Сұлтанмахмұт Торайғыров -Айтыс поэмасы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Сұлтанмахмұт Торайғыров Айтыс поэмасы

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ3
1. ЗАМАНА ШЫНДЫҒЫ ЖӘНЕ С. ТОРАЙҒЫРОВ ЛИРИКАСЫ5
1.1 Ақын өлендерінің такырыптық-идеялық ерекшеліктері5
1.2. С.Торайғыров шығармаларының әлеуметтік орта шындығымен байланыстылығы12
2 Сұлтанмахмұт - ұлы ақындардың бірі19
2.1 Сұлтанмахмұт Торайғыров Айтыс поэмасы19
2.2 "Айтыс" поэмасының көркемдік ерекшелігі20
ҚОРЫТЫНДЫ29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ31

КІРІСПЕ
Сұлтанмахмұт Торайғыров - қазақ халқынын сүйікті перзенті, асқан дарынды ақыны, ағартушы, педагогі.
Аз жасаса да сонына аса бай, мейлінше қызықты әдеби мұра қалдырған классик ақын, ұлағатты ұстаз, педагог. Қаранғы қазақ кгіне рмелеп шығып күн болуды арман еткен Сұлтанмахмұт Торайғыров бүкіл ғұмырын халық ағарту ісі мен шығармашылыққа арнаған.
Ақын енбектерінде зі мір сүрген дәуірдін зекті мәселелерін, яғни, оқу-ағарту жайын сөз ете отырып, заман сырын, замандас келбетін кркем кескіндей білген. С.Торайғыров - нағыз ағартушы, педагогқа тән енбектерінін азабын тартқан жазушы. Ол шындықтын жолымен жүрді.Ақын өмірінде кпшілікке белгісіз ақтандақтар бар, онын өмірінін кейбір кезендері туралы білетініміз де аз. С.Торайғыровтын өмірі мен шығармашылығы егжей-тегжейлі зертеліп, туған әдебиет тарихынан олар орны сараланғанмен, онын ағартушылық қызметі саласында сінірген енбегі әлі де болса, нер қазынасын мұра тұтқан ұрпақтар мойнына жұктелетінпарыз. С.Торайғыровтын педагогика саласына қосқан үлесіне бүгінгі күн биігінен жана көзқараспен келуіміз керек, онын шығармаларын талдау арқылы қаранғы қазақ халқын нер-білімге, мәдениетке шақырып, кзін ашу мақсатында сінірген енбегі, бала оқытып, ұстаздық ету жолындағы ақыннын шеберлігінін поэтикалық қуатын крсету қажет.
Сұлтанмахмұт Торайғыров Ресей тарихынын, сонын ішіншде қазақ халқы тарихынын аса бір өрлеу кезенінде - тарихи дамулар, күрес - ктерілістер, қиян-кескі соғыстар, ұлы революциялар дәуірінде жасады. Осынын бәрі ақыннын көз алдында болды; күнделікті қызметіне, шығармаларынын тақырыптық мазмұны мен жанр түріне, көзқарасына зор әсер етті, із-танбасын салды.
Курстық жұмыстын мақсаты мен міндеті.Торайғыров шығармалары - 20 ғасырдын басындағы қазақ қоғамы шындығын, ондағы жанашыл ой-пікірдін дамуын танытатын үлкен белес. Онын ізденістері шындықтын ауылын іздеумен байланысты, онын реализмі бұлтақсыз, жалтақсыз айтылған шындыққа, әлеуметтік тіршіліктін шынайы суреттеріне негізделген, онын тенденциясы да сыншыл, осыған орай ақыннын өмірін, саяси және әдеби көзқарасын талдау басты міндет.
Курстық жұмыстын теориялқ және әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысын жазуда ақыннын өмірін, шығармашылығын зерттеген ғалымдар мен әдебиеттанушылардын сын-пікірлері мен ойлары, енбектері пайдаланылған.
Курстық жұмыстын дереккөздері. Курс жұмысын жазу кезінде Қазақ әдебиетінін тарихы, қазақ ұлттық энциклопедиясындағы деректер, жетекші ғалымдар С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Р.Бердібай, М.Мырзахметұлы, Р.Нұрғали, Д.Ысқақұлы, Ө.Әбдиманұлы т.б. енбектері пайдаланылды.
Курстық жұмыстын әдіс-тәсілдері: жинақтап салыстыру, саралау және талдау
Курстық жұмыстын жаналығы мен нәтижелері: зерттеу нәтижелерін ашық сабақтарда, лекция семинарларда қолдануға мүмкіншілік береді
Курстық жұмысынын құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі тарау мен тармақшалардан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен құралған.

1. ЗАМАНА ШЫНДЫҒЫ ЖӘНЕ С. ТОРАЙҒЫРОВ ЛИРИКАСЫ
1.1 Ақын өлендерінін такырыптық-идеялық ерекшеліктері
Қазақтын ақыны, ағартушы-демократы Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893 - 1920) - 28 қазанда Көкшетау облысы, Қызылту ауданында туған. 3 жасында шешесі қайтыс болып, 6 жасына дейін әжесінін тәрбиесінде болған. Кейін әкесі екі ұлымен Баянауылға көшіп, Торайғыр кентіне таяу жерге қоныстанған. Торайғыров алғаш әкесінен ескіше хат танып, 13 жасынан Мұқан, Әбдірахман, Тортай деген молдалардан дәріс алды. Өленге үйір, шығыстық сюжеттер негізінде жырлар туындатқан Мұқан молда тәлімінін Торайғыровтын ақын ретінде қалыптасуына игі әсері болғанымен, 1908 жылы баянауылдық Әбдірахман молданын қаталдығы, өлен шығарғаны үшін жас қаламгерді жазалауы онын дін мен молдалар жайлы теріс көзқарасынын қалыптасуына негіз болған.
1911 жылы жанаша оқыған Нұралы ұстазынын көмегімен қазақ, татар тілдеріндегі әдеби кітаптармен, газет-журналдармен танысады.
1912 жылы Троицкідегі Ахун Рахманқұли медресесіне түседі, бірақ мұнда бір жылдай оқыған ол өкпе ауруынын зардабынан оқудан шығып қалады. Торайғыров енді медреседе оқуды қойып, орысша оқу іздейді, қала манындағы елде жаз бойы бала оқытады. Осы кезден ақындыққа ден қойып, Оқып жүрген жастарға, Тәліптерге (Шәкірттерге), Ендігі беталыс, Оқудағы мақсат не?, Анау-мынау, Мағынасыз мешіт, Жарлау, Досыма хат, Шығамын тірі болсам адам болып, Түсімде, Жазғы қайғы, Қымыз, Кешегі түс пен бүгінгі іс, т.б. өлендерін, Зарландым атты ұзақ очеркін жазды. Осы тұста Қамар сұлу романын жазуды бастады.
1913 жылдын күзінде Троицкіге қайтқан Торайғыров Айқап журналына жауапты хатшы болып жұмысқа орналасып, Өлен һәм айтушылар, Ауырмай есімнен жанылғаным, Қазақ тіліндегі өлен кітаптары жайынан, Қазақ ішінде оқу, оқыту жолы қалай?, т.б. әнгіме, мақалаларын осы журналда жариялайды. Журналда аз ғана уақыт қызмет еткен ақын 1914 жылы жазда туған елі Баянауылға оралады. Ел ішінде мәдени-ағарту жұмысын жүргізетін Шон серіктігі деген ұйым ашпақ болғанымен, ісі жүзеге аспайды. Осы жылы орысша оқу іздеп Семейге барған Торайғыров діттеген оқуына түсе алмай, біраз дағдарысқа ұшырайды. Осындай көніл-күй әсерімен Ләпет бұлты шатырлап, Алтыаяқ сияқты өлендер жазған. Ендігі беталыс, Тұрмысқа, Бір адамға, Туған еліме, Сымбатты сұлуға, Қыз сүю, Гүләйім, Өмірімнін уәдесі, Жан қалқам, Гүл, т.б. өлендерін, 1915 жылы Кім жазықты? атты өленмен жазылған романын дүниеге әкелді.
Шығыс Қазақстанда жалданып бала оқытқан ол 1916 жылдын күзіне дейін әуелі Қатонқарағайда, кейін Зайсанда болады, орыс тілін үйренеді. 1916-1917 жылдардын қысында Томскіде орысша оқиды. Өмірден көп қағажу көріп қажыған ақын арманына жетіп көнілі көтеріледі. Шәкірт ойы өленінде Қаранғы қазақ көгіне өрмелеп шығып күн болуды, Мұздаған елдін жүрегін жылытуды армандайды. Осы тұста әлем әдебиетінін классикалық үлгілерімен, саяси кітаптармен танысты.
1917 жылғы ақпан айындағы төнкерістен кейін Семейде жана құрылған Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінін жұмыстарына қатынасып, Алаш ұранын жариялады. Бірақ ауруы асқынып кеткендіктен оқуды да, жұмысты да тастап, 1918 жылы сәуірде еліне біржола оралады. Онда Колчак үстемдігінен кейін қайта жанданған совдеп жұмысына араласып, ел шаруаларынын дау-шарларын әділ шешуге қатынасты. Осы тұста саяси-философиялық әдебиеттерді көп оқып, Шал мен қызға, А, дүние, Жас жүрек, Сарыарқанын жанбыры, Адасқан өмір, Кедей, Айтыс, т.б. өлендерін жазды.
1907-1911 жылдары онын шәкірттік кезендегі өлендері көркемдік тұрғыдан кемшін түсіп жатқанымен, жас ақыннын қоғамдық құбылыстар мәнін түсінуге деген ұмтылысы мен өлен тілімен сурет салуға бағытталған талабын танытады. Ол қоғамдағы әділетсіздік пен әйелдердін ауыр тағдыры, діни оқудын схоластикалық сипаты жайлы жазды. Байлық пен кедейліктін текетіресін бай мен кедей ұлынын өмірі арқылы көрсетуге тырысқанымен, бұл талпынысы биік ақындық талант пен саяси көзқарасты таныта алмады. Торайғыров 1912 жылдан бастау алатын шығармашылығынын жана кезенінде Абай, Ыбырай негізін қалаған ағартушылыққа бет бұрды, жастарды оқу-білімге шақырды. Туған айдай болып туып, күнді алуға бел буады, тұрмысты женуде жігерленіп, ақиқатты табу жолында талмай ізденуді мұрат тұтады. Алғашқы үгіт мәндес өлендерінен кейін ақын лириканын өрісін кенейтіп, лирикалық кейіпкердін жан сырын, іс-әрекетін суреттеуге ұмтылады. Онын жырларынан тағдырға мойынсұнбай, қасарыса алға ұмтылатын, ауыртпалыққа қарсы тұрар өжет мінез көрінеді. Осы кезден бастап ақын шығармаларында ескіні сынау бой көтерді. Ол қазақ арасында көп кезігетін келенсіз мінездер мен кертартпа әдет-ғұрып салтына қарсы күреседі. Табиғат, махаббат тақырыбына жазған өлендерінде ақын адам сезімін қоғамдық көзқараспен, әлеумет өмірімен байланыста қарайды. Ескіге қарсы көзқарас оны қоғамдағы әділетсіздікпен қақтығысқа алып келеді (Осы да әділдік пе?, Бір адамға, т.б.). Ол өмір шындығын көркем бейнелей келе, қазақ өленінін мазмұнын кенейтті, сырға толы лирикалық жырлар туындатты. Көптеген әнгіме, очерктер, әдеби-сын мақалалар жазды, екі роман (Қамар сұлу, Кім жазықты?), төрт поэмасын (Таныстыру, Адасқан өмір, Кедей, Айтыс жариялады. Торайғыров Қамар сұлуда әйел тенсіздігі мәселесін көтере отырып, дәуір шындығын әлеуметтік тұрғыда талдаса, Кім жазықты? романында ауыл өмірінін шындығын жан-жақты суреттей келе, қазақ халқынын шаруашылық тұрғыдан дамымағанын, талапсыздық пен шаруаға қырсыздықты, жалқаулықты, алауыздықты сынайды. Торайғыров поэма жанрын жана арнада дамытты. Ол сюжетсіз поэмаларында өмірдегі сан түрлі мәселелерді кенінен қамтып, өршіл ой-түйіндерін бүкпестен, өткір де ашық насихаттауға тырысты. Алғашқы поэмасы Таныстыруда Алашорда қозғалысы өкілдерін елге таныту мақсатын көздеді. Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатовтарды таныстырып, олардын бірі - күн, бірі - шолпан, бірі - ай екендігін жазады, алаштықтардын қазақ халқынын тәуелсіздігі жолындағы енбектерін саралайды. Алаш өкілдерімен қоса, қазақтын көрнекті тұлғалары Абай мен Шәкерімді ерекше атап көрсетеді. Адасқан өмір, Кедей поэмаларынын негізгі сарыны қоғамдағы әділетсіздік себептерін ашу, тендікті іздеу болып табылады. Ақын бұл жайларды қазақ ауылы шенберінен шығып, капиталистік қоғамға тән мәселелер ретінде қозғайды. Адасқан өмір - Торайғыров шығармашылығынын зор табысы. Мұнда ақын аз ғұмырында көзімен көріп, ойымен түйген, білім-білігімен таныған тұрмыс өткелдерін өзіне ғана тән асқақ үнмен ашына, ақтара жырлайды. Поэманын лирикалық кейіпкері түрлі кәсіппен шұғылданса да, ешбірінен қанағат, тендік таппай, әділетті қоғамды ансайды. Шығармада ақын түсінігіндегі болашақ жана қоғамнын бейнесі жасалады. Шығарманын негізгі идеясы адам өмірді өз тілегіне бағындыра алады және соған ұмтылуға тиіс деген оптимистік қорытындыға саяды. Кедей поэмасынын бас кейіпкері де өз ортасынан әділдік таппайды, қоғам мен адам арасындағы қайшылықты бітіспес күреске ұластырады. Айтыс поэмасы толық аяқталмаған, онда Торайғыров қала ақыны мен дала ақынын айтыстырып, екі ортанын қайшылықты жақтары мен адамға пайдалы тұстарын қатар алып суреттейді.
Торайғыров шығармалары - 20 ғасырдын басындағы қазақ қоғамы шындығын, ондағы жанашыл ой-пікірдін дамуын танытатын үлкен белес. Онын ізденістері шындықтын ауылын іздеумен байланысты, онын реализмі бұлтақсыз, жалтақсыз айтылған шындыққа, әлеуметтік тіршіліктін шынайы суреттеріне негізделген, онын тенденциясы да сыншыл.
Әр ақыннын тағдыры әр түрлі жағдайда қалыптасады. Тұқымы Қолайлы топыраққа түсіп, онай нім беретін де, талмай ізденіп, қиыншылыкпен алыса жүріп шындық жолын табатын да ақындар болады. Сйте жүріп олар өз тағдырын зі жасайды. Сұлтанмахмұт осы сонғы жолмен жүрген ақын. Ол өз өмірін өзі, өз өленімен жасаған. Акыннын шығармашылық жолын қадағалай қарап, лендерінін жазылу ізімен жүрсеніз, бұған кзініз әбден жетеді. Сұлтанмахмұттын крген өмір азабы, жоқшылық, жас таланттын соған қарамай ізденіп шарқ ұру іздері - бәрі онын шығармаларында сайрап жатыр. Бұл жағынан оны мірі мен тағдыры өленінде өрілген ақын деп айтуға әбден болады.[2,9]
Сұлтанмахмұттын бірсыпыра шәкірттік өлендері (1907-1911) сақталған. өлендік түрі мен кркемдік ізденістерінде жетіспеушілік бола тұрса да, олар жас акыннын қоғамдық құбылыстардын мән-мағынасын, сырын түсінуге ұмтылысымен, өлен тілімен сурет жасауға деген алғашқы талабымен ерекшеленеді. Ол қоғамдағы әділетсіздік туралы, әйел тағдырына немқұрайды қарайтын мінез жайлы, дін мен діни окудын схоластикалық сипаты жнінде айтады. Оларға өз ұғымындағы әділеттілік, адамдық, ар-иман туралы түсініктерді қарсы қояды. Суреткерлікке ұмтылыс онын бай қызы мен бай ұлтынын, байлық, пен кедейліктін бейнесін танытуға арналған жырларынан байқалады. Алайда олар үлкен ұғымдағы саяси көзкарасты, ақындық позицияны аныктай алмайтын еді. Мұндай ақындык таным мен байсалды көзқарас Сұлтанмахмұгтын 1912 жылдан басталатын шығармашылығынын жана кезенінде ғана бой көрсетеді. Соған қарамастан жас ақыннын алғашқы талабы онын ескі ұғым мен діни білімнін шенберіне сыя қоймайтындығынын белгісі сияқты.
1912 - 1913 жылдары Сұлтанмахмұг Троицк қаласына келіп, онда әуелі медреседе оқып, кейін Айқап журналынын редакциясында қызмет істегені жоғарыда айтылды. Осы кезден басталатын шығармашылық жолында онын ағартушылық көзқарасы анық танылады. Ол Абай мен Ыбырайдын осы саладағы ойларын дамыта отырып, өнер мен білім жолына үгіттейді, оқудын пайдасын әнгімелеп, мәдениетті елдердін тіршілігін үлгі етеді.зінін бр тақырыптағы алғашқы өленін Сұлтанмахмұт қазақ жастарына арнайды. Оқып жүрген жастарға өленінде ол жас адамнын оқуға деген ынтасы мен келешекке сенімін бейнелейді.
Үмітпенен жоқ қуған Талабы алда баламыз. Басқалар жоғын тапқанда Біздер қайтіп қаламыз. Тәуекелге бел бусақ, Крдегіні аламыз. Жеткізбей кетер жүйрік жоқ, Қусақ, бәрін шаламыз. Іс істейік бір болып, Ашылмасын саламыз, - дейді.
Осы идеяны ақын Оқуда мақсат не? деген өленінде терендетіп, оқудын мақсаты - молда болып ескілікті бағу емес, әкім болып, шен тағу да емес, - нер табу, халыққа пайдалы іс істеу екенін айтады. Ол Жетімдік крсе тістей қататын молданын арам мінезі мен тілмаш боп жем табуға ұмтылушыларды сынайды. Сйтіп, ол з замандастарын:
өнер-білім алуға, Алға қарай баруға, ...Миллет көзін ашуға, Терістіктен қашуға, Заманаға көз салып, Аяқты жөндеп басуға, -
үндейді.
Сұлтанмахмұттын бұл тұста жазған өлендерінде ізденіс, ұмтылыс сарыны күшті. Шығамын тірі болсам, адам болып деген өленінде ол:
Шығамын тірі болсам, адам болып, Жүрмеймін бұл жалғанда жаман болып. Жатқаным крде тыныш жақсы емес пе, Жүргенше өмір сүріп надан болып.
Мен - балан жарық күннен сәуле қуған, Алуға күнді барып белін буған. Жұлдыз болып крмеймін елдін бетін Болмасам толған айдай балқып туған, -
деп ақындық, азаматтық бағдарлама ұсынады. Осыдан бастап, ақын лендерінін лирикалық кейіпкерінде шарқ ұрып іздену байқалады. Сол жолда олнелер қиыншьшықты женуді ойлайды. Ендігі бет алысы өленінде:
Тұрмысты үмітім кп женем деген, Женуде жігеріме сенем деген.Ырқыма менін жүрер қай дүние, Көнбесе өз ырқыма өзім денем. Әрине, шыдар-ақпын луге мен, Баспаспын жаман жолға кнуге мен, Ақтармын оқып жетіп адам атын, Басқаға жоқ ықылас блуге мен. Менде жоқ қажу деген, ашу деген, Торығып болымсызға жасу деген. Ісіне құрт-құмырсқа ілтипатсыз, Ойымда тек сол белден асу деген. Шындықтын ауылын іздеп түстім жолға, Ризамын не көрсем де осы жолда, Шаршармын, адасармын, шалдығармын, Бірақ бір табармын деп көнілім сонда, - деп жазады.
Сұлтанмахмұг - тым ерте оянған және халық, ел мұнын ерте түсініп жырлаған ақын. Осы балан жігіт (19-20 жаста) кезінде жазған лендерінін зінде ол әлеуметтік тенсіздікті, қазақ халқынын қоғамдық мірінін мешеулігін, ескі ауылды езіп-жанышқан әдеп-ғұрып зандарынын қырсығын жіті креді. з дәуірінін озат ақыны есебінде аталған ауыртпашылықтарға ол жаны ауыра қарайды. Анау-мынау өленінде қазақ халқынын тіршілігін крші елдермен салыстыра суреттеп, онын басқалардан кейін тұрғанын кріп күйінеді:
Анау кырда татар тұр,Басқалармен қатар тұр. Мынау ойда қазақ тұр, Бастарында азап тұр.
Ақын өлен түрі жағынан бірқатар ізденістерін байқатқанмен, бұл жырлар, негізінен, үгіттік өлендердін дәрежесінен асып кете қойған жоқ-ты.[3,12]
Оқу жолындағы үзіліс, Айқаптағы қызметтен кету, одан кейінгі Баянауылға барып Шон серіктігін ұйымдастыру талабынын іске аспауы онын шығармашылығына згеше бір сипат алып келді. мірден қағажу кріп, ойындағысы бола қоймаған қайсар талант жырларында бунтарлық мінез кріне бастайды. Оны да заман дарытқан еді. Ақын лендерінін лирикалық кейіпкері бойынан, зі айтқандай, Қаранғылықтын кегіне ызалана алға ұмтылған, ізденімпаз, білім-нер ансаған жана ұрпақтын кілін танимыз. Омір бойы халқы крген азап пен надандық, қазақи қыныр мінездер ашындырған онын Шындықтын аулын іздеуге бел шешіп кірісуі де осы кез. Осы жолда ол алдымен орыстын тілін, ғылымын үйренуді мақсұт тұтады.
Оллаһи, ант етемін Алла атымен, Орыс тілін білемін һәм хатымен. История, география пәнді білмей, Оллаһи тірі болып жүрмеспін мен.Келгенше осыларды отыз жаска, Іншалла, бәрін түгел ұғам басқа. Отыз жасқа келгенше ұға алмасам, Жер жұтсын, мәз болмаймын ішер асқа!
Сұлтанмахмұттын ақындық, азаматтық жана бағдарламасы ретінде ұсынған осы сзінен лапылдап тұрған ақындық мінездін қайсарлық пен табандылыққа ұласуын креміз. Ол нені айтса да қарабайыр айта алмайды, таусылып, жеріне жеткізе, оқырманын иландыра айтады. Онын Шон серіктігін ұйымдастыруға жәрдем бермеген Шорманнын Садуақасына айтқаны мен сол ауылдан ренжіп шығып келе жатқанда достарына айтқан сзінде де осы мінез байқалады. Ешбір кедергіге мойын ұсынбай, ілім-білім жинап халыққа қызмет ету, жұлдыз болып емес, толған айдай балқып туып еліне жарық болу, сйтіп Қаранғы қазақ кегіне рмелеп шығып күн болу, Мұздаған елдін жүрегін жылытуға кіру - Сұлтанмахмұт мұрат тұтқан асқақ идеялар. Сол ғана айта алған, сол ғана армандаған тын жол, тын мақсат! Осы арқылы ол лирикалық кейіпкері бойына дәуірдін рухын дарытты.[4,8]
Осыдан бастап Сұлтанмахмұт ағартушылығы бірсыпыра терендейді. Бұрынғы үгіттік өлендердін орнына лирикалық кейіпкердін жан сырын, іс-әрекетін суреттейтін жырлар туады. Ақын характерді алға ұстайды, мір шындығын сонын ұғымы мен ісі арқылы ашуға ұмтылады. мірдін күрделілігі сияқты нақты адам тіршілігі де күрделі, қайшылықты. Ойлаған іс орындала бермейді, алыс арман жеткізбейді. Әрбір сезім адамы сияқты ақын да бұған қайғырады, күйінеді, күйзеледі. Сұлтанмахмұг та, онын лирикалық кейіпкері де оны бастан аз кешпеген. Ол кешкен қиыншылықтар мен сәтсіздіктер ақын жырларында мол із қалдырған. Алайда бұл лендерден лирикалық кейіпкердін тағдырға мойын ұсынбай, лапылдап от боп қасарыса алға ұмтылғаны, ауыртпашылыққа қарсы шабар жет мінезі крінеді.
Ден сау болса тағдырдын, Ккке ұшырам күлдерін. Жігермен талап еткен сон, Қоям ба екен сүлдерін ... Серпіп тастап түндерін Туғызамын күндерін, Қанкылдатып каздарын Шығарамын жаздарын, -
дейді ол.
Тағдырға ақын өз менін қарсы қояды. Онын философиясы - адамнын зін зі билеуі, өз еркін өзі бағындыруы, Еркіме жүрер менін қай дүние, кнбесе өз еркіме өзім денем деген ой. Сондықтан да ол:
Жақсылық көрсем өзімнен, Жамандық көрсем өзімнен. Тағдыр қылды деулерді, Шығарамын сөзімнен. өзім қылдым деулерді, Таса қылман көзімнен. Жазалы емес құдай да, Күн мен жұлдыз һәм ай да. Жұмақ күгкіш наданнын Орны тозақ әрқайда. Тенгерер соныра деген сз Тек жұбатқан бір айла, -
деген қорытындыға келеді. Адам енбегін, рухын ктеру қандай леппен, ойшылдыкпен, батыл, әрі анық айтылған! Бұл өлендер Сұлтанмахмұттын қандай күйде болса да, келешектен үміт үзбеген р, романтикалық сезім күйін, зор талабы мен асқақ арманын танытады. Ол туған халқын шын жүректен беріле сүйеді. Туған еліме өленінде ол: Балалыққа жарасан, аталыққа жарайсын дейді халқына.
Қайтейін, елім, қимаймын. Қия алмай жанды қинаймын. ...Алты қырдан ассам да, Сздерінді сыйлаймын.
Осы кезден бастап Сұлтанмахмұт шығармашылығында ескіні сынау айрықша бір ткір түрге кшеді. Ол қазақ ішіндегі ұнамсыздық, келенсіз мінездермен кектесе, оларды ызалана шенеп, мінейді. Феодалдық-патриархалдық салт-сананын тозығы жеткен жақтарын аяусыз әшкерелеп, олардын мірсіздігін ашады, жанару күтіп түрғанын дәлелдейді. Сол арқылы ақын з дәуіріндегі қазақ қоғамы дамуынын күрделі мәселелері жайлы түйін жасайды. Заманына, заман адамына, қазақ қауымынын сол тұстағы кілдеріне деген ащы сз Жарлау, Сымбатты сұлу, Бұлар кім? сияқты лендерде анық бой крсетеді. Жарлауда ақын қазақтын сол кездегі бас ктерер азаматтарына, ұлы-қызына, ақсақалдарына жар сала отырып, олардын нер-білімге енжарлығын, партия, дау-жанжалға құмарлығын бетіне басады. Қазақ кызынын тағдырына аяушылық білдіріп, малқұмар, қызқұмар шалдарды айыптайды. Бұлар кім? өленінде қазақты бұрынғы ер түріктін азып-тозып күлкі болған жұрағаты деп зарайды да, үсті-басын мұнар жапқан, қарнынан басқаны ойламайтын, малға арын сатқан, зі жатып құдайды жұмсайтын жалқау, бірін-бірі жау кретін кертартпа мінездерді аяусыз әшкерелейді. Ал Сымбатты сұлуға - қазақ әйелі туралы сыпайы ұғымға кір келтірген әдепсіз, кргенсіз қыздардын мінез-құлқы туралы улы сатира.
Ақын қазақ қауымынын осы күйі, болашағы жайлы кп ойланады. Патшанын отаршылдық саясатына да, ел әкімдерінін екіжүзді кылығына да сене алмайды. Келешектін не боларын түсінбей дағдарады. Мұны ол бірде тұспалдап (Түсімде, Кеше түнгі түс, бүгінгі іс) айтса, бірде дала табиғатынын енжар күйімен астастыра суреттейді (Жазғы қайғы), тағы бір өлендерінде көніл, жүрек сезімі күйінде (Көнілді көндіретін тағдыр) бейнелейді.[5,11]

1.2. С.Торайғыров шығармаларынын әлеуметтік орта шындығымен байланыстылығы

1912-1913 жылдар аралығында Оқып жүрген жастарға, Тәліптерге (Шәкірттерге), Ендігі беталыс, Оқудағы мақсат не?, Анау-мынау, Мағынасыз мешіт, Жарлау, Досыма хат, Шығамын тірі болсам адам болып, Түсімде, Жазғы қайғы, Қымыз, Кешегі түс пен бүгінгі іс, т.б. өөлендерін, Зарландым атты ұзақ очеркін жазды. 1913 жылдын күзінде Троицкіге қайтқан Торайғыров Айқап журналына жауапты хатшы болып жұмысқа орналасып, Өлен һәм айтушылар, Ауырмай есімнен жанылғаным, Қазақ тіліндегі өлен кітаптары жайынан, Қазақ ішінде оқу, оқыту жолы қалай?, т.б. әнгіме, мақалаларын осы журналда жариялайды. С.Торайғыров өзінін публицистикасында материалға ерекше әлеуметтік, саяси терендік бере отырып, публицистикалық бастамаға басты орын береді. Әдетте публицистикалық шығармада өмірді көрсетуде қарапайымдылыққа, келтірілген суреттін қоғамдық ойын мазмұндауға бейім, мұнда образдық жүйе екінші орынға қойылады. Публицистика - әлеуметтік- саяси құбылыстардан, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығынын, мәдениеттін түйінді мәселелерінен келелі ой қозғау, пікір айту үшін таптырмайтын форма. Өз пікірінін шындыққа сай екендігіне оқырман көзін жеткізу үшін жазушы сұрақтар қоя отырып, оған жауапты өзі қайтарып, болған оқиға дәйектерін суреттейді. Мұнда сюжет емес, публицистикалық тапсырма ұйымдастырушы элемент болып саналады. Өмірдін әр қырын автор көкейіндегі сұрақпен байланыстыра отырып, шығармадағы публицистика әрқашан бірінші орында тұрады. Публицистикалық туындыда автор әлдеқайда кенірек көсіле алады, оқушысынын санасы мен сезіміне бірдей әсер етуге тырысады, оқушымен тікелей әнгімелесіп, шүйіркелеседі, өзі суреттеген картина турасында ойласуға шақырады. Сұлтанмахмұттын 1913 жылдары жазған публицистикалық туындылары қазақ халқынын өмірінде болып жатқан сан қилы оқиғалар, заманнын рухани көркі туралы болып келеді. Ол публицист ретінде өз кезеніндегі өмірдін өзекті мәселелеріне үн қосып қана қоймай, журналистиканын күрделі жанрларынын бірі - очерк жазуда да өзінін білімділігін, әдеби әзірлігін байқата алған талант иесі. Саяси қайраткер қыруар қоғамдық жұмыстармен қатар, публицистикалық енбектер жазып қана қоймай, редакторлық, баспагерлік жұмыстарды да қоса атқарған. С.Торайғыровтын журналистік шығармашылығындағы назар аударатын, рухани мұра ретінде қабылдап, қызығып оқитын бір саласы - онын тарихи- әлеуметтік мәселелерге байланысты жазған публицистикалық очерктері дер едік. Публицистикалық очерктерінде алған тақырыбын терен зерттеп, көрген, 2 білген, көкейіне түйгендерін оқушысына ұсынып отырған. С.Торайғыровтын шығармашылығына филология ғылымдарынын докторы, профессор Ә.Марғұлан былай деп баға береді: "...Ауылған келгенде өзін басқадан жекелеп, ылғи ойға батумен, бір мәселелерді іздеумен уақытын алатын. Сұлтанмахмұтта ешбір женілтектік, бос сөзге үйір болу деген жоқ еді. Ол оқымаған жай халықтын арасында отырса да, ылғы мәдениет мәселесі туралы әнгіме айтып отыратын ",-дейді. Өз кезенінде автор әрбір тарихи оқиғаларға байланысты жеке көзқарасын білдіріп, қазақ халқынын ұлттық мүддесін әр қырынан алып, ХХ ғасыр басындағы төнкерістердін шиеленісу, қазақ халқына тигізіп отырған әсерін нақты ғылыми тұрғыдан дәлелдеп береді. 1918 жылы жазған "Социализм" деген публицистикалық очеркінде заман талаптары, Қазақстандағы саяси ағымдардын құрамы, мақсат-мүддесіне кенінен тоқталады. Онда әлеуметтік-саяси құбылыстарға, қазақ халқынын түйінді мәселелеріне байланысты ой қозғау, пікір айту, қарапайым халықпен сыр шертісу формасын тандаған. Публицист өз ойы мен сезімі арқылы өз дәуірінін тынысын, сол кездегі өмір картинасын көз алдынызға елестетеді. "Міне Жан Жак Руссо, Толстой секілді данышпандардын мәдениетті жер жұтса, е, демеймін деп мәдениеттен қарайған себебі осы. Неғұрлым дене азығы - өнер өскен сайын адам баласынын бақытсыздығынын өскені "деп оқушымен шын сыр бөлісіп, шүйіркелеседі. Бұл публицистикалық очерктін ерекшелігі автор көкейіндегі ойды өз атынан баяндап, ой-өріс диапозонын, ақыл-парасатын, әр қилы мағлұмат-бағдардын молдығын байқата білген. Бұл шығармасында публицист сол кездін де, бүгінгі күннін де күн тәртібінен түспей отырған мәселелер туралы өз пікірін білдіреді. Мұнда публицистикалық очерктін компоненттері молынан пайдаланылып, фактілерді іріктеп, шығармашылық електен өткізіп, әлеуметтік мәні бар мәселелерді қозғай білген деуге болады. Публицист сол кездегі замандастарынын рухани көркі мен сыр-сипатын жақсартуға шақырып, уағыздайды.[6,53]
Ол әр туындысында өнер, әдебиет, құлдық мәселесі, дене азығы туралы да айта келе, нәтижелі үгіт-насихат жүргізгенін де айқын көруге болады. Сонымен, автордын - ХХ ғасыр басындағы қазақ тұрмысындағы оқиғалар мен құбылыстарды батыл, терен талдап, тартымды тілмен жазған тегеурінді публицист деуге толық негіз бар. С.Торайғыров өзінін публицистикалық қарымын тіл, әдебиет, өнер мәселесіне бұрған тұста оқырмандармен тікелей әнгімелесіп, өзі әнгіме етіп отырған мәселе турасында халықпен ойласуға шақырады. "Қазақ тіліндегі өлен кітаптары жайынан", Жана кітап, Өлен һәм айтушылар, Ескі сөз атты мақалаларында публицистикалық сарындағы кен философиялық түйіндермен құнды мәселе тнірегінде әнгіме қозғайды. Автор ауқымды мәселелерді қозғап, қазақ елінін зәру проблемаларын публицист көзімен көре білген. Сол кездегі саясатты бағалай отырып, қорытындылары мен тұжырымдарын әрі нанымды, әрі дәлелді бейнелейді.3 Бұл туындыларда нақты өмір шындығын көркем публицистикалық тұрғыдан ашып көрсетуге бағындырған. Келтірілген фактілердін бәріне дерлік көркем публицистикалық тұрғыда талдау жасауға, өз қабылдауындағы, түйсігіндегі бейнені суреттеуіндегі факті туралы әнгімелейді. 1913-1914 жылдары Айқап журналында редакциясына хатшы болып орналасады. Осы журналды қызмет істеген жылдары әр өнерге бой ұрып, өлен, әнгіме, мақаланы өндіріп жазған кезі екен. Қазақ тіліндегі өлен кітаптары жайынан, өлен және айтушылар, Қазақ ішінде оқу, оқыту жолы қалай? деген проблемалық мақалаларын жазады. Осы мақалаларымен қоса басқа да манызы зор кітаптары жазғаны туралы сұлтанмахмұттанушы Б.Кенжебаев: ...Бұлардан басқа да ол Тентектін жинаған шоқпары, Тамшы деген кітаптар жазып баспаға береді. Бірақ ол кітаптары жоғалып кетеді,- дейді. 1913 жылы жазған Қазақ ішінде оқу, оқыту жолы қалай? атты проблемалық мақаласы қазақ арасында оқу оқытып жүрген молдалар туралы. Молда атанған адамдардын ескі жолды тандағандары да, жана жолды тандағандары да ғылым мен педагогикадан хабарсыз екенін мақала авторы өкіне жазады. Бұл проблемалық мақалада автор осы жолдан шығудын жолдарын ұсынады. Осы журналда қызмет істеп жүргенде Жана кітап атты рецензиясы шығады. Бұл М.Дулатовтын Азамат деген кітабына сын ретінде жазылған. Автор М.Дулатовтын бұл кітабына талдау жасай келе баспасы таза, бұрынғы жазғандарына қарағанда бөтен тілден аршынқы, мағынасы теренірек деп бағалай келе: Әсіресе қышуға тиетін жері Иә алла, Қайтер едін? Газета, журнал деп бастағандары. Қара жамылып, қайғы жұтып тұрған кезде жазған ғой. Кейбір уәзіндері бірінен бірі қысқа ойнақы емес, оқушынын арбасы сазбен жүргендей ауырланып шығарлық- деп сынайды. Алдынғы туған шығармаларға көш жүре түзелер деген ниетпен құрық тигізбеген сыншы кез келген шығарманын мінін бастан түзеу керек екенін де жазады. Бұл рецензияны жазу барысында Сұлтанмахмұт жаманнын барынан жоғы жақсы деген принципті ұстанғанын байқаймыз. 1913 жылы осы журналда С.Торайғыровтын Қазақ тіліндегі өлен кітаптары жайынан атты сыни мақаласы жарық көреді. Автор бұл мақаласында Зарқұм, Салсал, Алпамыс сияқты қисса, ертегілердін қазақ әдебиеттіндегі алып келген орнына тоқталады. Мұнда да қазақ тілінде шыққан өлен кітаптарынын тілі, көркемдігі жайынан үзінділер келтіре отырып сынаған тұстары ұтымды. Бұл мақаласында автор сол кезде шығып тұрған газет-журналдар туралы: Қазақ секілді қаранғы, көшпелі халықтын ішінде шыққан газет, журналдын малтықпай тез жүріп, женіл кетулері сол етпеттен тұруларынын арқасы, өйтпесе, Самарқан, Түркістан, Бұхара, Ташкент жақтағы газеттер секілді адым жер шықпай, арбасы төнкіріліп қала берер еді. Олар мәдениетті болғаны қайда? Атам заман. Ата-бабаларымыз өнер-білімді сол жақтан іздеген,- дей келе, жана газеттер мен кітапта туып тұрған кезде де бұрынғыларымыз хикаят болса да тілі қазақша, рухы 4 қазақ рухына жақын келетіндіктен де өзін сүйіндіруші еді деп пікір айтады. Жана газеттер мен кітаптарды өзге тілдін сөздері көп кездесетінін сынай келе публицист осы мәселеге аса мін беруге шақырады. Қайда қазақ тілі, қайда қайысқан назым деген сауал да қояды. Бұзылған қанымызды түзеп, қарайған көнілімізді жуып, жанымызға пайда, дертімізге шипа болады-мыс деген жарыпсал жана әдебиетімізді нысаны нұсқаған қол, көрсеткен жолы жоқ құр қатын ойбайға айналып, әркім соны ән көріп бара жатқан сон, қазақ жазушылары-ау, алдарына салып айтып отырмын: құр ойбай дегенмен ойбайдын да ойбайы бар ғой, жылайдын да жылауы бар ғой,- дей келе, туыстағы тұрмыс дерті мен анық аты жоғалмайтын өнер туғызатын кез келгенін айтады. Басқаларға қарағандай пайғамбардын жүрегінен құйылған құрандай соқыр кісі сыбдырынан танырлық аққұла Абай өөлендерінін қасиеті туралы публицист төгілте жазады. А.Байтұрсыновтын Қырық мысалынан үзінділер келтіре отырып, әділ, шын деп баға береді. С.Торайғыров бұл сыни мақаласында қазақ тілінде бастырмалатып жазылған көп кітаптарда қазақтын иісі де жоқ екенін, рухы нашар, ана тілімізді алаланып, тілдін ағыны теріске бейімделіп бара жатқан шындықты бүкпесіз жазады. Бұл мақаланы жазып отырғанда сынап жазып отырмағанын, көзге ұрып тұрған кемшіліктерге шыдай алмай қолына қалам ұстағанын автор былай жазады: Бұларды мен мен сыншы болып сынап жазып отырғаным жоқ: сыншы болуға өзім сыннан өткен кісі емеспін. Сабасына қарай піспегі деп көргенімше көзге шыққан көсеудей сүйелдерін ғана көрсетіп отырмын. Шын тездін қолына түсіп түзете бастаса, бір журналды бір кітаптын сыны толтырара әдебиетімізді бар деп атауға болады,- дейді. 1913 жылы Айқап журналынын №21 санында Құран бұзған атты мақаласы жарияланған. Мұнда Қазан қаласында Харитонов басып шығарған құран кітабына сын жазады. Бұл да құран кітаптарын аударудағы сол кзде жіберіліп отырған қателіктер мен тіл, стиліндегі кемшіліктерін көрсеткен құнды мақала болып есептеледі. С.Торайғыров сөз тұсындағы қазақ ақын-жазушыларынын ішіндегі әдебиет теориясы мен мәселелерін тереннен қозғаған авторлардын бірі. Ол өз заманында шыққан өлен кітаптарына қысқа рецензия жазудын шеберлігін көрсете алды. Бұл тек қысқа рецензия ғана деп қабылданған жоқ, керісінше, өз тұстастарынын арасында қазақ әдебиетінін тарихындағы көркем өнерге, әдебиетке тұнғыш анықтама берілген теориялық мақала да болып табылады. Айқап журналында аз ғана уақыт қызмет еткен ақын 1914 жылы жазда туған елі Баянауылға оралады. Ел ішінде мәдени-ағарту жұмысын жүргізетін Шон серіктігі деген ұйым ашпақ болғанымен, ісі жүзеге аспады. Осы жылы орысша оқу іздеп Семейге барған Торайғыров діттеген оқуына түсе алмай, біраз дағдарысқа ұшырайды. Осындай көніл-күй әсерімен Ләпет бұлты шатырлап, Алтыаяқ сияқты өлендер жазады. Ендігі беталыс, Тұрмысқа, Бір адамға, Туған еліме, Сымбатты сұлуға, Қыз сүю, Гүләйім, Өмірімнін уәдесі, Жан қалқам, Гүл, т.б. өөлендерін, 1915 жылы Кім жазықты? атты өленмен жазылған романын дүниеге әкелді. 5 Шығыс Қазақстанда жалданып бала оқытқан ол 1916 жылдын күзіне дейін әуелі Қатонқарағайда, кейін Зайсанда болады, орыс тілін үйренеді. 1916 жылы 9 ақпанда Қазақ газетінде С.Торайғыровтын Жазықсыз тамған қан атты әнгімесі Торайғыр деп қол қойылып шығады. 1913 жылы 2 ақпанда Қазақ газетінін жарық көруіне арналған Міне, алақай өлені жарияланады, қазақ-қырғыз елдерінін жаугершілік кезені туралы Жаланаш баба аныз-әнгімесі жарияланады. 1916 жылы осы газетте жарық көрген Жазықсыз тамған қан әнгімесінде әдет-ғұрып, салт-сана құрбаны болған жастардын өлімі туралы жазылады. 1917 жылы Семей қаласында шығып тұрған Сарыарқа газетінін екі санында Әлиханнын Семейге келуі атты мақаласы жарияланған. Бұл оқиғалы очерк сипатында жазылған туындысы. Оқиғалы очерк - қазақ әдебиетінде көрнекті орын алатын очерктін белсенді түрі, себебі, әрдайым жазуға лайық ғажайып оқиғалар болып жатады және оқырмандарға эмоциялық әсер беру қызметін де атқарады. Бұл туралы Төлеубай Ыдырысов: Очерктін бұл түрінін оқиғалы деп аталуы әсте бірынғай оқиғаны суреттеу деген сөз емес. Очерктін бәрінде де негізгі кейіпкер болып енбек адамы алынатыны сияқты, бұл түрдін де түп қазығы - адам,- дейді. Жазушылар өмірде болып жатқан ғажайып оқиғалардын куәгері ғана болып қоймайды, қаламгер тіліне тиек, шығармасына арқау етіп өзі куә болған оқиғаларды алады. Оқиғалы очеркте де көркемдік элементтермен қатар, деректер, авторлық шегініс, публицистикалық ой мен түйін қатар жүреді. Сұлтанмахмұттын оқиғалы очерктерінін қайсысын алсақ та, қазақ елінін тұрмыс-тіршілігін, кен байтақ өлке, небір батыр, қарапайым адамдар туралы, олардын басынан кешкен оқиғалар, талай қызық тағдырлар жайлы толғайды. Өмір құбылыстарын үніле зерттеген очеркші жаналық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.