Қысқарған сөздердің жасалу ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
1. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР 4
1.1 Қысқарған сөздердің шығу тарихы 4
1.2 Қысқарған сөздердің жасалу ерекшеліктері 9
1.3 Қысқарған сөздердің түрлері 14
2. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕРДІҢ ҚОЛДАНЫСЫ 20
2.1 Қысқарған сөздердің қолданылу аясы 20
2.2 Баспасөздерде қолданылатын қысқарған атаулар 22
2.3 Қысқарған сөздерді ғылымда қолдану жайы 30
2.4 Ресми құжат мәтіндеріндегі қысқарған сөздердің қолданысы 32
2.5 Қысқарған сөздерді қолданудағы кемшіліктер 38
2.6 Жастар диалектісінде қолданылатын қысқарған сөздер 42
2.7 Қысқарған сөздердің электрондық сөздігі 55
3. ҚОРЫТЫНДЫ 62
4. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 63
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Үлгісіз сөз болмайды, матасыз бөз болмайды - деп, Бұқар жырау атамыз айтқандай, қазіргі таңда қазақ тіл білімінде толықтай зерттелмей, талданбай, тіл мамандарының көңіліне бөлінбей жатқан мәселелер баршылық. Соның бірі - қазақ тіліндегі қысқарған сөздер, оның жай-күйі. Қысқарған сөздердің қазақ тіл білімінде пайда болып, қолданысқа енуін ХХ ғасырдың бастапқы кезеңінің төңірегіне жатқызуға болады. Әр ғасырдың уақыт талабына сәйкес, сонымен қатар, өмірде болып жатқан түрлі экономикалық, саяси-әлеуметтік, мәдени өзгерістерге байланысты қазақ тілінде жаңа сөздер қосылып, жаңа күрделі атаулар толықтырылып дамып отыр. Ахмеди Ысқақов, Кәкен Аханов сынды тілтанушылардың еңбектерінде күрделі сөздердің қатарына біріккен сөздер, қос сөздер, қысқарған сөздер, сыңарлы бөлек жазылған күрделі сын, сан, зат есімдерді, етістіктерді қарастырған. Демек, осы атауларды айту, жазу барысында сөздерді ықшамдап, тілге жеңіл айту қажеттілігінен - қысқарту амалы пайда болды. Қысқарған сөздер күрделі сөздердің белгілі бір тобы ретінде қарастырылып жүр. Қазақ тілінде бұл күрделі сөздердің шығу тарихын орыс тілінің Қазан революциясынан кейінгі уақытқа тигізген әсерімен, оның нәтижесімен байланысты деп есептеледі. Кеңес дәуірі барысында жаңадан пайда болған саяси-әлеуметтік, мәдени-шаруашылықтар әр алуан қоғамдық ұйымдар мен мекемелердің ашылуына себеп болды. Дәл осы мекемелер мен ұйымдардың атауы көп сөздерде құрылғандықтан, бұл күрделі атауларды әдеби тілдің жазбаша түрінде де, ауызша да қысқартып, яғни ықшамдап айтылуы дәстүрге айналған. Демек, соның нәтижесінде қысқарған сөздер күрделі сөздердің белгілі бір түрі ретінде қалыптаса бастады.
Қазақ тіліндегі қысқарған сөздер - сөзжасамның бір тәсіліне жататын, өзіндік грамматикалық құрылымы және семантикалық ерекшеліктері бар тілдік құбылыс. Қазақ тіліндегі қысқарған зат есімдер екі немесе одан да көп сыңарлардан тұратын күрделі атаулардың ықшамдалған тұлғалары, екіншілік аталымы (номинациясы). Яғни тіркесіп келген ұғымның атаулары қысқарымдарға негіз болады да, тілдік құрылымы өзгеріске ұшырап, қалпын сақтай алмайды. Бұл - басқа күрделі зат есімдерге қарағанда, қысқарымдардың ерекшелігі. Сөзжасамның бір амалы ретінде қалыптасқан қысқарған сөздер лексикалық бірлік боп танылатындығы. Бұлар да белгілі бір ұғымның жинақталған, ықшамдалған атаулары.
Қазіргі қазақ тіліндегі қысқарған сөздер - аталуы бастапқыда атрибутивті сөз тіркестерінің көмегімен түсіндірмелі түрде толық берілген, екі немесе одан да көп компоненттерден тұратын күрделі атаулардың ықшамдалған тұлғалары, екінші номинация. Ықшамдау, қысқарту процесіне, сондай-ақ жеке сөздерде ұшырайды. Қысқарған сөздер құрамы жағынан әр түрлі болып келеді де, құрамындағы компоненттерінің әрі қысқарып, әрі бірігуі арқылы жасалады. Қазақ тіліндегі қысқарған зат есім өз құрамына енген компоненттерінің қай сөз табына жататынына қарамастан бір ұғымның атауы ретінде қолданылады.
Қысқарған сөздердің жасалуына тілден тыс және ішкі тілдік факторлар әсер етеді. Олар:
- қазақ тіліне қоғамдық-саяси, әлеуметтік көзқарастың түбегейлі өзгеруі, қоғам және ғылыми-техникалық революция жаңалықтары, ұлттық дүниетанымдағы жаңғырулар;
- тілдің үнемдеу заңдылығының талаптары, сөйленіс машықтарының синонимдік қатарларға мұқтаж болады;
- қысқарымдардың жасалуына сондай-ақ орыс тілінің ықпалы бар.
Қысқарған сөздерді туғызушы басты себептің бірі - қоғамдағы ірі әлеуметтік өзгерістер. Тіл - қоғам өмірінің айнасы деп бекер айтылмаған. Соған орай, тіл қоғам қажетін өтеу үшін сол қоғамдағы өзгерістер мен жаңалықтарды көрсете аларлықтай жаңа ұғымдар мен түсініктер іздестіре бастайды. Бұндай жаңалықтар, әсіресе, тілдің лексикасында, сөздігінде бірден көзге түседі. Орыс тілінің халықаралық қарым-қатынас құралы ретіндегі рөлі әлемдік көлемде де, бұрынғы КСРО шеберінде де өлшеусіз өсуіне орай, орыс тілінің қолданбалы мәселелерін шешу өзекті мәселелерге айналды.
Зерттеудің мақсаты: Терминологияда, қоғамда, тіл мәдениеті салаларында кең ауқымда қолданылып келе жатқан немесе қолданыстан шығып қалған қысқарған сөздердің табиғатын, жасалу жолдарын зерттеу, қолданыс аясының ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу нысаны: Қысқарған сөздердің грамматика саласында дербес, жеке сөз екендігін ажырату, қысқарған сөздердің электронды сөздігін құрастыру.
Зерттеу объектісі: Қысқарған сөздер, грамматика, күрделі сөздер, аббревиатура, терминология, сөздік.
Зерттеу пәні: Қазақ тілі грамматикасы, қысқартылған сөздер, лингвистикалық сараптама, ағылшынша (латын) таңбалануы, ресми және жалпыхалықтық қысқарған сөздер.
1. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР
0.1 Қысқарған сөздердің шығу тарихы
Қазақ тіл білімінің дамуы бірнеше кезеңдерден өтті. Соның ішінде, атап көрсететін кезең Қазан төңкерісінен кейінгі онжылдық. Бұл онжылдықтың ішінде қазақ тілінің ғылыми тұрғыда және салалы да бағдарлы болуы, әдеби тілінің дамуы Кеңес одағының өкілеттігі жүріп тұрған шақта ресми стильдің де публицистикалық шығарма тілінің де дамуын көруге болады. Бұл кезеңдегі газет-журнал тілін зерттеп қарастырсақ, жазбаша тілдің де бір ізге түсіп, қалыпқа келе бастағаны анық көрінеді. Тарихқа көз жүгіртіп, 1920 жылдардың бас кезі мен аяқ кезін алып қарасақ, газет-журналдың тілінде көптеген айырмашылықтарды байқауға болады. 1920 жылдардың аяқ шенінде баспасөз тілінің ерекшеленіп, сараланып, қажетсіз элементтерден арыла түскені көрінеді. Әсіресе, кітаби тіл дәстүрінің элементтері құлдырап, кеми бастағанын анық байқауға болады.
1920 жылдары А. Байтұрсынұлы бастаған қазақ зиялыларының ғылым тілін ана тілінде қалыптастыру жөніндегі бастамалары ғалымдардың айрықша назарын аудартады. Сөз мәдениетінің қазіргі жай-күйі алдымен қазақ тіл білімінің өткенімен және бүгінгі даму деңгейімен, жалпы тілтанымдағы дәстүрлі парадигмалардың жаңа парадигмаларға ығысып орын беру үрдісімен де байланысты. Қазақ сөз мәдениетінің қалыптасуының алғышарты ретінде әсіресе қазақ тілі бойынша жазылған алғашқы оқулықтар мен оқу құралдарында (А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, С.Аманжолов т.б.) грамматикалық, орфографиялық, орфоэпиялық нормалардың ереже түрінде берілуі әдеби тілдің кодификацияланған нормаларды қалыптастыруда маңызы ерекше болды.
Қазақ тілі білімінде көне заманнан бері қалыптасып, уақыт өте келе дамып жатқан бірнеше салалары бар. Олардың қатарына фонетика, лексикология, грамматика деп аталатын салалар жатады. Бұл үшеуінің әрқайсысы өз ішінен әртүрлі тарау-тармақтарға жіктеледі. Графика және орфография - бұл екеуі фонетика ғылымының құрамдық бөлшектері. Графика -- тіл дыбыстарын жазуда таңбалайтын шартты белгілер жиынтығы. Дыбыс алғашқы, табиғи, ал графикалық таңба соңғы жасалынады. Тарихтан белгілі, Қазан төңкерісіне дейін түркі халықтарының біразы, солардың ішінде қазақтар да, араб жазуын, сонымен қатар, чуваштар сияқты кейбіреулері орыс графикасын қолданды, қалған көпшілігінде тіпті жазу деген болмады. Ислам дінінің енуіне байланысты IX -- X ғасырлардан бастап түркі халықтары арасына тараған араб жазуы жергілікті халықтар тілдерінің дыбыстық ерекшеліктеріне сәйкестендірілмей, арабтарда қалай қолданса, сол қалпында өзгеріссіз түркі тілдерінде де колданылды. Өйткені өз заманында қалыптасқан ұғым бойынша араб тілі канондық тіл деп есептеледі, сондықтан оны өзгертуге арабтарға тәуелді болған халықтардың хұқы болмады. Сол себептен консонаттық принципті араб жазуы түркі тілдерінің дыбыс жүйесіне сай келмеді. Бірақ соған қарамастан ол он шақты ғасыр бойы түркі халықтарының, солардың ішінде қазақ халқының да мәдени-рухани дамуына қызмет етіп келді.
Тілмен танысу, оны үйрену немесе үйрету, сөзді дұрыс дыбыстау, яғни бұның барлығы алдымен оның дыбыстық құрамын, дыбыстың түрлерін, қалай айтылып, қалай таңбаланатынын айқындаудан басталады. Дәл осы себептен қай ғасырда немесе қай кезеңде болмасын осы дыбыстық мәселелеріне (фонетикаға) қатысты алды-көпті пікірлер кездесіп отырады. Теңіз тамшыдан құралады дегендей ғылым атаулының қай-қайсысы да осындай бастамадан, алғашқы қадамнан жүретінін ескерген жөн. Өткен ғасырдан бастауын алған түркі тілдері фонетикасы кеңестік кұрылыс дәуірінде әрі қарай дамыды. Бұл мәселе кеңес өкіметі орнауының алғашкы жылдарынан бастап-ақ практикалық мақсатта болса да кең арқаға түсті. Өйткені осының алдында сөз болған графика мен орфография мәселелерін дұрыс шешу, сауатсыздықты жою үшін тілдің дыбыстық құрамын, онын өзіндік заңдылықтарын білу қажет.
Осы жолда бірнеше мәселелерді қолға алып, С. Самойлович, Н. Дмитриев, С. Малов, И. Батманов, Н. Баскаков, А. Кононовтар секілді ғалымда көп еңбек етті. Жалпы түркологиялық мәні бар зерттеулердің қазақ тілі фонетистері еңбектеріне де игілікті әсерін тигізетіні даусыз. Сондықтан да оларды қазақ тілі фонетика ілімінің дамуына кіріспе ретінде қарастыруға болады. Отандық фонетикалық зерттеулер қазақ тілі білімінде аз емес. Бұл салада тынымсыз еңбек етіп, елеулі із қалдырған ғалымдар біршама. Қазан революциясына дейінгі кезеңнен И.Ильминский, П. Мелиоранский, В. Катаринский, ғасырдың бас кезінен бастап - 1927 жылға дейін еңбек еткен А. Байтұрсынов, сонымен қатар, Е. Омаров, Т. Шонанов, X. Досмұхамбетұлы, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, I. Кеңесбаев, соңғылардан Ж. Аралбаев, С. Татубаев, Ә. Жүнісов, А.Қошқаров, т. б. атауға болады.
Қай заманда болса да лексикология ғылымының, бастамасы тілдегі сөздерді есепке алу, оның құрамындағы сөздердің мән-мағыналарын айқындау істерінен, яғни әр түрлі сөздіктер жасаудан басталған. Мұндай бастамасыз тілдің сөздік құрамы туралы мәнді бірдеңелер айту мүмкін емес. Осы себептен де, лексикографиялық жұмыстың бастамасы көне заманға кетеді. Тіл адам қоғамында өмір сүріп, оның "қажетін" жүзеге асыратын құрал болғандықтан оның атқарар қызметі де, ғылыми маңызы да ерекше. XІX-XX ғғ. бастап, лингвистикалық бағыттар мен мектептердің бірі ретінде негізі қаланған бұл саланың бүгінде өз нысаны, мақсат-міндеті, заңдылықтары қалыптасып орныққан. Әлеуметтік лингвистика тілдің қоғамдық сипатын, стильдік саралануын, әлеуметтік ерекшелігін, қоғамдағы қостілділік, көптілділік мәселелерін, тілдік жағдай, тілдік саясат ұғымдарын және т.б. айқындауға мүмкіндік береді, анығырақ айтқанда, тілші Э.Д.Сүлейменова "Әлеуметтік лингвистика - тілдің қоғамдық қызметтерін, әлеуметтік шартталған белгілері мен заңдылықтарын кешенді түрде зерттейтін қазіргі тіл ғылымының маңызды бағыттарының бірі. Ол тіларалық байланыс жағдайындағы кез келген тілдің өмір сүру формасына, қоғамдық қызметінің ауқымы мен сипатына қатысты айқындалатын тілдердің қызмет ету ерекшеліктерін қарастырады",- деп анықтама береді. Тілдің қоғамдағы орны оның қатысымдық деңгейімен, нормалану дәрежесімен, құқықтық мәртебесімен, конфессиялық ерекшелігімен, оқытылу, меңгерілу сипаттарымен өлшенеді.
Ғалым С.Аманжолов зерттеулерінің желісі тілдің қоғамдық ерекшелігіне шоғырланған. Автор тілдің барлық белгілерін оның қоғамдағы орнымен, әлеуметтік өзгешелігімен байланыстырды. Автор тұжырымдарының басым көпшілігі лингвистиканы қоғамдық ғылым ретінде қарастыруға саяды. Адам қоғамына мән бере келе, оның мүмкіндігін жоғары бағалай отырып, ғалым тек қоғам бар жерде ғана тіл өмір сүреді, оны зерттеп, өркендетер тіл ғылымы дами алады деп түйіндейді. Осыған сәйкес, кез келген тіл білімінің саласын С.Аманжолов "адам қоғамының зор табысы, ғылыми жетістігі" деп дәйектеді: "Мыңдаған жыл өмір сүрген адам баласының дүние тануына үнемі қызмет еткен тіл, тек қарым-қатынастың құралы ғана емес, ол дамудың да және. күрестің де құралы болуымен қатар, грамматика сияқты адам баласына зор қызмет істейтін өте маңызды ғылымды тудырды. Бұл ғылым адам баласының ұзақ өміріндегі тұрмыс үшін күрес жолында жасаған тәжірибелерін, ойлауының ұзақ уақыт абстракциялануы арқасында топшыланған жетістіктерін қорытқан да білім болып отыр". Ғалымның жоғарыда келтірілген үзіндісінде "адам баласы" деген тіркес қатарынан үш рет кездеседі. Тілші көпшілік назарын тілдің қоғамдық маңыздылығын, оның табиғи әрі танымдық ерекшелігін, функционалды сипатын тіл арқылы айқындауға бағыттаған. Осы орайда, қоғамдық факторлармен бірге зерттеуші тілтанымдық құралдарға зер салды, ол тілдік амалдарды тек қарым-қатынас функциясында ғана емес, дүниені тану, тәжірибе жинау, ойлау, білім алу негізі деп сұрыптау қажеттігін ескертті. Құрылымдық типология тұрғысынан барлық тілдер тең дәрежелі болып есептелсе де, әлеуметтік типологияда тілдердің сараланатын өз өлшемдері, өз "құндылықтары" барын назарға алсақ, С.Аманжоловтың "...тілдердің біріне-бірі ұқсап та, ұқсамауы да әлеуметтік [социалды] жағдайға байланысты" деген тұжырымының маңыздылығына, сөзсіз, көз жеткіземіз. Бұл жағдайда сол тілде сөйлеуші адамдардың, халықтардың саны, қолданушы мемлекеттердің есептік көрсеткіші ескеріледі әрі тілдің қоғамдық функциялары мен әлеуметтік салаларды қамту өзгешелігі нысанағы алынады. Мұндай ерекшеліктерді С.Аманжолов "қоғамдық қарым-қатынас күштілігі",- деп сипаттай отырып, тілдің "қоғамдық құбылыс, қоғамдық коллективтіктің тапқан, жасаған нәрсесі, қоғаммен бірге өсіп-өнетін нәрсе" екенін дәйектейді. Демек, тілдің әлеуметтік деңгейін анықтау, оның қоғамдық танымын саралау және қоғамдық сананы қалыптастырудағы атқарар қызметін талдап көрсету, бір жағынан, қарым-қатынас күштілігі деп түсіндірілсе, екіншіден, қоғамдық коллективтің тапқан, жасаған нәрсесі деп ұғынылады, яғни әлеуметтік таным тілдік құралдардың жасалу, қалыптасу, даму заңдылықтарымен тығыз байланысты болады.
Жалпы тілдік қатынасты ойлау мен сөйлеудің қатысы арқылы тілдік тұлғалардың таңбалық жүйесі мен дыбысталу қасиеті нәтижесінде жүзеге асатын, қатысымдық тұлғалардың семантикалық бірлігі мен байланысу заңдылықтары арқылы берілетін, адамдардың өзара түсінісуін қамтамасыз ететін, тек адамзатқа ғана тән күрделі тілдік қоғамдық-әлеуметтік процесс.
Ғылым саласындағы қарым-қатынастың неғұрлым өзіндік үлгілерін анықтауда қарым-қатынас тақырыбы, тілдік құралдардың жұмсалу тәртібі, әлеуметтік ұстаным т.б. факторлар ерекше орын алады. Қазақ тіл білімінде З.Ш. Ерназарова ауызша ғылыми тілді жалпы сөйлеу тілінің құрамында қарастыра отырып, ғылыми сөздің прагматикалық бағытын мынадай түрлерге бөледі:
1) сөйлеуші өз ойын дәлелдеп, жеткізуді мақсат етеді;
2) сөйлеуші белгілі бір ғылыми бағытты, тақырыпты жақтап, қолдап сөйлеуді мақсат етеді;
3) пікірді, ғылыми тұжырымды сынау, қарсы шығу мақсаты көзделеді,
4) ескерту, ұсыныс айту мақсаты көзделеді.
Сонымен қатар, З.Ш.Ерназарованың ойынша сөйлеуші мақсатының әр түрлі болуы түзілетін мәтіннің құрылымы мен мазмұнына әсер етеді. Бірақ кез келген ғылыми сөзде дәлелдеу, ойды нақты, тартымды етіп жеткізу, жаңа мәлімет беру сияқты қосымша мәліметтері бар.Адам өмірінің барлық мазмұны тілде көрініс табады. Қоршаған орта туралы ой-түсінік, шындық өмірдегі категориялар мен байланыстар т.т. ойлау арқылы қорытылып және талданып тілде бейнеленген немесе ұлттық тілдік санамен қабылданған. Адам белгілі бір оқиға және деректер туралы немесе оларға қатысын, сезімі мен талап-тілегін тіл арқылы жеткізеді, сөйлеу арқылы ұғым, ой мен ой қорыту қалыптастырады. Адамдар сөйлеу арқылы бірін-бірі іс-әрекетке шақырады, яғни коммуникативтік қарым-қатынасқа түседі.
Әрине, қарым-қатынас тілсіз болу мүмкін емес, біздің қазақ тілімізде сөздердің құрамы жағынан дара және күрделі болып бөлінетіні бәріне мәлім. Күрделі сөздердің қатарына біріккен сөздер, қос сөздер, қысқарған сөздер және тіркесті сөздер кіреді. Әр сөз өз алдына ұзақ әрі күрделі болуы да теріс емес. Бұл күрделі сөздердің сын есім, сан есім және зат есімдерді, етістіктерді қарастыру арқылы көп еңбек атқарған Ахмеди Ысқақов, Кәкен Аханов секілді тілтаншыларды атап өтуге болады. Бұл ғалымдардың еңбектерінде күрделі сөздердің жалпы қолданылуы, олардың пайда болуы зерттелген. Дегенмен де, атап өтсек, бұл күрделі сөздердің ішіндегі қысқарған сөздердің таралуы, пайда болуы мен жасалынуына терең мән берілмей, көп уақытқа дейін өзекті болмай келгені де жасырын емес. Қысқарған сөздердің қазақ тілі білімінде пайда болуының бастамасы ХХ ғасырдан келе жатыр десек те болады. Себептерінің бірі ретінде, уақыт кезеңінің өтуіне сәйкес, қоғамдағы экономикалық, саяси-әлеуметтік, мәдени өзгерістердің негізінде жаңадан сөздер қосыла отырып, жаңа күрделі атаулар дами түсті. Бұл өзгерістердің салдарын көптеген қоғамдағы өзгеріп жатқан сөз мағынасына қарап ажыратуға болады. Жаңадан пайда болған өндірістер, жаңашылықтар мекеме болсын, құрылғыларды, тіпті тұрмыстық жағдайда қолдануға болатын барлық дерлік заттарды айту, жазу кезінде оларды ықшамдап, қысқарту негізінде - тілге жеңіл болу қажетінен қысқарған сөздер де пайда болды десек қате емес. Жоғарыда айтылғандай, бұл қысқарған сөздер күрделі сөздердің белгілі бір тобына жатады. Тағы бір себептердің бірі ретінде, орыс тілінің Қазан революциясынан кейінгі уақыттағы өзгерістерімен де түсіндіруге болады. Демек, аталып өткендей ХХ ғасырдың басында пайда болған мәдениет, шаруашылықтар көптеген жаңа қоғамдық ұйымдардың және мекемелердің ашылуына негіз болды. Бірнеше сөздерден құрыла бастаған мекемелер мен қоғамдық ұйымдардың атаулары әдеби тілде жазбашасында да, ауызша да қысқартылып, яғни ықшамдалып айтылуы дәстүрге айналып кетті. Дәл осы себептерден де, қысқарған сөздер күрделі сөздердің бір түрі ретінде қалыптасты.
Қазақ тіліндегі қысқарған сөздер - сөзжасамның бір тәсіліне жататын, өзіндік грамматикалық құрылымы және семантикалық ерекшеліктері бар тілдік құбылыс. Қазақ тіліндегі қысқарған зат есімдер екі немесе одан да көп сыңарлардан тұратын күрделі атаулардың ықшамдалған түрлері, екінші аталымы (номинациясы). Яғни тіркесіп келген ұғымның атаулары қысқарымдарға негіз болады да, тілдік құрылымы өзгеріске ұшырап, қалпын сақтай алмайды. Бұл - басқа күрделі зат есімдерге қарағанда қысқартылған сөздердің ерекшелігі ретінде саналады. Сөзжасамның бір амалы секілді қалыптасқан қысқарған сөздер лексикалық бірлік боп танылады. Бұлар да белгілі бір ұғымның жинақталған, ықшамдалған атаулары.
Қазіргі қазақ тіліндегі қысқарған сөздер - аталуы бастапқыда атрибутивті сөз тіркестерінің көмегімен түсіндірмелі түрде толық берілген, екі немесе одан да көп компоненттерден тұратын күрделі атаулардың ықшамдалған тұлғалары. Ықшамдау, қысқарту процесіне сондай-ақ, жеке сөздерде ұшырайды. Қысқарған сөздер құрамы жағынан әр түрлі болып келеді, құрамындағы компоненттерінің әрі қысқарып, әрі бірігуі арқылы жасалады. Қазақ тіліндегі қысқарған зат есім өз құрамына енген компоненттерінің қай сөз табына жататынына қарамастан бір ұғымның атауы ретінде қолданылады.
Қысқарған сөздердің жасалуына тілден тыс және ішкі тілдік факторлар әсер етеді. Олар:
- қоғамдық-саяси, әлеуметтік көзқарастардың түбегейлі өзгеруінен пайда болған жаңа идеялар, қоғам және ғылыми-техникалық революциялар, инновациялық, коммуникативтік ақпараттық технологиялардың жаңалықтары, ұлттық дүниетанымдағы жаңғырулар;
- тілдің үнемдеу заңдылығының талаптары, сөйлеу машықтарының синонимдік қатарларға мұқтаж болуы;
- қысқарған сөздердің жасалуына сондай-ақ, шет тілдері мен орыс тілінің ықпалы.
Қысқарған сөздерді туғызушы басты себептің бірі - қоғамдағы ірі әлеуметтік өзгерістер. Тіл - қоғам өмірінің айнасы деп бекер айтылмаған. Соған орай, тіл қоғам қажетін өтеу үшін сол қоғамдағы өзгерістер мен жаңалықтарды көрсете аларлықтай жаңа ұғымдар мен түсініктер іздестіре бастайды. Бұндай жаңалықтар, әсіресе, тілдің лексикасында, сөздігінде бірден көзге түседі. Халықаралық қарым-қатынас құралы ретінде ағылшын және орыс тілдерінің рөлі әлемдік көлемде өлшеусіз өсуіне орай, ағылшын және орыс тілдерін оқыту арқылы көптілді білімнің нәтижесі, қоғамдағы қолданбалы мәселелерді шешуді өзекті мәселелерге айналдырды. Шет тілі мен орыс тілінен келген жаңа бастамалар қазақ тілінде де көптеген зерттеулерге, жаңа ізденістерге жол ашты.
0.2 Қысқарған сөздердің жасалу ерекшеліктері
ХХ ғасырдың басынан бастау алып осы күнге дейін өзгеріске толы болып дамып келе жатқан қоғамда, баспалар мен газеттерді дамуы, журналдардың шығуы, баспаханалардың көбеюі және де көптеген факторлар қысқарған сөздерге себепші болып келе жатыр.
Кеңес үкіметіне отаршылық кезеңде тілімізге СССР, КПСС, ЦК, НКВД, КГБ, МВД, ревком, комбат, колхоз, совхоз секілді сөздерді орыс тіліндегі қалпын бұзбай енгізіліп, дәл аталуы бойынша қолданылып келді. Ал қазақ тілінде туындаған қысқарған атаулардың барлығы дерлік орыс тіліндегі үлгісі бойынша жасалына отырып, сөзжасамның бұл түрі тұтастай орыс тілінің ықпалында болды, орыс тілі қазақ тілі мен бірқатар ұлт тілдері үшін үлгі тіл саналды. Сол себепті Кеңес Одағы тұсында жасалып, қалыптасқан қазақ тіліндегі қысқарған атаулар қабаты тұтастай сол кезеңнің өзіндік сипатын, тілдер арасындағы қатынастың ерекшелігін көрсетеді. [1]
Қазақ елі егемендігін алып, қазақ тілі мемлекеттік тіл мəртебесін иеленген соңғы отыз жыл ішінде тілімізде көптеген қысқарған атаулар пайда болғаны сөзсіз. Бұндай атаулардың АҚ, БАҚ, ЖК, ҚР, ТМД, ҚазМұнайГаз, Қазақтелеком сияқты бірқатары тілімізде орнығып, кеңінен қолданылып келе жатыр. Дегенмен де, олардың арасында қысқарған атау жасаудың кеңестік кезеңде орныққан үлгісі бойынша жасалғандары да, ұлттық ерекшеліктері бар, жаңаша үлгімен жасалғандары да аз емес. Жалпы алғанда соңғы жылдары қазақтың тілдік қордағы қысқарған атауларының үлесі күрт өсіп жатыр. Олардың қолданылу жиілігі де артып отыр. Сол себепті тілдегі бұл құбылыстың қыр-сырына үңіліп, қысқарған атауларды жүйелеп, саралап, олардың жасалу ерекшелігін анықтау маңызды міндет.
Тіл біліміндегі сөздерді үнемдеу, ықшамдау заңдылығы əлемнің барлық тілдеріне тəн құбылыс. Бұл заңдылық əр тілдің өзіндік ерекшеліктеріне қарай түрліше көрініс табады және тілдің түрлі салаларына қатысты. Қысқарған сөздердің шығуын, пайда болуын ықшамдау заңдылығымен тікелей байланысы жоғарыда айтылып кетті. Яғни, қысқарған сөздер тілдегі үнемділікті қамтамасыз етудің бір тəсілі. Көп буынды немесе бірнеше сыңардан құралған күрделі сөздерді қысқартуға, айтуға, жазуға икемдеу тілдің ертеден келе жатқан дәстүрі десе де болады. Қазақ тіліндегі сөзжасам мəселелерін зерттеуші ғалымдар сөздерді кісі есімдерін (Саламат - Сəкен, Байбек - Бәкең) қысқарту ерте заманнан бастау алғаны туралы жазады. Бірақ та, кісі есімдерін осылай айту сөзді ықшамдау, қысқартудан гөрі қазақтың сыйлы, елге қадірлі адамдарын, үлкенді құрметтеу мен кішіні еркелету, əлпештеу сипаты басым болып көрінеді.
Сөз табына бөліну тұрғысынан қарастырғанда, қысқарған сөздер - заттық немесе абстракті ұғымдарды білдіретін зат есімдер. Екі немесе одан да көп сөздерден құралған түрлі ұғымдардың атаулары қысқартуға негіз болып, олардың құрылымы ықшамдалады, өзгеріске ұшырайды. Екінші жағынан, сөзжасам үдерісі кезінде пайда болған жаңа сөзбен бірге жаңа мағына да туындайды. Мысалы, əкімшілік, біртекті, қаламгер, қаржыгер, хаттама т.б. Қысқарған сөздер жасалғанда жаңа мағына туындамайды. Соған қарамастан қысқарған сөздер сөзжасам аясында қарастырылады. Себебі қысқарған сөздер күрделі толық атаулардың бір нұсқасы ретінде дербес сөз қызметін атқарады. Яғни, қысқарған сөздер сөзге қойылатын талаптардың барлығына жауап береді. Ал тіл білімінде сөздердің белгілі бір мағынасының болуы, дайын қалпында қолданылуы, сөйлемге дайын сөз ретінде кіруі, сөйлемде бір ғана сұраққа жауап беруі, сөйлемнің бір мүшесі қызметін атқаруы, тұрақты бір құрамда жұмсалуы, біртұтас қалыпта жазылып-айтылуы, бір екпінге бағынуы - сөзге қойылатын негізгі талаптар болып саналады. Бұның бəрі сөзге тəн негізгі белгілер, осы сипаттардың барлығы да қысқарған сөздерге де тəн, демек, олар тілдегі лексикалық бірліктер тобында жеке сөз ретінде орынды иеленеді. Сонымен қатар, сөзжасамның бір амалы ретінде қалыптасқан қысқарған сөздер лексикалық бірлік болып танылады.
Қысқарған сөздер көп қолданылатын күрделі атаулар негізінде туындап жасалады. Кез-келген сөзге нақты талап қойылады - ол сөздерде лексикалық мән-мағыналардың болуы, бұл туынды сөздерді жасауға қатысатын лексикалық бірліктерге тән. Бұл лексикалық мағынаның тұлғасына немесе құрамына еш шектік қойылмайды, сол себепті де туынды сөздердің негізгі түбірінің жасалуына қатысатын сөздердің орнына негізгі түбір сөздер, біріккен сөздер, қысқар,ан сөздер де қолданыла береді. Жалпы алғанда, қазақ тіліміздегі қысқарған бірнеше атаулар орыс тілінің үлгісімен жасалып келгені рас, дегенмен де олардың өзіндік ерекшеліктері де жетерлік. Осы ерекшеліктерді ескеріп, оның бірін талдаған белгілі тіл білімінің ғалымы Ы.Маманов болатын. Ол өзінің еңбектерінде келесі пікірге аса зор назар аударады: Қысқарған сөздер де қазақ тілінде сөз негізі болып қолданылады. Орыс тілі мен қазақ тілдерінде қысқарған сөздердің кейбіреулері ғана болмаса [буыннан қысқарған], негізінен олар өзгермейді. Ал қазақ тілінде қысқарған сөздердің барлығы да грамматикалық өзгеріске түседі, сөздің негізі ретінде қолданылып, оған түрлі қосымшалар жалғанады. Мысалы, КазГУ-ге, РТС-тан, ВЛКСМ-ның т.б. [2] - деп жазады ғалым. Тілші ғалым қысқарған сөздердің сөз негізі болып қана қоймай, олардың грамматикалық өзгеріске түсетін ерекшелігін атап көрсетті.
Қазақ тілінде сөздің түбірі немесе сөз тіркесінің мағынасы сөз жасау үдерісі кезінде туындаған туынды сөздің лексикалық мағынасына сәйкес келуі де байқалады. Бұл дегеніміз - осы қысқарту тәсілін қолдану арқылы жасалған сөз түрі. Мысалы, Бұқаралық ақпарат құралдары = БАҚ, Дүниежүзілік сауда ұйымы = ДСҰ, Еуразия экономикалық қоғамдастығы = ЕурАзЭҚ, Жабық акционерлік қоғам = ЖАҚ, Ұлттық бірыңғай тестілеу = ҰБТ, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясы = ҚР ҰҒА, Түркітілдес мемлекеттер Парламенттік Ассамблеясы ═ ТүркПА т.б.
Бұл сөздердің толық нұсқасы мен қысқартылған нұсқаларының арасына тепе-теңдік белгісі қойылған. Себебі бұл сөздердің екі нұсқасының арасындағы мағыналары тепе-теңдігі сақталып тұр. Демек, ауызша сөйлеу кезінде не жазба барысында БАҚ қысқартылған сөзі қолданылса, оны барлық адамдар бұқаралық ақпарат құралдары деп түсінетіні анық. Қысқарған сөздердің қазақ тіліндегі қолданыс аясы тұрақталып, жалпыға тең жағдайда танымал болатын деңгейге жеткен кезде, оның толық нұсқасы мен мағыналық жəне қолданыстық тепе-теңдігі де орнайды.
Тілдің сөздік құрамын зерттеу жұмысын оның мағыналық жақындықтарына қарай бөлінген тақырыптық және лексика-семантикалық топтары бойынша жүргізу қазіргі лексикологиядағы ең бір өзекті мәселелердің бірі. Себебі сөздерді осылай зерттегенде ғана тілдің мағыналық жағын, оның ерекшелігін терең, жан-жақты зерттеп сипаттауға, сонымен қатар белгілі бір теориялық тұжырымдар, ой-қорытындыларын жасауға мол мүмкіндік болады [3].
Сөздердің мағыналық топтарына, яғни, тақырыптық, лексика-семантикалық топтарға анықтама беруде лингвист-ғалымдар арасында көптеген талас-тартыстар әлі күнге дейін созылады. Бұл тұста белгілі ғалым Ф.П.Филин: лексика-семантикалық топ - екі не бірнеше сөздердің лексикалық мағынасына қарай бірігуі [4] деп түжырымдаса, ал Р.С.Гинзбург: лексика-семантикалық топ дегеніміз - ортақ мағыналары бойынша біріккен бір сөз табының құрамындағы сөздер тобы [5] деген анықтама береді. Басқа тіл мамандарының берген анықтамалары да негізінен жоғарыдағы анықтамалармен шамалас. Демек, лексика-семантикалық топ сөздердің лексикалық мағынасына негізделеді, яғни сөздердің антонимдік, синонимдік не ұштас мағыналары есепке алынады [6].
Сонымен бірге лингвистикалық әдебиеттерден тақырыптық топ пен лексика-семантикалық топ туралы теориялық мәселеде біршама пікірлердің айырмашылықтары көрсетіледі. Мысалы, сөздердің тақырыптық топтары тілдік құбылыс деп қарауға жатады ма, әлде керісінше болуы мүмкін деген сияқты болжамдар. Бірқатар тіл мамандары сөздерді тақырыптық топтарға біріктіруге тілдік факторлар негіз болмайды, оған негіз болатын - тілден тыс факторлар, сондықтан тілдік талдау үшін бұл топтардың айтарлықтай мәні жоқ дейді [7]. Ендігі кезекте бірнеше тіл мамандарының тақырыптық топтар мен лексика-семантикалық топтардың арасында айтарлықтай айырмашылықтың жоқтығын ұсынады. Ал енді үшінші бір тіл мамандары бұл екі топтың бір-бірімен тығыз байланысын, жақындығын көрсете отырып, сонда да болса олардың әрқайсысын жеке, бір-бірінен бөлек сөздер тобы ретінде қарастыру қажет екендігін айтады [8].Қазіргі лингвистикалық әдебиеттерде соңғы көзқарас басымдық танытып жүр.
Көпшілік зерттеушілер сөздерді тақырыптық топтарға топтастыруда лингвистикалық принцип негізге алынбайды, заттардың табиғи белгілері, объективтік қатынастары, т.б. алынады деген ойға келеді. Мысалы, қол мен көз, құлақ пен аяқ, бас пен қабырға дегендер бір тақырыптық топқа енеді де, бір жүйе жасайды[6]. М.И.Фоминаның пікірінше, тақырыптық топқа ортақ тақырып арқылы байланысқан, мағыналары жағынан ұқсас сөздер кіреді [9].
Индоевропа тілдерінің материалдарының негізінде лексиканы тақырыптарға бөліп, тақырыптық топтарға сөздерді топтастырғанда өріс теориясын қолдана отырып, ғалым О.Г.Щур сөздердің парадигмалық қатынасын негіз етіп алады [10]. Дегенмен де автор тақырыптық топтың, яғни, өрістің құрамына енген сөздер семантикалық ерекшелігіне қарай бірізді болмайтынын ескереді. Бір жағынан синонимдік қасиетімен, екінші жағынан белгілі бір затты білдірумен анық көрінеді. Бірінші жағдайды (семантиканы), дәстүр бойынша лингвистикалық деп қарасақ, екіншісін, экстралингвистикалық деп қараймыз,-деп қорытынды жасайды [10]. Бұл пікірді қолдай отырып бұл тұжырымдаманы ғалым М.Оразов та өз еңбегінде атап өтті. [6]
Тіл ғалымы А.А.Уфимцеваның пікірінше, сөздерді тақырыптарға біріктіруге тілдік факторлар негіз болмайды, оған негіз болатын - тілден тыс факторлар, сондықтан тілдік талдау үшін бұл топтардың айтарлықтай мәні жоқ деп қарастырады.[7] М.Оразовтың зерттеулерінде тақырыптық топ сөздердің тек денотаттық мағыналарына, яғни, кейде объектив дүниедегі заттардың өздеріне, ал лексико-семантикалық топ сөздердің лексикалық әрі денотатты, әрі сигнификаттық, әрі ішкі лингвистикалы) мағынасына негізделеді деген тұжырым жасайды. [11] Сонымен бірге, айырмашылықтары бола тұрса да, лексика-семантикалық топтың өздері де белгілі бір тақырыптық топтың аясына енуі де мүмкін деп ескертеді. [6]
Лексика-семантикалық топтың тақырыптық топтың аясында деген көзқарасты ұстанушылар сөздердің тақырыптық топтарын лингвистік талдаудың аясынан тысқары қарастыруды дұрыс емес деп есептейді, өйткені тілдің көп салаларының ішінде оның лесикасы ғана шындық өмірдің айнасы бола алады, яғни шындық өмірді көрсетеді деп тұжырымдайды. Шындығында шындық өмірдегі заттар арасындағы, құбылыстар арасындағы қатынастарды ескермейінше, белгілі бір тілдік материалдарды толық талдауға болмайды. Бұл жөнінде Д.Н.Шмелев келесі ойды ұсынады: тілде бар барлық қатынастарды олар қалай шешілгеніне қарамастан ескеру қажет. Тілдің бүкіл лексикалық құрамы тілден тыс шындықты азды-көпті тікелей көрсетеді, ал тек терминнің өзінің мағынасына өте тар мәнін беру арқылы ғана сөздің мағынасы туралы осы сөзді тілден тыс нәрсемен байланыстырмай айтуға болады.[8]
Тіл мамандары қазіргі кезде тек таза лингвистиканың аясында сөз мағынасын талдау, лексиканың жүйелілігін сипаттау жеткілікті болмайтынын, солсебепті лексикалық бірліктердің мағыналық жағын зерттеуде таза лингвистиканың аясынан шығу еріксіздіктен емес, керісінше, толығынан заңды құбылыс [12] екендігін айтады.
Тақырыптық топтарды және лексика-семантикалық топтарды талдай келе, ара жігін ажыратуға бірталай ғалымдар лексикалық мағынаны негізге алып келеді. Бұл екі топтардың арасындағы байқалатын аса айырмашылықтары әртүрлі пікірлерде қарастырылады. Демек, бұл топтардың арасында байланыспен қатар, тақырыптық топ пен лексика-семантикалық топты бір-бірінен ажыратып тұратын ерекшелігі де бар екені сөзсіз. Бұл ерекшелікті баса айтып, Ф.П.Филин былай дейді: лексика-семантикалық топ - бұл тілдің лексикалық семантикасының дамуының заңдылықтарының өнімі, оның тарихи даму барысына байланысты ішкі, ерекше құбылыс. Бұдан кейін Ф.П.Филин тақырыптық топтың лексика-семантикалық байланысқа негізделмей, заттар мен құбылыстардың классификациясына негізделетінін келістірген.
Лексика-семантикалық топ теориясын толық түсіну үшін, сөздердің лексикалық мағынасын, олардың семантикалық құрылымын анық білу қажет.
Тіл мамандары тақырыптық топ терминінің лексика-семантикалық топ терминіне қарағанда бұрын қолдана басталғанына тоқталады. Дегенмен де арасында бұл екі терминнің айырмашылықтарын ажыратып, бірінің екіншісінен белгілері айқын көрініп тұрса, кейде бұл екі топтың бір-бірінен ажыратылуы қиынға түседі. Бұл, әсіресе, есім сөздерді топтастырған кезде анық байқалады. Бірақ та, зер сала қараған жағдайда бұл топтардың айырмашылықтары аңғарылады. Қалай десек те, лингвистикалық еңбектерде тақырыптық топты лексика-семантикалық топтан кең түсінік ретінде қарастыру басым, әрі тақырыптық топтың көлемі лексика-семантикалық топтың көлемінен де кең десек қателеспейді. Сөйтіп лексика-семантикалық топ тақырыптық топтың аясында қарастырылып та кетеді.
Тақырыптық топтың кең көлемділігіне сүйеніп, тақырыптық сөздіктер жасаушылар есім сөздерді де бір тақырыптың құрамына енгізіп келеді. Мысалы, Ю.Н.Караулов жасаған идеографиялық сөздіктен белгілі бір тақырыптық топқа түрлі сөз табына жататын сөздердің ене беретіндігін аңғаруға болады. Лексика-семантикалық топтың құрамына тек бір сөз табына енетін сөздер ғана топтастырылатындығы да кездеседі.
Сөздерді белгілі бір лексика-семантикалық топтың құрамына енгізу үшін олардың ортақ мағыналық белгілерін анықтау маңызды. Мысалы, төмендеу, құлау, құлдырау, келу, өту, қашу, шығу, сырғу, ұшу т.б. сияқты сөздердің бір лексика-семантикалық топтың құрамында екендігін дәлелдеу үшін, оларды неліктен бір лексика-семантикалық топтың құрамына енетінін, осы сөздердің арасында қандай мағыналық байланыстың болуын секілді сұрақтарға жауап бере отырып, анықтау қажет. Біріншіден, осы сөздердің барлығы да белгілі бір қозғалысты, яғни заттың бір орыннан екінші орынға ауысуын білдіреді. Сондықтан да олар қозғалу етістіктерінің құрамына енеді, сонымен бірге, осы лексика-семантикалық топтың құрамындағы сөздердің бір-бірімен мағыналық байланыстарының дәрежесі біркелкі болмай, олардың түрліше болатындығын да ескеріледі. Мағыналық жағынан бір-бірімен өте жақын деген сөздердің өзінде оларды бір-бірінен ажыратып тұратын мағыналық реңкі болады.
Қазақ тіліндегі қысқарған сөздерді тақырыптық жəне семантикалық топтарға қатысына қарай келесі қолданылуларда жиі кездеседі:
-Халықаралық ұйымдардың атаулары [БҰҰ, ШЫҰ, НАТО т.б.];
-Жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу мекемелерінің, орталықтардың атаулары [ҚазҰУ, ТарМУ, ТБИ т.б.];
-Географиялық жəне əкімшілік [мемлекеттер мен облыстар] атаулары [АҚШ, ГФР, ҚХР жəне ШҚО, ОҚО, БҚО, СҚО т.б.];
-Орталық мемлекеттік органдар мен жергілікті мемлекеттік жəне өзін-өзі басқару органдарының атаулары [ПƏ, БҒМ, ТЖМ, СІМ, ІІМ т.б.];
-Қоғамдық, саяси, əскери, жастар, спорт ұйымдары мен бірлестіктердің, одақтардың, қорлардың атаулары [ЖСДП, ҚСА, КО т.б.];
-Ғылыми, техникалық, əскери терминологияда [ДНҚ, БЖБ, ШТƏ, ЖМ, ТШ т.б].
Көптеген тілдерде өте жиі ұшырасатын кəсіпорындар мен өндіріс орындарының, ауылшаруашылық кəсіпорындарының, зауыттар мен фабрикалардың, машиналар мен аспаптардың, əскери техникалардың қазақша қысқарған атаулары елімізде олардың өзі сирек болғандықтан немесе өндірілмейтіндіктен өте аз кездеседі. Ең жиі ұшырасатын қысқарымдар - жоғары оқу орындары мен орталық мемлекеттік органдар атаулары. Бірігіп, қосылып, қайта құрылып жататындықтан, олардың толық атаулары да, қысқарған атауларды да жиі өзгеріске ұшырап жатады. Мысалы, БАМ (Байланыс жəне ақпарат министрлігі), ҚазМемҚызПИ (Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институты), ҚазҰМА (Қазақ ұлттық музыка академиясы) сияқты атаулар қазір басқаша аталады.
0.3 Қысқарған сөздердің түрлері
Қысқарған сөздер жасалуына, мағынасына, құрамы мен қолданысына қарай бірнеше түрге бөлініп, іштей жіктеледі. Қазақ тіл білімінде қысқарған атаулардың түрлерін ажырата отырып, ғылыми əдебиеттерде негіздеу оқулықтарда оларды іштей жіктеп-жіліктеп оқыту дамымаған. Жасалу сапасының əркелкі екендігіне қарамастан, жинақталған материалдар көлемі бүгінгі таңда қазақ тілінде қолданылып жүрген қысқарған атауларды жан-жақты зерттеп, олардың пайда болу, қолданылу үдерісін үнемі назарда ұстап отыру қажеттігін анық көрсетті. Қысқарған сөздер мəселесі Н.Алдашевтың кандидаттық диссертациясында ғана арнайы зерттелген жəне тіл мамандары тарапынан жазылған бірнеше мақала бар. Сөздің бұл түрінің тілдік табиғатын тереңірек тану мақсатында қысқарған сөздердің жай-жапсарын мамандар əр қырынан əлі де қарастыра түсуі қажеттілігі байқалады. Қазақ тіл білімінде қысқарған сөздер түрлері ажыратылып, олардың аты мен заты анықталып, бір жүйеге әлі түспеген, дегенмен де өзге тілдерде оларды іштей жіктеу біршама орныққан. Тілдік қолданыстағы қысқарған атаулар өзге тілдердегі сəйкес баламаларының үлгілері бойынша жасалғандықтан, қысқарымдарды сол тілдердің тəжірибесін негізге ала отырып, топтастыра жіктеу дұрыс.
Əр түрлі ұғымдарды білдіретін күрделі атауларды қысқартқан кезде олардың қысқартылған нұсқалары бірдей болып шығып жататын жағдайларды көптеген тілдерден кездестіруге болады. Осындай білдіретін ұғымдары басқа, ал қысқартылған нұсқалары бірдей дыбысталатын қысқарымдар - омоним-қысқарымдар деп аталады. Мұндай омоним-қысқарымдардың мейлінше аз немесе тілдік қолданыста мүлдем болмағаны дұры деп есептелінедіс. Бірақ бұл талап үнемі орындала бермейді.
Қысқарған сөздерді саналы түрде жасау, қалыптастыру үдерісінде тиянаттылық танытып, бірдей дыбысталатын қысқарған атаулардың қолданысқа енбеуін жолға қоюға болады. Ол үшін тілдегі сөзжасам үдерісін үнемі қадағалап отырып, жаңа туындап жатқан атаулар мен қолданыстардың барлығын уақытысында тіркеп, жиып-теріп, лингвистикалық сараптамалардан өткізіп отыру ісі кəсіби деңгейде жүзеге асуы қажет. Егер бұл жұмыстар өз деңгейінде жүзеге асырылатын болса, тілдегі сөзжасам жүйесінен орын алып, кейінгі жиырма жыл көлемінде қарқын ала бастаған қысқарған сөзжасау үдерісіндегі омонимияның көп орын алмауына, басқа да кемшіліктерге жол берілмеуіне негіз қаланады. Мысалы, қазіргі кезде Еуропалық одақ сөзі - ЕО, ал Еуразиялық одақ та - ЕО түрінде қысқартылып қолданыста жүр. Сондықтан ЕО қысқарған атауын оқыған кезде: "Бұл қай одақтың атауы?" деген сұрақ туындайтыны рас. Демек, бірден түсінетін қысқарым қалыптастыру қажет болса, Еуроазиялық одақты - ЕО ретінде қалдырып, ал Еуропалық одақты - Еуроодақ түрінде қолданысқа енгізіле деген ұсыныстар туындайды.
Қазақ тілінде қысқарған сөздердің жасалып, қалыптаса басталғанына бір ғасырға жуық қана аралықта болғандықтан, өзге тілдермен, яғни, ағылшын, неміс, орыс т.б. тілдерімен салыстырғанда олардың қоры өте аз десе қате емес. Мысалы, орыс тілі қысқарған сөздерге өте бай тілдердің бірі. Айталық 1984 жылы жарық көрген Словарь сокращений русского языка сөздігінің 4-ші басылымында 18 000 мыңға жуық қысқарған атау қамтылған. Соған сəйкес орыс тілінде омоним-қысқарымдар да жиі ұшырасады. Мəселен, ВП - военный порт, ВП - воздушная подушка, ВП - выжидательная позиция, ВП - вторичное предъявление т.б.
Əр тілдің өзіндік ерекшелігімен қатар төл табиғаты бар екені белгілі. Осыған сəйкес қажеттілігіне қарай жасалған қысқарған сөздерді жазу мен айтуға қолайлы, тілдік нормаға сай қалыптастыру маңызды міндет болып саналады. Қазір транслитерацияланбаған қысқарымдардың тілдік қолданысқа көптеп ене бастағанын байқауға болады.
Кеңестік кезеңде қазақ тілінде ТУ - 134, ТУ - 144, ТУ - 154, МИ - 8, ДТ - 75, ГАЗ - 53, ЗИЛ - 130, ЮМЗ - 70, К - 700 сияқты əріп пен санның немесе сөзбен санның қосындысынан құралған əріпсан қысқарымдар баспасөзде, жалпыхалықтық тілде жиі қолданылып, көпшілікке түсінікті болса, қазір қысқарымның бұл түрі арнаулы сала əдебиеттерінде болмаса, өте сирек кездеседі. Баспасөзде А - 20, АН - 24, ЯК - 42 тəрізді бірді-екілі қысқарымдар ғана ұшырасады. Демек, өндірістің дамуына, техникалардың жаңаруына байланысты, бұндай ескі атаулар халықтық тіл арасында мүлдем кездеспейді. Және бұл атауларды сол кеңестік кезеңінде өскен адамдар ғана білсе, өсіп келе жатқан жаңа ұрпақ бұндай қысқарған сөздерді тек тарих немесе әдеби кітаптардан ғана біле алады.
Сонымен қатар, бірреттік немесе жекелеген мəтін ішінде ғана қолданылатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
1. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР 4
1.1 Қысқарған сөздердің шығу тарихы 4
1.2 Қысқарған сөздердің жасалу ерекшеліктері 9
1.3 Қысқарған сөздердің түрлері 14
2. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕРДІҢ ҚОЛДАНЫСЫ 20
2.1 Қысқарған сөздердің қолданылу аясы 20
2.2 Баспасөздерде қолданылатын қысқарған атаулар 22
2.3 Қысқарған сөздерді ғылымда қолдану жайы 30
2.4 Ресми құжат мәтіндеріндегі қысқарған сөздердің қолданысы 32
2.5 Қысқарған сөздерді қолданудағы кемшіліктер 38
2.6 Жастар диалектісінде қолданылатын қысқарған сөздер 42
2.7 Қысқарған сөздердің электрондық сөздігі 55
3. ҚОРЫТЫНДЫ 62
4. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 63
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Үлгісіз сөз болмайды, матасыз бөз болмайды - деп, Бұқар жырау атамыз айтқандай, қазіргі таңда қазақ тіл білімінде толықтай зерттелмей, талданбай, тіл мамандарының көңіліне бөлінбей жатқан мәселелер баршылық. Соның бірі - қазақ тіліндегі қысқарған сөздер, оның жай-күйі. Қысқарған сөздердің қазақ тіл білімінде пайда болып, қолданысқа енуін ХХ ғасырдың бастапқы кезеңінің төңірегіне жатқызуға болады. Әр ғасырдың уақыт талабына сәйкес, сонымен қатар, өмірде болып жатқан түрлі экономикалық, саяси-әлеуметтік, мәдени өзгерістерге байланысты қазақ тілінде жаңа сөздер қосылып, жаңа күрделі атаулар толықтырылып дамып отыр. Ахмеди Ысқақов, Кәкен Аханов сынды тілтанушылардың еңбектерінде күрделі сөздердің қатарына біріккен сөздер, қос сөздер, қысқарған сөздер, сыңарлы бөлек жазылған күрделі сын, сан, зат есімдерді, етістіктерді қарастырған. Демек, осы атауларды айту, жазу барысында сөздерді ықшамдап, тілге жеңіл айту қажеттілігінен - қысқарту амалы пайда болды. Қысқарған сөздер күрделі сөздердің белгілі бір тобы ретінде қарастырылып жүр. Қазақ тілінде бұл күрделі сөздердің шығу тарихын орыс тілінің Қазан революциясынан кейінгі уақытқа тигізген әсерімен, оның нәтижесімен байланысты деп есептеледі. Кеңес дәуірі барысында жаңадан пайда болған саяси-әлеуметтік, мәдени-шаруашылықтар әр алуан қоғамдық ұйымдар мен мекемелердің ашылуына себеп болды. Дәл осы мекемелер мен ұйымдардың атауы көп сөздерде құрылғандықтан, бұл күрделі атауларды әдеби тілдің жазбаша түрінде де, ауызша да қысқартып, яғни ықшамдап айтылуы дәстүрге айналған. Демек, соның нәтижесінде қысқарған сөздер күрделі сөздердің белгілі бір түрі ретінде қалыптаса бастады.
Қазақ тіліндегі қысқарған сөздер - сөзжасамның бір тәсіліне жататын, өзіндік грамматикалық құрылымы және семантикалық ерекшеліктері бар тілдік құбылыс. Қазақ тіліндегі қысқарған зат есімдер екі немесе одан да көп сыңарлардан тұратын күрделі атаулардың ықшамдалған тұлғалары, екіншілік аталымы (номинациясы). Яғни тіркесіп келген ұғымның атаулары қысқарымдарға негіз болады да, тілдік құрылымы өзгеріске ұшырап, қалпын сақтай алмайды. Бұл - басқа күрделі зат есімдерге қарағанда, қысқарымдардың ерекшелігі. Сөзжасамның бір амалы ретінде қалыптасқан қысқарған сөздер лексикалық бірлік боп танылатындығы. Бұлар да белгілі бір ұғымның жинақталған, ықшамдалған атаулары.
Қазіргі қазақ тіліндегі қысқарған сөздер - аталуы бастапқыда атрибутивті сөз тіркестерінің көмегімен түсіндірмелі түрде толық берілген, екі немесе одан да көп компоненттерден тұратын күрделі атаулардың ықшамдалған тұлғалары, екінші номинация. Ықшамдау, қысқарту процесіне, сондай-ақ жеке сөздерде ұшырайды. Қысқарған сөздер құрамы жағынан әр түрлі болып келеді де, құрамындағы компоненттерінің әрі қысқарып, әрі бірігуі арқылы жасалады. Қазақ тіліндегі қысқарған зат есім өз құрамына енген компоненттерінің қай сөз табына жататынына қарамастан бір ұғымның атауы ретінде қолданылады.
Қысқарған сөздердің жасалуына тілден тыс және ішкі тілдік факторлар әсер етеді. Олар:
- қазақ тіліне қоғамдық-саяси, әлеуметтік көзқарастың түбегейлі өзгеруі, қоғам және ғылыми-техникалық революция жаңалықтары, ұлттық дүниетанымдағы жаңғырулар;
- тілдің үнемдеу заңдылығының талаптары, сөйленіс машықтарының синонимдік қатарларға мұқтаж болады;
- қысқарымдардың жасалуына сондай-ақ орыс тілінің ықпалы бар.
Қысқарған сөздерді туғызушы басты себептің бірі - қоғамдағы ірі әлеуметтік өзгерістер. Тіл - қоғам өмірінің айнасы деп бекер айтылмаған. Соған орай, тіл қоғам қажетін өтеу үшін сол қоғамдағы өзгерістер мен жаңалықтарды көрсете аларлықтай жаңа ұғымдар мен түсініктер іздестіре бастайды. Бұндай жаңалықтар, әсіресе, тілдің лексикасында, сөздігінде бірден көзге түседі. Орыс тілінің халықаралық қарым-қатынас құралы ретіндегі рөлі әлемдік көлемде де, бұрынғы КСРО шеберінде де өлшеусіз өсуіне орай, орыс тілінің қолданбалы мәселелерін шешу өзекті мәселелерге айналды.
Зерттеудің мақсаты: Терминологияда, қоғамда, тіл мәдениеті салаларында кең ауқымда қолданылып келе жатқан немесе қолданыстан шығып қалған қысқарған сөздердің табиғатын, жасалу жолдарын зерттеу, қолданыс аясының ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу нысаны: Қысқарған сөздердің грамматика саласында дербес, жеке сөз екендігін ажырату, қысқарған сөздердің электронды сөздігін құрастыру.
Зерттеу объектісі: Қысқарған сөздер, грамматика, күрделі сөздер, аббревиатура, терминология, сөздік.
Зерттеу пәні: Қазақ тілі грамматикасы, қысқартылған сөздер, лингвистикалық сараптама, ағылшынша (латын) таңбалануы, ресми және жалпыхалықтық қысқарған сөздер.
1. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР
0.1 Қысқарған сөздердің шығу тарихы
Қазақ тіл білімінің дамуы бірнеше кезеңдерден өтті. Соның ішінде, атап көрсететін кезең Қазан төңкерісінен кейінгі онжылдық. Бұл онжылдықтың ішінде қазақ тілінің ғылыми тұрғыда және салалы да бағдарлы болуы, әдеби тілінің дамуы Кеңес одағының өкілеттігі жүріп тұрған шақта ресми стильдің де публицистикалық шығарма тілінің де дамуын көруге болады. Бұл кезеңдегі газет-журнал тілін зерттеп қарастырсақ, жазбаша тілдің де бір ізге түсіп, қалыпқа келе бастағаны анық көрінеді. Тарихқа көз жүгіртіп, 1920 жылдардың бас кезі мен аяқ кезін алып қарасақ, газет-журналдың тілінде көптеген айырмашылықтарды байқауға болады. 1920 жылдардың аяқ шенінде баспасөз тілінің ерекшеленіп, сараланып, қажетсіз элементтерден арыла түскені көрінеді. Әсіресе, кітаби тіл дәстүрінің элементтері құлдырап, кеми бастағанын анық байқауға болады.
1920 жылдары А. Байтұрсынұлы бастаған қазақ зиялыларының ғылым тілін ана тілінде қалыптастыру жөніндегі бастамалары ғалымдардың айрықша назарын аудартады. Сөз мәдениетінің қазіргі жай-күйі алдымен қазақ тіл білімінің өткенімен және бүгінгі даму деңгейімен, жалпы тілтанымдағы дәстүрлі парадигмалардың жаңа парадигмаларға ығысып орын беру үрдісімен де байланысты. Қазақ сөз мәдениетінің қалыптасуының алғышарты ретінде әсіресе қазақ тілі бойынша жазылған алғашқы оқулықтар мен оқу құралдарында (А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, С.Аманжолов т.б.) грамматикалық, орфографиялық, орфоэпиялық нормалардың ереже түрінде берілуі әдеби тілдің кодификацияланған нормаларды қалыптастыруда маңызы ерекше болды.
Қазақ тілі білімінде көне заманнан бері қалыптасып, уақыт өте келе дамып жатқан бірнеше салалары бар. Олардың қатарына фонетика, лексикология, грамматика деп аталатын салалар жатады. Бұл үшеуінің әрқайсысы өз ішінен әртүрлі тарау-тармақтарға жіктеледі. Графика және орфография - бұл екеуі фонетика ғылымының құрамдық бөлшектері. Графика -- тіл дыбыстарын жазуда таңбалайтын шартты белгілер жиынтығы. Дыбыс алғашқы, табиғи, ал графикалық таңба соңғы жасалынады. Тарихтан белгілі, Қазан төңкерісіне дейін түркі халықтарының біразы, солардың ішінде қазақтар да, араб жазуын, сонымен қатар, чуваштар сияқты кейбіреулері орыс графикасын қолданды, қалған көпшілігінде тіпті жазу деген болмады. Ислам дінінің енуіне байланысты IX -- X ғасырлардан бастап түркі халықтары арасына тараған араб жазуы жергілікті халықтар тілдерінің дыбыстық ерекшеліктеріне сәйкестендірілмей, арабтарда қалай қолданса, сол қалпында өзгеріссіз түркі тілдерінде де колданылды. Өйткені өз заманында қалыптасқан ұғым бойынша араб тілі канондық тіл деп есептеледі, сондықтан оны өзгертуге арабтарға тәуелді болған халықтардың хұқы болмады. Сол себептен консонаттық принципті араб жазуы түркі тілдерінің дыбыс жүйесіне сай келмеді. Бірақ соған қарамастан ол он шақты ғасыр бойы түркі халықтарының, солардың ішінде қазақ халқының да мәдени-рухани дамуына қызмет етіп келді.
Тілмен танысу, оны үйрену немесе үйрету, сөзді дұрыс дыбыстау, яғни бұның барлығы алдымен оның дыбыстық құрамын, дыбыстың түрлерін, қалай айтылып, қалай таңбаланатынын айқындаудан басталады. Дәл осы себептен қай ғасырда немесе қай кезеңде болмасын осы дыбыстық мәселелеріне (фонетикаға) қатысты алды-көпті пікірлер кездесіп отырады. Теңіз тамшыдан құралады дегендей ғылым атаулының қай-қайсысы да осындай бастамадан, алғашқы қадамнан жүретінін ескерген жөн. Өткен ғасырдан бастауын алған түркі тілдері фонетикасы кеңестік кұрылыс дәуірінде әрі қарай дамыды. Бұл мәселе кеңес өкіметі орнауының алғашкы жылдарынан бастап-ақ практикалық мақсатта болса да кең арқаға түсті. Өйткені осының алдында сөз болған графика мен орфография мәселелерін дұрыс шешу, сауатсыздықты жою үшін тілдің дыбыстық құрамын, онын өзіндік заңдылықтарын білу қажет.
Осы жолда бірнеше мәселелерді қолға алып, С. Самойлович, Н. Дмитриев, С. Малов, И. Батманов, Н. Баскаков, А. Кононовтар секілді ғалымда көп еңбек етті. Жалпы түркологиялық мәні бар зерттеулердің қазақ тілі фонетистері еңбектеріне де игілікті әсерін тигізетіні даусыз. Сондықтан да оларды қазақ тілі фонетика ілімінің дамуына кіріспе ретінде қарастыруға болады. Отандық фонетикалық зерттеулер қазақ тілі білімінде аз емес. Бұл салада тынымсыз еңбек етіп, елеулі із қалдырған ғалымдар біршама. Қазан революциясына дейінгі кезеңнен И.Ильминский, П. Мелиоранский, В. Катаринский, ғасырдың бас кезінен бастап - 1927 жылға дейін еңбек еткен А. Байтұрсынов, сонымен қатар, Е. Омаров, Т. Шонанов, X. Досмұхамбетұлы, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, I. Кеңесбаев, соңғылардан Ж. Аралбаев, С. Татубаев, Ә. Жүнісов, А.Қошқаров, т. б. атауға болады.
Қай заманда болса да лексикология ғылымының, бастамасы тілдегі сөздерді есепке алу, оның құрамындағы сөздердің мән-мағыналарын айқындау істерінен, яғни әр түрлі сөздіктер жасаудан басталған. Мұндай бастамасыз тілдің сөздік құрамы туралы мәнді бірдеңелер айту мүмкін емес. Осы себептен де, лексикографиялық жұмыстың бастамасы көне заманға кетеді. Тіл адам қоғамында өмір сүріп, оның "қажетін" жүзеге асыратын құрал болғандықтан оның атқарар қызметі де, ғылыми маңызы да ерекше. XІX-XX ғғ. бастап, лингвистикалық бағыттар мен мектептердің бірі ретінде негізі қаланған бұл саланың бүгінде өз нысаны, мақсат-міндеті, заңдылықтары қалыптасып орныққан. Әлеуметтік лингвистика тілдің қоғамдық сипатын, стильдік саралануын, әлеуметтік ерекшелігін, қоғамдағы қостілділік, көптілділік мәселелерін, тілдік жағдай, тілдік саясат ұғымдарын және т.б. айқындауға мүмкіндік береді, анығырақ айтқанда, тілші Э.Д.Сүлейменова "Әлеуметтік лингвистика - тілдің қоғамдық қызметтерін, әлеуметтік шартталған белгілері мен заңдылықтарын кешенді түрде зерттейтін қазіргі тіл ғылымының маңызды бағыттарының бірі. Ол тіларалық байланыс жағдайындағы кез келген тілдің өмір сүру формасына, қоғамдық қызметінің ауқымы мен сипатына қатысты айқындалатын тілдердің қызмет ету ерекшеліктерін қарастырады",- деп анықтама береді. Тілдің қоғамдағы орны оның қатысымдық деңгейімен, нормалану дәрежесімен, құқықтық мәртебесімен, конфессиялық ерекшелігімен, оқытылу, меңгерілу сипаттарымен өлшенеді.
Ғалым С.Аманжолов зерттеулерінің желісі тілдің қоғамдық ерекшелігіне шоғырланған. Автор тілдің барлық белгілерін оның қоғамдағы орнымен, әлеуметтік өзгешелігімен байланыстырды. Автор тұжырымдарының басым көпшілігі лингвистиканы қоғамдық ғылым ретінде қарастыруға саяды. Адам қоғамына мән бере келе, оның мүмкіндігін жоғары бағалай отырып, ғалым тек қоғам бар жерде ғана тіл өмір сүреді, оны зерттеп, өркендетер тіл ғылымы дами алады деп түйіндейді. Осыған сәйкес, кез келген тіл білімінің саласын С.Аманжолов "адам қоғамының зор табысы, ғылыми жетістігі" деп дәйектеді: "Мыңдаған жыл өмір сүрген адам баласының дүние тануына үнемі қызмет еткен тіл, тек қарым-қатынастың құралы ғана емес, ол дамудың да және. күрестің де құралы болуымен қатар, грамматика сияқты адам баласына зор қызмет істейтін өте маңызды ғылымды тудырды. Бұл ғылым адам баласының ұзақ өміріндегі тұрмыс үшін күрес жолында жасаған тәжірибелерін, ойлауының ұзақ уақыт абстракциялануы арқасында топшыланған жетістіктерін қорытқан да білім болып отыр". Ғалымның жоғарыда келтірілген үзіндісінде "адам баласы" деген тіркес қатарынан үш рет кездеседі. Тілші көпшілік назарын тілдің қоғамдық маңыздылығын, оның табиғи әрі танымдық ерекшелігін, функционалды сипатын тіл арқылы айқындауға бағыттаған. Осы орайда, қоғамдық факторлармен бірге зерттеуші тілтанымдық құралдарға зер салды, ол тілдік амалдарды тек қарым-қатынас функциясында ғана емес, дүниені тану, тәжірибе жинау, ойлау, білім алу негізі деп сұрыптау қажеттігін ескертті. Құрылымдық типология тұрғысынан барлық тілдер тең дәрежелі болып есептелсе де, әлеуметтік типологияда тілдердің сараланатын өз өлшемдері, өз "құндылықтары" барын назарға алсақ, С.Аманжоловтың "...тілдердің біріне-бірі ұқсап та, ұқсамауы да әлеуметтік [социалды] жағдайға байланысты" деген тұжырымының маңыздылығына, сөзсіз, көз жеткіземіз. Бұл жағдайда сол тілде сөйлеуші адамдардың, халықтардың саны, қолданушы мемлекеттердің есептік көрсеткіші ескеріледі әрі тілдің қоғамдық функциялары мен әлеуметтік салаларды қамту өзгешелігі нысанағы алынады. Мұндай ерекшеліктерді С.Аманжолов "қоғамдық қарым-қатынас күштілігі",- деп сипаттай отырып, тілдің "қоғамдық құбылыс, қоғамдық коллективтіктің тапқан, жасаған нәрсесі, қоғаммен бірге өсіп-өнетін нәрсе" екенін дәйектейді. Демек, тілдің әлеуметтік деңгейін анықтау, оның қоғамдық танымын саралау және қоғамдық сананы қалыптастырудағы атқарар қызметін талдап көрсету, бір жағынан, қарым-қатынас күштілігі деп түсіндірілсе, екіншіден, қоғамдық коллективтің тапқан, жасаған нәрсесі деп ұғынылады, яғни әлеуметтік таным тілдік құралдардың жасалу, қалыптасу, даму заңдылықтарымен тығыз байланысты болады.
Жалпы тілдік қатынасты ойлау мен сөйлеудің қатысы арқылы тілдік тұлғалардың таңбалық жүйесі мен дыбысталу қасиеті нәтижесінде жүзеге асатын, қатысымдық тұлғалардың семантикалық бірлігі мен байланысу заңдылықтары арқылы берілетін, адамдардың өзара түсінісуін қамтамасыз ететін, тек адамзатқа ғана тән күрделі тілдік қоғамдық-әлеуметтік процесс.
Ғылым саласындағы қарым-қатынастың неғұрлым өзіндік үлгілерін анықтауда қарым-қатынас тақырыбы, тілдік құралдардың жұмсалу тәртібі, әлеуметтік ұстаным т.б. факторлар ерекше орын алады. Қазақ тіл білімінде З.Ш. Ерназарова ауызша ғылыми тілді жалпы сөйлеу тілінің құрамында қарастыра отырып, ғылыми сөздің прагматикалық бағытын мынадай түрлерге бөледі:
1) сөйлеуші өз ойын дәлелдеп, жеткізуді мақсат етеді;
2) сөйлеуші белгілі бір ғылыми бағытты, тақырыпты жақтап, қолдап сөйлеуді мақсат етеді;
3) пікірді, ғылыми тұжырымды сынау, қарсы шығу мақсаты көзделеді,
4) ескерту, ұсыныс айту мақсаты көзделеді.
Сонымен қатар, З.Ш.Ерназарованың ойынша сөйлеуші мақсатының әр түрлі болуы түзілетін мәтіннің құрылымы мен мазмұнына әсер етеді. Бірақ кез келген ғылыми сөзде дәлелдеу, ойды нақты, тартымды етіп жеткізу, жаңа мәлімет беру сияқты қосымша мәліметтері бар.Адам өмірінің барлық мазмұны тілде көрініс табады. Қоршаған орта туралы ой-түсінік, шындық өмірдегі категориялар мен байланыстар т.т. ойлау арқылы қорытылып және талданып тілде бейнеленген немесе ұлттық тілдік санамен қабылданған. Адам белгілі бір оқиға және деректер туралы немесе оларға қатысын, сезімі мен талап-тілегін тіл арқылы жеткізеді, сөйлеу арқылы ұғым, ой мен ой қорыту қалыптастырады. Адамдар сөйлеу арқылы бірін-бірі іс-әрекетке шақырады, яғни коммуникативтік қарым-қатынасқа түседі.
Әрине, қарым-қатынас тілсіз болу мүмкін емес, біздің қазақ тілімізде сөздердің құрамы жағынан дара және күрделі болып бөлінетіні бәріне мәлім. Күрделі сөздердің қатарына біріккен сөздер, қос сөздер, қысқарған сөздер және тіркесті сөздер кіреді. Әр сөз өз алдына ұзақ әрі күрделі болуы да теріс емес. Бұл күрделі сөздердің сын есім, сан есім және зат есімдерді, етістіктерді қарастыру арқылы көп еңбек атқарған Ахмеди Ысқақов, Кәкен Аханов секілді тілтаншыларды атап өтуге болады. Бұл ғалымдардың еңбектерінде күрделі сөздердің жалпы қолданылуы, олардың пайда болуы зерттелген. Дегенмен де, атап өтсек, бұл күрделі сөздердің ішіндегі қысқарған сөздердің таралуы, пайда болуы мен жасалынуына терең мән берілмей, көп уақытқа дейін өзекті болмай келгені де жасырын емес. Қысқарған сөздердің қазақ тілі білімінде пайда болуының бастамасы ХХ ғасырдан келе жатыр десек те болады. Себептерінің бірі ретінде, уақыт кезеңінің өтуіне сәйкес, қоғамдағы экономикалық, саяси-әлеуметтік, мәдени өзгерістердің негізінде жаңадан сөздер қосыла отырып, жаңа күрделі атаулар дами түсті. Бұл өзгерістердің салдарын көптеген қоғамдағы өзгеріп жатқан сөз мағынасына қарап ажыратуға болады. Жаңадан пайда болған өндірістер, жаңашылықтар мекеме болсын, құрылғыларды, тіпті тұрмыстық жағдайда қолдануға болатын барлық дерлік заттарды айту, жазу кезінде оларды ықшамдап, қысқарту негізінде - тілге жеңіл болу қажетінен қысқарған сөздер де пайда болды десек қате емес. Жоғарыда айтылғандай, бұл қысқарған сөздер күрделі сөздердің белгілі бір тобына жатады. Тағы бір себептердің бірі ретінде, орыс тілінің Қазан революциясынан кейінгі уақыттағы өзгерістерімен де түсіндіруге болады. Демек, аталып өткендей ХХ ғасырдың басында пайда болған мәдениет, шаруашылықтар көптеген жаңа қоғамдық ұйымдардың және мекемелердің ашылуына негіз болды. Бірнеше сөздерден құрыла бастаған мекемелер мен қоғамдық ұйымдардың атаулары әдеби тілде жазбашасында да, ауызша да қысқартылып, яғни ықшамдалып айтылуы дәстүрге айналып кетті. Дәл осы себептерден де, қысқарған сөздер күрделі сөздердің бір түрі ретінде қалыптасты.
Қазақ тіліндегі қысқарған сөздер - сөзжасамның бір тәсіліне жататын, өзіндік грамматикалық құрылымы және семантикалық ерекшеліктері бар тілдік құбылыс. Қазақ тіліндегі қысқарған зат есімдер екі немесе одан да көп сыңарлардан тұратын күрделі атаулардың ықшамдалған түрлері, екінші аталымы (номинациясы). Яғни тіркесіп келген ұғымның атаулары қысқарымдарға негіз болады да, тілдік құрылымы өзгеріске ұшырап, қалпын сақтай алмайды. Бұл - басқа күрделі зат есімдерге қарағанда қысқартылған сөздердің ерекшелігі ретінде саналады. Сөзжасамның бір амалы секілді қалыптасқан қысқарған сөздер лексикалық бірлік боп танылады. Бұлар да белгілі бір ұғымның жинақталған, ықшамдалған атаулары.
Қазіргі қазақ тіліндегі қысқарған сөздер - аталуы бастапқыда атрибутивті сөз тіркестерінің көмегімен түсіндірмелі түрде толық берілген, екі немесе одан да көп компоненттерден тұратын күрделі атаулардың ықшамдалған тұлғалары. Ықшамдау, қысқарту процесіне сондай-ақ, жеке сөздерде ұшырайды. Қысқарған сөздер құрамы жағынан әр түрлі болып келеді, құрамындағы компоненттерінің әрі қысқарып, әрі бірігуі арқылы жасалады. Қазақ тіліндегі қысқарған зат есім өз құрамына енген компоненттерінің қай сөз табына жататынына қарамастан бір ұғымның атауы ретінде қолданылады.
Қысқарған сөздердің жасалуына тілден тыс және ішкі тілдік факторлар әсер етеді. Олар:
- қоғамдық-саяси, әлеуметтік көзқарастардың түбегейлі өзгеруінен пайда болған жаңа идеялар, қоғам және ғылыми-техникалық революциялар, инновациялық, коммуникативтік ақпараттық технологиялардың жаңалықтары, ұлттық дүниетанымдағы жаңғырулар;
- тілдің үнемдеу заңдылығының талаптары, сөйлеу машықтарының синонимдік қатарларға мұқтаж болуы;
- қысқарған сөздердің жасалуына сондай-ақ, шет тілдері мен орыс тілінің ықпалы.
Қысқарған сөздерді туғызушы басты себептің бірі - қоғамдағы ірі әлеуметтік өзгерістер. Тіл - қоғам өмірінің айнасы деп бекер айтылмаған. Соған орай, тіл қоғам қажетін өтеу үшін сол қоғамдағы өзгерістер мен жаңалықтарды көрсете аларлықтай жаңа ұғымдар мен түсініктер іздестіре бастайды. Бұндай жаңалықтар, әсіресе, тілдің лексикасында, сөздігінде бірден көзге түседі. Халықаралық қарым-қатынас құралы ретінде ағылшын және орыс тілдерінің рөлі әлемдік көлемде өлшеусіз өсуіне орай, ағылшын және орыс тілдерін оқыту арқылы көптілді білімнің нәтижесі, қоғамдағы қолданбалы мәселелерді шешуді өзекті мәселелерге айналдырды. Шет тілі мен орыс тілінен келген жаңа бастамалар қазақ тілінде де көптеген зерттеулерге, жаңа ізденістерге жол ашты.
0.2 Қысқарған сөздердің жасалу ерекшеліктері
ХХ ғасырдың басынан бастау алып осы күнге дейін өзгеріске толы болып дамып келе жатқан қоғамда, баспалар мен газеттерді дамуы, журналдардың шығуы, баспаханалардың көбеюі және де көптеген факторлар қысқарған сөздерге себепші болып келе жатыр.
Кеңес үкіметіне отаршылық кезеңде тілімізге СССР, КПСС, ЦК, НКВД, КГБ, МВД, ревком, комбат, колхоз, совхоз секілді сөздерді орыс тіліндегі қалпын бұзбай енгізіліп, дәл аталуы бойынша қолданылып келді. Ал қазақ тілінде туындаған қысқарған атаулардың барлығы дерлік орыс тіліндегі үлгісі бойынша жасалына отырып, сөзжасамның бұл түрі тұтастай орыс тілінің ықпалында болды, орыс тілі қазақ тілі мен бірқатар ұлт тілдері үшін үлгі тіл саналды. Сол себепті Кеңес Одағы тұсында жасалып, қалыптасқан қазақ тіліндегі қысқарған атаулар қабаты тұтастай сол кезеңнің өзіндік сипатын, тілдер арасындағы қатынастың ерекшелігін көрсетеді. [1]
Қазақ елі егемендігін алып, қазақ тілі мемлекеттік тіл мəртебесін иеленген соңғы отыз жыл ішінде тілімізде көптеген қысқарған атаулар пайда болғаны сөзсіз. Бұндай атаулардың АҚ, БАҚ, ЖК, ҚР, ТМД, ҚазМұнайГаз, Қазақтелеком сияқты бірқатары тілімізде орнығып, кеңінен қолданылып келе жатыр. Дегенмен де, олардың арасында қысқарған атау жасаудың кеңестік кезеңде орныққан үлгісі бойынша жасалғандары да, ұлттық ерекшеліктері бар, жаңаша үлгімен жасалғандары да аз емес. Жалпы алғанда соңғы жылдары қазақтың тілдік қордағы қысқарған атауларының үлесі күрт өсіп жатыр. Олардың қолданылу жиілігі де артып отыр. Сол себепті тілдегі бұл құбылыстың қыр-сырына үңіліп, қысқарған атауларды жүйелеп, саралап, олардың жасалу ерекшелігін анықтау маңызды міндет.
Тіл біліміндегі сөздерді үнемдеу, ықшамдау заңдылығы əлемнің барлық тілдеріне тəн құбылыс. Бұл заңдылық əр тілдің өзіндік ерекшеліктеріне қарай түрліше көрініс табады және тілдің түрлі салаларына қатысты. Қысқарған сөздердің шығуын, пайда болуын ықшамдау заңдылығымен тікелей байланысы жоғарыда айтылып кетті. Яғни, қысқарған сөздер тілдегі үнемділікті қамтамасыз етудің бір тəсілі. Көп буынды немесе бірнеше сыңардан құралған күрделі сөздерді қысқартуға, айтуға, жазуға икемдеу тілдің ертеден келе жатқан дәстүрі десе де болады. Қазақ тіліндегі сөзжасам мəселелерін зерттеуші ғалымдар сөздерді кісі есімдерін (Саламат - Сəкен, Байбек - Бәкең) қысқарту ерте заманнан бастау алғаны туралы жазады. Бірақ та, кісі есімдерін осылай айту сөзді ықшамдау, қысқартудан гөрі қазақтың сыйлы, елге қадірлі адамдарын, үлкенді құрметтеу мен кішіні еркелету, əлпештеу сипаты басым болып көрінеді.
Сөз табына бөліну тұрғысынан қарастырғанда, қысқарған сөздер - заттық немесе абстракті ұғымдарды білдіретін зат есімдер. Екі немесе одан да көп сөздерден құралған түрлі ұғымдардың атаулары қысқартуға негіз болып, олардың құрылымы ықшамдалады, өзгеріске ұшырайды. Екінші жағынан, сөзжасам үдерісі кезінде пайда болған жаңа сөзбен бірге жаңа мағына да туындайды. Мысалы, əкімшілік, біртекті, қаламгер, қаржыгер, хаттама т.б. Қысқарған сөздер жасалғанда жаңа мағына туындамайды. Соған қарамастан қысқарған сөздер сөзжасам аясында қарастырылады. Себебі қысқарған сөздер күрделі толық атаулардың бір нұсқасы ретінде дербес сөз қызметін атқарады. Яғни, қысқарған сөздер сөзге қойылатын талаптардың барлығына жауап береді. Ал тіл білімінде сөздердің белгілі бір мағынасының болуы, дайын қалпында қолданылуы, сөйлемге дайын сөз ретінде кіруі, сөйлемде бір ғана сұраққа жауап беруі, сөйлемнің бір мүшесі қызметін атқаруы, тұрақты бір құрамда жұмсалуы, біртұтас қалыпта жазылып-айтылуы, бір екпінге бағынуы - сөзге қойылатын негізгі талаптар болып саналады. Бұның бəрі сөзге тəн негізгі белгілер, осы сипаттардың барлығы да қысқарған сөздерге де тəн, демек, олар тілдегі лексикалық бірліктер тобында жеке сөз ретінде орынды иеленеді. Сонымен қатар, сөзжасамның бір амалы ретінде қалыптасқан қысқарған сөздер лексикалық бірлік болып танылады.
Қысқарған сөздер көп қолданылатын күрделі атаулар негізінде туындап жасалады. Кез-келген сөзге нақты талап қойылады - ол сөздерде лексикалық мән-мағыналардың болуы, бұл туынды сөздерді жасауға қатысатын лексикалық бірліктерге тән. Бұл лексикалық мағынаның тұлғасына немесе құрамына еш шектік қойылмайды, сол себепті де туынды сөздердің негізгі түбірінің жасалуына қатысатын сөздердің орнына негізгі түбір сөздер, біріккен сөздер, қысқар,ан сөздер де қолданыла береді. Жалпы алғанда, қазақ тіліміздегі қысқарған бірнеше атаулар орыс тілінің үлгісімен жасалып келгені рас, дегенмен де олардың өзіндік ерекшеліктері де жетерлік. Осы ерекшеліктерді ескеріп, оның бірін талдаған белгілі тіл білімінің ғалымы Ы.Маманов болатын. Ол өзінің еңбектерінде келесі пікірге аса зор назар аударады: Қысқарған сөздер де қазақ тілінде сөз негізі болып қолданылады. Орыс тілі мен қазақ тілдерінде қысқарған сөздердің кейбіреулері ғана болмаса [буыннан қысқарған], негізінен олар өзгермейді. Ал қазақ тілінде қысқарған сөздердің барлығы да грамматикалық өзгеріске түседі, сөздің негізі ретінде қолданылып, оған түрлі қосымшалар жалғанады. Мысалы, КазГУ-ге, РТС-тан, ВЛКСМ-ның т.б. [2] - деп жазады ғалым. Тілші ғалым қысқарған сөздердің сөз негізі болып қана қоймай, олардың грамматикалық өзгеріске түсетін ерекшелігін атап көрсетті.
Қазақ тілінде сөздің түбірі немесе сөз тіркесінің мағынасы сөз жасау үдерісі кезінде туындаған туынды сөздің лексикалық мағынасына сәйкес келуі де байқалады. Бұл дегеніміз - осы қысқарту тәсілін қолдану арқылы жасалған сөз түрі. Мысалы, Бұқаралық ақпарат құралдары = БАҚ, Дүниежүзілік сауда ұйымы = ДСҰ, Еуразия экономикалық қоғамдастығы = ЕурАзЭҚ, Жабық акционерлік қоғам = ЖАҚ, Ұлттық бірыңғай тестілеу = ҰБТ, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясы = ҚР ҰҒА, Түркітілдес мемлекеттер Парламенттік Ассамблеясы ═ ТүркПА т.б.
Бұл сөздердің толық нұсқасы мен қысқартылған нұсқаларының арасына тепе-теңдік белгісі қойылған. Себебі бұл сөздердің екі нұсқасының арасындағы мағыналары тепе-теңдігі сақталып тұр. Демек, ауызша сөйлеу кезінде не жазба барысында БАҚ қысқартылған сөзі қолданылса, оны барлық адамдар бұқаралық ақпарат құралдары деп түсінетіні анық. Қысқарған сөздердің қазақ тіліндегі қолданыс аясы тұрақталып, жалпыға тең жағдайда танымал болатын деңгейге жеткен кезде, оның толық нұсқасы мен мағыналық жəне қолданыстық тепе-теңдігі де орнайды.
Тілдің сөздік құрамын зерттеу жұмысын оның мағыналық жақындықтарына қарай бөлінген тақырыптық және лексика-семантикалық топтары бойынша жүргізу қазіргі лексикологиядағы ең бір өзекті мәселелердің бірі. Себебі сөздерді осылай зерттегенде ғана тілдің мағыналық жағын, оның ерекшелігін терең, жан-жақты зерттеп сипаттауға, сонымен қатар белгілі бір теориялық тұжырымдар, ой-қорытындыларын жасауға мол мүмкіндік болады [3].
Сөздердің мағыналық топтарына, яғни, тақырыптық, лексика-семантикалық топтарға анықтама беруде лингвист-ғалымдар арасында көптеген талас-тартыстар әлі күнге дейін созылады. Бұл тұста белгілі ғалым Ф.П.Филин: лексика-семантикалық топ - екі не бірнеше сөздердің лексикалық мағынасына қарай бірігуі [4] деп түжырымдаса, ал Р.С.Гинзбург: лексика-семантикалық топ дегеніміз - ортақ мағыналары бойынша біріккен бір сөз табының құрамындағы сөздер тобы [5] деген анықтама береді. Басқа тіл мамандарының берген анықтамалары да негізінен жоғарыдағы анықтамалармен шамалас. Демек, лексика-семантикалық топ сөздердің лексикалық мағынасына негізделеді, яғни сөздердің антонимдік, синонимдік не ұштас мағыналары есепке алынады [6].
Сонымен бірге лингвистикалық әдебиеттерден тақырыптық топ пен лексика-семантикалық топ туралы теориялық мәселеде біршама пікірлердің айырмашылықтары көрсетіледі. Мысалы, сөздердің тақырыптық топтары тілдік құбылыс деп қарауға жатады ма, әлде керісінше болуы мүмкін деген сияқты болжамдар. Бірқатар тіл мамандары сөздерді тақырыптық топтарға біріктіруге тілдік факторлар негіз болмайды, оған негіз болатын - тілден тыс факторлар, сондықтан тілдік талдау үшін бұл топтардың айтарлықтай мәні жоқ дейді [7]. Ендігі кезекте бірнеше тіл мамандарының тақырыптық топтар мен лексика-семантикалық топтардың арасында айтарлықтай айырмашылықтың жоқтығын ұсынады. Ал енді үшінші бір тіл мамандары бұл екі топтың бір-бірімен тығыз байланысын, жақындығын көрсете отырып, сонда да болса олардың әрқайсысын жеке, бір-бірінен бөлек сөздер тобы ретінде қарастыру қажет екендігін айтады [8].Қазіргі лингвистикалық әдебиеттерде соңғы көзқарас басымдық танытып жүр.
Көпшілік зерттеушілер сөздерді тақырыптық топтарға топтастыруда лингвистикалық принцип негізге алынбайды, заттардың табиғи белгілері, объективтік қатынастары, т.б. алынады деген ойға келеді. Мысалы, қол мен көз, құлақ пен аяқ, бас пен қабырға дегендер бір тақырыптық топқа енеді де, бір жүйе жасайды[6]. М.И.Фоминаның пікірінше, тақырыптық топқа ортақ тақырып арқылы байланысқан, мағыналары жағынан ұқсас сөздер кіреді [9].
Индоевропа тілдерінің материалдарының негізінде лексиканы тақырыптарға бөліп, тақырыптық топтарға сөздерді топтастырғанда өріс теориясын қолдана отырып, ғалым О.Г.Щур сөздердің парадигмалық қатынасын негіз етіп алады [10]. Дегенмен де автор тақырыптық топтың, яғни, өрістің құрамына енген сөздер семантикалық ерекшелігіне қарай бірізді болмайтынын ескереді. Бір жағынан синонимдік қасиетімен, екінші жағынан белгілі бір затты білдірумен анық көрінеді. Бірінші жағдайды (семантиканы), дәстүр бойынша лингвистикалық деп қарасақ, екіншісін, экстралингвистикалық деп қараймыз,-деп қорытынды жасайды [10]. Бұл пікірді қолдай отырып бұл тұжырымдаманы ғалым М.Оразов та өз еңбегінде атап өтті. [6]
Тіл ғалымы А.А.Уфимцеваның пікірінше, сөздерді тақырыптарға біріктіруге тілдік факторлар негіз болмайды, оған негіз болатын - тілден тыс факторлар, сондықтан тілдік талдау үшін бұл топтардың айтарлықтай мәні жоқ деп қарастырады.[7] М.Оразовтың зерттеулерінде тақырыптық топ сөздердің тек денотаттық мағыналарына, яғни, кейде объектив дүниедегі заттардың өздеріне, ал лексико-семантикалық топ сөздердің лексикалық әрі денотатты, әрі сигнификаттық, әрі ішкі лингвистикалы) мағынасына негізделеді деген тұжырым жасайды. [11] Сонымен бірге, айырмашылықтары бола тұрса да, лексика-семантикалық топтың өздері де белгілі бір тақырыптық топтың аясына енуі де мүмкін деп ескертеді. [6]
Лексика-семантикалық топтың тақырыптық топтың аясында деген көзқарасты ұстанушылар сөздердің тақырыптық топтарын лингвистік талдаудың аясынан тысқары қарастыруды дұрыс емес деп есептейді, өйткені тілдің көп салаларының ішінде оның лесикасы ғана шындық өмірдің айнасы бола алады, яғни шындық өмірді көрсетеді деп тұжырымдайды. Шындығында шындық өмірдегі заттар арасындағы, құбылыстар арасындағы қатынастарды ескермейінше, белгілі бір тілдік материалдарды толық талдауға болмайды. Бұл жөнінде Д.Н.Шмелев келесі ойды ұсынады: тілде бар барлық қатынастарды олар қалай шешілгеніне қарамастан ескеру қажет. Тілдің бүкіл лексикалық құрамы тілден тыс шындықты азды-көпті тікелей көрсетеді, ал тек терминнің өзінің мағынасына өте тар мәнін беру арқылы ғана сөздің мағынасы туралы осы сөзді тілден тыс нәрсемен байланыстырмай айтуға болады.[8]
Тіл мамандары қазіргі кезде тек таза лингвистиканың аясында сөз мағынасын талдау, лексиканың жүйелілігін сипаттау жеткілікті болмайтынын, солсебепті лексикалық бірліктердің мағыналық жағын зерттеуде таза лингвистиканың аясынан шығу еріксіздіктен емес, керісінше, толығынан заңды құбылыс [12] екендігін айтады.
Тақырыптық топтарды және лексика-семантикалық топтарды талдай келе, ара жігін ажыратуға бірталай ғалымдар лексикалық мағынаны негізге алып келеді. Бұл екі топтардың арасындағы байқалатын аса айырмашылықтары әртүрлі пікірлерде қарастырылады. Демек, бұл топтардың арасында байланыспен қатар, тақырыптық топ пен лексика-семантикалық топты бір-бірінен ажыратып тұратын ерекшелігі де бар екені сөзсіз. Бұл ерекшелікті баса айтып, Ф.П.Филин былай дейді: лексика-семантикалық топ - бұл тілдің лексикалық семантикасының дамуының заңдылықтарының өнімі, оның тарихи даму барысына байланысты ішкі, ерекше құбылыс. Бұдан кейін Ф.П.Филин тақырыптық топтың лексика-семантикалық байланысқа негізделмей, заттар мен құбылыстардың классификациясына негізделетінін келістірген.
Лексика-семантикалық топ теориясын толық түсіну үшін, сөздердің лексикалық мағынасын, олардың семантикалық құрылымын анық білу қажет.
Тіл мамандары тақырыптық топ терминінің лексика-семантикалық топ терминіне қарағанда бұрын қолдана басталғанына тоқталады. Дегенмен де арасында бұл екі терминнің айырмашылықтарын ажыратып, бірінің екіншісінен белгілері айқын көрініп тұрса, кейде бұл екі топтың бір-бірінен ажыратылуы қиынға түседі. Бұл, әсіресе, есім сөздерді топтастырған кезде анық байқалады. Бірақ та, зер сала қараған жағдайда бұл топтардың айырмашылықтары аңғарылады. Қалай десек те, лингвистикалық еңбектерде тақырыптық топты лексика-семантикалық топтан кең түсінік ретінде қарастыру басым, әрі тақырыптық топтың көлемі лексика-семантикалық топтың көлемінен де кең десек қателеспейді. Сөйтіп лексика-семантикалық топ тақырыптық топтың аясында қарастырылып та кетеді.
Тақырыптық топтың кең көлемділігіне сүйеніп, тақырыптық сөздіктер жасаушылар есім сөздерді де бір тақырыптың құрамына енгізіп келеді. Мысалы, Ю.Н.Караулов жасаған идеографиялық сөздіктен белгілі бір тақырыптық топқа түрлі сөз табына жататын сөздердің ене беретіндігін аңғаруға болады. Лексика-семантикалық топтың құрамына тек бір сөз табына енетін сөздер ғана топтастырылатындығы да кездеседі.
Сөздерді белгілі бір лексика-семантикалық топтың құрамына енгізу үшін олардың ортақ мағыналық белгілерін анықтау маңызды. Мысалы, төмендеу, құлау, құлдырау, келу, өту, қашу, шығу, сырғу, ұшу т.б. сияқты сөздердің бір лексика-семантикалық топтың құрамында екендігін дәлелдеу үшін, оларды неліктен бір лексика-семантикалық топтың құрамына енетінін, осы сөздердің арасында қандай мағыналық байланыстың болуын секілді сұрақтарға жауап бере отырып, анықтау қажет. Біріншіден, осы сөздердің барлығы да белгілі бір қозғалысты, яғни заттың бір орыннан екінші орынға ауысуын білдіреді. Сондықтан да олар қозғалу етістіктерінің құрамына енеді, сонымен бірге, осы лексика-семантикалық топтың құрамындағы сөздердің бір-бірімен мағыналық байланыстарының дәрежесі біркелкі болмай, олардың түрліше болатындығын да ескеріледі. Мағыналық жағынан бір-бірімен өте жақын деген сөздердің өзінде оларды бір-бірінен ажыратып тұратын мағыналық реңкі болады.
Қазақ тіліндегі қысқарған сөздерді тақырыптық жəне семантикалық топтарға қатысына қарай келесі қолданылуларда жиі кездеседі:
-Халықаралық ұйымдардың атаулары [БҰҰ, ШЫҰ, НАТО т.б.];
-Жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу мекемелерінің, орталықтардың атаулары [ҚазҰУ, ТарМУ, ТБИ т.б.];
-Географиялық жəне əкімшілік [мемлекеттер мен облыстар] атаулары [АҚШ, ГФР, ҚХР жəне ШҚО, ОҚО, БҚО, СҚО т.б.];
-Орталық мемлекеттік органдар мен жергілікті мемлекеттік жəне өзін-өзі басқару органдарының атаулары [ПƏ, БҒМ, ТЖМ, СІМ, ІІМ т.б.];
-Қоғамдық, саяси, əскери, жастар, спорт ұйымдары мен бірлестіктердің, одақтардың, қорлардың атаулары [ЖСДП, ҚСА, КО т.б.];
-Ғылыми, техникалық, əскери терминологияда [ДНҚ, БЖБ, ШТƏ, ЖМ, ТШ т.б].
Көптеген тілдерде өте жиі ұшырасатын кəсіпорындар мен өндіріс орындарының, ауылшаруашылық кəсіпорындарының, зауыттар мен фабрикалардың, машиналар мен аспаптардың, əскери техникалардың қазақша қысқарған атаулары елімізде олардың өзі сирек болғандықтан немесе өндірілмейтіндіктен өте аз кездеседі. Ең жиі ұшырасатын қысқарымдар - жоғары оқу орындары мен орталық мемлекеттік органдар атаулары. Бірігіп, қосылып, қайта құрылып жататындықтан, олардың толық атаулары да, қысқарған атауларды да жиі өзгеріске ұшырап жатады. Мысалы, БАМ (Байланыс жəне ақпарат министрлігі), ҚазМемҚызПИ (Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институты), ҚазҰМА (Қазақ ұлттық музыка академиясы) сияқты атаулар қазір басқаша аталады.
0.3 Қысқарған сөздердің түрлері
Қысқарған сөздер жасалуына, мағынасына, құрамы мен қолданысына қарай бірнеше түрге бөлініп, іштей жіктеледі. Қазақ тіл білімінде қысқарған атаулардың түрлерін ажырата отырып, ғылыми əдебиеттерде негіздеу оқулықтарда оларды іштей жіктеп-жіліктеп оқыту дамымаған. Жасалу сапасының əркелкі екендігіне қарамастан, жинақталған материалдар көлемі бүгінгі таңда қазақ тілінде қолданылып жүрген қысқарған атауларды жан-жақты зерттеп, олардың пайда болу, қолданылу үдерісін үнемі назарда ұстап отыру қажеттігін анық көрсетті. Қысқарған сөздер мəселесі Н.Алдашевтың кандидаттық диссертациясында ғана арнайы зерттелген жəне тіл мамандары тарапынан жазылған бірнеше мақала бар. Сөздің бұл түрінің тілдік табиғатын тереңірек тану мақсатында қысқарған сөздердің жай-жапсарын мамандар əр қырынан əлі де қарастыра түсуі қажеттілігі байқалады. Қазақ тіл білімінде қысқарған сөздер түрлері ажыратылып, олардың аты мен заты анықталып, бір жүйеге әлі түспеген, дегенмен де өзге тілдерде оларды іштей жіктеу біршама орныққан. Тілдік қолданыстағы қысқарған атаулар өзге тілдердегі сəйкес баламаларының үлгілері бойынша жасалғандықтан, қысқарымдарды сол тілдердің тəжірибесін негізге ала отырып, топтастыра жіктеу дұрыс.
Əр түрлі ұғымдарды білдіретін күрделі атауларды қысқартқан кезде олардың қысқартылған нұсқалары бірдей болып шығып жататын жағдайларды көптеген тілдерден кездестіруге болады. Осындай білдіретін ұғымдары басқа, ал қысқартылған нұсқалары бірдей дыбысталатын қысқарымдар - омоним-қысқарымдар деп аталады. Мұндай омоним-қысқарымдардың мейлінше аз немесе тілдік қолданыста мүлдем болмағаны дұры деп есептелінедіс. Бірақ бұл талап үнемі орындала бермейді.
Қысқарған сөздерді саналы түрде жасау, қалыптастыру үдерісінде тиянаттылық танытып, бірдей дыбысталатын қысқарған атаулардың қолданысқа енбеуін жолға қоюға болады. Ол үшін тілдегі сөзжасам үдерісін үнемі қадағалап отырып, жаңа туындап жатқан атаулар мен қолданыстардың барлығын уақытысында тіркеп, жиып-теріп, лингвистикалық сараптамалардан өткізіп отыру ісі кəсіби деңгейде жүзеге асуы қажет. Егер бұл жұмыстар өз деңгейінде жүзеге асырылатын болса, тілдегі сөзжасам жүйесінен орын алып, кейінгі жиырма жыл көлемінде қарқын ала бастаған қысқарған сөзжасау үдерісіндегі омонимияның көп орын алмауына, басқа да кемшіліктерге жол берілмеуіне негіз қаланады. Мысалы, қазіргі кезде Еуропалық одақ сөзі - ЕО, ал Еуразиялық одақ та - ЕО түрінде қысқартылып қолданыста жүр. Сондықтан ЕО қысқарған атауын оқыған кезде: "Бұл қай одақтың атауы?" деген сұрақ туындайтыны рас. Демек, бірден түсінетін қысқарым қалыптастыру қажет болса, Еуроазиялық одақты - ЕО ретінде қалдырып, ал Еуропалық одақты - Еуроодақ түрінде қолданысқа енгізіле деген ұсыныстар туындайды.
Қазақ тілінде қысқарған сөздердің жасалып, қалыптаса басталғанына бір ғасырға жуық қана аралықта болғандықтан, өзге тілдермен, яғни, ағылшын, неміс, орыс т.б. тілдерімен салыстырғанда олардың қоры өте аз десе қате емес. Мысалы, орыс тілі қысқарған сөздерге өте бай тілдердің бірі. Айталық 1984 жылы жарық көрген Словарь сокращений русского языка сөздігінің 4-ші басылымында 18 000 мыңға жуық қысқарған атау қамтылған. Соған сəйкес орыс тілінде омоним-қысқарымдар да жиі ұшырасады. Мəселен, ВП - военный порт, ВП - воздушная подушка, ВП - выжидательная позиция, ВП - вторичное предъявление т.б.
Əр тілдің өзіндік ерекшелігімен қатар төл табиғаты бар екені белгілі. Осыған сəйкес қажеттілігіне қарай жасалған қысқарған сөздерді жазу мен айтуға қолайлы, тілдік нормаға сай қалыптастыру маңызды міндет болып саналады. Қазір транслитерацияланбаған қысқарымдардың тілдік қолданысқа көптеп ене бастағанын байқауға болады.
Кеңестік кезеңде қазақ тілінде ТУ - 134, ТУ - 144, ТУ - 154, МИ - 8, ДТ - 75, ГАЗ - 53, ЗИЛ - 130, ЮМЗ - 70, К - 700 сияқты əріп пен санның немесе сөзбен санның қосындысынан құралған əріпсан қысқарымдар баспасөзде, жалпыхалықтық тілде жиі қолданылып, көпшілікке түсінікті болса, қазір қысқарымның бұл түрі арнаулы сала əдебиеттерінде болмаса, өте сирек кездеседі. Баспасөзде А - 20, АН - 24, ЯК - 42 тəрізді бірді-екілі қысқарымдар ғана ұшырасады. Демек, өндірістің дамуына, техникалардың жаңаруына байланысты, бұндай ескі атаулар халықтық тіл арасында мүлдем кездеспейді. Және бұл атауларды сол кеңестік кезеңінде өскен адамдар ғана білсе, өсіп келе жатқан жаңа ұрпақ бұндай қысқарған сөздерді тек тарих немесе әдеби кітаптардан ғана біле алады.
Сонымен қатар, бірреттік немесе жекелеген мəтін ішінде ғана қолданылатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz