға көмектеседі;
Өз-өзіне деген сенімділікті арттырады;
Кеңінен ойлауды үйретеді;
Балаларға өз ойларға еркін білдіруге үйретеді;
Балаларды шығармашылық қабілетін арттырады;
Балаларды әртүрлі құралдармен жұмыс жасауға үйретеді;
Композиция, түс сезімдерін дамытады,
Қолдың ұсақ моторикасын дамытады;
Шығармашылық қабілеттерін, қиялын, ой-өрісін дамытады.
Жұмыс барысында балалар шабыт алады
Балаларға өзіне деген сенімділік, қиял, тәуекел жетіспейді. Балаларды еңбекке ынталандыру, олардың кішкентай суретшілер бола алатындығына және қағаз бетінде керемет жұмыс істей алатындығына ынталандыру керек. Меніңше, балаларға сурет салудың дәстүрлі емес әдістері қажет. Баланың жалпы жан-жақты дамуына негізі мектеп жасына дейінгі орта әсер етеді. Сурет салу кезінде бала әртүрлі қабілеттерді дамытады.
Сурет салу - баланы дамытудың маңызды құралдарының бірі, сурет салу барысында бала әлемді таниды.
Бала көзбен бағалауды, кеңістікті шарлауды, түстерді ажырата білуді және сезінуді үйренеді;
көзді және қолды жаттықтырады;
қолды дамытады;
Дәстүрлі емес әдістерді қолдана отырып, ұйымдастырылған оқу қызметін өткізу барысында палитра - саусақтар саусақпен сурет салуды дамытады. Баланың бір саусағын қызыл бояуға батырамыз, келесісін жасыл бояуға, үшіншісін қызыл бояуға саламыз. Бұл барлық жастағы балаларға ұнайтын ең оңай әдіс. Олар үлкен қуанышпен, құлшыныспен салады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім:
І тарау. Мектеп жасына дейінгі балаларға сурет салу өнерінің маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларға сурет салу өнерін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың сурет салу ерекшеліктері ... ... ... ... ...8
1.3 Мектеп жасына дейінгі балаларға сурет салу өнерінде түрлі әдістерді пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.4 Сурет салу сабағында ересек балаларға елестету арқылы сурет салу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ІІ тарау. Практикалық бөлім
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ ЕРЕСЕК ТОПТАҒЫ БАЛАЛАРҒА ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕРІН ӘР ТҮРЛІ ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ СУРЕТ САЛУҒА ҮЙРЕТУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСЫ
2.1 Мектеп жасына дейінгі ересек топтағы балалардың қазақ халық ертегісі желісі бойынша әр түрлі әдістерді қолдану арқылы сурет салу деңгейін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстанның қазіргі әлеуметтік-экономикалық және мәдени өмірі жағдайында қоғамды жетілдірудің басым бағыттарының бірі ұлттық дәстүрлерді рухани жаңғырту болып табылады. Әлемдік қауымдастықтағы интеграциялық тенденциялар мен этномәдени өзіндік сананың артуы ұлттық мәдениеттердің дамуына көбірек көңіл бөлуде. Мектепке дейінгі дамуда тәрбие - тұлға қалыптасуының алғашқы қадамы болып табылады. Сондықтан еліміздің ертеңгі ұлт тізгінінің ұстар жастарымыздың тәрбиесіне аса мән беру біздің негізгі міндетіміз. Осыған байланысты балабақшадағы тәрбие үдерісін ұлттық қағидалармен жетілдіру өте қажеттілікті талап етеді. Кішкентай баланың алғашқы даму кезеңдері тәрбие мен білім берудің алғашқы сатысы - мектепке дейінгі білім беру орталығында қалыптасады. Баланың қоршаған ортаға бейімі, білім алуы, еңбекке бейімі, адамдармен қарым-қатынасы, сөз қоры, ойлау қабілеті мектепке дейінгі кезеңде қалыптасады. Баланың тұлға ретінде қалыптасуы көп жағдайларға байланысты болады. Баланың өзін қоршаған ортасы, қарым-қатынасы, балабақшадағы іс-әрекеті, ойыны, ортасы баланың психикалық дамуына ықпал етеді. Бұл баланың айналадағы дүниеге, заттар мен құбылыстарға жауапкершілікпен қарауға деген түсініктерін дамытады.
Өзінің жасына лайықты есте сақтау қабілеті, ойлауы мен ақыл-ойы және ересек адамның парасатты қолдауынсыз баланың талабы толығымен ашылмай қалады. Мектепке дейінгі балалардың есте сақтау қабілетін дамыту үшін белсенді түрде ынталандырып қолдауымыз қажет. Мектепке дейінгі балалардың өмір сүру салты, оның мида сақтау және ойлай білу дәрежесімен тығыз байланысты. Сондықтан да ес дамыту - баланың есте сақтау, бейнелеуді, арнайы мимикалық іс-әрекетті қайталау арқылы есте сақталады. Мектепке дейінгі балалардың есте сақтау, сурет салу қабілеттері қазіргі таңда зерттелінуде.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сурет салу қабілеті, ойлау қабілетіне қарағанда маңызды.
Балабақшада сурет салу өнері баланың қоршаған ортаны танудың тиімді құралы болып табылады және сонымен бірге көзбен көріп қабылдау, кеңістікті елестете білу, қиялдау, есте сақтау қабілетін қалыптасуына жәрдемдеседі.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сурет салуы дегеніміз - балалардың қиялынан туындаған көріністің және құлағымен естіген, қолымен ұстаған нәрселердің бейнесінің есте қалуы болып табылады.
Мектепке дейінгі баланың сурет салуында адамның немесе жануардың бейнесі белгілі бір атпен сақталады. Және де мектепке дейінгі балалардың суреттерінде және олардың әсіресе жұмыстарында дайын күйінде суреттерді бейненің салынуы және оның тапсырманы орындай білуі маңызды.
Зерттеу нысаны: Мектепке дейінгі білім беру орталығында
Зерттеудің мақсаты:Қазақ халық ертегілері желісі арқылы ересек топтағы балаларды сурет салуға үйретудің теориялық-әдістемелік негіздеу және тәжірибелік сынақтан өткізу.
Зерттеудің міндеттері:
а) Мектеп жасына дейінгі балаларға қазақ халық ертегілері арқылы сурет салуға үйретудің теориялық негіздерін айқындау;
ә) Қазақ халық ертегі желісі арқылы ересек топтағы балаларды сурет салуға үйретудің тиімді жолдарын анықтау;
в) Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақ халық ертегілері арқылы сурет салу көрсеткіштерін анықтау;
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектеп жасына дейінгі қазақ халық ертегілері арқылы сурет салу әдістерді жиі қолданар болсақ, онда олардың сурет салуға деген қызығушылықтары мен эстетикалық қабілеттері дамиды.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерді теориялық талдау; мектепке дейінгі жастағы балалардың қызметі туралы материалдарды зерттеу;
Зертеуді ұйымдастыру және зерттеудің тәжірибелік-эксперименттік базасы: Нұр-Сұлтан қаласы "Нұр Бөбек" балабақшасы.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
1. Балалардың сурет салуға деген қызығушылықтарының даму ерекшеліктері нақтыланды;
2. Балалардың қазақ халық ертегілерілер желісі арқылы сурет салуда әр түрлі әдістер тәжірибеде іске асырылды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:
Зерттеу жұмысындағы еңбектерді жоғары және арнаулы оқу орындарының оқытушылары мен студенттеріне, балабақша тәрбиешілеріне оқу-тәрбие процесінде колдануларына болады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қосымшадан және пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
1. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА СУРЕТ САЛУ ӨНЕРІНІҢ МАҢЫЗЫ
1.1.Мектеп жасына дейінгі балаларға сурет салу өнерін ұйымдастыру
Тәуелсіз елімізде әлеуметтік - экономикалық дамуына сәйкес болашақ жастарымызды жан - жақты тәрбиелеу, басты шығармашыл тұлғаны дайындау мектеп жасына дейінгі ұйымнан басталады. Шығармашыл тұлғаны тәрбиелеуде, көптеген саланың маңызы зор. Соның ішінде сурет салу өнерінің де орны ерекше.
Қазақстан Республикасының "Білім беру туралы" заңында жеке адамның шығармашыл, қол өнерлігін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының негіздерін қалыптастыру - білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі.
Ондай болса, мектепке дейінгі кезеңнен шығармашыл, саналы тұлғаны қалыптастыруда бейнелеу өнерінің орны ерекше. Мектеп жасына дейінгі балалардың қызығып жасайтын жұмыстарының бірі сурет салу, мүсіндеу, боямақтар мен жүмыс жасау болып табылады. Сурет салу барысында заттар мен құбылыстар туралы түсінігін қалыптастырып, елестетіп бейнелеуге және өзінің сол затқа жаңа оймен баға бере алуға үйренеді.
Мектеп жасына дейінгі кезеңде балалардың шығармашылық қабілетінің дамуы сурет салу барысында жүзеге асады. Көркемдік шығармашылық әрекет баланы дағдарыстық жағдайдан шығарып, қуанышты көңіл-күй сыйлайды. Сондықтан балабақшада балаға күнделікті ойын мен қоса сурет салу өнерін енгізген маңызды болып саналады.
Жеті жастағы балалар бес жастағы балалардан едәуір ерекшелеу келеді. Бұрынан алып келе жатқан қабілеттілері одан әрі дами түседі. Балалардың өз бетінше заттарды қарап, қабілетін дамыту аса қажет. Тәрбиеші балаларды заттардың, қоршаған құбылыстардың суретте шешімін табатындай етіп талдай білуі керек . Тәрбиеші балаларды әрбір заттың тән қасиеттерін анықтай білуге үйрете келіп, затты немесе құбылысты толық қамти білуге көп мән береді. Көктемнің ғажаптығына балалардың көңілін аудара отырып, алғашқы гүлдердің айрықша нәзіктігін, көгілдір аспанның, көктердін түсін көрсетеді.
Бұл негізінен бояу түстерінің жас, қанық екендігін сезінуді арттырады. Балалар заттардың құрылысы мен түстерінің тобын, белгілі бір формаларды меңгерген болса, енді оларға тән қасиеттерін меңгереді. Мысалы: сурет салуға таңдап алынған бұтақтардың тармақтары және көптеген жапырақтары, т.б. бар. Балалар осы қасиеттеріне байқап, бейнелеулері керек. Табиғатпен таныстыру сабақтарында сурет салудың белгілі бір маңызы бар. Балалар табиғат құбылыстарын қадағалап отырып, балабақшадағы өсімдіктердің өскендігін, бойларының ұзындығын байқайды да, соларды өздерінің суретіне енгізеді. Тәрбиеші алты жастағы балаларды әр түрлі тақырыптағы суреттерді, әр түрлі бұйымдарды түсінуге үйретеді. Балалар олардың эстетикалық қасиетін сезіне бастайды, қуаныш сезіміне бөленеді, толқуды бастан кешіреді, қобалжиды және содан кейін педагогтын кеңесімен немесе өз бетінше өзіне ерекше ұнаған бұйымды таңдап алады.
Мектеп алды даярлық тобындағы балаларда үйренуге деген қабілет анағұрлым белсенді болып келеді. Балалар тек қана тәрбиешісінің айтқанын істеп қоймай, өз бетімен бірден орындала қоймайтын істі игеру үшін жаттығуға кіріседі, әрі оларды қалай орындау керектігін сұрайды, сұрақтар қояды. Балалардың білуге әуестігі белгілі бір бағытта дамиды, білуге құштарлығы артады, өз бетінше қадағалауы мен бақылауы күшейеді. Тәрбиеші балалардың техникаға, табиғатқа, өнердің әрбір түріне деген, білуге құштарлығын жеке - жеке дамуына мән беруі тиіс, өйткені бұл олардың салған суреттеріне, мүсіндеріне, аппликацияларына әсер етеді. Сурет салу кезінде тәрбиеші балаларды өз жолдарының жұмысын әділ бағалай білуге бағыттайды, олардың өз пікірлерін айтуын дамытады. Топта жұмыс істеген кезде алты жастағы балалар тәрбиешінің көрсеткен жұмысын ғана істей қоймай, осы жұмысты тәрбиешісінің таңдауына ықпал жасайды, оны жетіп қадағалай отырып, жұмыстың көркем болуына бар күшіне салады. Тәрбиеші жұмыс барысын бақылап отырады, бірақ олардың өз бетімен жұмыс жасауына еркіндік береді. Тәрбиеші балаларды суреттің мазұмынын көз алдына келтіріп, содан кейін сурет сала бастауға үйретеді. Сондай - ақ балаларға жұмысты орындау процесінде жоспарлауды үйрету қажет: бұл баланың барлық іс -әрекетін жұмылдырады әрі оның өзін -өзі қадағалауына жақсы әсерін тигізеді. Тәрбиеші балаға оның өзі салған суретіне сын көзбен қарауды үйретеді. Бірақ әрқашан сынау баланы суретке деген ынтасын төмендетеді, өз жасаған дүниеге қуана алмауын тудыруы мүмкін. Сондықтан да балаларды өз қатесін тек байқап қана қоймай, оны түзетуге ұмтылуын, бейнені көркем етіп қалыптастыру керек, олардың қабілеті, іскерлігі мен жасалып біткен жұмыс нәтижесінің арақатынасын байланыстыру керек, өздері салған суреттін өзгеге түсінікті болуын, өзін қуанышқа бөлеуін қадағалау керек. Алты жастағы балаларда мүсіндеу барысында мәнерлі образдар жасау қабілеті айқын аңғарылады. Мұның өзі олардың өздеріне лайық ой -өрісінің кеңеюіне байланысты. Олардың қиялы бұрынғыдан да артып, дами түседі. Қолдарының бұлшық еттері, сонымен бірге саусақтарының әрекетттері де дамиды. Заттардың сапасын эстетикалық тұрғыдан бағалауы, сондай - ақ айнала қоршаған заттар мен оқиғалар туралы өзінше түсінік жасауы арта береді.
Бала заттың формасын, құрылымын ғана түсініп қоймай, сонымен қатар заттың күйін де таниды. Алты жастағы балалардың мүсіндеу әрекеттеріне мектеп жасына дейінгі кішкентай сәбилердікінен мүлдем өзгеше болып келеді. Оларда заттың формасын барынша дәл бейнелеуге, обрызды қосымша детальдармен байытуға, оның қозғалысын көрсетуге құштаршлығы көп болады. Олар өздерінің жұмысында мүсіндеудің көптеген тәсілдерін және қосымша материалдарды пайдалана біледі. Бірақ, мектеп жасына дейінгі ересек балалар тірі организмдерді мүсіндеген кезде солардың ерекше белгісін көрсетеді де, ал негізгі бөліктерінің формулаларының барлығы әлі жалпылыма күйінде қалып қояды. Мұның бұлайша болуы, балалардың күрделі заттардың құрылымын, формасын әлі жетек түсіне алмауынан болады. Мектеп алды даярлық тобындағы тәрбиешісінің алдында мүсіндеуге үйретудің мынандай міндеттері тұрады:
- заттың формасын көзбен және бұлшық етпен қабылдауын дамыту;
- мүсіндеу барысында мәнерлі образдар жасауға, әр алуан құралдарды пайдалана алуға үйрету және творчестволық инициативаны дамытатын әр түрлі бейнелеу және техникалық тәсілдері меңгеруді қалыптастыру. Осындай біліміне сүйенген мектеп алды даярлық тобындағы балар жеміс - жидек, әр түрлі пішінлегі көкеністерді мүсіндейді. Әр түрлі композицияны бейнелеу үшін түрлі түсті пластилинді беруге де болады. Өйткені, бұлардың түсі қосымша әр береді. Саз балшықтан мүсіндеген кезде ұсақ детальдардың өзі де кең қиындық келтіреді. Балалар ат, құс, қуыршақ тәрізді саз балшықты ойыншықтарды қалай мүсіндеуге еске түсіреді.
Тәрбиеші бөліктеріне дейін айқын көрінетін заттарды таңдап алады. Балалардың осы бұйымдардың түрлі варианттарын өздері ойлап салуы үшін тәрбиеші бұл бұйымдармен жете танысуы әрі зеттеуді ұйымдастырады, ал сонан соң оларды бейнелеуде ұсынады. Мектеп алды даярлық тобында балаларды алуан түрлі түстік гаммаларда өз бетімен пайдалануға, оны жаасай білуге үйрету қажет. Сонда балалар тек бір түстін бірнеше реңке болатынын біледі, түстерді айыруды үйренеді, реңктерді алу үшін бірнеше түстерді араластыруға қажет екендігін сезеді. Педагог балаларға түстердің атын өздері атауды ұсынады: сұрғылт көгілдір, сарғыш көк және т.б. Ол балаларға заттар мен құбылыстар түсінің құбылмалыдылығын, өзгергіштігін түсіндіреді, әрі соларды суретте, аппликацияда бере білуге үйретеді. Мысалы, балалармен күн шуағында бөлінген ашық күнгі айналадағы заттарды бақылай отырып, тәрбиеші назары түстердін қанықтылығына аударады. Ал енді бұлтқа жасырынғанда әлгі ашық түстердің барлығы күңгірт тартады. Бір реңкі алу үшін түрлі түстерді араластыруға үйрену баланың түстік палитраны еркін әрі әр қалай пайдалануына мүмкіндік береді. Бала көбіне төнеріңкі аспанды бейнелейтін күңгірт түсті немесе нәзік қызғылтым түсті, сондай - ақ ағаштың кұңгірт жапырағын, гүлдін жасыл сабағын бейнелейтін түстерді іздейді. Мектеп алды даярлық тобындағы тәрбиеші балаларға ою -өрнектің қазіргі декорациялық өнер мен халықтың өнерге тән кейбір күрделі элементтерін меңгеруді үйретеді. Балалар қазіргі және халықтың декорациялық өнердің үлгілерін негізге ала отырып, түрлі формалы заттарға едәуір күрделі ою -өрнек сала алады. (ағашқа таңба салу, керамика, маталар, ою, тоқыма ою және т.б.). Үй тұрмысы бұйымдарын әшекейлеу балаларға ою -өрнектердің әрбір затқа тән түрлі вриантттарымен танысуға мүмкіндік береді. Олар оюдың не үшін ойылатындығында пайымдай бастайды. (мамамның, құуыршағымның көйлегі жасалған ою немесе әдемі тымақ, тақия, бет орамалға арналған ою). Тәрбиеші балаларға сурет пен аппликацияларды пкайдалана отырып декорациялық композитция жасауға үйретеді. Балалар өнер шығармаларында қарауға, олардағы нәзік ою - өрнекті түстерді талдауға, және оларды өз талғамдарына қарай бағалауға үйретеді.
Мұндай түрлі материалдарды қолдану іс -әрекеті тек қана декорациялық сурет салудың аясынан шығып кетеді, декорациялық - қолданбалы сипат алады. Балаларға тек таблицаларды, қолданбалы өнер туындысы бейнеленген суреттерді ғана көрсетінп қоймай, өнер туындыларының өздерін де жиірек көрсеткен жөн.
Балалар түрлі түсті бормен, қарандашпен сурет сала білуі тиіс. Тәрбиеші балаларды форманың ,сызықтың, әр түрлі сызықтарды жеңіл салуға үйретуі тиіс. Суреттің мұндай эстетикалық сапасы салу процесінің мазмұнын байыта түседі. Бала мұнымен бірте - бірте суретті әдемілей, айшықтай, көркемдей түседі. Мектеп алды даярлық тобындағы балаларын үйретудегі ойын тәсілдері: Бейнелеу іс-әрекеті процесінде ойын сәттерін пайдалану үйретудің көрнекі-ықпалды тәсілдеріне жатады. Бала неғұрлым жас болған сайын, оны тәрбиелеу мен үйретуде ойын соғұрлым көбірек орын алуға тиіс. Үйретудің ойындық тәсілдері алға қойылған міндетке балалардың назарын аударуға жәрдемдесіпойлау мен қиялдау жұмысын жеңілдетеді. Балаларды сурет салуға үйрету ойын жаттығуларынан басталады. Олардың мақсаты - аса қарапайым сызықтық формаларды жасауға балаларды үйрету процесін де қол қимылдарын дамытуды да неғұрлым тиімді ету. Балалар алдымен мұғалімнен сол қолдарымен ауада түрлі сызықтар жүргізеді, содан кейін қимылын: Бұл жолмен жүгіріп бара жатқан бала, Әжетай жіпті осылай шумақтайды және т.б. сол сияқты түсіндірумен толықтыра отырып, саусақтарын қағаз бетімен жүргізеді. Ойын жағдайында образ бен қимылды біріктіру сызықтар мен аса қарапайым формаларды бейнелей білуді меңгеруді едәуір шапшңдатады. Ойындық сәттерді пайдаланған кезде мұғалім үйретудің бүкіл процесін ойынға айналдырмауы тиіс, өйткені ол балалардың көңілін оқу міндеттерін орындаудан басқаға аударып, білім, іскерлік пен дағдыларға ие болудағы жүйені бұзуы мүмкін. Сонымен қандай да бір әдістер мен тәсілдерді таңдау: сол сабақтыңмазмұны мен міндеттеріне және бейнелеу іс-әрекетінің міндеттеріне, балалардың жасы мен олардың дамуына, балалар әрекет жасайтын бейнелеу материалдарының түрлеріне байланысты. Басты назарда айналадағылар туралы түсніктерді орнықтыру міндеттері тұрған сабақтарда сөздік әдістер: әңгімелесу, балаларға сұрақтар қою, көргенін еске түсіруге көмектеседі. Алда тұрған міндеттерді сабақтың программалық материалын және сол топтағы балалар дамуының ерекшеліктерін мұқият ойластырып алмайынша бірде бір тәсілді пайдалануға болмайды.
1.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың сурет салу ерекшеліктері
Баланың сурет салу арқылы ойы, қиялы, көңіл - күйі, танымдық іс - әрекеттері дамиды. Бұның бала өмірі үшін маңызы зор болып табылады. Балалар мектепке дейінгі кезеңде бірнеше бейнені сала алады. Сонымен қоса ашық түстерді пайдалану арқылы оларға ерекшелік қоса бастайды.Осының өзі оның жеке тұлға болып дамуынның бастапқы қадамдары, шығармашылықтың тәжірибесін меңгеруі, оны болашақта пайдалана алады деген сөз.
Сурет салуды тәрбие беру барысында іс-тәжірибелерді жинақтау,талдау,зерттеу мұғалімнің әдістемелік шеберлігін байытудың бірден-бір жолы. Сурет салу кезінде баланың жан дүниесінде әртүрлі сезімде болады: қуанады, ойдағыдай болмай қалса ренжиді және кейбіреуі сәтті орындауға қол жеткізуге тырысады, кейбір баланың сурет салуға деген қызығушылығы басымырақ болады.
Сурет салған кезде баланың қоршаған орта туралы түсініктері кеңейе түседі. Баланың психикалық дамуында сурет салудың алатын орны ерекше. Мысалы, бір затты бейнелей отырып, бала оның бейнесін жасайды, ол туралы өз пікірін көрсетеді. Бұл жерде Аристотельдің мына сөзін еске түседі. Сурет салу баланың жан-жақты дамуына жағдай жасайды
Мектепке дейінгі жастағы баланың шығармашылығы сурет, жапсыру жұмысы, ойын, би, бейнелеу қимылдары, ертегілерді образға кіріп ойнап шығуы болып есептеледі. Осы әрекеттер арқылы баланың жан - жақты дамытуға көңіл бөлу керек. Бала шығармашылығын дамыту үшін оларға күн тәртібін дұрыс ұйымдастыра білу қажет. Яғни сурет салу сабақтарында мектепке дейінгі жастағы балалар көркем материалдарды тиімді, таза, ұқыптылық пен пайдалануға үйренеді. Осы атқарған қызметі арқылы балалардың мәдениеті қалыптасады. Мысалы, болашақ суретті жоспарлау, жұмысты жасау барысында өзінің іс-әрекеттерін бақылап отыру. Сапалы жұмыс жасау талабы балалардың алға қойған мақсаттарға жете алатындығын, яғни табандылығын, қандай да бір қиындықтарға төтеп бере алатынын көрсете алады.
Ал топтық сурет салу кезінде балалар өзара тіл табысуды үйренеді. Сурет салу барысында екі-үш бояудың ішінен бір түсті құрастырып шығара алады. Тәрбиеші балалардың эмоционалдық күйін қалыптастырып, өз жұмысында бейнені өз бетімен жеткізу тілегін оятады. Мысалы, ертегі желісіндегі кез келген кейіпкердің суретін салар алдында алдымен ертегі кейіпкері туралы суретке қарап әңгімелеп береді. 2-3 жастағы балалардың суреттерінде де алдын-ала ойластырылған бейне суреттер шығып жатады. Еріксіз шыққан форма-сызықтар және әртүрлі жасаған пішіндері де бір заттың бейнесін келтіріп тұрады (үйшік, мысық, гүл, т.б.).
Белгілі бір деңгейде сурет салу оның ішкі әлемі мен қиялындағы бейнені білдіреді. Әр бала шамасы жеткенше сурет салады және белгілі бір бейне құрастырады. Кез келген салған суретіне балалардың ішкі сезімі түрткі болып, өзіне жақын бояулар нысанын таңдап алады. Алдымен басында балалар бейнелеп, содан кейін ойлары мен сезімдерін қағаз бетіне салады. Әр бір салынған сурет балалардың ішкі жай - күйін бейнелеп тұрады. Бұл кезде ең бастысы баланың салған суретімен және пайдаланылған түстеріне назар аудару керек.
Сурет салу - баланың шығармашылық қабілетін анықтайтын түрлерінің бірі. Сәбилердің бәрі шедевр жасауға талпынады. Балаларға сурет салу - бұл қызықты ойын әрі сыртқы әлемді танудың бір тәсілі. Үш жасқа дейін сурет кез-келген жаңалықтың көрінісі болып табылады. Бала өскен сайын оның суреттері өзгереді. Мектеп жасына дейінгі балалардың сурет салу барысында мынадай ерекшеліктері бар:
1 жасқа толмаған бала қағазда із қалдырғанды ұнатады.
Егер нәресте 1 жастан 2 жасқа дейін болса, онда ол нәтижені бақылайды. Көбінесе бұл жастағы балалар іздерін қайталайды. Олар әр түрлі суреттер салу арқылы үлкендерге еліктеуге тырысады.
2 жастан 2,5 жасқа дейінгі бала сурет салған парақтың шеті бар екенін түсінеді. Сондықтан сызбалар қағаздың шетінен шықпайды.
3 жастағы балалар сурет салу барысында өз эмоцияларын білдіреді. Сызықтар, нүктелер мен фигуралардың көмегімен олар ойларын айтады. Бала нені бейнелегенін түсіндіре алуы керек.
4 жастан 5 жасқа дейінгі бала сурет салу барысында кішкентай бөліктерге назар аудара бастайды. Бірақ салған суреттердің өлшемдерді сәйкес келмеуі және көлемнің болмауы мүмкін. Мысалы, адамдардан ағаштар немесе үйден ұзын, ал ит жолбарыстан үлкенірек болуы мүмкін. Қолдар мен аяқтар ұзын сызық таяқ ретінде бейнеленуі мүмкін. Алайда сызбада толығымен көрініс пайда болады. Егер сіздің балаңыз осы жаста құлақ, көз, саусақтар бейнелесе, онда ол өте жақсы дамуда.
5 жастан 6 жасқа дейінгі балалар өз өмірлері үшін суреттер жасайды, әңгімелер мен ертегілерді оқиды. Олар суреттерді басқалар тани алатындай етіп бейнелеуге тырысады. Балалар пропорциялардың қозғалысын, көлемін ескереді.
6 жастан 7 жасқа дейінгі балалар өздерінің айналасындағы құбылыстарды бейнелейді. Олар киімнің көлемін, қозғалысын, көңіл-күйін және ерекшеліктерін жеткізуге тырысады. Олардың суреттерін сурет деп атауға болады.
Баланы сурет салуға тарту үшін, ол өскен кезді күту қажет емес. Оған сурет салу қабілетін мүмкіндігінше ерте кезден дамыта алатындай етіп, қағаз бен қарындашты берген жақсы. Сурет әр баланы байқағыш және өзіне сенімді болуға үйретеді. Ол әлемді оның барлық реңктерімен көруге үйренеді. Оның қиялы дамиды. Қолдың ұсақ моторикалары дамиды.
1.3 Қазақ халық ертегілер желісі бойынша сурет салуда әр түрлі әдістерді пайдалану
Саналы ұрпақты тәрбиелеу-әрбір тәрбиешінің міндеті болып табылады. Баланың ой-өрісін дамытуға, олардың қиялына қанат бітіріп, тіл байлықтарының молаюына балабақша тәрбиешілерінің сіңірер еңбегі орасан зор.Бала тәрбиесі отбасынан бастау алды десек те, ғылымға негізделген әдіс - тәсілмен берілетін тәлім - тәрбие ісі көбінесе балабақшадан басталып, жан - жақты педагогикалық өрісін табады. Әсіресе балабақшадағы тәрбие бала табиғатына ерекше әсер етіп, оған өмір бойы ізгілікті әсер етіп, мағынасы өшпейтін із қалдырады.
Балабақша жасындағы балаларды жан-жақты дамыту кезінде ертегінің алатын ролі өте зор. Ертегі - қай халықтың фольклорында да ертеден келе жатқан көне жанрлардың бірі. Ол ұрпақтан-ұрпаққа тараған мол мұра. Ертегіден халқымыздың ертеңге деген сенімі, арман тілегін, қиялын, даналығын, ғасырлық өмір тәжірибесін көреміз. Ертегінің қай түрін алсақ та ол баланың ой қиялын ұштайды. Мінез-құлқын, ерік-жігерін, сөйлеу қабілетін, тілін дамытып, сөздік қорын қалыптастырады.
Қазақ ертегілері өзінің тақырыптары, көтерген мәселелері, мазмұнына байланысты қиял-ғажайып ертегілері, түрмыс-салт ертегілері, хайуанаттар туралы ертегілер, шыншыл ертегілер болып бөлінеді.
Қиял-ғажайып ертегілердің оқиғасы қиялға, фантазияға құрылады, өмірде болмайтын нәрселер туралы баяндалады. Кейіпкерлері қиялдан туған жалмауыз, жезтырнақ, мыстан кемпір, алып дәу және солармен күрескен батырлар болып келеді. Сонымен қатар адамға көмектесетін қанатты тұлпарлар, құстар да қиялдан туған бейнелер. Қиял-ғажайып ертегілері адамдардың арманы мен қиялын танытады, болашаққа деген сенімін білдіреді. Ертегінің қарапайым кейіпкері арманына жету үшін жолында кездескен барлық кедергілерді ақылмен, айласымен, достарының көмегімен жеңіп отырады. Қиял ғажайып ертегілер: Ер Төстік, Керқұла атты Кендебай, Ыста тас, Алтын сақа, Тас болған шаһар.
Қиял ғажайып ертегілер қазақ ертегілерінің ішінде ең көнесі болып табылады. Қиял-ғажайып ертегілері көп дәуірді бастан кешіргендіктен, өзгерістерге де көп ұшыраған. Қазақ қиял-ғажайып ертегілерінің кейіпкерлері ай десе-аузы, күн десе-көзі бар сұлу, не алтын шашты қыз, солармен қатар айдаһар, жеті басты жылан, алып қара құс, тұлпар ат, басы алтын, арты күміс киік сияқтылар араласып отырады. Бұлардың бір тобы ертегі кейіпкерінің досы болса, бір тобы қас жауы болып әрекет етеді. Бұл кейіпкерлердің арасында кейде дос, кейде қас болып кездесетіндері де бар. Оларға таусоғар, көлжұтар, көреген, желаяқ, саққұлақ, жұмбақ жар, жылан патшасы, басы алтын киәк жатады.
Қиял ғажайып ертегілерінде зұлымдықты жеңетін күш-адам. Ол не әлсіз бала жігіт, не кедейдің жалғызы, не адал еңбекпен күнін көрген аңшы мен мерген ер болып келеді. Қиял-ғажайып ертегілеріндегі адамға дос күштерден адамзаттың арманын тануға болады. Мысалы, алты айлық жерді алты аттайтын тұлпар, өзі ұшатын кілем, көреген батыр, саққұлақ, желаяқ адам-адамның ұлы армандарын білдіреді.
Адам аяғы баспаған жерді көрсем, танысам, табиғат құпиясын ашсам деген арманынан туған дүниелер қиял ертегілерде кеңінен орын алған.
Ертегілер өз сюжетіне байланысты халық ертегілері қиял-ғажайып, тұрмыс-салт, жануарлар туралы болып бөлінеді.Халықтың қиял-ғажайып ертегілерінен аңшы мергендер, қайраты мол ер жігіттермен қатар еңбек адамдарының да ерліктері орын алады. Еңбек адамдарының неше түрлі ғажайып жағдайда жасаған ерлік істері, оларға ұшатын кілем, сөйлейтін жануарлар тағы басқа заттар көмектеседі.
Тұрмыс-салт ертегілерінің кейіпкері қарапайым адамдар. Адамдардың шыншылдығы, озбырлығы және өмірдегі қиындықтар жайлы баяндалады. Бұл ертегілер өте қысқа, сюжеттері бір бағытта болып келеді. Тұрмыс-салт ертегілерде қойшы малшы, бақташылардың тұрмысы суреттеледі. Бұл ертегілерің өзіне тән
Қазақ халық ертегілерінің ерекшелігі -- өмірде болатын жағдайлар мен болмайтын нәрселердің араласып отыруы. Тұрмыс-салт ертегілеріне Бозынген, Аю, түлкі және қойшы, Арыстан мен кісі сияқты шағын, тәрбиелік мәні зор ертегілер жатады. Жан-жануарлар туралы ертегілері барлығымызға жақсы таныс, олардың кейіпкерлері: қу түлкі, қорқақ қоян, озбыр қасқыр. Бұл топқа Аю, қасқыр, түлкі, бөдене, Аю, түлкі және арыстан, Қоянның зары, Күшік пен мысық т.б. ертегілер жатады
Қазақ халық ертегілері жас ұрпақты тәрбиелеумен қатар, олардың бойына өз халқының игілігін дарытып, ана тілінде ойлау және мәдениетті сөйлеуіне, сауатты жазу дағдыларына барынша мол әсерін тигізеді. Сонымен қатар, қазақ халық ертегілерін пайдалану оқушыларды қызықтырады, дұрыс сөйлеуге үйретеді, логикалық ойын жетілдіреді.
Адамның балалық шағы ертегімен тығыз байланысты. Біз әжемізден ертегі айтып немесе оқып беруін жиі сұраймыз. Сиқыры бар оқиғаларды тыңдауды тағаттана күтеміз. Көңілді де аянышты, қорқынышты да күлкілі олар бізге біраздан таныс. Олармен біздің әлем, жақсылық пен жамандық, әділет туралы алғашқы көзқарастарымызды қалыптастырады. Бір қарағанда жәй кішкентай ғана әңгіме сияқты, ал шын мәнінде осы әңгімелерде халық даналығы, мейірімдік пен зұлымдық туралы түсінік жатыр. Кейде өмірде қиын жағдайлар кездесіп жатады. Не істеу керек? Қандай дұрыс шешім қабылдау керек? Осы сұрақтарға жауап табу үшін ертегі бізге асығады.
Ертегілер бізге сонау ерте заманнан келді. Ертегіге біз сенеміз, ондағы оқиғалар кейде өзімізбен болып жатқандай, қорқынышты жерінде көзімізді жұмамыз. Ең негізгісі - бәрі де жақсы аяқталатынына сенеміз. Қазақ халық ертегілері тұнып тұрған даналық.
Қазақ кейіпкерлері батылдық, батырлық, мейірімділік секілді адами қасиеттерімен ғана көрініп қоймайды, сонымен қатар жақсылық зұлымдықтан үстем шығады. Жағымды кейіпкерлер арасында батырлар да, қарапайым адамдар да, және әйелдер бейнесі де бар.
Ертегі тыңдау арқылы бала оған еліктейді, өзі де ертегінің басқа түрін, ойлап шығарады. Түйсік қабілеттері дамиды. Кішкентайынан ертегі тыңдап өскен бала ақылды, зерек, терең ойлы, зейінді болып өседі. Ертегі жаңа өскін балауса буынның сана-сезімін оятып, ақыл-есін дамытып, адамгершілікке тәрбиелейді. Мектеп жасына дейінгі балалардың жасына лайықты, ертегі, жұмбақ жаңылтпаш, әңгіме естіп өсуі - олардың сөздік қорының молаюына, ақыл-ойының жетілуіне дыбыстарды дұрыс айту мәдениетіне әсер етеді. Өйткені, бала ертедегі жақсы кейіпкерге еліктеп батыр, шыдамды, ақылды, кеңпейіл болғысы келеді. Балалардың ең сүйіп тыңдайтын дүниесі - ертегі қайталап айту арқылы баланың сөздік қоры дамиды. Бұрынғы уақытта балалар көбінесе ата-әже бауырында өскен. Олар үлкендердің ертегі, әңгімесін тыңдап, зейін қойып өскен. Ол балалар үлкенге құрмет, кішіге мейірімді, ілтипатты болған. Қазір көбінесе теледидар немесе компьютер алдында отырады да кино, көпсериялы мультфильмдер көреді.
Ертегілер мазмұны қызықт болса ғана тыңдайды. Мектеп жасына дейінгі балаларды халық ауыз әдебиетімен таныстыру балабақша мектепалды даярлық топтарындағы ұстаздардың міндеті. Көптеген ертегі, әңгімені осы жерден естиді, мазмұнын үй ішіне, жолдасына, ата-анасына қайталап айтуға тырысады.
Ертегі мазмұнына сәйкес кейіпкерлерге яғни рөлдерге бөліп драматизациялау, саусақ театры, көлеңке театры, қуыршақ театры балалардың асыға күтетін нәрсесі. Ертегі кейіпкерлеріне сай дауыс ырғағымен айтуға үйренеді, қимыл-әрекетін келтіреді және жүреді.
Халқымызда қай тақырыпта да табылатын, тілге жеңіл, жүрекке жылы тиерлік ертегілері қаншама?! Ол ертегілер арқылы бала өз халқының тілін, мәдениетін, дәстүрін біледі және ой-өрісі, қиялы дамиды және адамгершілікке тәрбиеленеді. Мысалы: Жақсымен жолдас болсаң - жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң - қаларсың ұятқа деген мақалды, Жаман дос жолдасын жолда қалдырар деген мақалдарды Екі дос, Кедей мен бай атты ертегі желісінен оқуға болады.
Бай баласы мен жарлы баласы атты қызықты ертегі арқылы еңбек адамның кез келген қиыншылықты жеңуге үйрететінін және өмірлік тәжірибесі арқылы жеңіске жететінін көреміз және Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей деген мақалды дәлелдей түседі.
Мақта қыз бен мысық ертегісі өте тартымды, қызықты. Бұл ертегіде мақта қыздың досы мысық мақта қыздың тілін алмай қатығын төгеді де, оны қайтарып беру үшін көптеген сынаққа жолығып, көп қиыншылық көріп барып, қатықты төлей алады. Бұл жерде адамды әрбір іс қимылына жауап беруге, үйренуге қателік тәрбиелейді.
Бес ешкі ертегісі хайуанаттар жайлы ертегіге жатады. Өте қызық, тартымды. Мұнда кедейдің бес ешкісі қарлы боранда далада қалады да, қасқырға жолығады. Сол кезде бәрі бірігіп, береке - бірлік танытып, қасқырдан аман қалады. Бұл ертегі балаларды бір - біріне көмектесуге, береке бірлікке, бауырмалдыққа үйретеді.
Жыл басына таласқан хайуанаттар ертегісі аңғалдықтың кесірін, шапшандықтың пайдасын айтады. Онда аңқау түйе жыл басынан құр қалады, шапшан тышқан жыл басы атанады.
Ал Мақта қыз бен мысық және Қотыр торғай оқиғалары еңбекпен тікелей байланысты. Балаларды табиғатпен байланыстыратын ертегілердің бірі -Орманға қар не үшін керек деген ертегіні алуға болады.Оны оқушыларды рольге бөлу арқылы оындауға болады. Яғни рольге бөлу арқылы олардың жадында жақсы сақтап алып қалады. Ертегі баланың ой-өрісін дамытуда үлкен үлес қосады. Жамандық пен жақсылықты ажырата алады, табиғат жайлы ертегілер баланың табиғатқа қамқор болуға; оны аялап қорғауға үгіттейді.
Қазақ ертегісінің ең мол түрі -- шыншыл ертегілер. Мұндағы ертегі кейіпкерлері қиял- ғажайып ертегілердегі сияқты қиялдан туған емес, күнделікті өмірден еңбек адамдарынан алынған. Мысалы: Аяз би, Тазша бала, Ұр тоқпақ, Атымтай Жомарт т.б ертегілер жатады.
Қазақ халқы балаларға табиғат туралы өз білгенін үйретуді мақсат етіп,оны ретті жерде жүзеге асырған. Табиғат адамның ақыл-ойы мен тәрбиесінің сарқылмас қайнар көзі екендігін көре білген. Бар өмір тіршілігі табиғатқа болып, оның аясында өмір сүргеннен соң адам баласы өзі туып өскен жеріне деген сүйіпеншілік пайда болады.
Қазақ халқының салт-санасы мен ата-бабасынан келе жатқан дәстүрін өз бойындағы ерекше қасиеттерін талантымен, дарындылығымен, өзгелерден ерекше табиғи қабілеті арқылы биіктерден көрсеткен. Қасиетті ертегілер арқылы тәрбие берген, салт-дәстүрін сол қалпында сақтап қалған. Сонымен қатар еліміз егемендік алғалы мемлекеттік тілде сөйлеуіне, бұл қасиетті ертегілердің халық ауыз әдебиетінде ең маңызды орын алатыны сөзсіз екенін салыстырып көрсету.
Халқымызда Ізденген жетер мұратқа деген сөз бар. Яғни, әр нәрсені білуге талпынып, білімнің тереңіне бойлау-дамуды кемелдікке жеткізеді, рухани байытады. Дүние жүзі балалары Ол кім?, Бұл не?, Неліктен?, Қайда?, Қашан? деген сұрақтарға жауап іздеп, бір тыным таппайды. Олардың осылайша ізденімпаздық танытуы табиғи заңдылық.
Қазақ халық ертегілері - тәрбиенің айнымас көмекші құралы, олар бізге түсінікті тілде өмір туралы, қиын жағдайлардан шығу жолдарын көрсетеді.
Ертегілер өмір бойғы тәртібімізді, қарым-қатынасымызды қалыптастырады,шыдамдыққа, қайсарлыққа, болашаққа міндеттер қойып, соған жетуге үйретеді. Ертегі ойлау қабілетін, қиялдауға да көп септігін тигізеді.Әсіресе, ертегінің мектеп жасына дейінгі балаға тигізер әсері мол. Бала тұлғасының интеллектуалды-шығармашылық және креативті әлеуметін дамыту мәселесі ғаламдық білім беру кеңістігінің басты міндеттері болып табылады. Қиял-біздің өміріміздің бір қыры. Көз алдымызға елестетіп көрейікші, адамда қиялдау қабілеті болмаса, ғажайып өнер туындылыры, түрлі ғылым жаңалықтары тумаған болар еді. Балалардың дамуы үшін ең алдымен оның қиялдай білу қабілетін дамыту керек. Ал ертегі баланы төзімділікке, шыдамдылыққа, тапқырлыққа, еңбекқорлыққа шақырып, мақтаншақтық пен сараңдықты табалайды. Әділеттілікті қолдап, сезімтал ұяң мейірімді жандарды алдау мен арбаудан қорғайды.
Ертегі бала ойында сақталу үшін түрлі жолдар арқылы жүргізуге болады;
1.Ертегі оқу. Мұнда сол ертегі кейіпкерлерінің бейнесіне еніп соның көңіл-күйін образ арқылы бейнелеп беру.
2.Суретпен жұмыс. Бір ертегідегі барлық кейіпкерлер бейнеленген суреттер арқылы көрсету.
Баланың табиғат туралы білімдерін кеңейтіп табиғатқа деген сүйіспеншілік сезімдерін оятып, қамқорлыққа алуға тәрбиелеу. Ұйымдастырылған оқу қызметінде материалды түсіндіру -үнтаспа, бейнетаспа, суреттер, көрнекілікті пайдалану, әңгімелесу арқылы жүзеге асады
Табиғаттың әсемдігін көріп сезіне білу балалардың өмір тәжрибесін байытып, олардың эстетикалық талғамын дамытады. Туған жерге деген ыстық сүйіспеншілігін күшейтеді. Халық ұғымында табиғат деген сөз Жер - ана,туған жер, атамекен сөздері түрінде көп айтылады.
Мектепке дейінгі жасында балдырғандар шын мағынасындағы оқырмандар емес, олар тек тыңдаушылар, көрушілер ғана. Оларға арналған шығармалар қысқа да ықшам жазылған суретті кітапшалар түрінде беріледі. Бұл жастағы балаларға арналған әдебиет жанры жағынан көбіне жеңіл сюжетке құрылған шағын шығармалар, хайуанаттар жайында жазылған әңгімелер белгілі оқиға не ойын түрлеріне құрылған өлеңдер, ертегілер болып келеді. Бұл жастағы балдырғандарға арналған шығармалардың тақырыбы көбінесе табиғат әлемінен, өзін қоршаған күнде көріп жүрген оқиғалардан алу керек.
Баланы еңбекке тәрбиелеуде отбасы мүшелері үлкендерінің еңбекке деген көзқарасы,еңбек істеу әрекеті әсер етеді. Баланы еңбек сүйгіштікке тәрбиелеуде, өнерге баулуда ауыз әдебиеті күшті құрал болған. Айталық, мерген, мал тапқыш, еңбек сүйгіш өнерлі жандар жайында балаға ертегі, әңгіме, өлең-жыр айтып беру арқылы баланы еңбек ардагерлерін қадірлеуге ал оған қарама-қарсы еңбек сүймейтін арамтамақ жатып ішер жалқау деген жиркенішті сезімге тәрбиелеуге болады.
Өз ұрпақтарының тәрбиесі ерлі-зайыптыларға, ата-әжелерге ортақ іс, жауапты міндет болған. Көбіне ата-әжелер есте жоқ ерте замандағы, ауыздан-ауызға тарап келген ертегілер арқылы бала тәрбиесіне көңіл бөлген.
Балаға адамдық қасиеттің нәрі ертегі арқылы ана сүтімен қоса сіңіріледі. Өйткені, оның жаны күнәдан пәк, таза, көңілінде күдік жоқ. Бәріміз де жақсы жанға жайлы, одан рахат табатын ертегіні тыңдап, сол ертегілерден адам бойына керектінің бәрін сіңіріп өстік. Бала жанын қоректендіретін рухани қор -- айналадағы барлық табиғат болмысы, жанды мақлұқтың бәрімен табыстыратын, терең де таң ғажайып сырларға толы ертегілер. Бала бойына тамаша қасиеттер мен адалдықты, мейрімділікті, имандылықты егетінде осы - ертегі.
Ертегі -- ауыз әдебиетінің көлемді саласының бірі. Ертегілер -бірнеше ғасырлардың жемісі. Ертегінің негізгі бір саласы қиял-ғажайып ертегілері. Бұларда өмірде болмайтын нәрселер туралы әңгімелер қозғалады. Ұшқыр кілем,Адам жеңбек Айыртас батыр т.б қиял-ғажайып ертегілердің де өзінше мәні үлкен. Ертегілерідің ішіндегі көне түрінің бірі -- хайуанаттар жайлы ертегілердің балаға берері көп.
Адамды қоршаған табиғаттың әрбір бөлшегі соның тыныс-тіршілігі қызықты әрі жұмбақ.
Ұйымдастырылған оқу қызметі үстінде кім хайуанаттар, еңбек және өнер жайында ертегілер біледі деген ойын арқылы балаларға тиянақты мағлұмат,тәлім-тәрбие беруге болады.
Ертегінің бір түрі-тұрмыс салт ертегілері.Бұл ертегіде көбінесе елдің бақташылық тұрмыс -- тіршіліктері суреттеледі.Бүлдіршін кезінен балалар өздерінің қоршаған ортадағы әсерлерін сурет салу кезінде көрсетуге тырысады. Балаларды зеріктіріп алмас үшін неше түрлі әдіс-тәсілді қолдануға болады. Дәстүрлі кескіндеме әдісінде бүлдіршін қылқалам, бояулар, қарындаштарды дұрыс ұстауды үйренеді, әртүрлі формаларды тануды және сурет салуды, түстерді ажырата білуді үйренеді. Сурет салудың дәстүрлі емес әдісінде, оған шығармашылық, эмоционалды тұрақты, сенімді, белсенді болуға көмектеседі.
Жеңіл суреттерді салудың оңай тәсілі балалардың қызығушылықтарын тудырады. Мысалы мына үлгіге қарап, балаларға оңай сурет салуға үйретуге болады.
Әр түрлі әдістердің балалардың жұмыстарының мазмұнын ашуға өз септігін тигізеді. Әр суреті сәтті шыққан сайын бала өз жеңісінің жемісін өзгелерге көрсету үшін оны қайталап көрсетуден жалықпайды Қазіргі таңда мектеп жасына дейінгі балаларды көркем өнерге баулуда дәстүрден тыс әдіс-тәсілдердің көптеген түрлері пайдаланылады. Солардың біразына тоқтала кетейік:
Дәстүрлі емес сурет салу - бұл қол жетімді және балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес келетін жеке мүмкіндіктерін ашатын әдістердің бірі. Сурет салудың дәстүрлі емес әдісі - балалардың шығармашылық қабілеттерін, қиялын, қиялын дамыту мүмкіндігін ашады. Шығармашылықтың стандартты емес және дәстүрлі емес әдістері әр балаға өз сезімдері мен қабілеттерін неғұрлым толық ашуға мүмкіндік береді. Осы әдістерді қолдану кезінде бала өзінің қиялын көрсетуден қорықпауға үйренеді, өйткені олар баланы стандартқа айналдырмайды, оны ешқандай шеңберге енгізбейді.
Сурет салу арқылы бала өзінің сезімдеріне, қалауларына, сурет салудың арқасында қолын созады. Балалар ұмытылмас, жағымды эмоцияларды сезінеді, ал эмоциялар баланың көңіл-күйін, оның бақытты, көңілі қалғанын бағалау үшін қолданылады.
Дәстүрлі емес әдістерді қолдана отырып, сурет салу өнеріне баулу және оның ұтымдылығы:
Балалардың қорқынышын жоюға көмектеседі;
Өз-өзіне деген сенімділікті арттырады;
Кеңінен ойлауды үйретеді;
Балаларға өз ойларға еркін білдіруге үйретеді;
Балаларды шығармашылық қабілетін арттырады;
Балаларды әртүрлі құралдармен жұмыс жасауға үйретеді;
Композиция, түс сезімдерін дамытады,
Қолдың ұсақ моторикасын дамытады;
Шығармашылық қабілеттерін, қиялын, ой-өрісін дамытады.
Жұмыс барысында балалар шабыт алады
Балаларға өзіне деген сенімділік, қиял, тәуекел жетіспейді. Балаларды еңбекке ынталандыру, олардың кішкентай суретшілер бола алатындығына және қағаз бетінде керемет жұмыс істей алатындығына ынталандыру керек. Меніңше, балаларға сурет салудың дәстүрлі емес әдістері қажет. Баланың жалпы жан-жақты дамуына негізі мектеп жасына дейінгі орта әсер етеді. Сурет салу кезінде бала әртүрлі қабілеттерді дамытады.
Сурет салу - баланы дамытудың маңызды құралдарының бірі, сурет салу барысында бала әлемді таниды.
Бала көзбен бағалауды, кеңістікті шарлауды, түстерді ажырата білуді және сезінуді үйренеді;
көзді және қолды жаттықтырады;
қолды дамытады;
Дәстүрлі емес әдістерді қолдана отырып, ұйымдастырылған оқу қызметін өткізу барысында палитра - саусақтар саусақпен сурет салуды дамытады. Баланың бір саусағын қызыл бояуға батырамыз, келесісін жасыл бояуға, үшіншісін қызыл бояуға саламыз. Бұл барлық жастағы балаларға ұнайтын ең оңай әдіс. Олар үлкен қуанышпен, құлшыныспен салады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz