Жазушының публицистік шеберлігін қазақтың шешендік дәстүрі аясында қарастырып, болмысты көркем бейнелеу ерекшеліктерін зерделеу
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.ЕСЕНОВ атындағы КАСПИЙ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ЖӘНЕ ИНЖИНИРИНГ УНИВЕРСИТЕТІ
УДК 82.91 Қолжазба құқығында
Текіш Мәдина
ӘБІШ КЕКІЛБАЕВ КӨСЕМСӨЗІ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ
6М011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Педагогика ғылымының магистрі ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация
Ғылыми жетекші:
Қазақ филологиясы кафедрасының профессоры, филология ғылымдарының докторы Нұрдәулетова Бибіайша Ильясқызы
Қорғауға жіберілді:
Қазақ филологиясы кафедрасының меңгерушісі
Отарова Ақмарал Нұрғожақызы
____ ___________ 2022 ж.
Ақтау, 2022
Жұмыс Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті КЕАҚ-да орындалды.
Ғылыми жетекшісі: ______________ Нұрдәулетова Бибіайша Ильясқызы, Қазақ филологиясы кафедрасының профессоры, филология ғылымдарының докторы
(Т.А.Ә., ғылыми дәрежесі, лауазымы және жұмыс орны)
Рецензент ________________ ...
(Т.А.Ә., ғылыми дәрежесі, лауазымы және жұмыс орны)
Қорғау ________________ күні __________ сағатта __________________ мекенжайы бойынша Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университетінің магистрлік диссертациялар қорғау жөніндегі мемлекеттік аттестациялық комиссиясының отырысында өтеді
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ
І. ӘБІШ КЕКІЛБАЕВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ, ТАҚЫРЫПТЫҚ-ИДЕЯЛЫҚ СИПАТЫ
1.1 Ә.Кекілбаев шығармашылығы және оның зерттелуі
1.2 Ә.Кекілбаев - көсемсөз шебері
1.3 Ә.Кекілбаев көсемсөзінің жанрлық және тақырыптық-идеялық сипаты
ІІ. Ә.КЕКІЛБАЕВ КӨСЕМСӨЗІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯНЫҢ КӨРІНІСІ
2.1 Ұлттық идея ұғымы: анықтамасы мен пайымдалуы
2.2 Ә.Кекілбаев көсемсөзіндегі ұлттық идея
2.3 Ә.Кекілбаев көсемсөзінің әлеуметтік сана мен ұлттық идеяны дамытудағы орны
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев Ә.Кекілбаевтың 80 жылдығына арналған Ақтау қаласындағы жиында сөйлеген сөзінде: Əбіш Кекілбайұлы - адамзаттық болмыстың жоғары деңгейіне көтерілген біртуар тұлға, қазақ халқының ұлы перзенті. Зиялы қауым оған айрықша құрмет көрсетіп, Қазақтың таңдайы деп атады. ...Аңыздың ақыры, Елең-алаң, Үркер, Шыңырау - қайталанбас туындылар. Классик қаламгердің бұл еңбектері əлем əдебиетінің алтын қорына тиесілі. Жазушы қара сөздің құдіреті арқылы елдің намысын оятып, рухын көтерді [1], - деп атап өткендей, Ә.Кекілбаевтың әдеби шығармашылығы - қазақтың сөз өнерін биікке көтерген, тіліміздің байлығы мен оралымдылығын, бейнелілігі мен шешендігін паш еткен ерекше феномен екені шындық.
Ә.Кекілбаевтың әдеби мұрасының көлемді бір саласы - оның көсемсөзі. Әбіш Кекілбаев көсемсөзінің бір ерекшелігі - ондағы тақырып өзектілігімен қатар, тілдік-стильдік көркемдігі, шешендік-ділмарлық қасиеті екенін зерттеушілер айтып келеді. Ділмарлық пен шешендік қасиет - сөзді қадірлегін ата-бабаларымыздан келе жатқан руханият мұрасы. Ауыз әдебиетінен басталатын шешендік өнер кейін жазба әдебиетінде жалғасын тауып, жаңа әдебиеттің идеялық-көркемдік сапасының бір қыры ретінде тұрақталды. Әдебиеттегі сол ділмарлықты өткен ғасырда М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин сияқты сөз зергерлері дамытса, оны іліп әкетіп біздің заманымызға жеткізген, орайлы айшықтармен, ұтқыр тапқырлықпен көркейте түскен қаламгердің бірі - Әбіш Кекілбаев.
Ә.Кекілбаев шығармашылығы қазір жан-жақты зерттеліп келеді. Ол туралы жеке монографиялар жазылып, баспасөзде көптеген мақалалар жарияланып, жазушы шығармашылығы түрлі ғылыми аспектіде сөз болғанмен, жазушы публицистикасы, оның ішінде ұлттық идея мәселесіне қатысты тұжырымдарын талқылайтын арнайы зерттеу жазылған емес. Жазушы публицистикасындағы көсемсөздік пен шешендік дәстүр жалғастығы тұрғысынан зерделеп, қаламгердің публицистикалық мұрасына баға беру - қазіргі әдебиеттанудағы өзекті мәселелердің бірі деп білеміз.
Қазақ публицистикасының, оның ішінде ұлттық идея проблемасы турасында Ә.Кекілбаевтың көсемсөзшілік еңбегі зор десек, заманының өзекті мәселелерін көтеріп, елдік және мемлекеттік тұрғыда баяндаудағы шешендікпен өрілген қаламгер щеберлігінің орны үлкен. Жазушының көсемсөзіндегі қазақтың шешендік дәстүрін дамытып, қоғамның көкейтесті мәселелерін ұлттық идея тұрғысынан бейнелеуін әдеби-теориялық пайымдап, нақты ғылыми ой тұжырымдау - қаламгердің суреткерлік шеберлігін танытуға қосылатын үлес болады деп ойлаймыз.
Зерттеудің мақсат-міндеттері. Зерттеудің мақсаты - Ә.Кекілбаев публицистикасындағы ұлттық идея тұжырымдарының ұсынылу жолдарын, қоғамның өзекті мәселелеріне үн қата отырып, ұлттық идеяға қызмет ететін тың ойларды жеткізуін идеялық-көркемдік тұрғыдан пайымдау.
Бұл мақсатқа жету үшін алдымызға мынадай міндеттер қойылды:
oo Ә.Кекілбаев көсемсөзінің жанрлық, идеялық-көркемдік сипатын, тақырыптың көкейтестілігін, ойшылдық пен шешендік дәстүрдің көріністерін, идеялық-көркемдік сипаттарын қарастыру;
oo Қаламгер публицистикасындағы ұлттық идеяның сипатталу ерекшеліктерін пайымдау;
oo Жазушының публицистік шеберлігін қазақтың шешендік дәстүрі аясында қарастырып, болмысты көркем бейнелеу ерекшеліктерін зерделеу;
oo Қаламгердің публицистикалық шеберлігіндегі ділмарлық-шешендіктің маңызына баға беру.
Зерттеудің нысаны мен пәні. Зерттеу жұмысын жүргізуге қажетті әдеби материалдар ретінде жазушының әр кезеңде баспадан шыққан кітаптары: 12 томдық (Алматы. Өлке баспасы, 1999), 20 томдық (Алматы. Мереке баспасы, 2019) және 5 томдық (орыс тілінде, Алматы. Жазушы баспасы, 2009-2011), сондай-ақ жазушының көсемсөздері жинақталған Сыр десте атты 5 томдық шығармалары жинағы (Алматы. Нұрлы әлем баспасы, 2009) пайдаланылды. 3 томдық Әбіш Кекілбаев энциклопедиясының (І том - 2018; II том - 2020, Алматы. Арыс баспасы) материалдары, тағы басқа материалдар дереккөз ретінде назарға алынады.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысында әдебиеттанудың теориялық мәселелерін зерттеген, оның ішінде публицистика, көсемсөз теориясы, шешендік өнер туралы еңбектер жазған әдебиеттанушы ғалымдар А.Байтұрсынов, М.Әуезов, С.Қирабаев, З.Ахметов, З.Қабдолов, Б.Адамбаев, Г.Қосымова, А.Қыдыршаев, Ж.Дүйсенбаева, С.Жұмабеков т.б. еңбектеріндегі негізгі ой-тұжырымдар басшылыққа алынды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында әдеби-көркем зерттеудің тарихи-әдеби, мәдени-тарихи, салыстырмалы-типологиялық, әдеби талдау түрлері пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ғылыми жұмыстың жаңалығы - Ә.Кекілбаев көсемсөзінің маңызын айқындап, онда қазақ қоғамы үшін маңызды ұлттық идеяны көтерген автордың шеберлігін қарастырған зерттеу жұмысы болуында. Онда:
oo Ә.Кекілбаевтың публицистикасындағы ұлттық идея мен тәуелсіздік талаптарының баяндалуы, оның идеялық-көркемдік сипаттары жан-жақты қарастырылды;
oo Мақалаларындағы мемлекетшілдік пен елшілдік идеялардың сипатталу ерекшеліктері әдеби-теориялық тұрғыдан пайымдалды;
oo Жазушының суреткерлік шеберлігі қайраткерлік парасаттылық пен шешендік дәстүр аясында қарастырылып, қоғамдық мәселелерді дегдарлықпен байыптау ерекшеліктері зерделенді;
oo Жазушының қаламгерлік шеберлігіндегі көсемсөздің орны айқындалып, маңызына баға берілді.
Зерттеуге ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
oo Ә.Кекілбаевтың публицистикалық мақалалары мен эсселері - қоғамның өзекті мәселелерін көтерген, қазақ тарихы мен тағдырына қатысты түрлі кезеңдегі оқиғаларға негіздей отырып, тарихтың сабағын көсемсөзшілік шеберлікпен ұсынатын еңбектер. Оларда қоғамның өзекті мәселелері шынайы баяндалып, жоғары идеялық-көркемдік тұрғыдан бейнеленген;
oo Жазушының мақалаларында, сөйлеген сөздері мен эсселерінде, әсіресе, тәуелсіздік жылдарындағы көсемсөзінде қазіргі кездегі заман мен қоғам жайы, әлемдік рухани трендтер, тәуелсіз Қазақстанның болашағы жайлы кеңінен қарастырылып, өркениет көшіне ілесу, елді алдыңғы қатарлы елдердің қатарына шығарудың өзекті мәселелері көтеріледі;
oo Жазушы публицистика жанрын жаңа деңгейде дамытуға атсалысып, оны тақырыптық-идеялық, ғылыми-танымдық және көркемдік деңгейге көтерді, жазушы тілі өзінің байлығы мен бейнелілігі, оралымдылығы мен өткірлігі, шешендік-ділмарлық сипатымен ерекшеленеді.
Жұмыстың практикалық маңызы. Зерттеу нәтижелері білім алушылардың публицистика поэтикасын, оның ішінде ұлттық идеяны пайымдайтын ізденіс жұмыстарына көмекші құрал бола алады.
Зерттеу нәтижелерін жүзеге асыру. Зерттеу жұмысының нәтижелерін жалпы білім беретін мектептер мен жоғары мектеп жүйесіндегі филология мамандықтарында білім алушыларға арналған арнаулы курстарда және оқу құралдарын дайындауда пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу. Зерттеу нәтижелері зерттеу практикасы кезінде және ғылыми тағылымдама барысында сынақтан өткізілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәйектілігі. Зерттеу нәтижелеріне авторлық ізденіс барысында нақты ғылыми еңбектерге сүйеніп, ғылыми еңбекті орындау талаптары тұрғысынан дәйектеу арқылы қол жеткізілді.
Зерттеу тақырыбы бойынша жарияланымдар. Зерттеудің негізгі тұжырымдары халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық конференциялар мен ғылыми жинақтарда баяндама тезистері түрінде жарық көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы екі тараудан, кіріспе мен қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ӘБІШ КЕКІЛБАЕВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ, ТАҚЫРЫПТЫҚ-ИДЕЯЛЫҚ СИПАТЫ
1.1 Ә.Кекілбаев шығармашылығы және оның зерттелуі
Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауларында, Елбасы Н.Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру [2] мақаласында руханият мәселелері, оның ішінде әдеби мұралардың танымдық және тәрбиелік маңызы туралы ой-тұжырымдарды әдеби материалдар негізінде жүзеге асыру - қазіргі гуманитарлық ғылымдардағы өзекті мәселелердің бірі. Осы орайда көрнекті жазушы, мемлекет және қоғам қайраткері Ә.Кекілбаевтың әдеби мұрасын әдеби-теориялық тұрғыдан зерделеу - әдеби мәтіндер негізінде танымдық-тәрбиелік, әлеуметтік-эстетикалық және әдеби-теориялық кешенді ғылыми жұмыстарды іске асырудың бір тұғыры. Ә.Кекілбаевтың публицистикалық шығармаларына жан-жақты талдау жасай отырып, олардың жанрлық-құрылымдық сипаттарын, поэтикалық-көркемдік құралдар мен тәсілдердің өзіндік қолданысы мен ерекшеліктерін пайымдау; суреткердің қоғамдық мәселелерді өзектілік тұрғысынан көтеріп, бейнелеуіндегі өзіндік принциптері мен формаларын, жазушы шығармаларындағы қазіргі таңдағы өзекті мәселе - ұлттық идеяны қарастырудың маңызы айқын көрінеді.
Көрнекті сөз зергері, мемлекет және қоғам қайраткері, Қазақстанның халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың иегері, академик-жазушы Әбіш Кекілбаевтың өмірі мен қызметтік жолы, шығармашылық еңбегі мен қоғамдық қызметі - адамзаттық рухани құндылықтарды пайымдау мен ұлттық әдебиетті дамытудың, халыққа қызмет қылудың жарқын үлгісі болып табылады. Жазушының әдеби мұрасы - қай кезде де халқымыздың рухани сұранысына ие құндылықтар қатарына жатады. Оны жас ұрпаққа оқып-үйретудің, сол арқылы жастарды адамгершілік пен отаншылдыққа тәрбиелеудің, сөз өнері мен шешендікке баулудың, ақыл-ой және көркемдік-эстетикалық жағынан дамытудың маңызы күмән келтірмейді.
Ә.Кекілбаев 1939 жылы 6 желтоқсан күні Маңғыстау облысы Маңғыстау ауданындағы Онды ауылының Мырзайыр деген жерінде колхозшының отбасында дүниеге келген. 1947 жылы 7-шахтадағы бастауыш мектептің бірінші сыныбына барады. Көп ұзамай Таушық аулындағы мектепке ауысады. Таушықтың көмір шахталары жабылғаннан кейін 1949 жылы Ондығы келіп, осындағы жетіжылдық мектепті 1954 жылы бітіріп шығады. Одан кейін қайтадан Таушыққа оралып, 8-9 сыныптарды сонда оқып, 10-сыныпты Ұштағандағы Ленин атындағы мектептен бітіреді.
Орта мектепті үздік бітіргеннен кейін, 1957 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетіне оқуға түсіп, 1962 жылы бітіріп шығады. Университетте оқып жүрген кезінде-ақ ерекше журналистік қабілетімен көзге түскен ол әуелі Қазақстан Жазушылар одағының орғаны Қазақ әдебиеті газетінде, сосын жастардың Лениншіл жас газетінде қызмет істейді. 1963 жылы Қазақстан Жазушылар одағына мүшелікке қабылданады.
1962-1965 жылдары Қазақ әдебиеті газетінде, содан соң Лениншіл жас газетінде әдеби қызметкер және бөлім меңгерушісі, 1964-1968 жылдары ҚазССР Мәдениет министрлігінің репертуарлық-редакциялық алқасының мүшесі болады. 1970-1975 жылдары Қазақфильм киностудиясының Бас редакторы, 1975-1984 жылдары Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің мәдениет бөлімінің нұсқаушысы, сектор меңгерушісі, 1984-1986 жылдары ҚазССР Мәдениет министрінің орынбасары, 1986-1988 жылдары Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының екінші хатшысы, 1988-1990 жылдары ҚазССР Тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау қоғамы Орталық комитеті Президиумы төрағасы, 1990 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бөлім меңгерушісі, 1991 жылы Қазақстан Жоғары кеңесінің депутаты, мәдениет, тіл және ұлтаралық қатынастарды дамыту комитетінің төрағасы, 1992-1993 жылдары республикалық Егемен Қазақстан газетінің бас редакторы, 1993-1994 жылдары ҚР Президентінің Мемлекеттік кеңесшісі, 1994-1995 жылдары ҚР Жоғары кеңесінің төрағасы, 1995 жылы мемлекеттік кеңесші, 1996 жылы ҚР Парламент мәжілісінің депутаты, комитет төрағасы, 1996-2002 жылдары ҚР Мемлекеттік хатшысы, 2002-2010 жылдары ҚР Парламенті сенатының төрағасы, Пармаленттегі халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің мүшесі секілді жоғары лауазымды қызметтерде істейді.
Жазушылық қадамын Алтын шуақ (1962) атты жыр жинағымен бастаған жазушы Бір шөкім бұлт (1965), Дала балладалары (1967), Тырау-тырау тырналар (1974), Бір уыс топырақ (1974), Құс қанаты (1978), Үркер (1981), Елең-алаң (1984), Шыңырау (1982) прозалық кітаптарымен оқырман қауымның оң бағасын алып, ықыласына бөленіп, талантты жазушы ретінде танылды. Ұйқыдағы арудың оянуы (1979), Дәуірмен бетпе-бет (1972), Заманмен сұхбат (1996), Әдебиет әлемі, өнер өрісі (1999) танымдық-публицистикалық еңбектерінде ел мен жер тағдыры, әдебиет пен өнер дамуы жайында тереңнен ой толғады. Кейін Абылай хан (1996) тарихи-драмалық дастанын, Ғапыл дүние (1999) өлеңдер мен драма кітабын, Үш белес (2001), Талайлы Тараз (2002), Шандоз (2003) т.б. танымдық еңбектерін жариялады. Жазушының Екі томдық таңдамалы шығармалары (1989), Он екі томдық шығармалар жинағы (1999), Жиырма томдық шығармалары (2019), Сыр десте публицистикалық еңбектерінің бес томдық жинағы (2009) жарық көрді. Жазушының туындылары бірнеше әлем тілдеріне (орыс, неміс, болгар, поляк, чех, венгер) аударылған.
1986 жылы Үркер, Елең-алаң романдары үшін Абай атындағы Мемлекеттік сыйлығына ие болды. Қазақстанның Еңбек Ері (2009), академик-жазушы, Қазақстанның Халық жазушысы атақтарын иеленді, бірнеше орден-медальдармен марапатталған.
А.П.Чеховтың Ваня ағай, Л.Толстойдың Соғыс және бейбітшілік, В.Шекспирдің Король Лир, Ромео мен Джулетта трагедияларын, Г.Мопассанның Пьер мен Жан, Өмір романдарын қазақ тіліне аударған. Жапон поэзиясымен бірге М.Лермонтов, Э.Капиев, Р.Ғамзатов, Г.Гейнеден аудармалары бар. Карл Гаццидің Тұрандот Ханшайымын (қытай ертегісі), Г.Ибсен мен И.Буниннің бірқатар туындыларын, О.Сүлейменовтың өлеңдерін де аударуға үлес қосты.
Әдебиет әлеміне алғаш рет өлеңмен қадам басқан қаламгер тұңғыш Алтын щуақ (1962) жыр жинағында ақындық қуатын танытып, туған жер мен табиғат, соғыс кезеңінің суреттері мен жастық шақ жырлары арқылы оқырманға үлкен үміт сыйласа, Дүние ғапыл (1999) атты екінші жыр жинағында ақындық есейген сананың ойшыл да сыршыл, ел мен жер тағдырына алаңдаулы салиқалы толғамдарын өзіндік көркемдік өрнекпен жырлайды. Абылай хан халықтық қаһармандық драмалық дастаны тәуелсіздік таңындағы бүкіл қазақ драматургиясының жетістігі болды.
Ә.Кекілбаев әсіресе прозаик ретінде кеңінен танымал. Әлем әдебиетінің таңдаулы үлгілерімен еркін сусындаған жазушы суреткер ретінде адамды тану мен оның рухани тіршілігін бейнелеуде өзіндік ерекшеліктерімен, қаламгерлік қолтаңбасымен дараланды. ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ прозасының көрнекті өкілі ретінде Ә.Кекілбаев шығармашылығы кеңестік реалистік прозаның таңдаулы өкілдерінің шығармашылығымен сабақтас дамып, реалистік дәстүрлермен сусындай отырып, өзіне дейінгі және замандас әлем әдебиеті классиктері шығармашылығындағы сан алуан көркемдік жүйелермен сабақтасып отырды. Суреткердің поэтикалық қолтаңбасындағы сыншыл реалистік өмір суреттерімен қатар, романтикалық сарындар, экзестенциялдық толғамдар, мифтік мәнер-өрнектер мен модернистік соны сипаттар, философиялық астарлар мен психологиялық ширығулар жымдасып отырады.
Қаламгерлердің өзіндік жеке көркемдік әлемі, дара шығармашылық концепциясы, қайталанбас стилі қалыптасты. Ә.Кекілбаев шығармаларында романтикалық поэтика тілдік айшықтардан айқын сезіледі. Жазушы прозасы поэтикалық инверсиялардың, ішкі экспрессияның, символикалық рефрендердің қайталануы нәтижесінде қара сөзбен жырланған өлеңдей әсер қалдырады. Фольклорлық дәстүрдің көркемдік жетістіктерінен нәр алған Ә.Кекілбаев прозасының стилистикасы поэзия тілімен табиғи жарасым табады. Көркем шығармада жазушының қолданған тәсілдер жүйесі оның стиль ерекшелігімен, суреткерлік қолтаңбасымен тұтасып, ой мен сезім қуатын танытады, шығарманың идеялық, көркемдік сапасын мазмұн мен пішін бірлігінде анықтайды. Жазушы туындыларының эстетикалық табиғатын танытуда үндестік пен ырғақтың айрықша орны бар. Өлеңге біртабан жақындайтын прозаның ырғақты, әуезді сипаты, экспрессивті қуаты жазушы туындыларындағы романтикалық бояуды қалыңдатады. Ханша-дария хикасындағы, Аңыздың ақыры романындағы лирикалық реңк-бояудың молдығы, тілдік өрнектің эмоционалдық бояуға қанықтығы бірден көзге түседі, автор шартты тұспалдар секілді романтикалық бейнелеу тәсілдерін шебер пайдаланады. Ә.Кекілбаевтың патетикаға, ырғаққа, лиризмге, әуезділікке құрылған поэтикалық прозасында қайталаулар, тіл экспрессивтігі, инверсиялар, поэтикалық метафоралар, символдар романтикалық стиль табиғатынан туындайды.
Жазушы шығармаларында, сондай-ақ, қоғам мен адам арасындағы қайшылық, жалғыздық қасіреті, қоршаған ортаны адамның жатсынуы секілді модернизм өрнектері де кездеседі. Күнделікті күйкі тірліктен жоғары тұратын рухты, адам табиғатының трагедиялығын, болмыстың жеке тұлға тіршілігімен үйлесе бермейтін қайшылығын бейнелеген шығармаларда (Шыңырау, Шеткері үй, Ақырғы аялдама т.б.) романтикалық сипат пен модернистік ұстанымның байланысы байқалады.
Шынайы суреткердің көркемдік әлемі мен ізденістер аясы қалыптасқан тар шеңберге сыймай, одан әлдеқайда кең ауқымға құлаш ұрды. Суреткер өз заманының кезеңдік тынысына, идеологиялық қыспағына шектеліп қалмай, шығармашылық рухани ішкі дербестігін сақтап қалуға тырысты. Осыған байланысты шығармаларының идеялық тынысы мен көркемдік өрнегінде өзіндік ерекшелік, поэтикалық құбылыстар молынан ұшырасады. Алайда жазушының көркемдік жүйесінің дамуында реалистік бейнелеу құралдары мен әдістері басымдық алатыны шындық.
Ә.Кекілбаевтың шығармашылығы әдебиеттану ғылымы мен әдеби сында кеңінен зерделеніп келеді. Әдебиетші ғалымдар жазушы шығармашылығын ғылыми тұрғыдан зерделеп, арнайы еңбектер жазып, диссертациялар қорғады, ақын-жазушылар мен қоғам қайраткерлері жазушының сан қырлы таланты туралы көптеген еңбектер жазуда. Жазушы шығармашылығын арнайы зерттеген ғалымдардың қатарында Ж.Дүйсенбаеваның, Қ.Жүсіптің, А.Исмакованың, Г.Пралиеваның, Т.Сыдықовтың, Ә.Спанның т.б. зерттеу еңбектерін ерекше айтуға болады.
Жазушының сан-салалы еңбегі, жазушылық шеберлігі туралы көрнекті қайраткерлер мен қаламгерлер С.Қирабаев, М.Жолдасбеков, Қ.Сұлтанов, С.Абдрахманов т.б. еңбектеріндегі ой-тұжырымдар өзінің құндылығымен ерекшеленеді. Сондай-ақ ғалымдар мен сыншылар Қ.Ергөбек, Г.Орда, С.Жұмабек, жазушының замандас қаламгерлері Т.Медетбек, А.Жақсыбаев, Б.Нұржекеев, Г.Бельгер т.б. жазушы шығармашылығы туралы қалам тербеп, ордалы ойларын ортаға салды.
Ә.Кекілбаев шығармашылығы туралы жарияланған кейбір еңбектерді атап өтуге болады. Оларда авторлардың зерттеу нысанына қатысты Ә.Кекілбаев шығармалары поэтикасының жекелеген аспектілері сөз болады. Ғалым Ж.Дүйсенбаева Ә.Кекілбаев және заман шындығы монографиясында [3] Ә.Кекілбаев туындыларындағы тарихи тақырыптың игерілуі, тарих образдардың сипаты, типтендіру жолдары, жазушының тарихи құжаттар мен мұрағат деректерін пайдалануы, фольклорды қолдану машығы мен характер жасау шеберлігі секілді мәселелерге тоқталады. Жазушы шығармашылығының тарихилығы мәселесі әдеби-теориялық тұрғыдан қарастырылады. Белгілі ғалым Қ.Жүсіп Шың мен шыңырау әдеби сын-зерттеу еңбегінде [4] жазушының көркем мұрасының басты арнасы - прозалық шығармаларын зерделеген. Жазушының әңгімелерін, повестері мен романдарын жеке қарастырған үш тараудан тұратын еңбекте прозалық шығармалардың тақырыптық-идеялық бағдарына, көркемдік ерекшеліктеріне, образдар жүйесіне талдаулар жасалған. Ә.Кекілбаев шығармашылығын зерттеуші Ә.Спанның Заңғар роман-эссесінде [5] жазушының шығармашылық лабораториясына үңіліп, көптеген шығармаларының жазылу себептерін, ондағы кейіпкерлердің прототиптерін, шығармалардың автор өмірбаянына қатысы мен оларда суреттелетін орындар туралы пайымдайды. Кейбір шығармалардың идеялық-көркемдік сипаттарына да тоқталады. Сондай-ақ ғалым А.С.Исмакованың Казахская художественная проза. Поэтика, жанр, стиль атты зерттеу еңбегінің [6] қазіргі қазақ прозасының мәдени архетипі, көркем мәтін құрылымындағы әдеби және әдеби-эпикалық кодтар туралы тарауында Ә.Кекілбаев прозасының көркемдік-стильдік ерекшеліктері туралы кейбір соны пайымдаулар кездеседі. Автор, әсіресе, жазушының Бәсеке повесіндегі фольклорлық жанрдың ықпалы туралы талдаулар жасайды. Бұл еңбектерде Ә.Кекілбаев шығармаларының поэтикасына қатысты жекелеген жайлар ғана сөз болып, кейбір көркемдік ерекшеліктер арагідік талданады.
Қазақтың көркем сөз өнеріндегі көркем-эстетикалық құбылыс ретінде Ә.Кекілбаев публиицистикасындағы көркемдік принциптер жүйесі мен поэтикалық ерекшеліктерді ғылыми тұрғыдан зерделеу, қаламгердің көркем шығармаларының жанрлық сипатын, тақырыптық-идеялық бағдары мен көркемдік ерекшеліктерін, танымдық және тәрбиелік маңызын әдеби-теориялық тұрғыдан пайымдау, жазушының көркем тілінің қуатын, дара стильдік қырларын, поэтикалық шеберлігін ғылыми дәйектеу арқылы жазушының бірегей шеберлігін дәлелдеудің мәні зор. Жазушының өзіне дейінгі отандық және әлемдік әдеби дәстүрлерді меңгеруі мен дамытудағы ізденістері, замандас жазушылар шығармашылығымен сабақтастығы айқындалып, жазушының ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиетіндегі орнына баға беріліп келеді.
Жзушының көсемсөзі туралы әр кездері С.Әбдірахманов, Р.Тұрысбек, Б.Досжанов, С.Б,рмағамбет, И.Момынова, М.Амалбекова, А.Отарова, Н.Қамарова т.б. авторлар қалам тербеді. Мұндай еңбектерде қаламгердің публицистік шығармашылығы туралы сөз болғанымен, Ә.Кекілбаев көсемсөзіндегі ұлттық идея туралы көлемді еңбек жоқтың қасы. Сондықтан жазушы публицистикасындағы ұлттық идея туралы ой-пайымдарын қарастыру лазым.
Ұлттық құндылықтардың алтын арқауы - әр елдің дәстүрі мен мәдениетінде. Ал дәстүр мен мәдениеттің негізі тіл мен әдебиетте жатыр. ҚР Тұңғыш Президенті - Елбасы Н.Ә.Назарбаев айтқандай, Дәстүр мен мәдениет - ұлттың генетикалық коды. ...Біз өзіміздің ұлттық мәдениетіміз бен дәстүрлерімізді осы әралуандығымен және ұлылығымен қосып қорғауымыз керек, мәдени игілігімізді бөлшектеп болса да жинастыруымыз керек. Бірлігі бар ел озады, бірлігі жоқ ел тозады. Бұл - тарих заңы. Сондықтан қазақтың бірлігі - елдігіміздің кілті, ең басты мәселесі. Ел бірлігі - ең асыл қасиет [2].
Ә.Кекілбаевтың үлкен абыроймен атқарған мемлекеттік қызметтерінің қатарында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің төрағасы, Қазақстанның Мемлекеттік хатшысы сияқты биік мәртебелі лауазымдардың болуының өзі де көп жайды аңғартса керек. Бұл жағынан ол Тәуелсіздік жылдарында ХХ ғасыр басындағы Алаш қайраткерлерінің ізін жалғағандай көрінеді бізге. Еліміз егемендікке қол жеткізген 90-жылдардың басынан бастап-ақ талай алқалы жиындарда мәртебелі аудиторияны ұршықтай иіріп, уыздай ұйытқан баяндамалары, көркем сөзде олжа, көсем сөзде жорға салған даңғыл шешендігінен туған еңбектері Қазақ елінің мүддесін жаңа тұрпаттағы замана мен қоғамның бетбұрыс кезеңінде таразылап талдаған, елдің рухани өмірін түлетуге зор серпіліс пен сілкініс тудырған дүниелер болды. Қалың жұртының көкірегіне рух мәйегін құйған ойлы да сырлы сөздері Қазақстанның тәуелсіздігін дәріптеп, азат ойын шыңдап, жас мемлекетіміздің қалыптасуына бағыт беріп, заң түзілімін жетілдіруге, әлемдік қауымдастықта лайықты орнын еншілеуге зор үлес боп қосылды.
Ә.Кекілбаев - адам тұрмысы мен қоғамдық өмірді терең зерттеген, қоғамдық құбылыстар мен адам болмысының сан алуан мәселелерін қаламгер әрі қайраткер ретінде жете зерделеген қаламгер. Тумысынан зерек тұлға, сирек дарын өз ұлтының тарихы мен салт-дәстүріне, рухани болмысы мен жан дүниесіне терең үңіліп, оны дүниежүзілік мәдениет пен әлемдік тарих тұрғысынан пайымдаудың арқасында адам тіршілігінің түрлі ньюанстарын өзіндік әдеби-көркем мәнермен, философиялық зерде-пайыммен, азаматтық парасатпен суреттеді. Жазушының кең құлашты прозасының көркемдік-идеялық болмысындағы ойшылдығы мен сыршылдығы, асқақтығы мен сыншылдығы, қарапайымдылығы мен тереңдігі, турашылдығы мен астарлылылығы секілді арналы тоғыстар ордалы ойлардың шынайы қорытпасындай жарқырап көзге түседі.
Ә.Кекілбаевтың қайталанбас феномені өткен тарих пен бүгінгі заманды орайластыра сабақтастырып, адам тіршілігінің күрделі мәселелерін философиялық-психологиялық тұрғыдан жан-жақты талдауымен, өзіндік көркемдігімен, өткен тарихтың сабақтарын суреттей отырып терең пайымдауымен ерекшеленеді. Жазушы тарихтың жаңғырығы мен қазіргі заман тынысын көркемдік тұрғыда қисынмен бейнелеп, суреткерлік шеберлікпен тіршіліктің терең астарларына үңілтеді. Оның шығармаларында уақыт тынысын, адамдар тіршілігін бейнелеудегі талдаушылық, зерттеушілік сипат өзіндік поэтикалық өрнекпен өрнекті шырай тауып отырады. Қаламгер адам өмірінің түрлі жақтарын жалаң көрсетіп қоймай, адам мен адам тұрмысының сырын ашып, олардың ішкі механизмдеріне барлау жүргізеді, жақсылық пен жамандықтың жұмбақ сырларын бейнелей отырып, оқырманды олардың себеп-салдарын, бастау көздері мен даму өрістерін анықтауға ұмтылдырады.
Бүгінде Ә.Кекілбаев шығармашылығы - халқымыздың рухани құнды әдеби мұрасына айналды, ол - бүгінгі және болашақ ұрпағын имандылыққа, адамгершілікке, отаншылдық пен әсемдікке тәрбиелейтін маңызды мұра.
1.2 Ә.Кекілбаев - көсемсөз шебері
Қазақтың рухани ұстазы, ғұлама ғалым Ахмет Байтұрсынов Әдебиет танытқышында көсемсөз туралы мынадай анықтама береді: Көсемсөз шешен сөз сияқты әлеуметке айтқанын істету мақсатымен шығарылатын сөз. Шешен сөзден мұның айырылатын жері - шешен сөз ауызша айтылады, көсемсөз жазумен айтылады. Көсемсөз әлеумет ісіне басшылық пікір жүргізетін сөз болғандықтан да көсемсөз деп аталады. Көсемсөз кезіндегі әлеуметке керек іске мұрындық болып істеу ыждағатымен айтылады [7,54].
Ә.Кекілбаевтың әдеби мұрасының ауқымды бөлігін оның көсемсөзі құрайды. Қаламгердің көсемсөзі айтқыштық-шешендігімен, жазушылық шеберлігімен ұштасып жатады. Рас, айту да өнер, жазу да өнер, алайда, жазудың жөні бір басқа. Жазу арқылы адам санасының дамуына, ізденуіне, ойлана білуіне мәтіндік жазба орнықтылық танытады. Оның негізін жасауда Әбіш сынды көсемсөзшілер еңбегінің маңызы зор.
Ә.Кекілбаев - өмірінде жазуды мұрат еткен, өмірінің мәні халық үшін жазу деп білген жан. Оның: Жазу адам нәсілін ақылды, айлалы қылып қойған жоқ, иманды, парасатты етті. Шын мәніндегі Ғылым, Дін, Мәдениет жазудың арқасында ғана пайда болды. Жазу арқылы адам өткен ұрпақтардың тәжірибесімен сусындады. Жазу арқылы адам келер ұрпақтар алдындағы жауапкершілікті сезінді. Қажет десеңіз, Адам шын мәніндегі адам кейпі мен болмысына Жазудың арқасында жетті [8,224], - деген сөзі осындай жазудың мән-маңызы мен оның адамзат өркениетіндегі орнын пайымдаудан туғаны түсінікті.
Ә.Кекілбаевтың сонау мектепте оқып жүрген кезінде-ақ шығармашылыққа ниет қылып, аудандық, облыстық, республикалық газеттерге мақала жазып жүргендегі көтерген мәселелерінің өзінен оның ел үшін, халық үшін қызмет етсем, соның бір қажетіне жарасам деген талпынысын көреміз. Өзінің алғашқы мақаласы туралы жазушының өзі былайша еске алады: ...Бесінші класта жүргенде аудандық газетке Екпінді егін екпей ме? деген мақалам шықты. Ол колхоз басқармасында талқыланды. Мәжіліске өзім қатыстым. Басқарма мүшелері Кекілбаев жолдастың мақаласында көрсетілген кемшіліктерді түгел мойындап, оны жоюдың шараларын қабылдады. Содан дәндедім бе, аудандық газетті місе тұтпай, орысша-қазақша қысқа хабарламалар жазып, облыстық газеттердің бетін бермейтінді шығардым [9,7].
Бесінші сыныпта оқып жүргенде жазып, аудандық газетке жариялаған Екпінді егін екпей ме? деген мақаласында алақандай ғана ауылдың проблемасын көтеріп, барлық мүмкіндік бола тұрып, егін егуді құнттамаған тұрғындардың қылығын сынаған оқушы баланың кейін келе-келе көтерген мәселелерінің ауқымданып, бүкіл ұлттық, әлемдік проблемаларға ұласқаны тегін емес еді.
Публицистика - журналистік жанр болса, Әбіштің өмір жолы да журналистік қызметтен басталып, әр кезеңде беделді басылымдарды басқарғаны, кейін мемлекет және қоғам қайраткері ретінде көптеген мерзімді баспасөз бен радио-теледидардан сөйлегені, талай алқалы жиындарда мінбеден баяндама жасағаны көпшілікке аян. Университетте оқып жүргендегі соңғы жылдарда Қазақ әдебиетінен бастап, одан кейін жастардың Лениншіл жас газетінде қызмет істеп, қаламын қатайтты. 1963 жылы Қазақстан Жазушылар одағына мүшелікке өтті. 1970-1975 жылдары Қазақфильм киностудиясында Бас редактор болды. Мемлекеттік қызметке араласып, көптеген кеңес, партия орындарында қызмет істегеннен кейін де 1992-1993 жылдары республикалық Егемен Қазақстан газетінің Бас редакторы болды. Мұның бәрі жазушының журналистік қызметтің қыр-сырын білуімен қатар, жауынгер жанр - публицистиканың да қазанына қайнап шыққанын көрсетсе керек. Оның үстіне, өзінің жазушылық таланты мен ойшылдық қасиеті нағыз ұлттық журналистиканың дамуына өзіндік із қалдырғаны белгілі.
Қазақ ғылымында публицистиканы көсемсөз деп атау орын алған. Сондықтан біздер публицистика, көсемсөз терминдерін баламалы түрде алмастырып қолданатын боламыз. Көсемсөзші де, ақын немесе жазушы секілді, қоғамның үнін жеткізуші, оқырман тәрбиелеуші, оның маңызы қоғамның көзі, құлағы және аузы болуында. Демек, әр публицист ақынша тебіреніп, жазушыдай көсіліп баяндағанымен, өмірдің шұғыл хабарларын жеткізіп, көкейтесті мәселелерін қоғап отырады.
Жазушының жазғандары - халқының өмірі, қазақтың тағдыры, оның көргені мен басынан кешкен тағдыр-талайы, кешегісі мен бүгінгісі, олардың бір-бірінің сабақтастығы. Қаламгердің суреттеуіндегі халқының өмірі - жалпы адамзат өмірінен оқшау емес, соның бір бөлігі. Оның тарихы да, жүрген жолы да - әлемдік өркениетпен тығыз баланыста. Қазақ халқының тарихының ұзақ жолының қорытындысы - еліміздің тәуелсіздігі болса, Ә.Кекілбаев мұрат еткен шындықтың өзі де сол екенін жазушының шығармаларын, соның ішінде публицистикалық туындыларын оқып барып түсінеміз. Жазушы өмірінің соңғы ширек ғасыр бедеріндегі публицистикасы - қазақ тарихының тәуелсіздікке қол жеткізгендегі өмірінің шежіресі іспеттес. Жазушының соңғы жылдары көрсем әдебиеттен бір мезгіл қолын босатып, көсемсөзге ауысуында да тарих ұсынған осы бір жетістіктің сырын көсіліп айтып түсіндіру ниеті жатыр, - дейді С.Қирабаев. - Оның көсемсөзі халықпен бетпе-бет отырып тілдесуге, заман талабын дәлелдеп ұғындыруға, бүгінгі бар тіршілігімізді, егемендікті баянды етуге бағыттауға үйретеді. Елдің ел болуына әркімнің қосар үлесін нақтылауға құрылады, - дейді ғалым-сыншы С.Қирабаев [10,5]. Ғалымның осы лебізі Ә.Кекілбаевтың көсемсөз саласына соңғы жылдарда көбірек көңіл бөлуінің, негізінен сол жанрда жазуының сырын терең ұғындыра түседі.
Ә.Кекілбаевтың сыншылдық, публицистикалық еңбектері автордың жан-жақты білімділігін, өмірді байыпты зерттеп, ол жайлы кең ойлап, терең толғайтын алымды да шалымды талантын көрсетеді. Ол - қазақ елі әдебиетінің тарихын ғана емес, халық тарихының, оның мәдениетінің аса үлкен білгірі. Оның сыншылдық ойы ұлт әдебиеті мен мәдениетіне қатысты мәселелермен ғана шектеліп қалмайды, оларды әлемдік үлгілермен салыстыра қарап, биік талаптар қоюымен толығады, қолда барымыздың табысы мен олқы жақтары туралы өзіндік көшелі ойлар ұсынады. Әбіш Кекілбаевты толғандырған әлемдік құбылыстар ішінде А.Пушкиннің, Л.Толстойдың, Ф.Достоевскийдің, А.Чеховтың, Т.Шевченконың және басқа да әдебиет алыптарының классикалық мұралары мол орын алады.
Ә.Кекілбаевтың көсемсөзі туралы Тәуелсіз қазақ көсемсөзінің кемеңгері деген мақаласында ғалым Қ.Сақ былай деп жазады: Алаштың Әбіші - әлемдік өркениеттің ортақ қазынасына олжа салған суреткер. Көркем ойдың, көркем әдебиеттің көсемсөзге жол берген тұсында ол ел-жұртына үлгі беретін үрдіске қол артып, уақыт мінберіне көтерілді. Ағынан жарылды, адалынан сөйледі. Қоғам мен қауымды толғандырған келелі мәселелерде кең толғар пайым қажет болғанда, қаламына қайратты сөз ұштап, шынайы пікірі мен шырайлы бәтуасын жайып салды. Жұртының мүддесі үшін жазған үстіне жаза түсті. Ол өзінің қаламгерлік дарынын ешқашан қоғамның тыныс-тіршілігінен бөлек қойып көрген емес. Шығармаларының көпшілігін жауапты және жоғары мемлекеттік қызмет лауазымдарын қатар алып жүріп жазды. Халқының мұңын мұңдап, жоғын жоқтады [11,285].
Жазушының суреткерлік мәнерін тап басқан ғалым, профессор Қ.Әбдезұлы былай дейді: Алдымен Әбіш Кекілбаевтың жазу стилінен Әуезов мектебі бірден аңғарылды... Әлемдік әдебиеттің саңлақ қаламгерлері туралы ұлағатты сөзді Әуезов лекцияларынан тыңдады. Студент кезінде-ақ өлең жазып, көркем шығармашылықпен айналысты. Орыс тіліндегі белгілі шығармаларды ана тілімізге аударды. Яғни, жас дарынның алғашқы қаламгерлік қадамдары университет қабырғасында басталып, ұлы суреткер Мұқаңның, Мұхтар Әуезовтың назарына ілікті [12,75]. Яғни, ұлы жазушылардың жазу өнеріндегі ерекшеліктерін аңғарып, оны өнеге тұту, одан үйрену де дарын иесінің назарынан тыс қалмаған.
Ә.Кекілбаев тәуелсіздігіміздің мәнін терең сезіне бастаған тұста мемлекеттігімізді нығайтып, оның рухани тұғырын бекемдеуге, жаңа тұрпатта мемлекеттің заң-жарғысын түзуге көреген даналықпен үлес қосып, қаламгерлігі мен қайраткерлік әлеуетін тәуелсіз еліміздің гүлдену жолына сарп етті. Саналы адам баласының ең асыл құңдылығы - сөз десек, бағзыдан бүгінге дейінгі адамзаттың ақыл-ойы, рухани қымбат дүниелері сол сөз арқылы жеткені шындық. Сөз өнерінің үлкен бір саласы - публицистика, яғни көсемсөз. Публицистика өз кезеңінің ең өзекті мәселелерін көтеріп, қоғамдық мәселелерді сараптап, оны тәжірибемен, күнделікті өмірмен ұштастыра, байланыстыра сипаттайды.
Публицистикаға көсемсөз деп қазақша балама берген ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы атақты Әдебиет танытқыш атты еңбегінде оған әлеуметті сөзбен басқару өнері деп жоғары баға берген болатын. Кемеңгер Ә.Кекілбаев көсемсөзінің ең басты ұстыны - елшілдік пен мемлекетшілдік. Оның қайраткерлік өмір жолы мен бүкіл шығармашылық қызметі Тәуелсіздік мұраттарына мағыналы да қуатты сөзімен үн қосуға негіз салды. Сондықтан Әбіш ағамыздың парасатты азаматтығы, қарымды қайраткерлігі мен көсемсөзшілік шығармашылығы - бір-бірінен ажырағысыз бірліктегі феномен. Тәуелсіздік жолында қызмет етудегі сөз бен істің бірлігінің айқын көрінісі. Тәуелсіз еліміздің орнығу кезеңінде оның әлеуметтік-саяси және қоғамдық қалыптасуына белсенділікпен атсалысқан Ә.Кекілбаевтың публицистикасында ел тәуелсіздігін нығайту жайы мен проблемалары - ең басты тақырып болғанын көреміз. Ә.Кекілбаев көсемсөзінде негізінен тәуелсіздік тақырыбының көтерілуі - заңды құбылыс. Әбіш ағамыз қазақ халқының көркем өз өнерін ғана емес, саяси танымы мен ой-өрісін кемелдендіруге де көп еңбек сіңіріп, ақылы мен парасатын басқаларға үлгі еткен сөз зергері. Көсемсөзшінің тәуелсіздік жайындағы ой-толғаныстары баспасөз беттерінен бір сәт те түскен емес. Сол жылдары Егемен Қазақстан газетінің бас редакторы Н.Оразалинге берген бір сұхбатында тәуелсіздікті нығайтудың кепілі - ең алдымен ішкі ынтымақты нығайту деп сөз саптайды. Кемеңгер көсемсөзші: Тәуелсіздікті нығайтудың ең басты кепілі - ішкі ынтымақты нығайту. Ол жоқ жерде тәуелсіздік жай сөз болып қалады. Оны ашыққан да сатуы ықтимал, масыққан да сатуы ықтимал. Оған жол бермеудің жалғыз жолы - экономикалық қатынастарды да, саяси қатынастарды да мейлінше демократияландыра түсу. Бармақ басты, көз қыстылыққа жол бермеу. Әркімнің өз еңбегімен күн көрінуіне ғана емес, ауқатты өмір сүруіне құқықтық та, экономикалық та мүмкіндіктер жасауға күш салу. Ол үшін жүргізіліп жатқан реформадан бас тартуға болмайды. Олай ету әлеуметтік реваншизмге апарады. Жүріп жатқан реформаны көптің көңілінен шығатындай қылып, қайта пайымдау керек. Оның тиімділігіне көптің көзі тезірек жететіндей қылып әлеуметтік мәселелерді шешуге күш салған жөн, - дей келе, орын алған проблемаларды тек қана демократиялық жолмен шешу керек екеніне бағыт береді.
Публицистикаға көсемсөз деп қазақша балама берген ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы атақты Әдебиет танытқыш атты еңбегінде оған әлеуметті сөзбен басқару өнері деп жоғары баға берген болатын. Кемеңгер Ә.Кекілбаев көсемсөзінің ең басты ұстыны - елшілдік пен мемлекетшілдік. Оның қайраткерлік өмір жолы мен бүкіл шығармашылық қызметі Тәуелсіздік мұраттарына мағыналы да қуатты сөзімен үн қосуға негіз салды. Сондықтан Әбіш ағамыздың парасатты азаматтығы, қарымды қайраткерлігі мен көсемсөзшілік шығармашылығы - бір-бірінен ажырағысыз бірліктегі феномен. Тәуелсіздік жолында қызмет етудегі сөз бен істің бірлігінің айқын көрінісі. Тәуелсіз еліміздің орнығу кезеңінде оның әлеуметтік-саяси және қоғамдық қалыптасуына белсенділікпен атсалысқан Ә.Кекілбаевтың публицистикасында ел тәуелсіздігін нығайту жайы мен проблемалары - ең басты тақырып болғанын көреміз. Ә.Кекілбаев көсемсөзінде негізінен тәуелсіздік тақырыбының көтерілуі - заңды құбылыс. Әбіш ағамыз қазақ халқының көркем өз өнерін ғана емес, саяси танымы мен ой-өрісін кемелдендіруге де көп еңбек сіңіріп, ақылы мен парасатын басқаларға үлгі еткен сөз зергері. Көсемсөзшінің тәуелсіздік жайындағы ой-толғаныстары баспасөз беттерінен бір сәт те түскен емес. Сол жылдары Егемен Қазақстан газетінің бас редакторы Н.Оразалинге берген бір сұхбатында тәуелсіздікті нығайтудың кепілі - ең алдымен ішкі ынтымақты нығайту деп сөз саптайды. Кемеңгер көсемсөзші: Тәуелсіздікті нығайтудың ең басты кепілі - ішкі ынтымақты нығайту. Ол жоқ жерде тәуелсіздік жай сөз болып қалады. Оны ашыққан да сатуы ықтимал, масыққан да сатуы ықтимал. Оған жол бермеудің жалғыз жолы - экономикалық қатынастарды да, саяси қатынастарды да мейлінше демократияландыра түсу. Бармақ басты, көз қыстылыққа жол бермеу. Әркімнің өз еңбегімен күн көрінуіне ғана емес, ауқатты өмір сүруіне құқықтық та, экономикалық та мүмкіндіктер жасауға күш салу. Ол үшін жүргізіліп жатқан реформадан бас тартуға болмайды. Олай ету әлеуметтік реваншизмге апарады. Жүріп жатқан реформаны көптің көңілінен шығатындай қылып, қайта пайымдау керек. Оның тиімділігіне көптің көзі тезірек жететіндей қылып әлеуметтік мәселелерді шешуге күш салған жөн, - дей келе, орын алған проблемаларды тек қана демократиялық жолмен шешу керек екеніне бағыт береді.
Ә.Кекілбаев қазақ халқының тәуелсіздікке ұмтылуындағы іс-әрекеттерінен бергі кезеңде азаттыққа, егемендікке, бостандыққа деген арманын жүзеге асыруға бар күш-жігері мен өнер қайратын сарп еткен тұлға. Ұзақ жылдар бойы мемлекеттік қызмет жолында жүрсе де, шығармашылығынан бір сәт те қол үзген емес. Жазушы ретінде де, мемлекет қайраткері ретінде де еліміздің тәуелсіздік жолындағы күресіне араласпаған кезі болған емес. Ғасырлар бойы армандап жеткен жеткен тәуелсіздігіміздің қасиетін қадірлеп, оны баянды етіп, іргесін нығайтуды сөз зергерінің тамаша ой-толғаныстарынан табамыз. Публицистің Тәуелсіздік - тәу етер жалғыз кие атты мақаласы - бұл орайдағы аса құнды еңбектердің бірі. Дүниеде тәуелсіздік, бостандық, теңдікті аңсамайтын адам жоқ. Сол жолдағы тынымсыз күрес те тоқтап көрген емес. Әлі жеткен кезде жеңді. Әлі жетпеген кезде жеңілді. Оған бола өткен ұрпақтарға өкпелей алмаймыз. Олардың әрдайым жеңіске жете бермегенімен бүгінге дейін желісін үзбей келе жатқан өзекті күресі болмаса, бүгін де жеңіске жете алар, жете алмасымыз неғайбыл нәрсе. Бұны тереңдеп ұғып, қастерлей білмесек, қолымыз жетіп отырған жеңісті жемісті жалғастырып кете алуымыз да неғайбыл нәрсе, - дейді автор осы мақаласында.
Мақалада егемендік алып, тәуелсіздік жариялау, әдетте, көбінесе басқа мемлекеттердің ыдырауына байланысты болып келетінін, ХХ ғасырдағы азаттық жолындағы күресте кімдердің жеңіске жеткені, қандай мемлекеттердің құлап, қандай мемлекеттердің егемендік алғаны жайлы тоқталады. Автор біздің мемлекеттің тәуелсіздігіне базбіреулердің сенімсіздікпен қарап, келекеге айналдырып та жүргенін айтып қынжылады. Ондай жайлардан аулақ болуы үшін бізге қандай әрекет жасау керектігінің жолын нұсқайды. Еліміз егемендік алған жылдардан бері публицистің Заманмен сұхбат (1995), Азаттықтың ақ таңы (1998), Тіл және Тәуелсіздік (2007) атты публицистикалық кітаптарынің жарыққа шығып, қалың оқырманының оң бағасын алып, ой-санасын өсіруге үлес қосқанына жалпақ ел куә. Сондай еңбектерінде публицист азаттық үшін күрескен халықтың тағдыры, дүниежүзінің әр түкпірінде отарлық жүйенің орнығуы, әлемге үстемдік етуге ұмтылған ірі мемлекеттердің озбырлық саясаты, сондай аласапыран дүниеде азшылық ұлттардың елдігін сақтап қалу үшін жүргізген жанкешті күресі, мемлекеттік тіл саясаты баса айтылады.
Автор тіл жайлы толғаныстарында, туған тілінің тағдырын әлемдегі өзге тілдердің тағдырымен салыстырып отырады. Бұрынғы күн тарихы мен бүгінгі күннің тағдырын, мемлекеттік тіл мәселесін, елдің даму ерекшеліктері мен оның жүзеге асу жолдары тәрізді мәселелерді суреткерлікпен шебер баяндайды. Қандай мәселеге байланысты ой-пікір білдірсе де, оған ғылым салаларындағы арғы-бергі зерттеулер мен соны дерек-дәйектерді негіз етіп, өзіндік көзқарасымен тұжырымдайды.
Тіл мәселесі - қоғамдық-әлеуметтік маңызды мәселелердің бірі. Мемлекеттік тілге қатысты мәселені дәйекті шешу асқан сабырлылық пен қыруар күш-жігерді қажет етеді. Бұл бағыттағы қол жеткізген табыстарды баянды ету үшін бос ұраншылдыққа салынудан гөрі, нақты ғылыми тұжырымдарға сүйеніп, қонымды ой-пікір өрбіту қашан да ұтымды болмақ. Себебі, мемлекеттік тілдің мәртебесі ресми түрде жарияланғанымен, оның қолданылуы мен үйретілуін іске асырудың механизмдерінің қолданыс табуы ойдағыдай емес. Осы жерде: Мемлекеттік тілде іс жүргізу мен қызметтік қарым-қатынас жасау әлі күнге дейін қосалқы сипатта ғана атқарылып келе жатыр. Бұл орайда, әсіресе, билік орындарының мемлекет тілінде сөйлеуіне баса назар аударған жөн. Өйткені, солар мемлекеттік тілде сөйлемейінше төменгі жақтың тілге назар аударуы түзелмек емес, - деген жазушы пікірінің маңызы зор. Шынында да, биліктің өзі сөйлемейтін, өзі бастап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.ЕСЕНОВ атындағы КАСПИЙ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ЖӘНЕ ИНЖИНИРИНГ УНИВЕРСИТЕТІ
УДК 82.91 Қолжазба құқығында
Текіш Мәдина
ӘБІШ КЕКІЛБАЕВ КӨСЕМСӨЗІ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ
6М011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Педагогика ғылымының магистрі ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация
Ғылыми жетекші:
Қазақ филологиясы кафедрасының профессоры, филология ғылымдарының докторы Нұрдәулетова Бибіайша Ильясқызы
Қорғауға жіберілді:
Қазақ филологиясы кафедрасының меңгерушісі
Отарова Ақмарал Нұрғожақызы
____ ___________ 2022 ж.
Ақтау, 2022
Жұмыс Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті КЕАҚ-да орындалды.
Ғылыми жетекшісі: ______________ Нұрдәулетова Бибіайша Ильясқызы, Қазақ филологиясы кафедрасының профессоры, филология ғылымдарының докторы
(Т.А.Ә., ғылыми дәрежесі, лауазымы және жұмыс орны)
Рецензент ________________ ...
(Т.А.Ә., ғылыми дәрежесі, лауазымы және жұмыс орны)
Қорғау ________________ күні __________ сағатта __________________ мекенжайы бойынша Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университетінің магистрлік диссертациялар қорғау жөніндегі мемлекеттік аттестациялық комиссиясының отырысында өтеді
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ
І. ӘБІШ КЕКІЛБАЕВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ, ТАҚЫРЫПТЫҚ-ИДЕЯЛЫҚ СИПАТЫ
1.1 Ә.Кекілбаев шығармашылығы және оның зерттелуі
1.2 Ә.Кекілбаев - көсемсөз шебері
1.3 Ә.Кекілбаев көсемсөзінің жанрлық және тақырыптық-идеялық сипаты
ІІ. Ә.КЕКІЛБАЕВ КӨСЕМСӨЗІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯНЫҢ КӨРІНІСІ
2.1 Ұлттық идея ұғымы: анықтамасы мен пайымдалуы
2.2 Ә.Кекілбаев көсемсөзіндегі ұлттық идея
2.3 Ә.Кекілбаев көсемсөзінің әлеуметтік сана мен ұлттық идеяны дамытудағы орны
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев Ә.Кекілбаевтың 80 жылдығына арналған Ақтау қаласындағы жиында сөйлеген сөзінде: Əбіш Кекілбайұлы - адамзаттық болмыстың жоғары деңгейіне көтерілген біртуар тұлға, қазақ халқының ұлы перзенті. Зиялы қауым оған айрықша құрмет көрсетіп, Қазақтың таңдайы деп атады. ...Аңыздың ақыры, Елең-алаң, Үркер, Шыңырау - қайталанбас туындылар. Классик қаламгердің бұл еңбектері əлем əдебиетінің алтын қорына тиесілі. Жазушы қара сөздің құдіреті арқылы елдің намысын оятып, рухын көтерді [1], - деп атап өткендей, Ә.Кекілбаевтың әдеби шығармашылығы - қазақтың сөз өнерін биікке көтерген, тіліміздің байлығы мен оралымдылығын, бейнелілігі мен шешендігін паш еткен ерекше феномен екені шындық.
Ә.Кекілбаевтың әдеби мұрасының көлемді бір саласы - оның көсемсөзі. Әбіш Кекілбаев көсемсөзінің бір ерекшелігі - ондағы тақырып өзектілігімен қатар, тілдік-стильдік көркемдігі, шешендік-ділмарлық қасиеті екенін зерттеушілер айтып келеді. Ділмарлық пен шешендік қасиет - сөзді қадірлегін ата-бабаларымыздан келе жатқан руханият мұрасы. Ауыз әдебиетінен басталатын шешендік өнер кейін жазба әдебиетінде жалғасын тауып, жаңа әдебиеттің идеялық-көркемдік сапасының бір қыры ретінде тұрақталды. Әдебиеттегі сол ділмарлықты өткен ғасырда М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин сияқты сөз зергерлері дамытса, оны іліп әкетіп біздің заманымызға жеткізген, орайлы айшықтармен, ұтқыр тапқырлықпен көркейте түскен қаламгердің бірі - Әбіш Кекілбаев.
Ә.Кекілбаев шығармашылығы қазір жан-жақты зерттеліп келеді. Ол туралы жеке монографиялар жазылып, баспасөзде көптеген мақалалар жарияланып, жазушы шығармашылығы түрлі ғылыми аспектіде сөз болғанмен, жазушы публицистикасы, оның ішінде ұлттық идея мәселесіне қатысты тұжырымдарын талқылайтын арнайы зерттеу жазылған емес. Жазушы публицистикасындағы көсемсөздік пен шешендік дәстүр жалғастығы тұрғысынан зерделеп, қаламгердің публицистикалық мұрасына баға беру - қазіргі әдебиеттанудағы өзекті мәселелердің бірі деп білеміз.
Қазақ публицистикасының, оның ішінде ұлттық идея проблемасы турасында Ә.Кекілбаевтың көсемсөзшілік еңбегі зор десек, заманының өзекті мәселелерін көтеріп, елдік және мемлекеттік тұрғыда баяндаудағы шешендікпен өрілген қаламгер щеберлігінің орны үлкен. Жазушының көсемсөзіндегі қазақтың шешендік дәстүрін дамытып, қоғамның көкейтесті мәселелерін ұлттық идея тұрғысынан бейнелеуін әдеби-теориялық пайымдап, нақты ғылыми ой тұжырымдау - қаламгердің суреткерлік шеберлігін танытуға қосылатын үлес болады деп ойлаймыз.
Зерттеудің мақсат-міндеттері. Зерттеудің мақсаты - Ә.Кекілбаев публицистикасындағы ұлттық идея тұжырымдарының ұсынылу жолдарын, қоғамның өзекті мәселелеріне үн қата отырып, ұлттық идеяға қызмет ететін тың ойларды жеткізуін идеялық-көркемдік тұрғыдан пайымдау.
Бұл мақсатқа жету үшін алдымызға мынадай міндеттер қойылды:
oo Ә.Кекілбаев көсемсөзінің жанрлық, идеялық-көркемдік сипатын, тақырыптың көкейтестілігін, ойшылдық пен шешендік дәстүрдің көріністерін, идеялық-көркемдік сипаттарын қарастыру;
oo Қаламгер публицистикасындағы ұлттық идеяның сипатталу ерекшеліктерін пайымдау;
oo Жазушының публицистік шеберлігін қазақтың шешендік дәстүрі аясында қарастырып, болмысты көркем бейнелеу ерекшеліктерін зерделеу;
oo Қаламгердің публицистикалық шеберлігіндегі ділмарлық-шешендіктің маңызына баға беру.
Зерттеудің нысаны мен пәні. Зерттеу жұмысын жүргізуге қажетті әдеби материалдар ретінде жазушының әр кезеңде баспадан шыққан кітаптары: 12 томдық (Алматы. Өлке баспасы, 1999), 20 томдық (Алматы. Мереке баспасы, 2019) және 5 томдық (орыс тілінде, Алматы. Жазушы баспасы, 2009-2011), сондай-ақ жазушының көсемсөздері жинақталған Сыр десте атты 5 томдық шығармалары жинағы (Алматы. Нұрлы әлем баспасы, 2009) пайдаланылды. 3 томдық Әбіш Кекілбаев энциклопедиясының (І том - 2018; II том - 2020, Алматы. Арыс баспасы) материалдары, тағы басқа материалдар дереккөз ретінде назарға алынады.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысында әдебиеттанудың теориялық мәселелерін зерттеген, оның ішінде публицистика, көсемсөз теориясы, шешендік өнер туралы еңбектер жазған әдебиеттанушы ғалымдар А.Байтұрсынов, М.Әуезов, С.Қирабаев, З.Ахметов, З.Қабдолов, Б.Адамбаев, Г.Қосымова, А.Қыдыршаев, Ж.Дүйсенбаева, С.Жұмабеков т.б. еңбектеріндегі негізгі ой-тұжырымдар басшылыққа алынды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында әдеби-көркем зерттеудің тарихи-әдеби, мәдени-тарихи, салыстырмалы-типологиялық, әдеби талдау түрлері пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ғылыми жұмыстың жаңалығы - Ә.Кекілбаев көсемсөзінің маңызын айқындап, онда қазақ қоғамы үшін маңызды ұлттық идеяны көтерген автордың шеберлігін қарастырған зерттеу жұмысы болуында. Онда:
oo Ә.Кекілбаевтың публицистикасындағы ұлттық идея мен тәуелсіздік талаптарының баяндалуы, оның идеялық-көркемдік сипаттары жан-жақты қарастырылды;
oo Мақалаларындағы мемлекетшілдік пен елшілдік идеялардың сипатталу ерекшеліктері әдеби-теориялық тұрғыдан пайымдалды;
oo Жазушының суреткерлік шеберлігі қайраткерлік парасаттылық пен шешендік дәстүр аясында қарастырылып, қоғамдық мәселелерді дегдарлықпен байыптау ерекшеліктері зерделенді;
oo Жазушының қаламгерлік шеберлігіндегі көсемсөздің орны айқындалып, маңызына баға берілді.
Зерттеуге ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
oo Ә.Кекілбаевтың публицистикалық мақалалары мен эсселері - қоғамның өзекті мәселелерін көтерген, қазақ тарихы мен тағдырына қатысты түрлі кезеңдегі оқиғаларға негіздей отырып, тарихтың сабағын көсемсөзшілік шеберлікпен ұсынатын еңбектер. Оларда қоғамның өзекті мәселелері шынайы баяндалып, жоғары идеялық-көркемдік тұрғыдан бейнеленген;
oo Жазушының мақалаларында, сөйлеген сөздері мен эсселерінде, әсіресе, тәуелсіздік жылдарындағы көсемсөзінде қазіргі кездегі заман мен қоғам жайы, әлемдік рухани трендтер, тәуелсіз Қазақстанның болашағы жайлы кеңінен қарастырылып, өркениет көшіне ілесу, елді алдыңғы қатарлы елдердің қатарына шығарудың өзекті мәселелері көтеріледі;
oo Жазушы публицистика жанрын жаңа деңгейде дамытуға атсалысып, оны тақырыптық-идеялық, ғылыми-танымдық және көркемдік деңгейге көтерді, жазушы тілі өзінің байлығы мен бейнелілігі, оралымдылығы мен өткірлігі, шешендік-ділмарлық сипатымен ерекшеленеді.
Жұмыстың практикалық маңызы. Зерттеу нәтижелері білім алушылардың публицистика поэтикасын, оның ішінде ұлттық идеяны пайымдайтын ізденіс жұмыстарына көмекші құрал бола алады.
Зерттеу нәтижелерін жүзеге асыру. Зерттеу жұмысының нәтижелерін жалпы білім беретін мектептер мен жоғары мектеп жүйесіндегі филология мамандықтарында білім алушыларға арналған арнаулы курстарда және оқу құралдарын дайындауда пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу. Зерттеу нәтижелері зерттеу практикасы кезінде және ғылыми тағылымдама барысында сынақтан өткізілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәйектілігі. Зерттеу нәтижелеріне авторлық ізденіс барысында нақты ғылыми еңбектерге сүйеніп, ғылыми еңбекті орындау талаптары тұрғысынан дәйектеу арқылы қол жеткізілді.
Зерттеу тақырыбы бойынша жарияланымдар. Зерттеудің негізгі тұжырымдары халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық конференциялар мен ғылыми жинақтарда баяндама тезистері түрінде жарық көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы екі тараудан, кіріспе мен қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ӘБІШ КЕКІЛБАЕВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ, ТАҚЫРЫПТЫҚ-ИДЕЯЛЫҚ СИПАТЫ
1.1 Ә.Кекілбаев шығармашылығы және оның зерттелуі
Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауларында, Елбасы Н.Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру [2] мақаласында руханият мәселелері, оның ішінде әдеби мұралардың танымдық және тәрбиелік маңызы туралы ой-тұжырымдарды әдеби материалдар негізінде жүзеге асыру - қазіргі гуманитарлық ғылымдардағы өзекті мәселелердің бірі. Осы орайда көрнекті жазушы, мемлекет және қоғам қайраткері Ә.Кекілбаевтың әдеби мұрасын әдеби-теориялық тұрғыдан зерделеу - әдеби мәтіндер негізінде танымдық-тәрбиелік, әлеуметтік-эстетикалық және әдеби-теориялық кешенді ғылыми жұмыстарды іске асырудың бір тұғыры. Ә.Кекілбаевтың публицистикалық шығармаларына жан-жақты талдау жасай отырып, олардың жанрлық-құрылымдық сипаттарын, поэтикалық-көркемдік құралдар мен тәсілдердің өзіндік қолданысы мен ерекшеліктерін пайымдау; суреткердің қоғамдық мәселелерді өзектілік тұрғысынан көтеріп, бейнелеуіндегі өзіндік принциптері мен формаларын, жазушы шығармаларындағы қазіргі таңдағы өзекті мәселе - ұлттық идеяны қарастырудың маңызы айқын көрінеді.
Көрнекті сөз зергері, мемлекет және қоғам қайраткері, Қазақстанның халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың иегері, академик-жазушы Әбіш Кекілбаевтың өмірі мен қызметтік жолы, шығармашылық еңбегі мен қоғамдық қызметі - адамзаттық рухани құндылықтарды пайымдау мен ұлттық әдебиетті дамытудың, халыққа қызмет қылудың жарқын үлгісі болып табылады. Жазушының әдеби мұрасы - қай кезде де халқымыздың рухани сұранысына ие құндылықтар қатарына жатады. Оны жас ұрпаққа оқып-үйретудің, сол арқылы жастарды адамгершілік пен отаншылдыққа тәрбиелеудің, сөз өнері мен шешендікке баулудың, ақыл-ой және көркемдік-эстетикалық жағынан дамытудың маңызы күмән келтірмейді.
Ә.Кекілбаев 1939 жылы 6 желтоқсан күні Маңғыстау облысы Маңғыстау ауданындағы Онды ауылының Мырзайыр деген жерінде колхозшының отбасында дүниеге келген. 1947 жылы 7-шахтадағы бастауыш мектептің бірінші сыныбына барады. Көп ұзамай Таушық аулындағы мектепке ауысады. Таушықтың көмір шахталары жабылғаннан кейін 1949 жылы Ондығы келіп, осындағы жетіжылдық мектепті 1954 жылы бітіріп шығады. Одан кейін қайтадан Таушыққа оралып, 8-9 сыныптарды сонда оқып, 10-сыныпты Ұштағандағы Ленин атындағы мектептен бітіреді.
Орта мектепті үздік бітіргеннен кейін, 1957 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетіне оқуға түсіп, 1962 жылы бітіріп шығады. Университетте оқып жүрген кезінде-ақ ерекше журналистік қабілетімен көзге түскен ол әуелі Қазақстан Жазушылар одағының орғаны Қазақ әдебиеті газетінде, сосын жастардың Лениншіл жас газетінде қызмет істейді. 1963 жылы Қазақстан Жазушылар одағына мүшелікке қабылданады.
1962-1965 жылдары Қазақ әдебиеті газетінде, содан соң Лениншіл жас газетінде әдеби қызметкер және бөлім меңгерушісі, 1964-1968 жылдары ҚазССР Мәдениет министрлігінің репертуарлық-редакциялық алқасының мүшесі болады. 1970-1975 жылдары Қазақфильм киностудиясының Бас редакторы, 1975-1984 жылдары Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің мәдениет бөлімінің нұсқаушысы, сектор меңгерушісі, 1984-1986 жылдары ҚазССР Мәдениет министрінің орынбасары, 1986-1988 жылдары Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының екінші хатшысы, 1988-1990 жылдары ҚазССР Тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау қоғамы Орталық комитеті Президиумы төрағасы, 1990 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бөлім меңгерушісі, 1991 жылы Қазақстан Жоғары кеңесінің депутаты, мәдениет, тіл және ұлтаралық қатынастарды дамыту комитетінің төрағасы, 1992-1993 жылдары республикалық Егемен Қазақстан газетінің бас редакторы, 1993-1994 жылдары ҚР Президентінің Мемлекеттік кеңесшісі, 1994-1995 жылдары ҚР Жоғары кеңесінің төрағасы, 1995 жылы мемлекеттік кеңесші, 1996 жылы ҚР Парламент мәжілісінің депутаты, комитет төрағасы, 1996-2002 жылдары ҚР Мемлекеттік хатшысы, 2002-2010 жылдары ҚР Парламенті сенатының төрағасы, Пармаленттегі халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің мүшесі секілді жоғары лауазымды қызметтерде істейді.
Жазушылық қадамын Алтын шуақ (1962) атты жыр жинағымен бастаған жазушы Бір шөкім бұлт (1965), Дала балладалары (1967), Тырау-тырау тырналар (1974), Бір уыс топырақ (1974), Құс қанаты (1978), Үркер (1981), Елең-алаң (1984), Шыңырау (1982) прозалық кітаптарымен оқырман қауымның оң бағасын алып, ықыласына бөленіп, талантты жазушы ретінде танылды. Ұйқыдағы арудың оянуы (1979), Дәуірмен бетпе-бет (1972), Заманмен сұхбат (1996), Әдебиет әлемі, өнер өрісі (1999) танымдық-публицистикалық еңбектерінде ел мен жер тағдыры, әдебиет пен өнер дамуы жайында тереңнен ой толғады. Кейін Абылай хан (1996) тарихи-драмалық дастанын, Ғапыл дүние (1999) өлеңдер мен драма кітабын, Үш белес (2001), Талайлы Тараз (2002), Шандоз (2003) т.б. танымдық еңбектерін жариялады. Жазушының Екі томдық таңдамалы шығармалары (1989), Он екі томдық шығармалар жинағы (1999), Жиырма томдық шығармалары (2019), Сыр десте публицистикалық еңбектерінің бес томдық жинағы (2009) жарық көрді. Жазушының туындылары бірнеше әлем тілдеріне (орыс, неміс, болгар, поляк, чех, венгер) аударылған.
1986 жылы Үркер, Елең-алаң романдары үшін Абай атындағы Мемлекеттік сыйлығына ие болды. Қазақстанның Еңбек Ері (2009), академик-жазушы, Қазақстанның Халық жазушысы атақтарын иеленді, бірнеше орден-медальдармен марапатталған.
А.П.Чеховтың Ваня ағай, Л.Толстойдың Соғыс және бейбітшілік, В.Шекспирдің Король Лир, Ромео мен Джулетта трагедияларын, Г.Мопассанның Пьер мен Жан, Өмір романдарын қазақ тіліне аударған. Жапон поэзиясымен бірге М.Лермонтов, Э.Капиев, Р.Ғамзатов, Г.Гейнеден аудармалары бар. Карл Гаццидің Тұрандот Ханшайымын (қытай ертегісі), Г.Ибсен мен И.Буниннің бірқатар туындыларын, О.Сүлейменовтың өлеңдерін де аударуға үлес қосты.
Әдебиет әлеміне алғаш рет өлеңмен қадам басқан қаламгер тұңғыш Алтын щуақ (1962) жыр жинағында ақындық қуатын танытып, туған жер мен табиғат, соғыс кезеңінің суреттері мен жастық шақ жырлары арқылы оқырманға үлкен үміт сыйласа, Дүние ғапыл (1999) атты екінші жыр жинағында ақындық есейген сананың ойшыл да сыршыл, ел мен жер тағдырына алаңдаулы салиқалы толғамдарын өзіндік көркемдік өрнекпен жырлайды. Абылай хан халықтық қаһармандық драмалық дастаны тәуелсіздік таңындағы бүкіл қазақ драматургиясының жетістігі болды.
Ә.Кекілбаев әсіресе прозаик ретінде кеңінен танымал. Әлем әдебиетінің таңдаулы үлгілерімен еркін сусындаған жазушы суреткер ретінде адамды тану мен оның рухани тіршілігін бейнелеуде өзіндік ерекшеліктерімен, қаламгерлік қолтаңбасымен дараланды. ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ прозасының көрнекті өкілі ретінде Ә.Кекілбаев шығармашылығы кеңестік реалистік прозаның таңдаулы өкілдерінің шығармашылығымен сабақтас дамып, реалистік дәстүрлермен сусындай отырып, өзіне дейінгі және замандас әлем әдебиеті классиктері шығармашылығындағы сан алуан көркемдік жүйелермен сабақтасып отырды. Суреткердің поэтикалық қолтаңбасындағы сыншыл реалистік өмір суреттерімен қатар, романтикалық сарындар, экзестенциялдық толғамдар, мифтік мәнер-өрнектер мен модернистік соны сипаттар, философиялық астарлар мен психологиялық ширығулар жымдасып отырады.
Қаламгерлердің өзіндік жеке көркемдік әлемі, дара шығармашылық концепциясы, қайталанбас стилі қалыптасты. Ә.Кекілбаев шығармаларында романтикалық поэтика тілдік айшықтардан айқын сезіледі. Жазушы прозасы поэтикалық инверсиялардың, ішкі экспрессияның, символикалық рефрендердің қайталануы нәтижесінде қара сөзбен жырланған өлеңдей әсер қалдырады. Фольклорлық дәстүрдің көркемдік жетістіктерінен нәр алған Ә.Кекілбаев прозасының стилистикасы поэзия тілімен табиғи жарасым табады. Көркем шығармада жазушының қолданған тәсілдер жүйесі оның стиль ерекшелігімен, суреткерлік қолтаңбасымен тұтасып, ой мен сезім қуатын танытады, шығарманың идеялық, көркемдік сапасын мазмұн мен пішін бірлігінде анықтайды. Жазушы туындыларының эстетикалық табиғатын танытуда үндестік пен ырғақтың айрықша орны бар. Өлеңге біртабан жақындайтын прозаның ырғақты, әуезді сипаты, экспрессивті қуаты жазушы туындыларындағы романтикалық бояуды қалыңдатады. Ханша-дария хикасындағы, Аңыздың ақыры романындағы лирикалық реңк-бояудың молдығы, тілдік өрнектің эмоционалдық бояуға қанықтығы бірден көзге түседі, автор шартты тұспалдар секілді романтикалық бейнелеу тәсілдерін шебер пайдаланады. Ә.Кекілбаевтың патетикаға, ырғаққа, лиризмге, әуезділікке құрылған поэтикалық прозасында қайталаулар, тіл экспрессивтігі, инверсиялар, поэтикалық метафоралар, символдар романтикалық стиль табиғатынан туындайды.
Жазушы шығармаларында, сондай-ақ, қоғам мен адам арасындағы қайшылық, жалғыздық қасіреті, қоршаған ортаны адамның жатсынуы секілді модернизм өрнектері де кездеседі. Күнделікті күйкі тірліктен жоғары тұратын рухты, адам табиғатының трагедиялығын, болмыстың жеке тұлға тіршілігімен үйлесе бермейтін қайшылығын бейнелеген шығармаларда (Шыңырау, Шеткері үй, Ақырғы аялдама т.б.) романтикалық сипат пен модернистік ұстанымның байланысы байқалады.
Шынайы суреткердің көркемдік әлемі мен ізденістер аясы қалыптасқан тар шеңберге сыймай, одан әлдеқайда кең ауқымға құлаш ұрды. Суреткер өз заманының кезеңдік тынысына, идеологиялық қыспағына шектеліп қалмай, шығармашылық рухани ішкі дербестігін сақтап қалуға тырысты. Осыған байланысты шығармаларының идеялық тынысы мен көркемдік өрнегінде өзіндік ерекшелік, поэтикалық құбылыстар молынан ұшырасады. Алайда жазушының көркемдік жүйесінің дамуында реалистік бейнелеу құралдары мен әдістері басымдық алатыны шындық.
Ә.Кекілбаевтың шығармашылығы әдебиеттану ғылымы мен әдеби сында кеңінен зерделеніп келеді. Әдебиетші ғалымдар жазушы шығармашылығын ғылыми тұрғыдан зерделеп, арнайы еңбектер жазып, диссертациялар қорғады, ақын-жазушылар мен қоғам қайраткерлері жазушының сан қырлы таланты туралы көптеген еңбектер жазуда. Жазушы шығармашылығын арнайы зерттеген ғалымдардың қатарында Ж.Дүйсенбаеваның, Қ.Жүсіптің, А.Исмакованың, Г.Пралиеваның, Т.Сыдықовтың, Ә.Спанның т.б. зерттеу еңбектерін ерекше айтуға болады.
Жазушының сан-салалы еңбегі, жазушылық шеберлігі туралы көрнекті қайраткерлер мен қаламгерлер С.Қирабаев, М.Жолдасбеков, Қ.Сұлтанов, С.Абдрахманов т.б. еңбектеріндегі ой-тұжырымдар өзінің құндылығымен ерекшеленеді. Сондай-ақ ғалымдар мен сыншылар Қ.Ергөбек, Г.Орда, С.Жұмабек, жазушының замандас қаламгерлері Т.Медетбек, А.Жақсыбаев, Б.Нұржекеев, Г.Бельгер т.б. жазушы шығармашылығы туралы қалам тербеп, ордалы ойларын ортаға салды.
Ә.Кекілбаев шығармашылығы туралы жарияланған кейбір еңбектерді атап өтуге болады. Оларда авторлардың зерттеу нысанына қатысты Ә.Кекілбаев шығармалары поэтикасының жекелеген аспектілері сөз болады. Ғалым Ж.Дүйсенбаева Ә.Кекілбаев және заман шындығы монографиясында [3] Ә.Кекілбаев туындыларындағы тарихи тақырыптың игерілуі, тарих образдардың сипаты, типтендіру жолдары, жазушының тарихи құжаттар мен мұрағат деректерін пайдалануы, фольклорды қолдану машығы мен характер жасау шеберлігі секілді мәселелерге тоқталады. Жазушы шығармашылығының тарихилығы мәселесі әдеби-теориялық тұрғыдан қарастырылады. Белгілі ғалым Қ.Жүсіп Шың мен шыңырау әдеби сын-зерттеу еңбегінде [4] жазушының көркем мұрасының басты арнасы - прозалық шығармаларын зерделеген. Жазушының әңгімелерін, повестері мен романдарын жеке қарастырған үш тараудан тұратын еңбекте прозалық шығармалардың тақырыптық-идеялық бағдарына, көркемдік ерекшеліктеріне, образдар жүйесіне талдаулар жасалған. Ә.Кекілбаев шығармашылығын зерттеуші Ә.Спанның Заңғар роман-эссесінде [5] жазушының шығармашылық лабораториясына үңіліп, көптеген шығармаларының жазылу себептерін, ондағы кейіпкерлердің прототиптерін, шығармалардың автор өмірбаянына қатысы мен оларда суреттелетін орындар туралы пайымдайды. Кейбір шығармалардың идеялық-көркемдік сипаттарына да тоқталады. Сондай-ақ ғалым А.С.Исмакованың Казахская художественная проза. Поэтика, жанр, стиль атты зерттеу еңбегінің [6] қазіргі қазақ прозасының мәдени архетипі, көркем мәтін құрылымындағы әдеби және әдеби-эпикалық кодтар туралы тарауында Ә.Кекілбаев прозасының көркемдік-стильдік ерекшеліктері туралы кейбір соны пайымдаулар кездеседі. Автор, әсіресе, жазушының Бәсеке повесіндегі фольклорлық жанрдың ықпалы туралы талдаулар жасайды. Бұл еңбектерде Ә.Кекілбаев шығармаларының поэтикасына қатысты жекелеген жайлар ғана сөз болып, кейбір көркемдік ерекшеліктер арагідік талданады.
Қазақтың көркем сөз өнеріндегі көркем-эстетикалық құбылыс ретінде Ә.Кекілбаев публиицистикасындағы көркемдік принциптер жүйесі мен поэтикалық ерекшеліктерді ғылыми тұрғыдан зерделеу, қаламгердің көркем шығармаларының жанрлық сипатын, тақырыптық-идеялық бағдары мен көркемдік ерекшеліктерін, танымдық және тәрбиелік маңызын әдеби-теориялық тұрғыдан пайымдау, жазушының көркем тілінің қуатын, дара стильдік қырларын, поэтикалық шеберлігін ғылыми дәйектеу арқылы жазушының бірегей шеберлігін дәлелдеудің мәні зор. Жазушының өзіне дейінгі отандық және әлемдік әдеби дәстүрлерді меңгеруі мен дамытудағы ізденістері, замандас жазушылар шығармашылығымен сабақтастығы айқындалып, жазушының ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиетіндегі орнына баға беріліп келеді.
Жзушының көсемсөзі туралы әр кездері С.Әбдірахманов, Р.Тұрысбек, Б.Досжанов, С.Б,рмағамбет, И.Момынова, М.Амалбекова, А.Отарова, Н.Қамарова т.б. авторлар қалам тербеді. Мұндай еңбектерде қаламгердің публицистік шығармашылығы туралы сөз болғанымен, Ә.Кекілбаев көсемсөзіндегі ұлттық идея туралы көлемді еңбек жоқтың қасы. Сондықтан жазушы публицистикасындағы ұлттық идея туралы ой-пайымдарын қарастыру лазым.
Ұлттық құндылықтардың алтын арқауы - әр елдің дәстүрі мен мәдениетінде. Ал дәстүр мен мәдениеттің негізі тіл мен әдебиетте жатыр. ҚР Тұңғыш Президенті - Елбасы Н.Ә.Назарбаев айтқандай, Дәстүр мен мәдениет - ұлттың генетикалық коды. ...Біз өзіміздің ұлттық мәдениетіміз бен дәстүрлерімізді осы әралуандығымен және ұлылығымен қосып қорғауымыз керек, мәдени игілігімізді бөлшектеп болса да жинастыруымыз керек. Бірлігі бар ел озады, бірлігі жоқ ел тозады. Бұл - тарих заңы. Сондықтан қазақтың бірлігі - елдігіміздің кілті, ең басты мәселесі. Ел бірлігі - ең асыл қасиет [2].
Ә.Кекілбаевтың үлкен абыроймен атқарған мемлекеттік қызметтерінің қатарында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің төрағасы, Қазақстанның Мемлекеттік хатшысы сияқты биік мәртебелі лауазымдардың болуының өзі де көп жайды аңғартса керек. Бұл жағынан ол Тәуелсіздік жылдарында ХХ ғасыр басындағы Алаш қайраткерлерінің ізін жалғағандай көрінеді бізге. Еліміз егемендікке қол жеткізген 90-жылдардың басынан бастап-ақ талай алқалы жиындарда мәртебелі аудиторияны ұршықтай иіріп, уыздай ұйытқан баяндамалары, көркем сөзде олжа, көсем сөзде жорға салған даңғыл шешендігінен туған еңбектері Қазақ елінің мүддесін жаңа тұрпаттағы замана мен қоғамның бетбұрыс кезеңінде таразылап талдаған, елдің рухани өмірін түлетуге зор серпіліс пен сілкініс тудырған дүниелер болды. Қалың жұртының көкірегіне рух мәйегін құйған ойлы да сырлы сөздері Қазақстанның тәуелсіздігін дәріптеп, азат ойын шыңдап, жас мемлекетіміздің қалыптасуына бағыт беріп, заң түзілімін жетілдіруге, әлемдік қауымдастықта лайықты орнын еншілеуге зор үлес боп қосылды.
Ә.Кекілбаев - адам тұрмысы мен қоғамдық өмірді терең зерттеген, қоғамдық құбылыстар мен адам болмысының сан алуан мәселелерін қаламгер әрі қайраткер ретінде жете зерделеген қаламгер. Тумысынан зерек тұлға, сирек дарын өз ұлтының тарихы мен салт-дәстүріне, рухани болмысы мен жан дүниесіне терең үңіліп, оны дүниежүзілік мәдениет пен әлемдік тарих тұрғысынан пайымдаудың арқасында адам тіршілігінің түрлі ньюанстарын өзіндік әдеби-көркем мәнермен, философиялық зерде-пайыммен, азаматтық парасатпен суреттеді. Жазушының кең құлашты прозасының көркемдік-идеялық болмысындағы ойшылдығы мен сыршылдығы, асқақтығы мен сыншылдығы, қарапайымдылығы мен тереңдігі, турашылдығы мен астарлылылығы секілді арналы тоғыстар ордалы ойлардың шынайы қорытпасындай жарқырап көзге түседі.
Ә.Кекілбаевтың қайталанбас феномені өткен тарих пен бүгінгі заманды орайластыра сабақтастырып, адам тіршілігінің күрделі мәселелерін философиялық-психологиялық тұрғыдан жан-жақты талдауымен, өзіндік көркемдігімен, өткен тарихтың сабақтарын суреттей отырып терең пайымдауымен ерекшеленеді. Жазушы тарихтың жаңғырығы мен қазіргі заман тынысын көркемдік тұрғыда қисынмен бейнелеп, суреткерлік шеберлікпен тіршіліктің терең астарларына үңілтеді. Оның шығармаларында уақыт тынысын, адамдар тіршілігін бейнелеудегі талдаушылық, зерттеушілік сипат өзіндік поэтикалық өрнекпен өрнекті шырай тауып отырады. Қаламгер адам өмірінің түрлі жақтарын жалаң көрсетіп қоймай, адам мен адам тұрмысының сырын ашып, олардың ішкі механизмдеріне барлау жүргізеді, жақсылық пен жамандықтың жұмбақ сырларын бейнелей отырып, оқырманды олардың себеп-салдарын, бастау көздері мен даму өрістерін анықтауға ұмтылдырады.
Бүгінде Ә.Кекілбаев шығармашылығы - халқымыздың рухани құнды әдеби мұрасына айналды, ол - бүгінгі және болашақ ұрпағын имандылыққа, адамгершілікке, отаншылдық пен әсемдікке тәрбиелейтін маңызды мұра.
1.2 Ә.Кекілбаев - көсемсөз шебері
Қазақтың рухани ұстазы, ғұлама ғалым Ахмет Байтұрсынов Әдебиет танытқышында көсемсөз туралы мынадай анықтама береді: Көсемсөз шешен сөз сияқты әлеуметке айтқанын істету мақсатымен шығарылатын сөз. Шешен сөзден мұның айырылатын жері - шешен сөз ауызша айтылады, көсемсөз жазумен айтылады. Көсемсөз әлеумет ісіне басшылық пікір жүргізетін сөз болғандықтан да көсемсөз деп аталады. Көсемсөз кезіндегі әлеуметке керек іске мұрындық болып істеу ыждағатымен айтылады [7,54].
Ә.Кекілбаевтың әдеби мұрасының ауқымды бөлігін оның көсемсөзі құрайды. Қаламгердің көсемсөзі айтқыштық-шешендігімен, жазушылық шеберлігімен ұштасып жатады. Рас, айту да өнер, жазу да өнер, алайда, жазудың жөні бір басқа. Жазу арқылы адам санасының дамуына, ізденуіне, ойлана білуіне мәтіндік жазба орнықтылық танытады. Оның негізін жасауда Әбіш сынды көсемсөзшілер еңбегінің маңызы зор.
Ә.Кекілбаев - өмірінде жазуды мұрат еткен, өмірінің мәні халық үшін жазу деп білген жан. Оның: Жазу адам нәсілін ақылды, айлалы қылып қойған жоқ, иманды, парасатты етті. Шын мәніндегі Ғылым, Дін, Мәдениет жазудың арқасында ғана пайда болды. Жазу арқылы адам өткен ұрпақтардың тәжірибесімен сусындады. Жазу арқылы адам келер ұрпақтар алдындағы жауапкершілікті сезінді. Қажет десеңіз, Адам шын мәніндегі адам кейпі мен болмысына Жазудың арқасында жетті [8,224], - деген сөзі осындай жазудың мән-маңызы мен оның адамзат өркениетіндегі орнын пайымдаудан туғаны түсінікті.
Ә.Кекілбаевтың сонау мектепте оқып жүрген кезінде-ақ шығармашылыққа ниет қылып, аудандық, облыстық, республикалық газеттерге мақала жазып жүргендегі көтерген мәселелерінің өзінен оның ел үшін, халық үшін қызмет етсем, соның бір қажетіне жарасам деген талпынысын көреміз. Өзінің алғашқы мақаласы туралы жазушының өзі былайша еске алады: ...Бесінші класта жүргенде аудандық газетке Екпінді егін екпей ме? деген мақалам шықты. Ол колхоз басқармасында талқыланды. Мәжіліске өзім қатыстым. Басқарма мүшелері Кекілбаев жолдастың мақаласында көрсетілген кемшіліктерді түгел мойындап, оны жоюдың шараларын қабылдады. Содан дәндедім бе, аудандық газетті місе тұтпай, орысша-қазақша қысқа хабарламалар жазып, облыстық газеттердің бетін бермейтінді шығардым [9,7].
Бесінші сыныпта оқып жүргенде жазып, аудандық газетке жариялаған Екпінді егін екпей ме? деген мақаласында алақандай ғана ауылдың проблемасын көтеріп, барлық мүмкіндік бола тұрып, егін егуді құнттамаған тұрғындардың қылығын сынаған оқушы баланың кейін келе-келе көтерген мәселелерінің ауқымданып, бүкіл ұлттық, әлемдік проблемаларға ұласқаны тегін емес еді.
Публицистика - журналистік жанр болса, Әбіштің өмір жолы да журналистік қызметтен басталып, әр кезеңде беделді басылымдарды басқарғаны, кейін мемлекет және қоғам қайраткері ретінде көптеген мерзімді баспасөз бен радио-теледидардан сөйлегені, талай алқалы жиындарда мінбеден баяндама жасағаны көпшілікке аян. Университетте оқып жүргендегі соңғы жылдарда Қазақ әдебиетінен бастап, одан кейін жастардың Лениншіл жас газетінде қызмет істеп, қаламын қатайтты. 1963 жылы Қазақстан Жазушылар одағына мүшелікке өтті. 1970-1975 жылдары Қазақфильм киностудиясында Бас редактор болды. Мемлекеттік қызметке араласып, көптеген кеңес, партия орындарында қызмет істегеннен кейін де 1992-1993 жылдары республикалық Егемен Қазақстан газетінің Бас редакторы болды. Мұның бәрі жазушының журналистік қызметтің қыр-сырын білуімен қатар, жауынгер жанр - публицистиканың да қазанына қайнап шыққанын көрсетсе керек. Оның үстіне, өзінің жазушылық таланты мен ойшылдық қасиеті нағыз ұлттық журналистиканың дамуына өзіндік із қалдырғаны белгілі.
Қазақ ғылымында публицистиканы көсемсөз деп атау орын алған. Сондықтан біздер публицистика, көсемсөз терминдерін баламалы түрде алмастырып қолданатын боламыз. Көсемсөзші де, ақын немесе жазушы секілді, қоғамның үнін жеткізуші, оқырман тәрбиелеуші, оның маңызы қоғамның көзі, құлағы және аузы болуында. Демек, әр публицист ақынша тебіреніп, жазушыдай көсіліп баяндағанымен, өмірдің шұғыл хабарларын жеткізіп, көкейтесті мәселелерін қоғап отырады.
Жазушының жазғандары - халқының өмірі, қазақтың тағдыры, оның көргені мен басынан кешкен тағдыр-талайы, кешегісі мен бүгінгісі, олардың бір-бірінің сабақтастығы. Қаламгердің суреттеуіндегі халқының өмірі - жалпы адамзат өмірінен оқшау емес, соның бір бөлігі. Оның тарихы да, жүрген жолы да - әлемдік өркениетпен тығыз баланыста. Қазақ халқының тарихының ұзақ жолының қорытындысы - еліміздің тәуелсіздігі болса, Ә.Кекілбаев мұрат еткен шындықтың өзі де сол екенін жазушының шығармаларын, соның ішінде публицистикалық туындыларын оқып барып түсінеміз. Жазушы өмірінің соңғы ширек ғасыр бедеріндегі публицистикасы - қазақ тарихының тәуелсіздікке қол жеткізгендегі өмірінің шежіресі іспеттес. Жазушының соңғы жылдары көрсем әдебиеттен бір мезгіл қолын босатып, көсемсөзге ауысуында да тарих ұсынған осы бір жетістіктің сырын көсіліп айтып түсіндіру ниеті жатыр, - дейді С.Қирабаев. - Оның көсемсөзі халықпен бетпе-бет отырып тілдесуге, заман талабын дәлелдеп ұғындыруға, бүгінгі бар тіршілігімізді, егемендікті баянды етуге бағыттауға үйретеді. Елдің ел болуына әркімнің қосар үлесін нақтылауға құрылады, - дейді ғалым-сыншы С.Қирабаев [10,5]. Ғалымның осы лебізі Ә.Кекілбаевтың көсемсөз саласына соңғы жылдарда көбірек көңіл бөлуінің, негізінен сол жанрда жазуының сырын терең ұғындыра түседі.
Ә.Кекілбаевтың сыншылдық, публицистикалық еңбектері автордың жан-жақты білімділігін, өмірді байыпты зерттеп, ол жайлы кең ойлап, терең толғайтын алымды да шалымды талантын көрсетеді. Ол - қазақ елі әдебиетінің тарихын ғана емес, халық тарихының, оның мәдениетінің аса үлкен білгірі. Оның сыншылдық ойы ұлт әдебиеті мен мәдениетіне қатысты мәселелермен ғана шектеліп қалмайды, оларды әлемдік үлгілермен салыстыра қарап, биік талаптар қоюымен толығады, қолда барымыздың табысы мен олқы жақтары туралы өзіндік көшелі ойлар ұсынады. Әбіш Кекілбаевты толғандырған әлемдік құбылыстар ішінде А.Пушкиннің, Л.Толстойдың, Ф.Достоевскийдің, А.Чеховтың, Т.Шевченконың және басқа да әдебиет алыптарының классикалық мұралары мол орын алады.
Ә.Кекілбаевтың көсемсөзі туралы Тәуелсіз қазақ көсемсөзінің кемеңгері деген мақаласында ғалым Қ.Сақ былай деп жазады: Алаштың Әбіші - әлемдік өркениеттің ортақ қазынасына олжа салған суреткер. Көркем ойдың, көркем әдебиеттің көсемсөзге жол берген тұсында ол ел-жұртына үлгі беретін үрдіске қол артып, уақыт мінберіне көтерілді. Ағынан жарылды, адалынан сөйледі. Қоғам мен қауымды толғандырған келелі мәселелерде кең толғар пайым қажет болғанда, қаламына қайратты сөз ұштап, шынайы пікірі мен шырайлы бәтуасын жайып салды. Жұртының мүддесі үшін жазған үстіне жаза түсті. Ол өзінің қаламгерлік дарынын ешқашан қоғамның тыныс-тіршілігінен бөлек қойып көрген емес. Шығармаларының көпшілігін жауапты және жоғары мемлекеттік қызмет лауазымдарын қатар алып жүріп жазды. Халқының мұңын мұңдап, жоғын жоқтады [11,285].
Жазушының суреткерлік мәнерін тап басқан ғалым, профессор Қ.Әбдезұлы былай дейді: Алдымен Әбіш Кекілбаевтың жазу стилінен Әуезов мектебі бірден аңғарылды... Әлемдік әдебиеттің саңлақ қаламгерлері туралы ұлағатты сөзді Әуезов лекцияларынан тыңдады. Студент кезінде-ақ өлең жазып, көркем шығармашылықпен айналысты. Орыс тіліндегі белгілі шығармаларды ана тілімізге аударды. Яғни, жас дарынның алғашқы қаламгерлік қадамдары университет қабырғасында басталып, ұлы суреткер Мұқаңның, Мұхтар Әуезовтың назарына ілікті [12,75]. Яғни, ұлы жазушылардың жазу өнеріндегі ерекшеліктерін аңғарып, оны өнеге тұту, одан үйрену де дарын иесінің назарынан тыс қалмаған.
Ә.Кекілбаев тәуелсіздігіміздің мәнін терең сезіне бастаған тұста мемлекеттігімізді нығайтып, оның рухани тұғырын бекемдеуге, жаңа тұрпатта мемлекеттің заң-жарғысын түзуге көреген даналықпен үлес қосып, қаламгерлігі мен қайраткерлік әлеуетін тәуелсіз еліміздің гүлдену жолына сарп етті. Саналы адам баласының ең асыл құңдылығы - сөз десек, бағзыдан бүгінге дейінгі адамзаттың ақыл-ойы, рухани қымбат дүниелері сол сөз арқылы жеткені шындық. Сөз өнерінің үлкен бір саласы - публицистика, яғни көсемсөз. Публицистика өз кезеңінің ең өзекті мәселелерін көтеріп, қоғамдық мәселелерді сараптап, оны тәжірибемен, күнделікті өмірмен ұштастыра, байланыстыра сипаттайды.
Публицистикаға көсемсөз деп қазақша балама берген ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы атақты Әдебиет танытқыш атты еңбегінде оған әлеуметті сөзбен басқару өнері деп жоғары баға берген болатын. Кемеңгер Ә.Кекілбаев көсемсөзінің ең басты ұстыны - елшілдік пен мемлекетшілдік. Оның қайраткерлік өмір жолы мен бүкіл шығармашылық қызметі Тәуелсіздік мұраттарына мағыналы да қуатты сөзімен үн қосуға негіз салды. Сондықтан Әбіш ағамыздың парасатты азаматтығы, қарымды қайраткерлігі мен көсемсөзшілік шығармашылығы - бір-бірінен ажырағысыз бірліктегі феномен. Тәуелсіздік жолында қызмет етудегі сөз бен істің бірлігінің айқын көрінісі. Тәуелсіз еліміздің орнығу кезеңінде оның әлеуметтік-саяси және қоғамдық қалыптасуына белсенділікпен атсалысқан Ә.Кекілбаевтың публицистикасында ел тәуелсіздігін нығайту жайы мен проблемалары - ең басты тақырып болғанын көреміз. Ә.Кекілбаев көсемсөзінде негізінен тәуелсіздік тақырыбының көтерілуі - заңды құбылыс. Әбіш ағамыз қазақ халқының көркем өз өнерін ғана емес, саяси танымы мен ой-өрісін кемелдендіруге де көп еңбек сіңіріп, ақылы мен парасатын басқаларға үлгі еткен сөз зергері. Көсемсөзшінің тәуелсіздік жайындағы ой-толғаныстары баспасөз беттерінен бір сәт те түскен емес. Сол жылдары Егемен Қазақстан газетінің бас редакторы Н.Оразалинге берген бір сұхбатында тәуелсіздікті нығайтудың кепілі - ең алдымен ішкі ынтымақты нығайту деп сөз саптайды. Кемеңгер көсемсөзші: Тәуелсіздікті нығайтудың ең басты кепілі - ішкі ынтымақты нығайту. Ол жоқ жерде тәуелсіздік жай сөз болып қалады. Оны ашыққан да сатуы ықтимал, масыққан да сатуы ықтимал. Оған жол бермеудің жалғыз жолы - экономикалық қатынастарды да, саяси қатынастарды да мейлінше демократияландыра түсу. Бармақ басты, көз қыстылыққа жол бермеу. Әркімнің өз еңбегімен күн көрінуіне ғана емес, ауқатты өмір сүруіне құқықтық та, экономикалық та мүмкіндіктер жасауға күш салу. Ол үшін жүргізіліп жатқан реформадан бас тартуға болмайды. Олай ету әлеуметтік реваншизмге апарады. Жүріп жатқан реформаны көптің көңілінен шығатындай қылып, қайта пайымдау керек. Оның тиімділігіне көптің көзі тезірек жететіндей қылып әлеуметтік мәселелерді шешуге күш салған жөн, - дей келе, орын алған проблемаларды тек қана демократиялық жолмен шешу керек екеніне бағыт береді.
Публицистикаға көсемсөз деп қазақша балама берген ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы атақты Әдебиет танытқыш атты еңбегінде оған әлеуметті сөзбен басқару өнері деп жоғары баға берген болатын. Кемеңгер Ә.Кекілбаев көсемсөзінің ең басты ұстыны - елшілдік пен мемлекетшілдік. Оның қайраткерлік өмір жолы мен бүкіл шығармашылық қызметі Тәуелсіздік мұраттарына мағыналы да қуатты сөзімен үн қосуға негіз салды. Сондықтан Әбіш ағамыздың парасатты азаматтығы, қарымды қайраткерлігі мен көсемсөзшілік шығармашылығы - бір-бірінен ажырағысыз бірліктегі феномен. Тәуелсіздік жолында қызмет етудегі сөз бен істің бірлігінің айқын көрінісі. Тәуелсіз еліміздің орнығу кезеңінде оның әлеуметтік-саяси және қоғамдық қалыптасуына белсенділікпен атсалысқан Ә.Кекілбаевтың публицистикасында ел тәуелсіздігін нығайту жайы мен проблемалары - ең басты тақырып болғанын көреміз. Ә.Кекілбаев көсемсөзінде негізінен тәуелсіздік тақырыбының көтерілуі - заңды құбылыс. Әбіш ағамыз қазақ халқының көркем өз өнерін ғана емес, саяси танымы мен ой-өрісін кемелдендіруге де көп еңбек сіңіріп, ақылы мен парасатын басқаларға үлгі еткен сөз зергері. Көсемсөзшінің тәуелсіздік жайындағы ой-толғаныстары баспасөз беттерінен бір сәт те түскен емес. Сол жылдары Егемен Қазақстан газетінің бас редакторы Н.Оразалинге берген бір сұхбатында тәуелсіздікті нығайтудың кепілі - ең алдымен ішкі ынтымақты нығайту деп сөз саптайды. Кемеңгер көсемсөзші: Тәуелсіздікті нығайтудың ең басты кепілі - ішкі ынтымақты нығайту. Ол жоқ жерде тәуелсіздік жай сөз болып қалады. Оны ашыққан да сатуы ықтимал, масыққан да сатуы ықтимал. Оған жол бермеудің жалғыз жолы - экономикалық қатынастарды да, саяси қатынастарды да мейлінше демократияландыра түсу. Бармақ басты, көз қыстылыққа жол бермеу. Әркімнің өз еңбегімен күн көрінуіне ғана емес, ауқатты өмір сүруіне құқықтық та, экономикалық та мүмкіндіктер жасауға күш салу. Ол үшін жүргізіліп жатқан реформадан бас тартуға болмайды. Олай ету әлеуметтік реваншизмге апарады. Жүріп жатқан реформаны көптің көңілінен шығатындай қылып, қайта пайымдау керек. Оның тиімділігіне көптің көзі тезірек жететіндей қылып әлеуметтік мәселелерді шешуге күш салған жөн, - дей келе, орын алған проблемаларды тек қана демократиялық жолмен шешу керек екеніне бағыт береді.
Ә.Кекілбаев қазақ халқының тәуелсіздікке ұмтылуындағы іс-әрекеттерінен бергі кезеңде азаттыққа, егемендікке, бостандыққа деген арманын жүзеге асыруға бар күш-жігері мен өнер қайратын сарп еткен тұлға. Ұзақ жылдар бойы мемлекеттік қызмет жолында жүрсе де, шығармашылығынан бір сәт те қол үзген емес. Жазушы ретінде де, мемлекет қайраткері ретінде де еліміздің тәуелсіздік жолындағы күресіне араласпаған кезі болған емес. Ғасырлар бойы армандап жеткен жеткен тәуелсіздігіміздің қасиетін қадірлеп, оны баянды етіп, іргесін нығайтуды сөз зергерінің тамаша ой-толғаныстарынан табамыз. Публицистің Тәуелсіздік - тәу етер жалғыз кие атты мақаласы - бұл орайдағы аса құнды еңбектердің бірі. Дүниеде тәуелсіздік, бостандық, теңдікті аңсамайтын адам жоқ. Сол жолдағы тынымсыз күрес те тоқтап көрген емес. Әлі жеткен кезде жеңді. Әлі жетпеген кезде жеңілді. Оған бола өткен ұрпақтарға өкпелей алмаймыз. Олардың әрдайым жеңіске жете бермегенімен бүгінге дейін желісін үзбей келе жатқан өзекті күресі болмаса, бүгін де жеңіске жете алар, жете алмасымыз неғайбыл нәрсе. Бұны тереңдеп ұғып, қастерлей білмесек, қолымыз жетіп отырған жеңісті жемісті жалғастырып кете алуымыз да неғайбыл нәрсе, - дейді автор осы мақаласында.
Мақалада егемендік алып, тәуелсіздік жариялау, әдетте, көбінесе басқа мемлекеттердің ыдырауына байланысты болып келетінін, ХХ ғасырдағы азаттық жолындағы күресте кімдердің жеңіске жеткені, қандай мемлекеттердің құлап, қандай мемлекеттердің егемендік алғаны жайлы тоқталады. Автор біздің мемлекеттің тәуелсіздігіне базбіреулердің сенімсіздікпен қарап, келекеге айналдырып та жүргенін айтып қынжылады. Ондай жайлардан аулақ болуы үшін бізге қандай әрекет жасау керектігінің жолын нұсқайды. Еліміз егемендік алған жылдардан бері публицистің Заманмен сұхбат (1995), Азаттықтың ақ таңы (1998), Тіл және Тәуелсіздік (2007) атты публицистикалық кітаптарынің жарыққа шығып, қалың оқырманының оң бағасын алып, ой-санасын өсіруге үлес қосқанына жалпақ ел куә. Сондай еңбектерінде публицист азаттық үшін күрескен халықтың тағдыры, дүниежүзінің әр түкпірінде отарлық жүйенің орнығуы, әлемге үстемдік етуге ұмтылған ірі мемлекеттердің озбырлық саясаты, сондай аласапыран дүниеде азшылық ұлттардың елдігін сақтап қалу үшін жүргізген жанкешті күресі, мемлекеттік тіл саясаты баса айтылады.
Автор тіл жайлы толғаныстарында, туған тілінің тағдырын әлемдегі өзге тілдердің тағдырымен салыстырып отырады. Бұрынғы күн тарихы мен бүгінгі күннің тағдырын, мемлекеттік тіл мәселесін, елдің даму ерекшеліктері мен оның жүзеге асу жолдары тәрізді мәселелерді суреткерлікпен шебер баяндайды. Қандай мәселеге байланысты ой-пікір білдірсе де, оған ғылым салаларындағы арғы-бергі зерттеулер мен соны дерек-дәйектерді негіз етіп, өзіндік көзқарасымен тұжырымдайды.
Тіл мәселесі - қоғамдық-әлеуметтік маңызды мәселелердің бірі. Мемлекеттік тілге қатысты мәселені дәйекті шешу асқан сабырлылық пен қыруар күш-жігерді қажет етеді. Бұл бағыттағы қол жеткізген табыстарды баянды ету үшін бос ұраншылдыққа салынудан гөрі, нақты ғылыми тұжырымдарға сүйеніп, қонымды ой-пікір өрбіту қашан да ұтымды болмақ. Себебі, мемлекеттік тілдің мәртебесі ресми түрде жарияланғанымен, оның қолданылуы мен үйретілуін іске асырудың механизмдерінің қолданыс табуы ойдағыдай емес. Осы жерде: Мемлекеттік тілде іс жүргізу мен қызметтік қарым-қатынас жасау әлі күнге дейін қосалқы сипатта ғана атқарылып келе жатыр. Бұл орайда, әсіресе, билік орындарының мемлекет тілінде сөйлеуіне баса назар аударған жөн. Өйткені, солар мемлекеттік тілде сөйлемейінше төменгі жақтың тілге назар аударуы түзелмек емес, - деген жазушы пікірінің маңызы зор. Шынында да, биліктің өзі сөйлемейтін, өзі бастап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz