Төрттік шөгінділердің орташа күштілігі 1200 метр
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді:
Геодезия және картография кафедрасы
кафедра меңгерушісі _________________________ (фамилиясы,аты-жөні)
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Геоақпараттық жүйелерді пайдалана отырып Алматы облысының эрозиялық процестерін картографиялау
Орындаған: Серікбаев Темірлан Саматұлы
Ғылыми жетекшісі: Халыков Еркебулан Ерболатович
Алматы, 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 Зерттеу нысанының физикалық-географиялық орналасу орны мен табиғи ерекшеліктері
1.1 Алматы облысының физикалық-географиялық орналасу орны
1.2 Геологиялық құрылымы
1.3 Климаты мен гидрографиялық жүйесі
1.4 Топырағы мен өсімдік жамылғысы, жануарлар дүниесінің таралуы
2 Зерттеу нысаны аумағындағы эрозиялық процестерге шолу
2.1 Эрозиялық процестер туралы жалпы түсінік, оның түрлері.
2.2 Топырақ эрозиясы және онымен күресу жолдары
2.3 Жел және су эрозиясы
3. Алматы облысы аумағындағы эрозиялық процестерді геоақпараттық жүйелерді пайдалана отырып картографиялау
3.1 Зерттеу нысанын зерделеу барысында қолданылған жерді қашықтықтан зондтау әдістері
3.2 Алматы облысының аумағындағы эрозиялық процестер картасын құрастырудағы геоақпараттық жүйелерді қолдану
3.2.1 Геоақпараттық жүйе туралы мәліметтер
3.2.2 Геоақпарат жүйенің пайдаланылуындағы мүмкіншілдіктер
3.3 Алматы облысының аумағындағы эрозиялық процестер картасын құрастыру барысы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта өндірістердің әр саласында геоақпараттық жүйе кеңінен және қарқынды түрде қолдануын байқауға болады. Ерекше орынды бұл технологиялар карталарды бағдарлау, жаңарту және құрастыру өндірісінде алып отыр. Алматы облысының аумағындағы эрозиялық процестерді қазіргі технологияны пайдаланып, карталарын құрастыру барысында геоақпараттық жүйе ерекше маңызды рол атқарады. геоақпараттық жүйедегі ақпараттар барлығы белгілі бір жүйеде жинақталады.Ол жүйе негізінде кезең - кезеңімен күрделі өзгерістер нәтижесінде біртіндеп қалыптасады,. геоақпараттық жүйе басқа ақпараттар технологиясы сияқты жақсы мәліметтілік жақсы шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Технологияларды қолдану арқылы кеңістік ақпараттарды кезең бойынша тез жұмыс істетуге бастапқы ақпаратты енгізуден анализ жасауға және нақты жағдайды шешуге дейін қажетті ақпаратты пландар мен топо карталардан іздемей іздемей ақ, экранға, конференцияға немесе арнайы кездесуге дейін аз уақыт қалғанда дайындалу. Жер бетіндегі барлық объектілерді бейнелеу геоақпараттық жүйе мен байланысты карта құрастыру арнайы бағдарламалар арқылы (MapInfo, ArcView, ArcGis), ғарыштық суреттерді қолдана отырып, мазмұны ескірген карталарды жаңартуға және әртүрлі тақырыптық карталарды құрастырып шығаруға болады.
1 Зерттеу нысанының физикалық-географиялық орналасу орны мен табиғи ерекшеліктері
1.1 Алматы облысының физикалық-географиялық орналасу орны
Алматы облысы -- Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысындағы әкімшілік бөлік. Жерінің аумағы 224,0 мың км2. Облыс аумағында 16 аудан және 3 облыстық бағыныстағы қала (Қапшағай, Талдықорған, Текелі) бар. Тұрғыны 1631,7 мың адам (1998). Әкімшілік орталығы -- Талдықорған қаласы. Алматы облысы батысында Жамбыл, солтүстігінде Балқаш көлі арқылы Қарағанды, солтүстік-шығысында Шығыс Қазақстан облыстарымен, шығысында Қытай Халық Республикасымен, оңтүстігінде оңтүстігінде Қырғызстан Республикасымен шектеседі.
Облыстың табиғаты мен жер бедері ала-құла. Қазіргі жер бедерінің қалыптасуына сыртқы күштер, атап айтқанда ағын су мен желдің әсері көп. Ағын су жыныстарды ағызып, ойпаң жерлерге үйеді. Жер бедерінің күрделілігі климаттың су мөлшерінің, топырақтың, өсімдік пен жануарлар дүниесінің қалыптасуына әсерін тигізеді.
Балқаш және Алакөлге ұласатын солтүстігі көлбеуленген құмды жазық алқап. Бұл өңір негізінен антропогеннің аллювийлік және эолдық шөгінділерінен түзілген. Оның басым бөлігін Сарыесікатыраудың, Тауқұмның, Лөкқұмның, Қарақұмның, Қорғанқұмның қырқалы және төбешікті құмды алқаптары алып жатыр. Балқаш маңы жазығының Іле аңғары өтетін атыраулық бөлігі көне құрғақ арналармен тілімделген. Солтүстік шығыста Жетісу Алатауы мен Барлық тауының аралығында Жетісу (Жоңғар) қақпасы орналасқан. Облыстың шығысын Жетісу Алатауыныңсілемдері толығымен қамтыған. Олар тауаралық ойпаңдар мен қазаншұңқырлар арқылы бөлінген. Осы тұста Жетісу Алатауының ең биік тауы -- Бесбақан (4442 м) орналасқан. Тау сілемдерінде 1300-ден астам мұздық бар, олардың жалпы ауданы 1,0 мың км2-ге жуық. Жетісу Алатауының кейбір сілемдері (Қолдытау, Алтынемел, Малайсары, Тышқантау, Текелі, Сайқан т.б.) өзен маңындағы жазық өңірлерге сұғына еніп жатыр. Облыстың оңт. және оңтүстік-шығысы Іле, Күнгей, Теріскей Алатаулары, Кетпен (Ұзынқара) жотасы және Солтүстік Тянь-Шань сілемдерінің т.б. жоталарынан құралған. Жетісу Алатауы мен Іле, Күнгей Алатаулары және Кетпен таулары аралығында Іле ойысы (аңғары) жатыр. Алматы облысының оңтүстік-батысын және батысын Шу, Іле таулы үстірттері мен далалары қамтыған (Жусандала, Бозой, Қараой үстірттері).
Облыстағы таулар Тянь-Шань тау жүйесінен бой түзеген және кембрийге дейінгі кристалды тақта-тасты тау жыныстары қабаттарынан түзілген. Сондай-ақ мұнда конгломераттар, туфтар, әктастар, граниттер т.б. палеозой жыныстары кеңінен тараған. Тау етегі және облыстың биіктігі орташа өңірлері плейстоцен мен антропогендік шөгінділерден түзілген. Облыстағы таулардың алғашқы қалыптаса бастау кезеңі герцин қатпарлығымен тығыз байланысты. Одан кейінгі кезеңдерде бұл таулар бірте-бірте мүжіліп, адырлы жазық (пенеплен) қалыптасқан. Плейстоцен кезеңінің басында, альпілік орогенез кезінде пенепленге айналған өңір тектоник. процестер нәтижесінде кәдімгі тауларды түзген. Мұнда осы кезге дейін тектоникалық процестер жалғасуда. Оқтын-оқтын болатын жер сілкінулер -- соның айқын дәлелі.
Алматы облысы көбінесе суармалы, ішінара тәлімі егіншілікпен және жайылымды мал шаруашылығымен шұғылданады. Қант қызылшасын егуге маманданған. Облыстағы суармалы жер көлемі - 636 мың га. Бұл республика суармалы жерінің 28% -ы. Егін шаруашылығында -- жүгері, бидай, сұлы, қант қызылшасы, темекі, картоп өсіріледі 1.
Оңтүстік Шығыс Қазақстанның тауларын бөліп тұратын тау аралық және тау ішіндегі ойпаттар Балқаш-Алакөл, Іле Жайсан ауқымды төмендеуді көрсетеді.
Балқаш-Алакөл ойпаты-ауқымды төмендеуді көрсетеді. Бұл ойпаттың басты ерекшеліктері каледон әсіресе, грециния кезеңімен қалып тасқан. Ол сыртұы бірлігіне қарай, әр түрлі құрылған ойпаттардан тұрады. Шығыс бөлігінде-Алакөл ойпаты әдетте бүгілген болып келеді, оның ірге тасы түсірулерге бөлініп, солар бойынша әр деңгейге орналастырылған. Алакөл ойпатының аккумулятивті бетінен жеке қыраттар көтеріледі, олар: Қату, Арқарлы, Арасантау таулары мен Алакөл көлінің аралымен шектеледі, осыдан әр түрлі амплитудасының тектоникалық қозғалыстары туындайды.
Балқаш ойпаты-тауалды бүгілген жер бетінде келеді. Палеозой іргетасы ойпатының оң түстігінде тереңірек түскен ол жерде мезо-кайназой шөгінділерінің күштілігі 1700 метрге дейін жетеді. Ойпаттың солтүстігі пенеплен түрінде қалыптасқан, ол Балқаш көлінің деңгейінен оңтүстікке қарай батырылған. Ойпаттың жалпы құламалығы солтүстікке қарай сол бағытқа байланысты абсалютті биіктіктердің 700 метрден-340 метрге дейін өзгеруін көрсетеді. Ойпаттың жан-жағы таулы құрылыстарымен; батысында- Шу-Іле (Айтау) тауымен, Боралдай қыратымен; солтүстігінде Қазақ ұсақ шоқысымен; шығысында тарбағатай жотасымен; оңтүстігінде Жетісу Алатауымен қоршалған. Оңтүстік Шығыста Балқаш Алакөл ойпаты Алакөл ойпатымен қосылады, олар Қытай териториясында орналасқан. Жетісу-Алатау ойпаты үш бөлікке бөлінеді: Оңтүстік-Балқаш маңы ойпаты, Лепсі ойпаты, Алакөл ойпаты. Ойпатта ірі көл шұңқырлары-Балқаш, Сасықкөл, Ұялы, Алакөл орналасқан, оларды Іле, Қаратал, Лепсі, Бақанас т.б. өзендер кесіп өтеді. Ойпат шеңінде аллювиалды, көлдік, аллювиалды-көлдік және аллювиалды-пролювиалды және эолды жазықтар таралған. Қазіргі жастағы көлдік және көлдік-аллювиалды жазықтар шығысқа қарай Балқаш көлінің жағалауын көмкереді. Осыған орай жазықтың беткі қабаты сор, тақырлы түсірулермен және уақытша өзендердің құрғақ арналарымен күрделенген көлдік шөгінділер құрғап, төбешік түріндегі биіктігі 2 метрге дейінгі кішігірім құмды массивті қалыптастырады. Қазыргі уақыттағы көлдік жазық батпақталған болып келеді, ұсақ көлдердің, сорлардың, лагуналардың көптігінен бірте-бірте Балқаш шөлінің деңгейінде батырылуда. Аллювиалды жазық Іле өзенінің жағалауында, Қаратал өзенінің солтүстік жағалауында, олардың отыпаулы бөлігінде, сонымен қатар Лепсі, Ақсу өзендерінің аңғарларында созылып жатыр,олар тау жыныстарымен, құмдармен т.б. орналастырылған. Жазықтар солтүстік батысқа қарай еңіске түсіп құрғақ арналармен, тақырлармен, сорлармен күрделенген. Жазықтың қазіргі кездегі отыраулы жерлері эолдық құмдардың массивтерімен орын ауыстырылған, көптегн ағыстар, шөлдер, беттер кеңінен таралған және аллювиалды жазықтарда оңтүстік батыстан, оңтүстік, оңтүстік шығыстан шектеледі. Конустардың және таудан ағатын өзендерді шығару шлейфінің қосылуының нәтижесінде аллювиалды, проллювиалды немесе тауалды жазықтардың беткі қабаты төмен түсірілген, өзен аңғарларымен кесілген. Ойпат шегінде кеңінен таралған аккумулятивтік эолдық жазық.
Морфологиялық тұрғыдан қарағанда бұл жерде тізбекті, тізбекті ұяшықты, тізбекті төмпешікті, төмпешікті ұяшықұты жер бедері қалыптасқан. Қаратал және Іле өзендері арасындағы құмды массивтердің тізбегі (Сарыесік Атырау) оңтүстік батыстан солтүстік шығысқа қарай мөлшерленген, бірақ Балқаштың өзінде меридианалдыға ауысады, содан кейін оңтүстіктен, солтүстік шығысқа қарай салыстырмалы биіктіктер 5-10 метрден 20-25 метгре дейін ауысып тұрады. Кеңдігі 100-300 метр тізбектер, кеңдігі 70метрден 500 метрге дейін тізбек аралық түсірулермен ауысады. Іле өзенінің солтүстік жағалауында орналасқан Тауқұм құмды массиві солтүстік-батысына қарай жер бедері қалыптасқан, төбешіктердің биіктіктері 3-7 метрден аспайды. Эолдық массивтердің қалыптасуы орта төрттік уақыттан қалыптасып, осы күнге дейін жалғасуда. Мұздық дәуірінен кейін құрғақшылық кезеңінде Балқаш суы тартыла бастады да ол Балқаш және Алакөл болып бөлінді. Осы құрғақ кезеңде жазықтарды басып тұрған құмды шөгінділердің қайтып қалыптасуының үрдісі басталды.
Аллювиалды жазықтар Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі өзендерінің арналарына тартылып, тереңдігі 200 метрге дейінгі шатқалдығын қалыптастырып Қарой, Итжан үстіртіне созылып жайылма қалыптастырды, бұл алғашқы жайылманы террасса деп атайды. Жайылманың ендігі 1км-ден еңіс биіктігі 1,5-4,5метр шегінде ауысып тұрады. Террассаның беткі қабаты Іле өзенінң Бақанас және Ақдала отырауларымен қосылып, жер бетінің толқындық сипатын көрсетеді. Олар арналармен, беттермен, құмды массивтермен кесілген. Іле арнасын үшке бөлгеннен кейін( Жиделі, Іле және Топар) қазіргі отырауы ағыстармен көлдермен, құмдардың батпақты массивтерімен күрделенеді. Олар територияның 30% алып жатыр. Ал, Қаратал өзенінің аңғарында ені 5 6 км жайылмалар қалыптасқан. Ақсу өзенінің аңғары таудан шығар алдында ауқымды конусын қалыптастырады, ол 15-20 метр тереңдікке соқтығысады. Жазықтықта ол ирелеңденеді және жағалаулары төмен болып келеді. Оған Сарқант өзенінің ағысы құйғанмен кейін өзінің бағытын өзгертіп, ауқымды атырауды қалыптастырып құмды массивтерді басып ағып өтеді.
Алакөл ойпаты ішкі орогенді құрылым болып келеді. Ол Сауыр-Тарбағатайды Жетісу Алатаудан бөліп тұрады. Оның полезойлық ірге тасы қалдықтарға бөлінген және Жетісу тереңдік жарылымнан 1600 метр тереңдікке батырылған. Жердің беткі қабатына полезой іргетасының шығуынан қысымдық қаптың ең аз күштілігі ойпаттың өстік бөлігінде байқалады (Сасықкөл-Алакөл көтерілуі). Шығысында Балқаш-Алакөл ойпаты Емел өзенінің аңғарымен Жетісу-Алатау қақпасы арқылы Жетісу-Алатау ойпатымен қосылады, ол Қытай териториясында орналасқан. Аккумулятивті әсіресе көлдік аллювиалды ойпаттарда ұсақ шоқылардың массиві көтеріледі.
Іле тау аралық ойпаты 400км ге созылып жатыр. Ол солтүстігінде Жетісу-Алатаумен, оңтүстігінде Іле және Күнгей Алатауымен шекаралас болып келеді. Іле Алатаудан шығысқа қарай Іле ойпаты Жалаңаш ойпатымен жалғасады. Тектоникалық тұрғыдан қарағанда шығыстық (Панфилов) және батыстық (Алматы) бүгілуден тұрады. Олардың тербелісінің максималды амплитудасы 3200-4000метр. Осы екі бөлігіде асиметриялық құрылу болып келеді. Алматының бүгілуі күшті және солтүстігі жазық, ал Панфиловта керісінше болады. Панфилов бүгілуі триаста, ал Алматы-палеогенде қалыптасқан болып саналады. Шығыс бөлігінде көлдік шөгінділер юрадан, батыс бөлігінде неоген кезеңімен қалыптасқан. Жоғарғы плиоценде қалыптасқан ауқымды көл суы ойпаттың барлық алаңын және Жалаңаш ойпаттары көлдерімен біріккен. Көлдік режим ерте төрттік кезеңге дейін сақталған. Іле ойпатының қазіргі қабаты аккумулятивті, аллювиалды, пролювиалды және көлдік жазықтар болып келеді. Тау алды бөлігінде беткі жамылғысы конустық шлейфтерімен көмкерілген. Туа іші ойпаттары Жетісу Алатуда кеңінен таралған. Әдетте олар кең бағытта жоталарға параллель болып созылып жатады. Кейбір ойпаттар өзендердің шатқалдарымен көтерілген кесілген (Қапал-Арасан), кейбіреуінде түптері жалғасатын жазықтарға еңіс болып түседі (Қалпақ, Талдықорған), ал тағы біреулері жоталардың етегінде айтарлықтай биік болады (Желді-Қарағай). Осы сақталып қалған мореналар ежелгі мұзданудың болғанын көрсетеді. Тау аралық ір ойпаттар Текес және Кеген-жер бедерінде тектоникалық түсулермен шектелген. Оңтүстік Сауыр-Тарбағатай тау жүйесімен солтүстік Күршім жотасының арасында Жайсан ойпаты, ал оның ортасында Жайсан көлі орналасқан. Тау іші ойпаты оңтүстікте және солтүстікте жаңа жарылымдармен шектелген. Шұңқырлардың асиметриялық құрылымы батырудың әр түрлі масштабтағы амплитудасын көрсетеді, максималды құлашы оңтүстікке қарай созылған. Төрттік шөгінділердің орташа күштілігі 1200 метр. Жайсан ойпаты солтүстік батыстан оңтүстік шығысқа қарай 200 км созылып жатыр, ал оның ені 70 км. Геоморфологиялық тұрғыдан қарағанда жер бедерінің аккумулятивтік және эрозиялық пішіндерінің қалыптасуын көрсетеді. Жайсан ойпатының шығыс болігінде, аллювиалды және көлдік аллювиалды шөгінділерде эолдық процесі жүрді, осының әсерінен Айғырқұм массиві пайда болды.
1.2 Геологиялық құрылымы
Көптеген ғалымдардың жүргізген ғылыми зерттеулері мен болжамдары бойынша тұжырымдалған. Іле өзенінің қазіргі атырауының физикалық - географиялық процестермен түзілуі түпкі қабаттарының жыныстары ерте кезеңдерде қалыптасқаны көрінеді. П.П.Семеновтың айтуынша Балқаш көлі қалдықты типтегі көлге жатады. Н.Г.Кассин (1947) Балқаш көлі мен Арал-Каспий бассейнімен байланысты. М.П.Русаковтың мәлеметтері бойынша (1933) плейстоценнің басында Балқаш-Алакөл ойпатының бастауын Шу-Іле тауларынан алып, Жетісу қақпасы арқылы Балқаш көліне құятын өзен жүйесі түзілген. Н.Н.Костенко (1946), З.А.Сваричевская (1952) мәліметі бойынша Тянь Шань тауларынан, көл атырауы мұз басу кезеңінің жартысынан өтті. Ерте антропогенде Балқаш ойысында өзен Іле-Шу тауларынан бастау алып оңтүстік-шығыс шекарасы Қазақтың қатпарлы таулы өлкесі арқылы Алакөл депрессиясына құйып, яғни, территориясында қазіргі жайылма атырауы қалыптасты. Осы кезеңде Іле қазаншұңқырында көлдік режимде тұщы су түзілді. Солтүстік-батыс бөлігі Жетісу Алатауы жаңа тектоникалық көтерілімімен қозғалысқа түсіп, көл қазаншұңқырында тектоникалық қозғалыс әрекетінен ішкі континентті көл қазаншұңқырында Балқаш депрессиясы қалыптасты. Осы кезеңде орта антропогенде Іле горст (Қарой) опырылымының суы солтүстік бөлігіндегі Бақанас көлдік қазаншұңқырына бөлінді. Көптеген ғылыми зерттеулерде көрсеткендей Іле өзенінің атырауы мен Балқаш көлінің қалыптасуы атырауының табан қабатында түзілген. Қарой үстірті бөлінгеннен кейін, Іле өзенінің суы Ақдала Тасмұрын, Бетпақдала күмбезді конусына бөлініп жиналады. Жаңа кезеңде суыну мен жылыну әсерінен атырауының тұтасымен бөлінуі байқалып, Бақанас көлдік қазаншұңқырында аяқталды. Келесі кезеңдерде жылыну әсерінен өзен суының шығыны көбейіп, тау шекараларына дейін ағатын ұсақ көлдері суының акваториясы кеңейеді. Қазақтың қатпарлы өлкесі мен Шу-Іле тауларынан басталып Бақанас-Ақдала атырауын құраған, Балқаш көліне құятын өзендер қазіргімен салыстырғанда сумен көп мөлщерде қоректендіріп отырған. Сонымен, 900 мың жыл шамасында мұз басу кезеңінің бірнеше төменгі мен орта төрттік кезеңдерінде өзен жүйесі екі рет өзгеріске түскен. Соңғы кезеңдерінде климаттың құрғақтануынан жер бедерінде қазіргі ландшафтарының қалыптасуы көрініс тапты. Жоғарғы төрттік кезеңде (100000 жыл) таулардың үшінші мұздануы кезінде жаңа тау түзілу кезеңі жүрді. Көлдің солтүстік-батыс бөлігінің қазіргі құрылымы келесі кезеңде климаттың жылыну мен құрғақтануынан Балқаш көлін суландыратын өзен ағынының тез қарқынымен араласып ұлғаюынан, қалыптасты. Бақанас атырауының жасы шамамен 1500-2000 жыл плювилі кезеңде (мұздану дәуірінің ылғалды кезеңі) оңтүстік таулы өңірлерінде материалдарының жиналуы қалыптасқан. Жергілікті тұрғындар игерген биік шөптесінді мен тоғайлы өсімдіктердің көп таралуымен түсіндіріледі. Өткен ғасырларда Ұлы Жібек жолын бойында болған қамалдарда халық тығыз қоныстанған аймақтарында ежелгі суландыру каналдарын көптеп кездестіруге болады. Іле өзенінің атырауының жасы 17-18 ғғ Хайдаровтың айтуы бойынша 300 жыл шамасында, ал А. И.Макшеев пен М.К.Вяткин одан жасырақ кезеңде қалыптасқан. ХХ ғасырдың басында Іле өзенінің оң жағалауы сулы болса, қазіргі уақытта оң жағалауында (Арыстан, Жиделі, Қоғалы және т.б ағындары) геожүйесі көрінеді. Бұл өз кезегінде атырау түзуші процестердің ырғақтылығына, бірақ жер планетасының магнитті-энергетикалық өрісінен, жердің өсінің айналуы, атмосфераның циркуляциялық процесстеріне байланысты, ғарыштық суреттердің жіктемесінен анықталған. Атырауының жер бедері физикалық - географиялық процестерінің ырғақтылығы бойынша төмен түсуі шақырымына небәрі 9-10 см тегіс келеді.
Іле өзенінің аңғары Балқаш қазаншұңқырының оңтүстік-батыс шегінде морфопішіні төмен иілген құмды тегіс жазықта қалыптасқан. Табанында палезойдың интрузивті шөгінділері мен мезазой - кайназойдың эффузивті шөгінді жыныстарымен қабатталған. Плиоценде Іле қабаты саздары жоғарғы төрттік, орта төрттік және қазіргі шөгінді жыныстарымен қапталған. Генетикалық типі алювийлі, көлдік-алювийлі және эолды шөгінділермен бөлінген. Ерте голоценнің шөгінділері қара және сұр-сазды қабаттармен қабатталған. Табан қабаттарында сазды құмайт жыныстарының қалыңдығы 1-10 метрге дейін көмкерілген. Қазіргі аллювийлі және аккумулятивті материалдары тасымалдануымен түсіндіріледі. Іле өзені атырауын суландыру мен кебу кезеңі қазіргі алювийлі сазды құмайт материалдардың жиналуы процестерімен болған. Негізгі топырақ түзуші жыныстарының құрамы әртүрлі сазды құмайт шөгінділермен байланысты. Топырақ қабатының механикалық құрамының ылғалды болуына байланысты сипатталады. Оңтүстік Балқаш маңы ойпатының геологиялық құрылымы палеозойлық эффузивтік-шөгінді және мезозой-кайнозой шөгінділерімен жабылған интрузивтік жыныстардан тұрады. Зерттеліп отырған территорияға тән ерекшелік континентті генезисі неоген және төрттік шөгінділердің кең таралуы болып табылады. Тек жекелеген ауданы шағын үлескілерінде триас, юра, бор және палеогендік шөгінділер кездеседі. Кайнозойлық жыныстардың қалыңдығы 100 метрден 800 метр аралығында өзгеріп отырады, Балқаш көлінен оңтүстікке және оңтүстік-шығысқа Жетісу Алатауы және оның тарамдарына қарай қалыңдығы арта түседі [12]. Палеозой силур, тас көмір және пермь жүйелерінен және жоғарғы палеозойдың тілімделмеген жыныстарынан тұрады. Силур тау жыныстары - шымтезектер, туффиттерден, шымтезекті құмдақтардан, алевролиттерден тұрады - олар Іле-Қаратал өзен аралығында 135-213 м тереңдікте жатыр. Тас көмір және пермь жүйелерінің тілімделмеген тау жыныстары - порфирлер, порфириттер, шымтезектер, туффиттер - Мингильчин және Жаңасу вулканогендік массивтерінде жатыр. Тау жыныстардың жату тереңдігі 130-300 метр. Тілімделмеген жоғары палеозойлық тау жыныстары борпылдақ мезозой-кайнозойлық шөгінділердің тыстарына бұрғылау және геофизикалық жұмыстар жүргізу барысында анықталды. Олар еш жерде Оңтүстік Балқаш маңы бетіне шықпаған. Жоғары палеозойлық тау жыныстары жабындысының тереңдігі 100 метрден солтүстікте 400 метрге дейін және Балқаш көлінің оңтүстік жағалауында одан да терең болып келеді. Литологиялық жоғары палеозойлық тау жыныстары қышқыл, орта және негізгі құрамды вулканиттерден тұрады: трахиандезиттік порфириттер, туффиттер, шымтезектер, андезиттік порфириттер, андезит-базальтты порфириттер, трахитты порфирлер, шымтезекті құмдақтардың барлығы жарықшақты болып келеді. Мезазойлық шөгінділер аз таралған, олар әдетте палеозойлық іргетастың төменгі бөліктерінде таралған. Мезазойдың үгілу қабығы (триас), юра және бор қабаттары жатады. Іле өзені атырауында анықталған үгілу қабығында эффузивтік, эффузивтік-шөгінді және интрузивтік тау жыныстары дамыған және тереңдігі 2-35 м қалың каолинді саздан тұрады. Юра жүйесі тілімделмеген төменгі, орта және жоғарғы юра түзілімдерінен тұрады. Төменгі-орта юра түзілімдері Оңтүстік Балқаш маңы ойпатының солтүстік-батысында Байменей грабенінде анықталды (Самигуллин, 1975). Бұл түзілімдерде екі қабат айқын көрінеді: конгломератты (қалыңдығы 158 м), ол ұсақ түйіршікті конгломераттардан, гравелиттерден, алуан түйіршікті құмдақтардан, жұқа қабатты аргиллиттерден және жоғары палеозойлық вулканогендік және интрузивтік жыныстар бойынша триастық үгілу қабығында жатқан көмір қабаттарынан және қимасының негізгі бөлігі алевролит, аргиллиттерден, қалыңдығы 50 м болатын құмдақтардан тұратын көмірден құралған. Үйлесімсіз көмір қабатының қалыңдығы конгломератты қабатта немесе триастық үгілу қабығында жоғары палеозойлық жыныстар бойынша орналасқан немесе олардан жұқа қабатты аргиллиттер қабаты арқылы бөлініп жатыр. Орта юралық шөгінділер Оңтүстік Балқаш ойпатының оңтүстік-батысында дамыған, яғни палеозойлық іргетастың төмен жерлерінде локальды түрде орналасқан. Олардың максимальды қалыңдығы 47 метрге дейін жетеді. Шөгінділер саздармен қабатталған және көмір сынықтары бар теңбіл түсті ірі сынықты жыныстардан (гравелиттер, құмдақтар, құмдардан) тұрады. Сазды қабаттың қалыңдығы 20 м. Орта юралық шөгінділер палеозойлық эффузивтік жыныстардың үгілу қабығында жатыр. Жоғары юралық шөгінділер төменгі юралық шөгінділер жатқан аудандарда таралған. Бұл теңбіл түсті (қызғылт, сары, қызыл, ақшыл түсі), ірі сынықты жыныстар басым (құмдар, гравелиттер, құмдақтар), жұқа қабатты саздармен, аргиллиттермен кезектесіп отырады. Максимальды қалыңдығы 59 метр. Оның алғашқы метрден кемуі Балқаш көлі акваториясынан (солтүстік-батыста) басталады. Жоғарғы юралық шөгінділер төменгі, орта юралық шөгінділердің көмір қабатының шайылған бетінде жатыр, кей жерлерде - палеозойлық эффузивтік жыныстар дамыған. Олигоценнің шөгінділері ойыстың солтүстік-батыс бөлігінде айқындалған, олар теңбіл түсті кесектелген қызыл-қоңыр және кірпішті-қызыл гипстелген аналық тау жыныстарының гравий және галькасынан тұратын саздан, сазды цементтегі гравелиттерден, кей жерлерде құмдардан, гравийлік-қиыршық тастардан тұрады. Тау жыныстарының қалыңдығы 3-47 м. Неогендік жүйенің тау жыныстары кайнозойлық топ қимасының айтарлықтай бөлігін алып жатыр. Олар Оңтүстік Балқаш ойпатының оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігінде бүйірлерінде жер бетіне шығып жатыр. Қалған бөліктерде неогендік шөгінділер төрттік шөгінділермен жабылып жатыр, ал ойыстың бүйірлерінде палеозойлық жыныстар үстінде жатыр және кей жерлерде палеогендік, бор шөгінділері кездеседі немесе палеозойлық тау жыныстарының үгілу қабығында жатады. Неогенде келесідей қабаттары анықталған: арал (төменгі-орта неоген), павлодар (жоғарғы миоцен - төменгі плиоцен), іле (орта - жоғарғы плиоцен) және хоргос (жоғарғы плиоцен). Арал қабаты территорияның барлық жерінде жеке шоқылар түрінде таралған және кварцтық құмның қабаттарынан және линзаларынан, кей жерлерінде яшма және яшма кварциттерден тұратын гравий-қиыршық тастардан тұратын қалың нығыз монтмориллонитті жасылдау және ашық сұр саздан құралған. Қабаттың қалыңдығы 1-30 м. Тау жыныстары үгілу қабығында немесе олигоцен шөгінділерінде және қоңыр құмдақты гипстенген сазбен жамылған павлодар қабатында жатыр [8].
Неогеннің павлодар қабаты кірпішті-қызыл, құба, қоңыр гипстенген саздан тұрады, оның арасында құм линзасы және қабаттары, гравий-қиыршық тастар кездеседі. Павлодар қабатының қалыңдығы солтүстіктен және солтүстік-батыстан оңтүстікке қарай және оңтүстік-шығысқа қарай 2-5 метрден 50-60 метрге дейін артады. Олар мүлдем кездеспейтін үлескілерде бар. Павдодар қабатының шөгінділеріне палеозой жыныстарында және үгілу қабығында немесе жоғарғы юрада немесе олигоцен, кей жерлерде төменгі-орта миоцен (арал) шөгінділерінде жатады. Олар бірге неогеннің іле қабатының сұр түсті шөгінділерін жауып жатады. Неогеннің іле қабатының бірге анықталған және ашық-боз- қара сұр тозаңды саздан тұрады, олардың арасында ұсақ түйіршікті слюдалы құм линзалары кездеседі. Қабатының қалыңдығы 280 метрге дейін жетіп, бұл жерде максимальды қалыңдық Бақанастың солтүстік-шығысына қарай 100 м жерде анықталған. Сұр түсті іле қабаты қызыл түсті павлодар қабатының, кейде палеозой жыныстарының эрозияланған бетінде жатады. Неогеннің хоргос қабаты қарастырып отырған аймақта кеңінен таралған. Оған тән ерекшелігі қимада сары сұр, сұр ұсақ түйірлі құмдардың басым болуы болып табылады, олардың арасында линза және қабат түрінде саз бен саздақ кездеседі. Қабаттың қалыңдығы солтүстіктен оңтүстікке қарай 2-5 метрден 20-30 метрге дейін артады. Қалыңдықтың өзгеруі іле қабаты шөгінділері синхронды болып келеді. Бұл оның түзілуінде іле кезеңіндегідей тектоникалық жағдайдың сақталуымен түсіндіріледі. Айырмашылығы тек мынада, соңғы плиоценде су ағындары ағыны артты, бұл ірі сынықты материал - құмдардың жиналуына соқтырды. Тек Балқаш көлінің жағалаулық аудандарында ғана саз қимада бағынышты жағдайда кездеседі. Оңтүстік Балқаш маңында төрттік жүйесінің шөгінділері кеңінен таралған. Олар барлық төрт бөлімнен тұрады, ал тегі жағынан тақыр-сортаңды, көлдік, көлдік-аллювийлік, аллювийлік, аллювийлік-пролювийлік және эолдық шөгінділер таралған. Қазіргі жастағы тақырлық түзілімдер негізінен алаптың солтүстік және орталық бөлігінде таралған, ауданы бірнеше ондаған квадрат километрден 5-10 км2 дейін, литологиясы бойынша бұлар қалыңдығы 1 метрге дейінгі саздақтар. Қазіргі жастағы сортаңды түзілімдер тек Балқаш көлінің жағалаулық зоналарында таралған, кейде өзен жайылмасында кездесіп қалады. Олардың пайда болуы Балқаштың бұрынғы көлдер орынынан кері шегінуімен және континентті тұздану процесімен байланысты. Шөгінділерінің қалыңдығы 2-5 метр. Қазіргі жастағы көлдік түзілімдер Балқаш көлінің жағалауында жағалаулық белес түрінде (Қоржын, Ұлтарақты және т.б. аралдарда) дамыған. Олар ірі түйіршікті құмдардан тұрады, қалыңдығы 1 метрден аспайды. Көлдік-аллювийлік шөгінділер кеңінен таралған. Олардың жасы төменгі-жоғарғы төрттік, олар ұсақ түйіршікті, кей жерлерде сазды және қоңыр- сұр түсті тозаңды құмдардан құралған, саз линзалары мен қабаттары кездеседі. Шөгінділердің қалыңдығы солтүстіктен оңтүстікке қарай заңдылықты түрде Балқаш көлінің оңтүстік жағалауында 30-50 метрден Жоңғар Алатауының солтүстік және батыс тарамдарында, Малайсары тауы және Шу-Іле тауларында 200-250 метрге дейін өседі. Аллювийлік шөгінділері Іле, Қаратал, Лепсі және т.б. өзендері арнасы мен жайылмасында жатыр. Тау жыныстарының литологиялық құрамы алуан түрлі. Өзенінің жоғарғы ағысындағы аңғарда қойтас және гравий-қиыршық тастар жиналған. Төменгі ағысына жылжыған сайын олар қиыршық тас пен құмға ауысады. Оңтүстік Балқаш маңы ойысында өзен аңғары негізінен құмнан тұрады, онда жекелеген саз линзалары мен саздақтар болады. Аллювийлік шөгінділер қалыңдығы 5-30 метр. Аллювийлік-пролювийлік шөгінділер Жетісу Алатауы тауалдында, Шу-Іле тауларындағы ысырынды конустар мен тауалды жазықтарында айқындалған, бұлар қойтасты-қиыршықтасты шөгінділері кездеседі. Олардың қалыңдығы таулы жерде 300-350 метрден және жазықтықта 20-30 метрге дейін төмендейді. Эолдық шөгінділер зерттеліп отырған аймақта кеңінен таралған. Олар жұқа тыспен ежелгі түзілімдерді жауып жатыр және қалыңдығы 10-30 м, ауданның біраз бөлігінде олар өсімдіктермен бекітілген, тек кей жерлері ғана ашық жатыр. Оңтүстік Балқаш маңы ойпатының шегінде интрузивтік тау жыныстары кеңінен таралған. Олар 100-1000 м тереңдікте мезозой-кайнозой шөгінділердің астында жатыр және солтүстік-батыс бағытта созылып жатқан массив түрінде көрініс береді, олар бір-бірімен оқшауланған шағын интрузия қатарынан тұрады. Олардың арасынан орта және жоғарғы палеозойлық шөгінділермен ерекшеленеді. Жоғары палеозойлық интрузивтік тау жыныстары - диориттерден, плагиограниттерден және трахиандезиттік порфириттерден, граносиениттерден, кварцитті диориттерден тұрады.
1.3 Климаты мен гидрографиясы
Алматы облысының климаты қоңыржай белдеуде жатыр. Климаты құрғақ континентті болып келеді. Іле ойпатының солтүстігінде аласа биіктіктегі жоталармен, Жетісу Алатауының бүйірлік жағы, соның ішінде ең биігі - Алтын Емел жотасы кіреді. Сондықтан солтүстік бөлігі, аласа тау шекарасы шөл типіндегі құрғақ климаттық жағдайында болады. Климаттың континенттілігі температураның тез ауысуынан, ауаның құрғақ болуы байқалады. Жылдық жауын - шашынның орташа мөлшері Сарыесік Атырау, Тауқұм шөлі аймағында 150 - 180 мм, ал судың булануы 700-800 мм, ылғалдану коэффициенті 150800 мм (-0,18) тең, демек ылғалдану аса жеткіліксіз. Демек булану жауын-шашыннан 4 есе артық деген сөз. Таулы өңірлерінде 600-700 мм құрайды. Сондықтан ауылшаруашылығының дақылдары қосымша суаруды қажет етеді. Қыс желтоқсаннан наурызға дейін созылады. Іле өзенінің суы қарашадан сәуірге дейін қатады. Қысы қатал болады. Қаңтар айының орташа температурасы - 9º - 14º С. Ең суық ай қаңтардың орташа температурасы (-13,6°С), Бақанаста жылдық ауаның температурасы - 12,6 °С - ты құраса, жылдық жауын-шашын 100-150 мм, ең ыстық ай шілденің орташа температурасы шілдеде 25º С. Көп жылдық мәлімет бойынша құм бетінің орташа жылдық температурасы - 12,6°С. Шөлді аймақтарында ауа райының өзгеруінен көктайғақ жиі болады. Жазы ыстық, өте құрғақ болады. Ауаның температурасы +42°С-қа дейін жетеді. Шаңды дауылдар аяқ астынан соғады. Күз айларында жауын-шашын аз, ашық ауа райы қалыптасады, күн бұлыңғырланып, күшті жел соға бастайды. Қазір экологиялық жағдайы бұзыла бастағасын климатында өзгерістер жиі болуда.Ілезенініңірісалалары: Түрген, Талғар, Қаскелең, Күрті, Шілік, Шарын, Өсек, Қорғас. Балқаш ауданында өзеннен Шетбақанас, Ортабақанас, Нарынбақанас атты ежелгі құрғақ арналары тарамданады. Ең үлкен салалары - Жиделі мен Топар салалары. Жиделі мен Топар өзендері - Іле арнасының басты су күре тамырлары. Сағасынан 340 км жерде Іле салаланып, үлкен атырау құрайды. Оның ұзындығы 130 км, енді жері 100 км-ге дейін, ауданы 9000 км². Іле өзені мұздық, жауын-шашын, жер асты суларымен толығады. Су ресурстарының шамамен 30%-ы Қазақстан,70%-ы Қытай аумағында қалыптасады. Көп жылдық орташа ағымы Қайырған бекетінде (шекара тұсында) жылына 12,35 км³, Балқашқа құятыны 11,85 км³. Суының минералдығы 286 мгл-ден 877 мгл-ге дейін (шекара маңында) өзгереді, атырау басында (Үшжарма) - 320 - 345 мгл. Іле өзенінің арнасы 8 мың шаршы шақырымды алып жатыр. Іленің және оның салаларының суы негізінен суармалы егіншілікке (3,7 - 4,5 км³жыл), өнеркәсіптік-коммуналдық қажеттіліктерге (200 - 500 млн. м³жыл), гидроэнергетикаға пайдаланылады Бұл Балқаш көлінің 80 пайыз суын құрайтын үш үлкен су көзінің бірі [5]. Екі фактіге назар аударайық: көлдің батыс және солтүстік жағалауының жартастылығы және Іле өзенінің орта ағысындағы каньонның болуы. Қытай бекеттері тізбегінен бастап Ілеге оң жақтан тек екі өзен құяды: Өсек пен Құсмұрын , олар бастауын Үш-Қоянды мен Шеңгелдіден алады. Ілемен қатарласып шығыстан батысқа созылып жатқан Күнгей Алатау жақтан, солтүстік жағалаудан Ілеге келесі шағын өзендер құяды: Іле мен Есіктің (60 шақырым) құмына немесе қамысына сіңіп кететін Шарын, Шелек, Шабдар, Түрген; сол жақтағынан Талғар мен Қаскелең қосылады. Үлкен, Кіші және Орта Алматы, Ақсай мен Шамалған, Ілеге жетпей құмға сіңіп жоқ болатын Күрті және Құра. Күртіге Жиренайғыр, Қарғалы құяды; Шарынға оң жақтан Екі Қарқара, Кеген және Темірлік қосылса, сол жақтан Шелекке Асы келіп құяды. Аталған өзендердің барлығы дерлік өз ағысының орта тұсына дейін солтүстік-батысқа бағыт алып ағады . Бұрылысқа дейінгі олардың ағысы өте жылдам және тастақпен өтеді; бірақ батпақты және биік жағалауларда ағыс бәсеңдейді, су мүлдем лайланады; тау басында [бұл өзендер] әдемі сарқырама түзеді, әсіресе, қырық бес сажындық сарқырамасы бар Есік өзені,Талғар мен Есік және қалғандары да бастауын мұздақтардан алады. Есік өзені мұз астынан қайнар көз болып шығып, көлемі үш шақырым және сол өзеннің бастауы болатын тау көлін құрайды.
1.4 Топырағы мен өсімдік жамылғысы, жануарлар дүниесінің таралуы
Бұл аймақтың горизонталды вертикалды зоналылығы былай бөлінеді: І Даланың қара-қоңыр тау алды зонасы: подзона: 1)тау алды қара топырақ, 2) тауалды қара - қоңыр топырақ ІІ Шөлді-далалы тау алды сұр қоңыр зонасы: подзона: 1) тау алды ашық қоңыр топырақ, 2) кәдімгі сұр топырақ ІІІ Шөлдің ашық сұр зонасы Жетісу Алатауы мен Іле Алатауы тау жүйелерінің биіктік белдеулерінің зонасы мен подзонасының ауысуына байланысты топырақ типтері өзгереді. Іле Алатауының орталық бөлігі ауданында, Каскелеңнен Түргенге дейін тау алды зонасына төмендейді. Мұнда Талғар тау жотасында тау мұздықты массивімен Талғар шыңы (4973 м) бар, батыстан шығысқа қарай Іле Алатауының мәңгі қар сызығына жетпей төмендеуінен, климаттың тауалды жазығында климат шұғыл құрғақтанады, батысында қалың ормандарды аңғаруға болады. Таудың биік тау аралық аңғарларында, таудың төменгі белдеуінде, тау алдында қара топырақ пен қара - қоңыр топырақ кездеседі. Ашық қоңыр топырақтың подзонасы тауалды жазықтарының шығыс бөлігі ойпаты, жоғарғы бөлігі тауалды жазығынан тау беткейінің орталық және шығыс бөлігіне қарай жоталы болып келеді. Тау алды зонаның топырағы мен Іле ойпатының шығысы мен бастысында кәдімгі сұр топырақ кездеседі. Подзонаның сол жағалауының орталығында кәдімгі сұр топырақ жолағы грунт су жолағымен сәйкес келіп, сазды, эллювилі- гидроморфты, гидроморфты топырақ жамылғысы кездеседі.
Кесте - Іле ойпатының зонасы мен подзонасының биіктік шекарасы (абсолюттік биіктігі, м)
Зона мен подзона
Батыс бөлігі
Орталық бөлігі
Шығыс бөлігі, Кетмень жотасымен бірге
Жетісу Алатауы
Подзона:
қара топырақ
(төменгі шекарасында)
Қара - қоңыр топырақ
1500 -1700
900-1000 дейін,
1500-1700
900-1100
700-800
900-1100
1700-1900
1300-1400
1700-1900
1600-1700
1300-1500
1600-1700
Шөлді далалы зона Подзона:
ашық қоңыр топырақ,
кәдімгі сұр топырақ
700-800
900-1000
600-700
700-800
600-700
700-800
__
1000-1200
1300-1400
800-900
1000-1200
1000-1100
1300-1500
Шөлді зона
Ашық сұр топырақ
(жоғарғы шекарасы)
700-800
__
800-900
Іле ойпатының жоғарғы шекарасында аз карбонатты сұр топырақ пен жондардың төменгі бөлігінде, өзен аралық қолаттарда гумусы 1-1,5% болатын саз түріндегі ашық сұр түсті топырақты кездестіруге болады. Грунт сулары 1-1,5 м тереңдікке дейін тұзды қышқылды гидроморфты болып келеді [1]. Қара - қоңыр топырақ лесс тәрізді сазды механикалық құрамы сазды карбонатты болып келеді. Қара-қоңыр топырақтың гумусының құрамы 3-4,5%, гумуысының қабаты 38-45 см-ге жетеді. Ашық қоңыр топырақтың қалыңдығы 28-32 см, гумусы - 2-2,8%, тау алды ашық қоңыр топырағының жоғарғы карбонатты гумусы 1-2,5%,қабаты 56-60 см - ден 110 - 120 см-ге дейін жетеді. Ашық қоңыр топырақтағы азот - 0,18 - 0,23%, фосфор - 0,08 - 0,11% -ды құрайды. Сұр топырақ. Ашық қоңыр топырақ абсолюттік биіктігіне қарай тау алды қоңыр топырақтан сұр топыраққа ауысады, морфологиялық белгілеріне қарай тау алды ашық қоңыр топырақ пен сұр топырақ ұқсас болып келеді. Ашық қоңыр топырақтың өсімдік жамылғысына эфемерлерден: жусан, изен, арпабас, қияқ кездеседі. Ашық сұр түсті топырағының қалыңдығы - 26 - 28 см, сұр топырақтың гумусы 1,6 - 1,8 - 1,9% -ға дейін жетеді, гумус қабаты 52 - 60см - 110 - 118 см тереңдікке дейін сазды-карбонатты, сазды- лесты болып келеді. Топырақты бірінші зерттеуші ғалымдардардан - Л.И.Прасолов, А.И.Безсонов топырақтың генетикалық типін сұр құба топырақ, С.П.Матусевич, И.П.Герасимов (1944), М.А.Глазовская (1945), А.Н.Розанов (1951) солтүстік бөлігі топырағының генетикалық типін сұр топырақ ретінде қарады. Шөлді - далалы зонаның грунт сулары ( 1-2,5-3 м ) тереңдікте, өзеннің жайылма алды террасаларында сұр - шалғынды және шалғынды, сазды топырақ кездеседі. Өсімдік жамылғыларынан: ши, мия, бидайық өседі. Шалғынды - сұр топырақта гумустың қабаты (46 - 52 см), құрылымы ірі - кесектелген қою, гумусының құрамы 4%, шалғынды сұр топырақта гипс тереңдігі 8 - 10 см топырақтың үстіңгі бөлігінде шығып жатады. Өзен террасасында - жайылма, шалғынды топырақта - шалғынды - батпақты, жайылма алды жерлерінде - сазды топырақ түзілген. Грунт сулары 1 м тереңдікке дейін, 60 - 70 см тереңдікте құрылымы түйіршікті-шалғынды топырақта өсімдік жамылғысынан эфемерлер мен жусандар өседіШөлді - далалы зонаның грунт сулары ( 1-2,5-3 м ) тереңдікте, өзеннің жайылма алды террасаларында сұр - шалғынды және шалғынды, сазды топырақ кездеседі. Өсімдік жамылғыларынан: ши, мия, бидайық өседі. Шалғынды - сұр топырақта гумустың қабаты (46 - 52 см), құрылымы ірі - кесектелген қою, гумусының құрамы 4%, шалғынды сұр топырақта гипс тереңдігі 8 - 10 см топырақтың үстіңгі бөлігінде шығып жатады. Өзен террасасында - жайылма, шалғынды топырақта - шалғынды - батпақты, жайылма алды жерлерінде - сазды топырақ түзілген. Грунт сулары 1 м тереңдікке дейін, 60 - 70 см тереңдікте құрылымы түйіршікті-шалғынды топырақта өсімдік жамылғысынан эфемерлер мен жусандар өседі. Сұр қоңыр топырақ. Жетісу Алатауының оңтүстік беткейінің тау алды жазығында қиыршықты пролювилі шөгінділер, тасты шөлдерде сұр қоңыр топырақ дамыған. Генетикалық белгілерінен гумусы аз тасты немесе сазды шөлдердің сұр қоңыр топырағы түзілген. Өсімдік жамылғысы 20-30%-ды құрайды. Сұр қоңыр топырақтың қалыңдығы 35-45см тереңдікте борпылдақ, сазды, қызғылт қоңыр, қоңыр немесе ашық қоңыр қабатында кристал түріндегі гипске бай. Сұр қоңыр топырақта карбонат құрылымы - 4-5%, гипс қабатында - 0,2%, гипстің максимальды жиналу қабаты - 10 - 11%, гумустың құрамы төмен (0,3 - 0,4%) құрайды. Тақыр түріндегі топырақ және тақырлар. Іле өзенінің ежелгі аллювийлі жазығында, өзеннің аллювийлі атырау жазығында тақырлар көп кездеседі. Өсімдік жамылығысынан бұталар, бұйырғын мен қара сексеуіл ормандары өседі. Тақыр түріндегі топырақ тығыз, беткі қабығы тілімденген, қалыңдығы 6-8 см төменгі қабатынан анық бөліп тұрады. Топырақ түзуші жыныстары қабатты аллювий, жоғарғы қабатының гумусы 0,5 - 1% - ға дейін жетеді. Тақыр түріндегі топырақтың механикалық құрамы сазды,тығыз қабаттары байқалады. Жоғарғы қабаты (2-3 cм) тығыз ұяшықты қабықтан, жоғары орналасқан қабығы 15 см қабатты тығыз, біріккен дақтар көп кездеседі. Гумусының құрамы карбонатты, жоғарғы қабығында тығыз шөгінділерден құралған, тұзының құрамында сульфатты болып келеді. Іле өзені аңғарының тақыр жерлері химиялық және физикалық құрылымы жағынан жарамсыз жерлерге жатады [21,25,33]. Сортаңдар. Балқаш көлінің жағалаулары мен Іле өзенінің атырауында қатты минералданған жер асты сулары көп таралған жерлерінде тұзданған топырақтар кездеседі. Сортаңдар мынадай типтерге бөлінеді: 1. Кәдімгі сортаңдар, жиделі сарсазан, сорқаңбақ, тікенекті өсімдіктер таралған. Грунт сулары 2-2,5 м тереңдікте, топырағы ашық, беткі қабатында тұзды болып келеді. Тереңдеген сайын тұздылығы артады, топырағының 20 см тереңдігінде борпылдақ, гумусы - 0,5 - 0,6%, тұздылығы хлоридті - сульфатты саздан саздаққа ауысады. 2. Шалғынды - сортаңдарда жыңғыл қамыс, бұталар өседі, грунт сулары 1 м, беткі қабығы тұзды болып келеді, гумустың құрамы - 3,5 - 4%. Қабаты тығыз болғандықтан, тұздылығы - 4,5%-ды құрайды. 3. Сорлы - сортаңдар жазда кеуіп кететін суайрықтарда уақытша тұздар кездеседі. Сортаң топырақтың тұздардылық құрамы - сульфатты, Балқаш көлі жағалауында сортаңдардың тұздылық құрамы - хлоридті. Сортаң топырақтардың көп бөлігі күзгі-қысқы жайылым ретінде пайдаланып, жер өңдеу мен мелиорациялауға жарамсыз топырақ типі. Аллювийлі-шалғынды топырақ. Іленің қазіргі жайылма террасасында аллювийлі - шалғынды топырақ кездеседі. Минералданған грунт суларының таралу деңгейі әркелкі. Өсімдік жамылғысынан - ирис, кендір, кермек, қамыс, құрақ өседі. Аллювийлі - шалғынды топырақ жайылмаcында тоғайлы ормандар кездеседі. Гумусының құрамы - 4%, тығыз. Іле өзені аңғарының кейбір жерлерінде аллювийлі - шалғынды топырақ шөлдену процесіне ұшырауда. Топырағына техникалық дақылдар мен бау-бақша өсіреді. Шөлдердегі шалғынды топырақ типінде - сексеуіл, бұйырғын, жусан, теріскен, күйреуік өседі. Аллювийлі- шалғынды топырақтағы гумус қабаты 50 см-ден аспайды, гумусының құрамы 1%. Жануарлар дүниесі. Тауда марал, тау теке және қаққұйрық деп аталатын тау ешкілер жайылып жүреді, арқар аз, ал киік аңғар төңірегін мекендейді; терең шатқалдарда аю, жолбарыс (тек жазда ғана), борсық, қызыл түлкі және қара түлкі; сілеусін, қасқыр көп кездеседі. Аңғарда қоян, сусар, түлкі, үй қояны, кірпі, тағы мысық, тасбақ, жайраны және басқалары болады. қамыс ішінде әредік қабылан және басқа да жыртқыш аңдар жиі кездеседі. Құстардың, жабайы құстардан қаз, үйрек, тұрпан, дуадақ, тау және дала шілі, жабайы кептер, аққулар мен тырналар және басқалары кездеседі. Іледе бірқазандар бар; көкқұтан қураған терекке ұя салады; тал немесе ырғайдың қалың жапырақтары арасында бұлбұл мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қорғауға жіберілді:
Геодезия және картография кафедрасы
кафедра меңгерушісі _________________________ (фамилиясы,аты-жөні)
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Геоақпараттық жүйелерді пайдалана отырып Алматы облысының эрозиялық процестерін картографиялау
Орындаған: Серікбаев Темірлан Саматұлы
Ғылыми жетекшісі: Халыков Еркебулан Ерболатович
Алматы, 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 Зерттеу нысанының физикалық-географиялық орналасу орны мен табиғи ерекшеліктері
1.1 Алматы облысының физикалық-географиялық орналасу орны
1.2 Геологиялық құрылымы
1.3 Климаты мен гидрографиялық жүйесі
1.4 Топырағы мен өсімдік жамылғысы, жануарлар дүниесінің таралуы
2 Зерттеу нысаны аумағындағы эрозиялық процестерге шолу
2.1 Эрозиялық процестер туралы жалпы түсінік, оның түрлері.
2.2 Топырақ эрозиясы және онымен күресу жолдары
2.3 Жел және су эрозиясы
3. Алматы облысы аумағындағы эрозиялық процестерді геоақпараттық жүйелерді пайдалана отырып картографиялау
3.1 Зерттеу нысанын зерделеу барысында қолданылған жерді қашықтықтан зондтау әдістері
3.2 Алматы облысының аумағындағы эрозиялық процестер картасын құрастырудағы геоақпараттық жүйелерді қолдану
3.2.1 Геоақпараттық жүйе туралы мәліметтер
3.2.2 Геоақпарат жүйенің пайдаланылуындағы мүмкіншілдіктер
3.3 Алматы облысының аумағындағы эрозиялық процестер картасын құрастыру барысы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта өндірістердің әр саласында геоақпараттық жүйе кеңінен және қарқынды түрде қолдануын байқауға болады. Ерекше орынды бұл технологиялар карталарды бағдарлау, жаңарту және құрастыру өндірісінде алып отыр. Алматы облысының аумағындағы эрозиялық процестерді қазіргі технологияны пайдаланып, карталарын құрастыру барысында геоақпараттық жүйе ерекше маңызды рол атқарады. геоақпараттық жүйедегі ақпараттар барлығы белгілі бір жүйеде жинақталады.Ол жүйе негізінде кезең - кезеңімен күрделі өзгерістер нәтижесінде біртіндеп қалыптасады,. геоақпараттық жүйе басқа ақпараттар технологиясы сияқты жақсы мәліметтілік жақсы шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Технологияларды қолдану арқылы кеңістік ақпараттарды кезең бойынша тез жұмыс істетуге бастапқы ақпаратты енгізуден анализ жасауға және нақты жағдайды шешуге дейін қажетті ақпаратты пландар мен топо карталардан іздемей іздемей ақ, экранға, конференцияға немесе арнайы кездесуге дейін аз уақыт қалғанда дайындалу. Жер бетіндегі барлық объектілерді бейнелеу геоақпараттық жүйе мен байланысты карта құрастыру арнайы бағдарламалар арқылы (MapInfo, ArcView, ArcGis), ғарыштық суреттерді қолдана отырып, мазмұны ескірген карталарды жаңартуға және әртүрлі тақырыптық карталарды құрастырып шығаруға болады.
1 Зерттеу нысанының физикалық-географиялық орналасу орны мен табиғи ерекшеліктері
1.1 Алматы облысының физикалық-географиялық орналасу орны
Алматы облысы -- Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысындағы әкімшілік бөлік. Жерінің аумағы 224,0 мың км2. Облыс аумағында 16 аудан және 3 облыстық бағыныстағы қала (Қапшағай, Талдықорған, Текелі) бар. Тұрғыны 1631,7 мың адам (1998). Әкімшілік орталығы -- Талдықорған қаласы. Алматы облысы батысында Жамбыл, солтүстігінде Балқаш көлі арқылы Қарағанды, солтүстік-шығысында Шығыс Қазақстан облыстарымен, шығысында Қытай Халық Республикасымен, оңтүстігінде оңтүстігінде Қырғызстан Республикасымен шектеседі.
Облыстың табиғаты мен жер бедері ала-құла. Қазіргі жер бедерінің қалыптасуына сыртқы күштер, атап айтқанда ағын су мен желдің әсері көп. Ағын су жыныстарды ағызып, ойпаң жерлерге үйеді. Жер бедерінің күрделілігі климаттың су мөлшерінің, топырақтың, өсімдік пен жануарлар дүниесінің қалыптасуына әсерін тигізеді.
Балқаш және Алакөлге ұласатын солтүстігі көлбеуленген құмды жазық алқап. Бұл өңір негізінен антропогеннің аллювийлік және эолдық шөгінділерінен түзілген. Оның басым бөлігін Сарыесікатыраудың, Тауқұмның, Лөкқұмның, Қарақұмның, Қорғанқұмның қырқалы және төбешікті құмды алқаптары алып жатыр. Балқаш маңы жазығының Іле аңғары өтетін атыраулық бөлігі көне құрғақ арналармен тілімделген. Солтүстік шығыста Жетісу Алатауы мен Барлық тауының аралығында Жетісу (Жоңғар) қақпасы орналасқан. Облыстың шығысын Жетісу Алатауыныңсілемдері толығымен қамтыған. Олар тауаралық ойпаңдар мен қазаншұңқырлар арқылы бөлінген. Осы тұста Жетісу Алатауының ең биік тауы -- Бесбақан (4442 м) орналасқан. Тау сілемдерінде 1300-ден астам мұздық бар, олардың жалпы ауданы 1,0 мың км2-ге жуық. Жетісу Алатауының кейбір сілемдері (Қолдытау, Алтынемел, Малайсары, Тышқантау, Текелі, Сайқан т.б.) өзен маңындағы жазық өңірлерге сұғына еніп жатыр. Облыстың оңт. және оңтүстік-шығысы Іле, Күнгей, Теріскей Алатаулары, Кетпен (Ұзынқара) жотасы және Солтүстік Тянь-Шань сілемдерінің т.б. жоталарынан құралған. Жетісу Алатауы мен Іле, Күнгей Алатаулары және Кетпен таулары аралығында Іле ойысы (аңғары) жатыр. Алматы облысының оңтүстік-батысын және батысын Шу, Іле таулы үстірттері мен далалары қамтыған (Жусандала, Бозой, Қараой үстірттері).
Облыстағы таулар Тянь-Шань тау жүйесінен бой түзеген және кембрийге дейінгі кристалды тақта-тасты тау жыныстары қабаттарынан түзілген. Сондай-ақ мұнда конгломераттар, туфтар, әктастар, граниттер т.б. палеозой жыныстары кеңінен тараған. Тау етегі және облыстың биіктігі орташа өңірлері плейстоцен мен антропогендік шөгінділерден түзілген. Облыстағы таулардың алғашқы қалыптаса бастау кезеңі герцин қатпарлығымен тығыз байланысты. Одан кейінгі кезеңдерде бұл таулар бірте-бірте мүжіліп, адырлы жазық (пенеплен) қалыптасқан. Плейстоцен кезеңінің басында, альпілік орогенез кезінде пенепленге айналған өңір тектоник. процестер нәтижесінде кәдімгі тауларды түзген. Мұнда осы кезге дейін тектоникалық процестер жалғасуда. Оқтын-оқтын болатын жер сілкінулер -- соның айқын дәлелі.
Алматы облысы көбінесе суармалы, ішінара тәлімі егіншілікпен және жайылымды мал шаруашылығымен шұғылданады. Қант қызылшасын егуге маманданған. Облыстағы суармалы жер көлемі - 636 мың га. Бұл республика суармалы жерінің 28% -ы. Егін шаруашылығында -- жүгері, бидай, сұлы, қант қызылшасы, темекі, картоп өсіріледі 1.
Оңтүстік Шығыс Қазақстанның тауларын бөліп тұратын тау аралық және тау ішіндегі ойпаттар Балқаш-Алакөл, Іле Жайсан ауқымды төмендеуді көрсетеді.
Балқаш-Алакөл ойпаты-ауқымды төмендеуді көрсетеді. Бұл ойпаттың басты ерекшеліктері каледон әсіресе, грециния кезеңімен қалып тасқан. Ол сыртұы бірлігіне қарай, әр түрлі құрылған ойпаттардан тұрады. Шығыс бөлігінде-Алакөл ойпаты әдетте бүгілген болып келеді, оның ірге тасы түсірулерге бөлініп, солар бойынша әр деңгейге орналастырылған. Алакөл ойпатының аккумулятивті бетінен жеке қыраттар көтеріледі, олар: Қату, Арқарлы, Арасантау таулары мен Алакөл көлінің аралымен шектеледі, осыдан әр түрлі амплитудасының тектоникалық қозғалыстары туындайды.
Балқаш ойпаты-тауалды бүгілген жер бетінде келеді. Палеозой іргетасы ойпатының оң түстігінде тереңірек түскен ол жерде мезо-кайназой шөгінділерінің күштілігі 1700 метрге дейін жетеді. Ойпаттың солтүстігі пенеплен түрінде қалыптасқан, ол Балқаш көлінің деңгейінен оңтүстікке қарай батырылған. Ойпаттың жалпы құламалығы солтүстікке қарай сол бағытқа байланысты абсалютті биіктіктердің 700 метрден-340 метрге дейін өзгеруін көрсетеді. Ойпаттың жан-жағы таулы құрылыстарымен; батысында- Шу-Іле (Айтау) тауымен, Боралдай қыратымен; солтүстігінде Қазақ ұсақ шоқысымен; шығысында тарбағатай жотасымен; оңтүстігінде Жетісу Алатауымен қоршалған. Оңтүстік Шығыста Балқаш Алакөл ойпаты Алакөл ойпатымен қосылады, олар Қытай териториясында орналасқан. Жетісу-Алатау ойпаты үш бөлікке бөлінеді: Оңтүстік-Балқаш маңы ойпаты, Лепсі ойпаты, Алакөл ойпаты. Ойпатта ірі көл шұңқырлары-Балқаш, Сасықкөл, Ұялы, Алакөл орналасқан, оларды Іле, Қаратал, Лепсі, Бақанас т.б. өзендер кесіп өтеді. Ойпат шеңінде аллювиалды, көлдік, аллювиалды-көлдік және аллювиалды-пролювиалды және эолды жазықтар таралған. Қазіргі жастағы көлдік және көлдік-аллювиалды жазықтар шығысқа қарай Балқаш көлінің жағалауын көмкереді. Осыған орай жазықтың беткі қабаты сор, тақырлы түсірулермен және уақытша өзендердің құрғақ арналарымен күрделенген көлдік шөгінділер құрғап, төбешік түріндегі биіктігі 2 метрге дейінгі кішігірім құмды массивті қалыптастырады. Қазыргі уақыттағы көлдік жазық батпақталған болып келеді, ұсақ көлдердің, сорлардың, лагуналардың көптігінен бірте-бірте Балқаш шөлінің деңгейінде батырылуда. Аллювиалды жазық Іле өзенінің жағалауында, Қаратал өзенінің солтүстік жағалауында, олардың отыпаулы бөлігінде, сонымен қатар Лепсі, Ақсу өзендерінің аңғарларында созылып жатыр,олар тау жыныстарымен, құмдармен т.б. орналастырылған. Жазықтар солтүстік батысқа қарай еңіске түсіп құрғақ арналармен, тақырлармен, сорлармен күрделенген. Жазықтың қазіргі кездегі отыраулы жерлері эолдық құмдардың массивтерімен орын ауыстырылған, көптегн ағыстар, шөлдер, беттер кеңінен таралған және аллювиалды жазықтарда оңтүстік батыстан, оңтүстік, оңтүстік шығыстан шектеледі. Конустардың және таудан ағатын өзендерді шығару шлейфінің қосылуының нәтижесінде аллювиалды, проллювиалды немесе тауалды жазықтардың беткі қабаты төмен түсірілген, өзен аңғарларымен кесілген. Ойпат шегінде кеңінен таралған аккумулятивтік эолдық жазық.
Морфологиялық тұрғыдан қарағанда бұл жерде тізбекті, тізбекті ұяшықты, тізбекті төмпешікті, төмпешікті ұяшықұты жер бедері қалыптасқан. Қаратал және Іле өзендері арасындағы құмды массивтердің тізбегі (Сарыесік Атырау) оңтүстік батыстан солтүстік шығысқа қарай мөлшерленген, бірақ Балқаштың өзінде меридианалдыға ауысады, содан кейін оңтүстіктен, солтүстік шығысқа қарай салыстырмалы биіктіктер 5-10 метрден 20-25 метгре дейін ауысып тұрады. Кеңдігі 100-300 метр тізбектер, кеңдігі 70метрден 500 метрге дейін тізбек аралық түсірулермен ауысады. Іле өзенінің солтүстік жағалауында орналасқан Тауқұм құмды массиві солтүстік-батысына қарай жер бедері қалыптасқан, төбешіктердің биіктіктері 3-7 метрден аспайды. Эолдық массивтердің қалыптасуы орта төрттік уақыттан қалыптасып, осы күнге дейін жалғасуда. Мұздық дәуірінен кейін құрғақшылық кезеңінде Балқаш суы тартыла бастады да ол Балқаш және Алакөл болып бөлінді. Осы құрғақ кезеңде жазықтарды басып тұрған құмды шөгінділердің қайтып қалыптасуының үрдісі басталды.
Аллювиалды жазықтар Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі өзендерінің арналарына тартылып, тереңдігі 200 метрге дейінгі шатқалдығын қалыптастырып Қарой, Итжан үстіртіне созылып жайылма қалыптастырды, бұл алғашқы жайылманы террасса деп атайды. Жайылманың ендігі 1км-ден еңіс биіктігі 1,5-4,5метр шегінде ауысып тұрады. Террассаның беткі қабаты Іле өзенінң Бақанас және Ақдала отырауларымен қосылып, жер бетінің толқындық сипатын көрсетеді. Олар арналармен, беттермен, құмды массивтермен кесілген. Іле арнасын үшке бөлгеннен кейін( Жиделі, Іле және Топар) қазіргі отырауы ағыстармен көлдермен, құмдардың батпақты массивтерімен күрделенеді. Олар територияның 30% алып жатыр. Ал, Қаратал өзенінің аңғарында ені 5 6 км жайылмалар қалыптасқан. Ақсу өзенінің аңғары таудан шығар алдында ауқымды конусын қалыптастырады, ол 15-20 метр тереңдікке соқтығысады. Жазықтықта ол ирелеңденеді және жағалаулары төмен болып келеді. Оған Сарқант өзенінің ағысы құйғанмен кейін өзінің бағытын өзгертіп, ауқымды атырауды қалыптастырып құмды массивтерді басып ағып өтеді.
Алакөл ойпаты ішкі орогенді құрылым болып келеді. Ол Сауыр-Тарбағатайды Жетісу Алатаудан бөліп тұрады. Оның полезойлық ірге тасы қалдықтарға бөлінген және Жетісу тереңдік жарылымнан 1600 метр тереңдікке батырылған. Жердің беткі қабатына полезой іргетасының шығуынан қысымдық қаптың ең аз күштілігі ойпаттың өстік бөлігінде байқалады (Сасықкөл-Алакөл көтерілуі). Шығысында Балқаш-Алакөл ойпаты Емел өзенінің аңғарымен Жетісу-Алатау қақпасы арқылы Жетісу-Алатау ойпатымен қосылады, ол Қытай териториясында орналасқан. Аккумулятивті әсіресе көлдік аллювиалды ойпаттарда ұсақ шоқылардың массиві көтеріледі.
Іле тау аралық ойпаты 400км ге созылып жатыр. Ол солтүстігінде Жетісу-Алатаумен, оңтүстігінде Іле және Күнгей Алатауымен шекаралас болып келеді. Іле Алатаудан шығысқа қарай Іле ойпаты Жалаңаш ойпатымен жалғасады. Тектоникалық тұрғыдан қарағанда шығыстық (Панфилов) және батыстық (Алматы) бүгілуден тұрады. Олардың тербелісінің максималды амплитудасы 3200-4000метр. Осы екі бөлігіде асиметриялық құрылу болып келеді. Алматының бүгілуі күшті және солтүстігі жазық, ал Панфиловта керісінше болады. Панфилов бүгілуі триаста, ал Алматы-палеогенде қалыптасқан болып саналады. Шығыс бөлігінде көлдік шөгінділер юрадан, батыс бөлігінде неоген кезеңімен қалыптасқан. Жоғарғы плиоценде қалыптасқан ауқымды көл суы ойпаттың барлық алаңын және Жалаңаш ойпаттары көлдерімен біріккен. Көлдік режим ерте төрттік кезеңге дейін сақталған. Іле ойпатының қазіргі қабаты аккумулятивті, аллювиалды, пролювиалды және көлдік жазықтар болып келеді. Тау алды бөлігінде беткі жамылғысы конустық шлейфтерімен көмкерілген. Туа іші ойпаттары Жетісу Алатуда кеңінен таралған. Әдетте олар кең бағытта жоталарға параллель болып созылып жатады. Кейбір ойпаттар өзендердің шатқалдарымен көтерілген кесілген (Қапал-Арасан), кейбіреуінде түптері жалғасатын жазықтарға еңіс болып түседі (Қалпақ, Талдықорған), ал тағы біреулері жоталардың етегінде айтарлықтай биік болады (Желді-Қарағай). Осы сақталып қалған мореналар ежелгі мұзданудың болғанын көрсетеді. Тау аралық ір ойпаттар Текес және Кеген-жер бедерінде тектоникалық түсулермен шектелген. Оңтүстік Сауыр-Тарбағатай тау жүйесімен солтүстік Күршім жотасының арасында Жайсан ойпаты, ал оның ортасында Жайсан көлі орналасқан. Тау іші ойпаты оңтүстікте және солтүстікте жаңа жарылымдармен шектелген. Шұңқырлардың асиметриялық құрылымы батырудың әр түрлі масштабтағы амплитудасын көрсетеді, максималды құлашы оңтүстікке қарай созылған. Төрттік шөгінділердің орташа күштілігі 1200 метр. Жайсан ойпаты солтүстік батыстан оңтүстік шығысқа қарай 200 км созылып жатыр, ал оның ені 70 км. Геоморфологиялық тұрғыдан қарағанда жер бедерінің аккумулятивтік және эрозиялық пішіндерінің қалыптасуын көрсетеді. Жайсан ойпатының шығыс болігінде, аллювиалды және көлдік аллювиалды шөгінділерде эолдық процесі жүрді, осының әсерінен Айғырқұм массиві пайда болды.
1.2 Геологиялық құрылымы
Көптеген ғалымдардың жүргізген ғылыми зерттеулері мен болжамдары бойынша тұжырымдалған. Іле өзенінің қазіргі атырауының физикалық - географиялық процестермен түзілуі түпкі қабаттарының жыныстары ерте кезеңдерде қалыптасқаны көрінеді. П.П.Семеновтың айтуынша Балқаш көлі қалдықты типтегі көлге жатады. Н.Г.Кассин (1947) Балқаш көлі мен Арал-Каспий бассейнімен байланысты. М.П.Русаковтың мәлеметтері бойынша (1933) плейстоценнің басында Балқаш-Алакөл ойпатының бастауын Шу-Іле тауларынан алып, Жетісу қақпасы арқылы Балқаш көліне құятын өзен жүйесі түзілген. Н.Н.Костенко (1946), З.А.Сваричевская (1952) мәліметі бойынша Тянь Шань тауларынан, көл атырауы мұз басу кезеңінің жартысынан өтті. Ерте антропогенде Балқаш ойысында өзен Іле-Шу тауларынан бастау алып оңтүстік-шығыс шекарасы Қазақтың қатпарлы таулы өлкесі арқылы Алакөл депрессиясына құйып, яғни, территориясында қазіргі жайылма атырауы қалыптасты. Осы кезеңде Іле қазаншұңқырында көлдік режимде тұщы су түзілді. Солтүстік-батыс бөлігі Жетісу Алатауы жаңа тектоникалық көтерілімімен қозғалысқа түсіп, көл қазаншұңқырында тектоникалық қозғалыс әрекетінен ішкі континентті көл қазаншұңқырында Балқаш депрессиясы қалыптасты. Осы кезеңде орта антропогенде Іле горст (Қарой) опырылымының суы солтүстік бөлігіндегі Бақанас көлдік қазаншұңқырына бөлінді. Көптеген ғылыми зерттеулерде көрсеткендей Іле өзенінің атырауы мен Балқаш көлінің қалыптасуы атырауының табан қабатында түзілген. Қарой үстірті бөлінгеннен кейін, Іле өзенінің суы Ақдала Тасмұрын, Бетпақдала күмбезді конусына бөлініп жиналады. Жаңа кезеңде суыну мен жылыну әсерінен атырауының тұтасымен бөлінуі байқалып, Бақанас көлдік қазаншұңқырында аяқталды. Келесі кезеңдерде жылыну әсерінен өзен суының шығыны көбейіп, тау шекараларына дейін ағатын ұсақ көлдері суының акваториясы кеңейеді. Қазақтың қатпарлы өлкесі мен Шу-Іле тауларынан басталып Бақанас-Ақдала атырауын құраған, Балқаш көліне құятын өзендер қазіргімен салыстырғанда сумен көп мөлщерде қоректендіріп отырған. Сонымен, 900 мың жыл шамасында мұз басу кезеңінің бірнеше төменгі мен орта төрттік кезеңдерінде өзен жүйесі екі рет өзгеріске түскен. Соңғы кезеңдерінде климаттың құрғақтануынан жер бедерінде қазіргі ландшафтарының қалыптасуы көрініс тапты. Жоғарғы төрттік кезеңде (100000 жыл) таулардың үшінші мұздануы кезінде жаңа тау түзілу кезеңі жүрді. Көлдің солтүстік-батыс бөлігінің қазіргі құрылымы келесі кезеңде климаттың жылыну мен құрғақтануынан Балқаш көлін суландыратын өзен ағынының тез қарқынымен араласып ұлғаюынан, қалыптасты. Бақанас атырауының жасы шамамен 1500-2000 жыл плювилі кезеңде (мұздану дәуірінің ылғалды кезеңі) оңтүстік таулы өңірлерінде материалдарының жиналуы қалыптасқан. Жергілікті тұрғындар игерген биік шөптесінді мен тоғайлы өсімдіктердің көп таралуымен түсіндіріледі. Өткен ғасырларда Ұлы Жібек жолын бойында болған қамалдарда халық тығыз қоныстанған аймақтарында ежелгі суландыру каналдарын көптеп кездестіруге болады. Іле өзенінің атырауының жасы 17-18 ғғ Хайдаровтың айтуы бойынша 300 жыл шамасында, ал А. И.Макшеев пен М.К.Вяткин одан жасырақ кезеңде қалыптасқан. ХХ ғасырдың басында Іле өзенінің оң жағалауы сулы болса, қазіргі уақытта оң жағалауында (Арыстан, Жиделі, Қоғалы және т.б ағындары) геожүйесі көрінеді. Бұл өз кезегінде атырау түзуші процестердің ырғақтылығына, бірақ жер планетасының магнитті-энергетикалық өрісінен, жердің өсінің айналуы, атмосфераның циркуляциялық процесстеріне байланысты, ғарыштық суреттердің жіктемесінен анықталған. Атырауының жер бедері физикалық - географиялық процестерінің ырғақтылығы бойынша төмен түсуі шақырымына небәрі 9-10 см тегіс келеді.
Іле өзенінің аңғары Балқаш қазаншұңқырының оңтүстік-батыс шегінде морфопішіні төмен иілген құмды тегіс жазықта қалыптасқан. Табанында палезойдың интрузивті шөгінділері мен мезазой - кайназойдың эффузивті шөгінді жыныстарымен қабатталған. Плиоценде Іле қабаты саздары жоғарғы төрттік, орта төрттік және қазіргі шөгінді жыныстарымен қапталған. Генетикалық типі алювийлі, көлдік-алювийлі және эолды шөгінділермен бөлінген. Ерте голоценнің шөгінділері қара және сұр-сазды қабаттармен қабатталған. Табан қабаттарында сазды құмайт жыныстарының қалыңдығы 1-10 метрге дейін көмкерілген. Қазіргі аллювийлі және аккумулятивті материалдары тасымалдануымен түсіндіріледі. Іле өзені атырауын суландыру мен кебу кезеңі қазіргі алювийлі сазды құмайт материалдардың жиналуы процестерімен болған. Негізгі топырақ түзуші жыныстарының құрамы әртүрлі сазды құмайт шөгінділермен байланысты. Топырақ қабатының механикалық құрамының ылғалды болуына байланысты сипатталады. Оңтүстік Балқаш маңы ойпатының геологиялық құрылымы палеозойлық эффузивтік-шөгінді және мезозой-кайнозой шөгінділерімен жабылған интрузивтік жыныстардан тұрады. Зерттеліп отырған территорияға тән ерекшелік континентті генезисі неоген және төрттік шөгінділердің кең таралуы болып табылады. Тек жекелеген ауданы шағын үлескілерінде триас, юра, бор және палеогендік шөгінділер кездеседі. Кайнозойлық жыныстардың қалыңдығы 100 метрден 800 метр аралығында өзгеріп отырады, Балқаш көлінен оңтүстікке және оңтүстік-шығысқа Жетісу Алатауы және оның тарамдарына қарай қалыңдығы арта түседі [12]. Палеозой силур, тас көмір және пермь жүйелерінен және жоғарғы палеозойдың тілімделмеген жыныстарынан тұрады. Силур тау жыныстары - шымтезектер, туффиттерден, шымтезекті құмдақтардан, алевролиттерден тұрады - олар Іле-Қаратал өзен аралығында 135-213 м тереңдікте жатыр. Тас көмір және пермь жүйелерінің тілімделмеген тау жыныстары - порфирлер, порфириттер, шымтезектер, туффиттер - Мингильчин және Жаңасу вулканогендік массивтерінде жатыр. Тау жыныстардың жату тереңдігі 130-300 метр. Тілімделмеген жоғары палеозойлық тау жыныстары борпылдақ мезозой-кайнозойлық шөгінділердің тыстарына бұрғылау және геофизикалық жұмыстар жүргізу барысында анықталды. Олар еш жерде Оңтүстік Балқаш маңы бетіне шықпаған. Жоғары палеозойлық тау жыныстары жабындысының тереңдігі 100 метрден солтүстікте 400 метрге дейін және Балқаш көлінің оңтүстік жағалауында одан да терең болып келеді. Литологиялық жоғары палеозойлық тау жыныстары қышқыл, орта және негізгі құрамды вулканиттерден тұрады: трахиандезиттік порфириттер, туффиттер, шымтезектер, андезиттік порфириттер, андезит-базальтты порфириттер, трахитты порфирлер, шымтезекті құмдақтардың барлығы жарықшақты болып келеді. Мезазойлық шөгінділер аз таралған, олар әдетте палеозойлық іргетастың төменгі бөліктерінде таралған. Мезазойдың үгілу қабығы (триас), юра және бор қабаттары жатады. Іле өзені атырауында анықталған үгілу қабығында эффузивтік, эффузивтік-шөгінді және интрузивтік тау жыныстары дамыған және тереңдігі 2-35 м қалың каолинді саздан тұрады. Юра жүйесі тілімделмеген төменгі, орта және жоғарғы юра түзілімдерінен тұрады. Төменгі-орта юра түзілімдері Оңтүстік Балқаш маңы ойпатының солтүстік-батысында Байменей грабенінде анықталды (Самигуллин, 1975). Бұл түзілімдерде екі қабат айқын көрінеді: конгломератты (қалыңдығы 158 м), ол ұсақ түйіршікті конгломераттардан, гравелиттерден, алуан түйіршікті құмдақтардан, жұқа қабатты аргиллиттерден және жоғары палеозойлық вулканогендік және интрузивтік жыныстар бойынша триастық үгілу қабығында жатқан көмір қабаттарынан және қимасының негізгі бөлігі алевролит, аргиллиттерден, қалыңдығы 50 м болатын құмдақтардан тұратын көмірден құралған. Үйлесімсіз көмір қабатының қалыңдығы конгломератты қабатта немесе триастық үгілу қабығында жоғары палеозойлық жыныстар бойынша орналасқан немесе олардан жұқа қабатты аргиллиттер қабаты арқылы бөлініп жатыр. Орта юралық шөгінділер Оңтүстік Балқаш ойпатының оңтүстік-батысында дамыған, яғни палеозойлық іргетастың төмен жерлерінде локальды түрде орналасқан. Олардың максимальды қалыңдығы 47 метрге дейін жетеді. Шөгінділер саздармен қабатталған және көмір сынықтары бар теңбіл түсті ірі сынықты жыныстардан (гравелиттер, құмдақтар, құмдардан) тұрады. Сазды қабаттың қалыңдығы 20 м. Орта юралық шөгінділер палеозойлық эффузивтік жыныстардың үгілу қабығында жатыр. Жоғары юралық шөгінділер төменгі юралық шөгінділер жатқан аудандарда таралған. Бұл теңбіл түсті (қызғылт, сары, қызыл, ақшыл түсі), ірі сынықты жыныстар басым (құмдар, гравелиттер, құмдақтар), жұқа қабатты саздармен, аргиллиттермен кезектесіп отырады. Максимальды қалыңдығы 59 метр. Оның алғашқы метрден кемуі Балқаш көлі акваториясынан (солтүстік-батыста) басталады. Жоғарғы юралық шөгінділер төменгі, орта юралық шөгінділердің көмір қабатының шайылған бетінде жатыр, кей жерлерде - палеозойлық эффузивтік жыныстар дамыған. Олигоценнің шөгінділері ойыстың солтүстік-батыс бөлігінде айқындалған, олар теңбіл түсті кесектелген қызыл-қоңыр және кірпішті-қызыл гипстелген аналық тау жыныстарының гравий және галькасынан тұратын саздан, сазды цементтегі гравелиттерден, кей жерлерде құмдардан, гравийлік-қиыршық тастардан тұрады. Тау жыныстарының қалыңдығы 3-47 м. Неогендік жүйенің тау жыныстары кайнозойлық топ қимасының айтарлықтай бөлігін алып жатыр. Олар Оңтүстік Балқаш ойпатының оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігінде бүйірлерінде жер бетіне шығып жатыр. Қалған бөліктерде неогендік шөгінділер төрттік шөгінділермен жабылып жатыр, ал ойыстың бүйірлерінде палеозойлық жыныстар үстінде жатыр және кей жерлерде палеогендік, бор шөгінділері кездеседі немесе палеозойлық тау жыныстарының үгілу қабығында жатады. Неогенде келесідей қабаттары анықталған: арал (төменгі-орта неоген), павлодар (жоғарғы миоцен - төменгі плиоцен), іле (орта - жоғарғы плиоцен) және хоргос (жоғарғы плиоцен). Арал қабаты территорияның барлық жерінде жеке шоқылар түрінде таралған және кварцтық құмның қабаттарынан және линзаларынан, кей жерлерінде яшма және яшма кварциттерден тұратын гравий-қиыршық тастардан тұратын қалың нығыз монтмориллонитті жасылдау және ашық сұр саздан құралған. Қабаттың қалыңдығы 1-30 м. Тау жыныстары үгілу қабығында немесе олигоцен шөгінділерінде және қоңыр құмдақты гипстенген сазбен жамылған павлодар қабатында жатыр [8].
Неогеннің павлодар қабаты кірпішті-қызыл, құба, қоңыр гипстенген саздан тұрады, оның арасында құм линзасы және қабаттары, гравий-қиыршық тастар кездеседі. Павлодар қабатының қалыңдығы солтүстіктен және солтүстік-батыстан оңтүстікке қарай және оңтүстік-шығысқа қарай 2-5 метрден 50-60 метрге дейін артады. Олар мүлдем кездеспейтін үлескілерде бар. Павдодар қабатының шөгінділеріне палеозой жыныстарында және үгілу қабығында немесе жоғарғы юрада немесе олигоцен, кей жерлерде төменгі-орта миоцен (арал) шөгінділерінде жатады. Олар бірге неогеннің іле қабатының сұр түсті шөгінділерін жауып жатады. Неогеннің іле қабатының бірге анықталған және ашық-боз- қара сұр тозаңды саздан тұрады, олардың арасында ұсақ түйіршікті слюдалы құм линзалары кездеседі. Қабатының қалыңдығы 280 метрге дейін жетіп, бұл жерде максимальды қалыңдық Бақанастың солтүстік-шығысына қарай 100 м жерде анықталған. Сұр түсті іле қабаты қызыл түсті павлодар қабатының, кейде палеозой жыныстарының эрозияланған бетінде жатады. Неогеннің хоргос қабаты қарастырып отырған аймақта кеңінен таралған. Оған тән ерекшелігі қимада сары сұр, сұр ұсақ түйірлі құмдардың басым болуы болып табылады, олардың арасында линза және қабат түрінде саз бен саздақ кездеседі. Қабаттың қалыңдығы солтүстіктен оңтүстікке қарай 2-5 метрден 20-30 метрге дейін артады. Қалыңдықтың өзгеруі іле қабаты шөгінділері синхронды болып келеді. Бұл оның түзілуінде іле кезеңіндегідей тектоникалық жағдайдың сақталуымен түсіндіріледі. Айырмашылығы тек мынада, соңғы плиоценде су ағындары ағыны артты, бұл ірі сынықты материал - құмдардың жиналуына соқтырды. Тек Балқаш көлінің жағалаулық аудандарында ғана саз қимада бағынышты жағдайда кездеседі. Оңтүстік Балқаш маңында төрттік жүйесінің шөгінділері кеңінен таралған. Олар барлық төрт бөлімнен тұрады, ал тегі жағынан тақыр-сортаңды, көлдік, көлдік-аллювийлік, аллювийлік, аллювийлік-пролювийлік және эолдық шөгінділер таралған. Қазіргі жастағы тақырлық түзілімдер негізінен алаптың солтүстік және орталық бөлігінде таралған, ауданы бірнеше ондаған квадрат километрден 5-10 км2 дейін, литологиясы бойынша бұлар қалыңдығы 1 метрге дейінгі саздақтар. Қазіргі жастағы сортаңды түзілімдер тек Балқаш көлінің жағалаулық зоналарында таралған, кейде өзен жайылмасында кездесіп қалады. Олардың пайда болуы Балқаштың бұрынғы көлдер орынынан кері шегінуімен және континентті тұздану процесімен байланысты. Шөгінділерінің қалыңдығы 2-5 метр. Қазіргі жастағы көлдік түзілімдер Балқаш көлінің жағалауында жағалаулық белес түрінде (Қоржын, Ұлтарақты және т.б. аралдарда) дамыған. Олар ірі түйіршікті құмдардан тұрады, қалыңдығы 1 метрден аспайды. Көлдік-аллювийлік шөгінділер кеңінен таралған. Олардың жасы төменгі-жоғарғы төрттік, олар ұсақ түйіршікті, кей жерлерде сазды және қоңыр- сұр түсті тозаңды құмдардан құралған, саз линзалары мен қабаттары кездеседі. Шөгінділердің қалыңдығы солтүстіктен оңтүстікке қарай заңдылықты түрде Балқаш көлінің оңтүстік жағалауында 30-50 метрден Жоңғар Алатауының солтүстік және батыс тарамдарында, Малайсары тауы және Шу-Іле тауларында 200-250 метрге дейін өседі. Аллювийлік шөгінділері Іле, Қаратал, Лепсі және т.б. өзендері арнасы мен жайылмасында жатыр. Тау жыныстарының литологиялық құрамы алуан түрлі. Өзенінің жоғарғы ағысындағы аңғарда қойтас және гравий-қиыршық тастар жиналған. Төменгі ағысына жылжыған сайын олар қиыршық тас пен құмға ауысады. Оңтүстік Балқаш маңы ойысында өзен аңғары негізінен құмнан тұрады, онда жекелеген саз линзалары мен саздақтар болады. Аллювийлік шөгінділер қалыңдығы 5-30 метр. Аллювийлік-пролювийлік шөгінділер Жетісу Алатауы тауалдында, Шу-Іле тауларындағы ысырынды конустар мен тауалды жазықтарында айқындалған, бұлар қойтасты-қиыршықтасты шөгінділері кездеседі. Олардың қалыңдығы таулы жерде 300-350 метрден және жазықтықта 20-30 метрге дейін төмендейді. Эолдық шөгінділер зерттеліп отырған аймақта кеңінен таралған. Олар жұқа тыспен ежелгі түзілімдерді жауып жатыр және қалыңдығы 10-30 м, ауданның біраз бөлігінде олар өсімдіктермен бекітілген, тек кей жерлері ғана ашық жатыр. Оңтүстік Балқаш маңы ойпатының шегінде интрузивтік тау жыныстары кеңінен таралған. Олар 100-1000 м тереңдікте мезозой-кайнозой шөгінділердің астында жатыр және солтүстік-батыс бағытта созылып жатқан массив түрінде көрініс береді, олар бір-бірімен оқшауланған шағын интрузия қатарынан тұрады. Олардың арасынан орта және жоғарғы палеозойлық шөгінділермен ерекшеленеді. Жоғары палеозойлық интрузивтік тау жыныстары - диориттерден, плагиограниттерден және трахиандезиттік порфириттерден, граносиениттерден, кварцитті диориттерден тұрады.
1.3 Климаты мен гидрографиясы
Алматы облысының климаты қоңыржай белдеуде жатыр. Климаты құрғақ континентті болып келеді. Іле ойпатының солтүстігінде аласа биіктіктегі жоталармен, Жетісу Алатауының бүйірлік жағы, соның ішінде ең биігі - Алтын Емел жотасы кіреді. Сондықтан солтүстік бөлігі, аласа тау шекарасы шөл типіндегі құрғақ климаттық жағдайында болады. Климаттың континенттілігі температураның тез ауысуынан, ауаның құрғақ болуы байқалады. Жылдық жауын - шашынның орташа мөлшері Сарыесік Атырау, Тауқұм шөлі аймағында 150 - 180 мм, ал судың булануы 700-800 мм, ылғалдану коэффициенті 150800 мм (-0,18) тең, демек ылғалдану аса жеткіліксіз. Демек булану жауын-шашыннан 4 есе артық деген сөз. Таулы өңірлерінде 600-700 мм құрайды. Сондықтан ауылшаруашылығының дақылдары қосымша суаруды қажет етеді. Қыс желтоқсаннан наурызға дейін созылады. Іле өзенінің суы қарашадан сәуірге дейін қатады. Қысы қатал болады. Қаңтар айының орташа температурасы - 9º - 14º С. Ең суық ай қаңтардың орташа температурасы (-13,6°С), Бақанаста жылдық ауаның температурасы - 12,6 °С - ты құраса, жылдық жауын-шашын 100-150 мм, ең ыстық ай шілденің орташа температурасы шілдеде 25º С. Көп жылдық мәлімет бойынша құм бетінің орташа жылдық температурасы - 12,6°С. Шөлді аймақтарында ауа райының өзгеруінен көктайғақ жиі болады. Жазы ыстық, өте құрғақ болады. Ауаның температурасы +42°С-қа дейін жетеді. Шаңды дауылдар аяқ астынан соғады. Күз айларында жауын-шашын аз, ашық ауа райы қалыптасады, күн бұлыңғырланып, күшті жел соға бастайды. Қазір экологиялық жағдайы бұзыла бастағасын климатында өзгерістер жиі болуда.Ілезенініңірісалалары: Түрген, Талғар, Қаскелең, Күрті, Шілік, Шарын, Өсек, Қорғас. Балқаш ауданында өзеннен Шетбақанас, Ортабақанас, Нарынбақанас атты ежелгі құрғақ арналары тарамданады. Ең үлкен салалары - Жиделі мен Топар салалары. Жиделі мен Топар өзендері - Іле арнасының басты су күре тамырлары. Сағасынан 340 км жерде Іле салаланып, үлкен атырау құрайды. Оның ұзындығы 130 км, енді жері 100 км-ге дейін, ауданы 9000 км². Іле өзені мұздық, жауын-шашын, жер асты суларымен толығады. Су ресурстарының шамамен 30%-ы Қазақстан,70%-ы Қытай аумағында қалыптасады. Көп жылдық орташа ағымы Қайырған бекетінде (шекара тұсында) жылына 12,35 км³, Балқашқа құятыны 11,85 км³. Суының минералдығы 286 мгл-ден 877 мгл-ге дейін (шекара маңында) өзгереді, атырау басында (Үшжарма) - 320 - 345 мгл. Іле өзенінің арнасы 8 мың шаршы шақырымды алып жатыр. Іленің және оның салаларының суы негізінен суармалы егіншілікке (3,7 - 4,5 км³жыл), өнеркәсіптік-коммуналдық қажеттіліктерге (200 - 500 млн. м³жыл), гидроэнергетикаға пайдаланылады Бұл Балқаш көлінің 80 пайыз суын құрайтын үш үлкен су көзінің бірі [5]. Екі фактіге назар аударайық: көлдің батыс және солтүстік жағалауының жартастылығы және Іле өзенінің орта ағысындағы каньонның болуы. Қытай бекеттері тізбегінен бастап Ілеге оң жақтан тек екі өзен құяды: Өсек пен Құсмұрын , олар бастауын Үш-Қоянды мен Шеңгелдіден алады. Ілемен қатарласып шығыстан батысқа созылып жатқан Күнгей Алатау жақтан, солтүстік жағалаудан Ілеге келесі шағын өзендер құяды: Іле мен Есіктің (60 шақырым) құмына немесе қамысына сіңіп кететін Шарын, Шелек, Шабдар, Түрген; сол жақтағынан Талғар мен Қаскелең қосылады. Үлкен, Кіші және Орта Алматы, Ақсай мен Шамалған, Ілеге жетпей құмға сіңіп жоқ болатын Күрті және Құра. Күртіге Жиренайғыр, Қарғалы құяды; Шарынға оң жақтан Екі Қарқара, Кеген және Темірлік қосылса, сол жақтан Шелекке Асы келіп құяды. Аталған өзендердің барлығы дерлік өз ағысының орта тұсына дейін солтүстік-батысқа бағыт алып ағады . Бұрылысқа дейінгі олардың ағысы өте жылдам және тастақпен өтеді; бірақ батпақты және биік жағалауларда ағыс бәсеңдейді, су мүлдем лайланады; тау басында [бұл өзендер] әдемі сарқырама түзеді, әсіресе, қырық бес сажындық сарқырамасы бар Есік өзені,Талғар мен Есік және қалғандары да бастауын мұздақтардан алады. Есік өзені мұз астынан қайнар көз болып шығып, көлемі үш шақырым және сол өзеннің бастауы болатын тау көлін құрайды.
1.4 Топырағы мен өсімдік жамылғысы, жануарлар дүниесінің таралуы
Бұл аймақтың горизонталды вертикалды зоналылығы былай бөлінеді: І Даланың қара-қоңыр тау алды зонасы: подзона: 1)тау алды қара топырақ, 2) тауалды қара - қоңыр топырақ ІІ Шөлді-далалы тау алды сұр қоңыр зонасы: подзона: 1) тау алды ашық қоңыр топырақ, 2) кәдімгі сұр топырақ ІІІ Шөлдің ашық сұр зонасы Жетісу Алатауы мен Іле Алатауы тау жүйелерінің биіктік белдеулерінің зонасы мен подзонасының ауысуына байланысты топырақ типтері өзгереді. Іле Алатауының орталық бөлігі ауданында, Каскелеңнен Түргенге дейін тау алды зонасына төмендейді. Мұнда Талғар тау жотасында тау мұздықты массивімен Талғар шыңы (4973 м) бар, батыстан шығысқа қарай Іле Алатауының мәңгі қар сызығына жетпей төмендеуінен, климаттың тауалды жазығында климат шұғыл құрғақтанады, батысында қалың ормандарды аңғаруға болады. Таудың биік тау аралық аңғарларында, таудың төменгі белдеуінде, тау алдында қара топырақ пен қара - қоңыр топырақ кездеседі. Ашық қоңыр топырақтың подзонасы тауалды жазықтарының шығыс бөлігі ойпаты, жоғарғы бөлігі тауалды жазығынан тау беткейінің орталық және шығыс бөлігіне қарай жоталы болып келеді. Тау алды зонаның топырағы мен Іле ойпатының шығысы мен бастысында кәдімгі сұр топырақ кездеседі. Подзонаның сол жағалауының орталығында кәдімгі сұр топырақ жолағы грунт су жолағымен сәйкес келіп, сазды, эллювилі- гидроморфты, гидроморфты топырақ жамылғысы кездеседі.
Кесте - Іле ойпатының зонасы мен подзонасының биіктік шекарасы (абсолюттік биіктігі, м)
Зона мен подзона
Батыс бөлігі
Орталық бөлігі
Шығыс бөлігі, Кетмень жотасымен бірге
Жетісу Алатауы
Подзона:
қара топырақ
(төменгі шекарасында)
Қара - қоңыр топырақ
1500 -1700
900-1000 дейін,
1500-1700
900-1100
700-800
900-1100
1700-1900
1300-1400
1700-1900
1600-1700
1300-1500
1600-1700
Шөлді далалы зона Подзона:
ашық қоңыр топырақ,
кәдімгі сұр топырақ
700-800
900-1000
600-700
700-800
600-700
700-800
__
1000-1200
1300-1400
800-900
1000-1200
1000-1100
1300-1500
Шөлді зона
Ашық сұр топырақ
(жоғарғы шекарасы)
700-800
__
800-900
Іле ойпатының жоғарғы шекарасында аз карбонатты сұр топырақ пен жондардың төменгі бөлігінде, өзен аралық қолаттарда гумусы 1-1,5% болатын саз түріндегі ашық сұр түсті топырақты кездестіруге болады. Грунт сулары 1-1,5 м тереңдікке дейін тұзды қышқылды гидроморфты болып келеді [1]. Қара - қоңыр топырақ лесс тәрізді сазды механикалық құрамы сазды карбонатты болып келеді. Қара-қоңыр топырақтың гумусының құрамы 3-4,5%, гумуысының қабаты 38-45 см-ге жетеді. Ашық қоңыр топырақтың қалыңдығы 28-32 см, гумусы - 2-2,8%, тау алды ашық қоңыр топырағының жоғарғы карбонатты гумусы 1-2,5%,қабаты 56-60 см - ден 110 - 120 см-ге дейін жетеді. Ашық қоңыр топырақтағы азот - 0,18 - 0,23%, фосфор - 0,08 - 0,11% -ды құрайды. Сұр топырақ. Ашық қоңыр топырақ абсолюттік биіктігіне қарай тау алды қоңыр топырақтан сұр топыраққа ауысады, морфологиялық белгілеріне қарай тау алды ашық қоңыр топырақ пен сұр топырақ ұқсас болып келеді. Ашық қоңыр топырақтың өсімдік жамылғысына эфемерлерден: жусан, изен, арпабас, қияқ кездеседі. Ашық сұр түсті топырағының қалыңдығы - 26 - 28 см, сұр топырақтың гумусы 1,6 - 1,8 - 1,9% -ға дейін жетеді, гумус қабаты 52 - 60см - 110 - 118 см тереңдікке дейін сазды-карбонатты, сазды- лесты болып келеді. Топырақты бірінші зерттеуші ғалымдардардан - Л.И.Прасолов, А.И.Безсонов топырақтың генетикалық типін сұр құба топырақ, С.П.Матусевич, И.П.Герасимов (1944), М.А.Глазовская (1945), А.Н.Розанов (1951) солтүстік бөлігі топырағының генетикалық типін сұр топырақ ретінде қарады. Шөлді - далалы зонаның грунт сулары ( 1-2,5-3 м ) тереңдікте, өзеннің жайылма алды террасаларында сұр - шалғынды және шалғынды, сазды топырақ кездеседі. Өсімдік жамылғыларынан: ши, мия, бидайық өседі. Шалғынды - сұр топырақта гумустың қабаты (46 - 52 см), құрылымы ірі - кесектелген қою, гумусының құрамы 4%, шалғынды сұр топырақта гипс тереңдігі 8 - 10 см топырақтың үстіңгі бөлігінде шығып жатады. Өзен террасасында - жайылма, шалғынды топырақта - шалғынды - батпақты, жайылма алды жерлерінде - сазды топырақ түзілген. Грунт сулары 1 м тереңдікке дейін, 60 - 70 см тереңдікте құрылымы түйіршікті-шалғынды топырақта өсімдік жамылғысынан эфемерлер мен жусандар өседіШөлді - далалы зонаның грунт сулары ( 1-2,5-3 м ) тереңдікте, өзеннің жайылма алды террасаларында сұр - шалғынды және шалғынды, сазды топырақ кездеседі. Өсімдік жамылғыларынан: ши, мия, бидайық өседі. Шалғынды - сұр топырақта гумустың қабаты (46 - 52 см), құрылымы ірі - кесектелген қою, гумусының құрамы 4%, шалғынды сұр топырақта гипс тереңдігі 8 - 10 см топырақтың үстіңгі бөлігінде шығып жатады. Өзен террасасында - жайылма, шалғынды топырақта - шалғынды - батпақты, жайылма алды жерлерінде - сазды топырақ түзілген. Грунт сулары 1 м тереңдікке дейін, 60 - 70 см тереңдікте құрылымы түйіршікті-шалғынды топырақта өсімдік жамылғысынан эфемерлер мен жусандар өседі. Сұр қоңыр топырақ. Жетісу Алатауының оңтүстік беткейінің тау алды жазығында қиыршықты пролювилі шөгінділер, тасты шөлдерде сұр қоңыр топырақ дамыған. Генетикалық белгілерінен гумусы аз тасты немесе сазды шөлдердің сұр қоңыр топырағы түзілген. Өсімдік жамылғысы 20-30%-ды құрайды. Сұр қоңыр топырақтың қалыңдығы 35-45см тереңдікте борпылдақ, сазды, қызғылт қоңыр, қоңыр немесе ашық қоңыр қабатында кристал түріндегі гипске бай. Сұр қоңыр топырақта карбонат құрылымы - 4-5%, гипс қабатында - 0,2%, гипстің максимальды жиналу қабаты - 10 - 11%, гумустың құрамы төмен (0,3 - 0,4%) құрайды. Тақыр түріндегі топырақ және тақырлар. Іле өзенінің ежелгі аллювийлі жазығында, өзеннің аллювийлі атырау жазығында тақырлар көп кездеседі. Өсімдік жамылығысынан бұталар, бұйырғын мен қара сексеуіл ормандары өседі. Тақыр түріндегі топырақ тығыз, беткі қабығы тілімденген, қалыңдығы 6-8 см төменгі қабатынан анық бөліп тұрады. Топырақ түзуші жыныстары қабатты аллювий, жоғарғы қабатының гумусы 0,5 - 1% - ға дейін жетеді. Тақыр түріндегі топырақтың механикалық құрамы сазды,тығыз қабаттары байқалады. Жоғарғы қабаты (2-3 cм) тығыз ұяшықты қабықтан, жоғары орналасқан қабығы 15 см қабатты тығыз, біріккен дақтар көп кездеседі. Гумусының құрамы карбонатты, жоғарғы қабығында тығыз шөгінділерден құралған, тұзының құрамында сульфатты болып келеді. Іле өзені аңғарының тақыр жерлері химиялық және физикалық құрылымы жағынан жарамсыз жерлерге жатады [21,25,33]. Сортаңдар. Балқаш көлінің жағалаулары мен Іле өзенінің атырауында қатты минералданған жер асты сулары көп таралған жерлерінде тұзданған топырақтар кездеседі. Сортаңдар мынадай типтерге бөлінеді: 1. Кәдімгі сортаңдар, жиделі сарсазан, сорқаңбақ, тікенекті өсімдіктер таралған. Грунт сулары 2-2,5 м тереңдікте, топырағы ашық, беткі қабатында тұзды болып келеді. Тереңдеген сайын тұздылығы артады, топырағының 20 см тереңдігінде борпылдақ, гумусы - 0,5 - 0,6%, тұздылығы хлоридті - сульфатты саздан саздаққа ауысады. 2. Шалғынды - сортаңдарда жыңғыл қамыс, бұталар өседі, грунт сулары 1 м, беткі қабығы тұзды болып келеді, гумустың құрамы - 3,5 - 4%. Қабаты тығыз болғандықтан, тұздылығы - 4,5%-ды құрайды. 3. Сорлы - сортаңдар жазда кеуіп кететін суайрықтарда уақытша тұздар кездеседі. Сортаң топырақтың тұздардылық құрамы - сульфатты, Балқаш көлі жағалауында сортаңдардың тұздылық құрамы - хлоридті. Сортаң топырақтардың көп бөлігі күзгі-қысқы жайылым ретінде пайдаланып, жер өңдеу мен мелиорациялауға жарамсыз топырақ типі. Аллювийлі-шалғынды топырақ. Іленің қазіргі жайылма террасасында аллювийлі - шалғынды топырақ кездеседі. Минералданған грунт суларының таралу деңгейі әркелкі. Өсімдік жамылғысынан - ирис, кендір, кермек, қамыс, құрақ өседі. Аллювийлі - шалғынды топырақ жайылмаcында тоғайлы ормандар кездеседі. Гумусының құрамы - 4%, тығыз. Іле өзені аңғарының кейбір жерлерінде аллювийлі - шалғынды топырақ шөлдену процесіне ұшырауда. Топырағына техникалық дақылдар мен бау-бақша өсіреді. Шөлдердегі шалғынды топырақ типінде - сексеуіл, бұйырғын, жусан, теріскен, күйреуік өседі. Аллювийлі- шалғынды топырақтағы гумус қабаты 50 см-ден аспайды, гумусының құрамы 1%. Жануарлар дүниесі. Тауда марал, тау теке және қаққұйрық деп аталатын тау ешкілер жайылып жүреді, арқар аз, ал киік аңғар төңірегін мекендейді; терең шатқалдарда аю, жолбарыс (тек жазда ғана), борсық, қызыл түлкі және қара түлкі; сілеусін, қасқыр көп кездеседі. Аңғарда қоян, сусар, түлкі, үй қояны, кірпі, тағы мысық, тасбақ, жайраны және басқалары болады. қамыс ішінде әредік қабылан және басқа да жыртқыш аңдар жиі кездеседі. Құстардың, жабайы құстардан қаз, үйрек, тұрпан, дуадақ, тау және дала шілі, жабайы кептер, аққулар мен тырналар және басқалары кездеседі. Іледе бірқазандар бар; көкқұтан қураған терекке ұя салады; тал немесе ырғайдың қалың жапырақтары арасында бұлбұл мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz