Көрнекті, ұлтжанды жазушы Ә. Кекілбаевтың әңгіме, повесть, романдарындағы ұлттық менталитеттің бейнелену шеберлігі

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Ә.Кекілбаевтың шығармашылық ғұмырнамасы және ұлттық
дүниетаным 10
1.1 Жазушының өмірі мен шығармашылық жолы 10
1.2 Ұлттық дүниетаным, менталитет, ұлттық құндылықтар
ұғымдарының ғылыми негіздері 37
2. Көркем әдебиеттегі ұлттық құндылықтар мен ұлттық дүниетаным 51
0.1 Ә.Кекілбаев прозасындағы ұлттық дүниетанымның бейнеленуі 51
0.2 Аңыздың ақырындағы ұлттық тағылым 56
0.3 Үркер романындағы салт-сана, дәстүр мен нанымның
бейнеленуі 60
2.4 Елең-алаң шығармасындағы қазақы менталитеттің көрінісі 63
Қорытынды 66
Пайдаланылған әдебиет тізімі 69

КІРІСПЕ

Халықтың бірлігі - ынтымағы жарасып, біртұтастық, туыстықтың шынайы үлгісін көрсете біліп, өзінде барын ұқсатып, өзгеге бағалата, таныта білсе ғана тарихтан өшпесі, мықтап орнын сайлап алары анық. Осыларды біріктіретін қуатты күш - ол ұлттық менталитетке тәуелді. Қабырғалы халқы болмаса, қандай басшының да тауы шағылмай, тауаны қайтпай қоймайды [1, 41 б.], - деп Елбасымыз Н.Назарбаев қабырғалы халықты берік қалыптастыратын ұлттық менталитетсіз ешкім ешнәрсені түбегейлі шеше алмайтынын, ұлы мұратқа жетпейтінін еске салады. Сол менталитеттің уызын жас ұрпақтың бойына ғасырлар сынынан өткен бай салт-сана, әдет-ғұрпымыз, ән-күй, телегей-теңіз ауыз әдебиеті, жазба әдебиетіміз сіңірері, дарытары әлмисақтан аян.
Тақырыптың өзектілігі. Елбасымыз Н.Назарбаев: Тәуелсіз Қазақстанның әрбір азаматы ғасырлар тоғысында өзінің арғы-бергі тарихи жолын ой елегінен өткізіп, Кеше кім едік? Бүгін кімбіз? Ертең кім боламыз? деген төңіректе ойлануы керек. Бұл - әрбір азамат туған елінің, туған халқының тарихы ешкімнен де олқы еместігін түсінген. Бұл әрбір азамат тарих қойнауына ойша тереңдеу арқылы өзінің ата-бабалары қалдырған осындай кеңбайтақ жердің ылайықты мұрагері бола білуге ұмтылсын деген сөз [1, 27 б.], - деп сонау коммунистік империя күйреп, одақтас республикалар қалай беттерін білмей теңселіп тұрған елең-алаң шақта көрегендік танытты.
Кеше кім болғанымызды, бүгініміз қандай күйге тап қылғанын, енді шапшаң ес жинап, мына ата-бабамыз қалдырған осындай кеңбайтақ, асты-үсті байлыққа толы құтты жерімізді қайта мұрагеріне сыйлағанда мүлт кетпеуге шақырды. Тарих ырғалып-жырғалуды, қиындықтан қорқып, кешеуілдетуді кешпейді.
Қaзipгi Қaзaқстaн қoғaмындa opын aлғaн түбeгeйлi өзгepiстepгe бaйлaнысты ұлттық құндылықтapдың дaму үдepiсi мeн әдeбиeттeгi aлып oтыpғaн opнын ғылыми тұpғыдaн зepттeу - тapихи қaжeттiлiк, уaқыт тaлaбы. Aтaлғaн мәсeлeнi ұлтымыздың тapихын бeйнeлeп oтыpaтын әдeбиeттaну ғылымы aясындa ғaнa eмeс, жaһaндaну бapысындa сoл құндылықтapы бap eңбeктepдi жaстapдың бoйынa дapытудың шeшiмiн тaбу - өтe мaңызды құpaмдapдың бipi. Әлeмдeгi хaлықтap дeмoкpaтиялық қoғaм құpу бapысындa өздepiнiң ұлттық тәуeлсiздiктepiнe қoл жeткiзгeндiгi бeлгiлi. Қaзaқстaн дa сoл тәуeлсiздiгiнiң тұғыpын бeкiтугe бeкeм кipiсудe. Мiнe, oсы тұpғыдaн aлғaндa, қaзipгi кeздe қoғaмдaғы ұлттық құндылықтapдың opны opны мeн pөлiн дұpыс aнықтaудың, сoнымeн қaтap, бүкiл қoғaм өмipiндe oлapды қoлдaнудың қoлaйлы нұсқaлapын дaйындaудың үлкeн ғылыми-тәжipибeлiк мәнi бap. Бұл peттe Қaзaқстaн Peспубликaсының пpeзидeнтi Нұpсұлтaн Әбiшұлы Нaзapбaeвтың 2014 жылғы 17 қaңтapдaғы Қaзaқстaн жoлы - 2050: Бip мaқсaт, бip мүддe, бip бoлaшaқ Қaзaқстaн хaлқынa жoлдaуының бaсты epeкшeлiгi - қaзaқ хaлқының мыңдaғaн жылғы тapихи тәжipибeсi тәуeлсiздiк жылдapы жүpiп өткeн сapa жoлдaн туындaғaн Мәңгiлiк Eл ұлттық идeясын жapия eтуi.
Жoлдaудa мeмлeкeт бaсшысы бapшa қaзaқстaндықтapды бipiктipeтiн, eл бoлaшaғының ipгeтaсы мeн тұpaқтылығын қaлaйтын төмeндeгiдeй бaсты жeтi құндылықтapды тұжыpымдaп көpсeттi:
Бұл құндылықтap - уaқыт сынынaн өткeн Қaзaқстaндық жoл тәжipибeсi.
Бipiншiдeн, бұл - Қaзaқстaнның тәуeлсiздiгi жәнe Aстaнaсы.
Eкiншiдeн, бұл - қoғaмымыздaғы ұлттық бipлiк пeн кeлiсiм.
Үшiншiдeн, бұл - зaйыpлы қoғaм жәнe жoғapы pухaният.
Төpтiншiдeн, бұл - индустpиялaндыpу мeн иннoвaциялapғa нeгiздeлгeн экoнoмикaлық өсiм.
Бeсiншiдeн, бұл - Жaлпығa Opтaқ Eңбeк Қoғaмы.
Aлтыншыдaн, бұл - тapихтың, мәдeниeт пeн тiлдiң opтaқтығы.
Жeтiншiдeн, бұл - eлiмiздiң ұлттық қaуiпсiздiгi жәнe бүкiләлeмдiк өңipлiк мәсeлeлepдi қapaстыpуғa жaһaндық тұpғыдaн қaтысуы, - дeй кeлe, Мәңгiлiк Eл - жaлпықaзaқстaндық opтaқ шaңыpaғымыздың ұлттық идeясы,-дeгeн пaйымдaмa жaсaды.
Дeмeк, тapих пeн мәдeниeт, әдeбиeт eгiз ұғымдap бoлсa, oндaғы ұлттық құндылықтapдың pөлi тeк әдeбиeтшiлepгe ғaнa eмeс, күллi жұpтшылығымызғa әсepi тeлeгeй-тeңiз. Сeбeбi, ұлттық құндылықтapдың пpoзaдaғы бoлсын, пoэзиядaғы бoлсын көpiнiсiн бiлмeй, өткeнiмiздi бiлiп, кeлeшeккe ұлт бoп aттaнa aлмaймыз. ХХ ғaсыpдың бaсындa Ә.Бөкeйхaнoв бaстaғaн apыстapымыз жoқ дeгeндe aвтoнoмиялы peспубликa бoлу үшiн күpeсiп, қaнын төгiп, жaнын бepдi. Құдaйғa шүкip, қaзip eгeмeндi eл бoлдық. Қaзipгi ұpпaқтың, ХХI ғaсыpдaғы қaзaқ ұpпaғының мiндeтi - экoнoмикaмызды дaмытa oтыpып, ұлттық құндылығымызды қopғaп, дaмытып, сaқтaй oтыpып әлeмдiк қaуымдaстыққa кipiгу. Eгep ұлттық құндылығымызды сaқтaй aлмaсaқ жaһaндaнуғa жұтылып кeтeмiз. Жaһaндaнуғa жұтылып кeтпeй, пpeзидeнтiмiздiң aлдығa қoйғaн мaқсaты Мәңгiлiк Eл бoлып қaлу үшiн ұлттық құндылықтapымызды сaқтaп, қopғaй бiлуiмiз кepeк. Aл oл үшiн ұлымыздың ұлттық aйғaғы - әдeбиeтiмiздi тaнып, бoлaшaқ ұpпaққa ұятты eлiмiздiң ұлттық құндылығы сaнaлғaн әp мiнeз-құндылығы мeн тaнымын қaғaз бeтiнe түсipiп, ұpпaққa миpaс eтiп жүpгeн жaзушы шығapмaлapын зepттeп, дapыту - өзeктi мәсeлe ғaнa eмeс, мiндeттi пapыз. Сeбeбi, ұлттық құндылық - ұлттың тipeгi!
Сондықтан, өткенге салауат, қабырғалы халық енді тарих тасқынының астында қалмай, ел тізгіні берік өз қолына тигенде тұлпардай қайта түлеп, ертең кім болатынымыздың қамын жеуіміз керек. Ұлан-байтақ жер, материалдық байлықтың сол халыққа түпкілікті, мәңгі бұйыруы, ата-бабамыздың өсиетіне адал болудың ізгі жолынан айнымауға жеткізетін құдіретті күшті мойындауға, жүрекке сіңіруге байланысты. Ол - ата-бабаларымыздан бізге жеткен ғибратты тағлымы, мәдени құндылықтары, тарихтан сүзіліп жеткен салт-сана, әдет-ғұрып, дәстүрі, демек, ұлттық менталитеті.
Менталитет сөзінің ауқымы өте кең. Ол адамдардың нақты ісінен, өмір сүру тәсілінен, ойлау жүйесі, дүниетанымы, бір-біріне ілтипаты, салт-дәстүрі, ән-күй, ойын-сауығы, ең ақыры, өзін қоршаған ортаға қарым-қатынасынан да сол менталитеттің мазмұн, мәні, құнарын аңдаймыз. Біздің менталитетіміз европалықтардан өзгеше көшпенділер менталитеті деп аталады.
Белгілі философ ғалым Д. Кішібеков көшпенділердің менталитеті қалай болғанын зерттей келіп, мынандай ғылыми тұжырым жасайды: Көшпелі халықтардың менталитетін европалықтарға ұқсата алмаймыз. Көшпенділер менталитетін тек санадан шығармай, кеңінен алып қараған жөн. Негізінен ол мағынаға көшпелі халықтардың тұрмыс жағдайынан, қоршаған ортасынан туындап, бірте-бірте қалыптасқан мінез-құлқын, әдет-ғұрпын, ойлау жүйесін, салт-санасын бейнелейтін рухани келбетінің сомдалған жиынтығын жатқызуға болады[2, 6 б.], - деп анықтама береді.
Сонымен менталитет ұғымы белгілі бір ұлттың басқа ұлтпен салыстырғанда оған ұқсамайтын қасиеттерін түгел қамтитынына еш күмәнданбайсыз, өйткені, бар қалыптасқан өзгешелік ғылыми жағынан дәлелдеуді қажетсінбейтініне шүбәңіз қалмайды. Қазақ халқының сәндік, ою-өрнек өнеріндегі көшпелі тұрмыс белгілері, этнографиясы жайлы да осыны айтуға болады.
Демек, республикамызда өмір сүріп жатқан диаспораларды былай қойғанда, кешегі тоталитарлық жүйеде тәрбиеленген, отаршылдар қазақтығынан айырған, бүгінгі тілмен айтқанда, өзіміздің қандастарымызды мүйіздеп: мәңгүрттер, шала қазақ, таза қазақ деп түстеп-түгендеушіліктен құтылудың емін қарастырмай болмайды.
Асылы, қазақтың өз ішіндегі патриоты болдырудың төте жолы - көркем шығармаларды оқыта отырып, ондағы менталитеттің бейнеленуіне көңіл аудартып, кейіпкерлер бойындағы озық ұлттық қасиеттерді оқырманның бойына сіңіру, дарыту. Туған халқының өткенін, бүгінгісін де жетік білетін, қазақ менталитеті бойында тұнып тұрған кейіпкерлер галереясын жасаған жазушылар, шүкір, бар. Солардың қатарына аса талантты, барынша ұлтжанды көрнекті қазақ сөз зергері Әбіш Кекілбаевты жатқызуға болады.
Ұлттық менталитет қамтитын қай сала болмасын олардың туындыларында мол ұшырасады. Негізінен бұл қаламгерлер Хрущевтік жылымақтан кейін қолдарына қалам алған толқын болғандықтан, ұлтының бойындағы асыл қасиеттерді де, уақыт жұқтырған сұрықсыз мінез-құлық, әдет-салтты да жасқанбай батыл бейнеледі.
Ұлттық әдебиетіміздің алдында тұрған ең басты мәселе сол империялық пиғылды жоққа шығарып, табанына таптаған, бірақ ата-бабаларымыздың бойына құт, жолына нұр, алысқанда аруағын асырар сарқылмас күш қарапайым тірлікте абыройын асқақтатқан халық руханиятының бастауларын біз осы Әбіш Кекілбаев шығармашылық ерлігінен танып, көбірек ғибрат алып, кеше кім едік, бүгін кімбіз, болашақта кім болуға тиістілігімізге жауап алатындаймыз. Әрине, мұнан біз Ә. Кекілбаевты басқа қазақ жазушыларынан жоғары қойып, дәріптегелі отырғамыз жоқ.
Халыққа мәшһүр қаламгерлеріміздің кез-келгені ұлттық менталитетті өз шама-шарқынша бейнелеп, жұртының ыстық ықыласына бөленгенінен де хабардармыз.
Кез келген жазушының жаратылыс, мінезі, болмысы, сөз жоқ, оның көңіл әлемінен көрініс табады. Ой өрісі, ақыл парасаты, көзқарасы, таным табиғаты бір шығармасынан екінші шығармасына ауысып отырады.
Осы орайда суреткер Кекілбаевты, ойшыл Кекілбаевты, тарихшы Кекілбаевты еш бөле - жара қарауға болмайтынын ұмытпауымыз керек. Қазақ топырағындағы осы суреткер баяндау мәнерінің өзгеше үрдісі туралы сөз болғанда осы жайды ескеріп отыру қажет. Жазушының романы мен повестеріне айрықша тән осынау стильдік тұтастық арнайы зерттеп тануды қажет етеді.
Ұлттық әдебиет болғаннан кейін оның ең басты объектісі, мұраты ұлттық характерді жасауға саяды. Ал, өз кезегінде ұлттық характер ұлттық менталитеттер негізінде тұғырына берік орнықпақ. Олай болса әдебиеттану, әдебиет тарихына қатысты зерттеу еңбектерінде олардың үлесіне аз сыбаға тимесі ақиқат.
Кейінгі кезде Д.Қ. Неталиева Д. Исабеков повестеріндегі ұлттық мінез сипаттары, Қ.М. Уразбаев Бауыржан Момышұлының Ұшқан ұя повесіндегі ұлттық дәстүрлер көрінісі деген тақырыптарға зерттеу жүргізіп, ұлттық менталитеттің жекелеген салаларын жазушыларымыз шығармаларында қалай кейіпкерлер образы арқылы ашқанын саралап берді. М.С. Горбачевтің қайта құру реформасы кезіндегі плюрализмді, еркіндікті мүлт жібермей философ ғалымдарымыз да ел назарын өзіне аударар, менталитеттің мемлекет, қоғам деңгейіндегі, ұлттық сана, ұлттық құндылықтардың қадір-қасиетін, тарихи-философиялық мәні, мазмұны, менталитеттің қамтитын ауқымы, өрісі, оның теориялық негізін ғылыми тұрғыда терең байыптаған бағалы зерттеулерді дүниеге әкелді.
Олар: философия ғылымдарының докторы, академик Досмұхамед Кішібековтің Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең, философия ғылымдарының докторы Төлеуғали Бурбаевтың Ұлт менталитеті атты еңбектері ешкімді бей-жай қалдырмайтын, философия ғылымына қосылған бағалы қазына.
Әсіресе, академик Д. Кішібековтің еңбегі көп оқып, көп тоқыған, ғылымның әр саласынан терең білімі бар, тәжірибесі мол, ойын еркін жеткізетін тілі бай ғалым екенін танытты.
Ал, Төлеуғали Бурбаевтың Ұлт менталитеті атты еңбегі өзіне дейінгі осы ғылыми ұғым төңірегінде ғалым философтардың ғылыми зерттеулерін табанды зерделей отырып, ұлт менталитетін философия, әдебиет, тарих ғылымдары жетістіктерімен сабақтастыра зерттеуге ұмтылыс жасаған. Бурбаевтың бұл теориялық тұжырымы еңбегімізде Ә. Кекілбаев әңгіме, повесть, романдарын ұлттық менталитеттің бейнеленуі тұрғысынан талдауда басшылыққа алынды.
Алайда, Т.Бурбаев көп жағдайда менталитеттің батыстық үлгісіне жығылыңқырап кетеді. Әйтсе де біз философ ғалымдар еңбегінен ұлт менталитетінің қалыптасу жолдары, қазақ философиясы ұлт менталитетінің негізі екенін, қазақ менталитетінің әлеуметтік табиғатын, нарық және қазақ менталитетінің келешегі жайлы аршынды ойларын құптауға тиістіміз.
Орыс әдебиеттану ғылымында да ұлттық менталитет төңірегінде К.Биязарти, В.Оскоцкий, И.С.Кон, В.Н.Гвоздей, Н.И.Утехин, М.Чимпой, Б.Бурсов, Э.В.Сокол, Ю.И.Суревцев, С.Ф.Крипченко, А.О.Большев, З.А.Серебрякова, қырғыз ғалымы А.И.Мусаев, азербайжандық ғалым А.Мамедовалар өз зерттеулерінде ұлттық мінез, ұлттық ерекшелік, тарихи-философиялық, әлеуметтік психология, ұлттық мінез бен көркем ойлау, ұлттық мінез бен әдебиет, тип арақатынасы, ұлттық мінезді ашуда тарихи принципке сүйену, этнопсихология, ұлттық мінездің қалыптасу, даму диалектикасын, ұлттық мінездің халықтық тарихи өмірі арқылы қалыптасуын зерделеп, кейінгі зерттеушілерге менталитетті танып-білуге нұсқайтын мол білім көзін жасаған.
Әрине, белгілі жазушылар Ә.Кекілбаев әңгіме, повесть, романдары бұрын ұлттық менталитет тұрғысынан сөз болмай, зерттелінбей келгені аян.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Ұлттық менталитеттің теориялық, тарихи-философиялық, этнопедагогикалық негіздері шынайы өмірдің арнасынан сүзіп алынған Ә. Кекілбаевтың әңгіме, повесть, романдарындағы кейіпкерлер болмысынан тауып, олар оны қалай бейнелегенінің сырына қанықтыру, солар жасаған рухани мұрадағы ұлттық менталитет көріністерін байыптап, саралап беруді мақсат етіп отырмыз. Осы мақсаттарды жүзеге асыру жолында мынандай міндеттер қойылды:
- шығармалары талданып отырған жазушының туындыларынан ұлттық салт-сана, дәстүр, әдет-ғұрып - менталитет көріністерін байыптауда оның көркемдік негізін (генезисін) тауып, игерулеріне баса мән беру;
- ғасырлар көшінде халқымыздың бойына тамырын терең жіберген ұлттық менталитетін отаршылдық қанау, тоталитарлық езгі, идеологиялық қысымға төтеп беріп, жоғалтпаған жанкештілігін Ә. Кекілбаевтың қалай бейнелегенін байыптау;
- Ә.Кекілбаев шығармаларында ежелгі ұлттық менталитетті бастан кешіп отырған қоғамдық формация тигізіп отырған ықпалы, соның әсерінен адамдардың мінез-құлқы, болмысы құбыла бастауын олар қалай көре білгеніне, ескі мен жаңаның күресін реалистікпен бейнелеуіне назар аудару;
- Ә.Кекілбаев шығармаларындағы ұлттық психологияның орнын анықтау.
Магистрлік жұмыстың нысаны мен пәні. Жұмыстың нысаны - көрнекті, ұлтжанды жазушы Ә.Кекілбаев әңгіме, повесть, романдарындағы ұлттық менталитеттің бейнелену шеберлігі.
Аталған жазушылардың шығармаларындағы халықтық, ұлттық, мемлекеттік қуатымыз, елден бөлектеп тұратын қасиеттеріміз көрінетін ұлттық менталитетті талдап, танытып, ғылыми жаңалық ашу үшін этнопсихология, этнопедагогика, қазақ әдебиеті мен мәдениеті тарихы, әдебиеттану ғылымы, ұлттық тарих, психология, этнография, география, жаратылыстану, ислам дінінің тарихымен қаруланып, олардан алған білім, зерттеп отырған тақырыптың құрамдас бөліктері ретінде қарастырылды.
Зерттеудің теориялық, әдіснамалық негізі. Магистрлік жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі ретінде әдебиеттану және фольклортану, әдебиет тарихына қатысты монографиялар, сыни мақалалар, психология, педагогика, философия, этнография, дінтануға қатысты кейбір еңбектер кешенді түрде зерттеудің ғылыми-әдістемелік негізіне алынды.
Атап айтқанда, отандық әдебиеттанушы ғалымдар А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, С.Қирабаев, З.Қабдолов, Т.Кәкішев, А.Сейдімбек, Р.Нұрғалиев, Р.Бердібай, М.Жолдасбеков, С.Қасқабасов, Н.Ғабдуллин, Т.Сыдықов, Б.Әбдіғазиұлы, Т.Тебегенов, Т.Рахымжанов, Г.Піралиева, Д.Неталиева, Қ.Әбдезұлы, Қ.Уразбаев және т.б; елімізге кеңінен танымал философтар: Д.Кішібеков, А.Х.Қасымжанов, Ғ.Е.Есімов, Ә.Н.Нысанбаев, А.Қ.Қасабек, Ж.Алтаев, Ж.Ж.Молдабеков, Т.Бурбаев, Ә.Қалмырзаев, М.Ш.Хасанов; көрнекті тарихшы ғалымдарымыз: Ә.Марғұлан, М.Қ.Қозыбаев, А.К. Акышев, К.М.Байпақов, Х.А.Арғынбаев т.б. ұлттық менталитетке, қазақ халқының халық болып қалыптасуы дамуына қатысты ғылыми-теориялық тұжырымдарын ғылыми еңбегімізде пайдаландық.
Ал шетелдік ғалымдар: К.Биязарти, В.Оскоцкий, И.С.Кон, В.Н. Гвоздей, Н.И.Утехин, М.Чимпой, Б.Бурсов, Э.В.Сокол, Ю.И.Суревцев, С.Ф.Крипченко, А.О.Большев, З.А.Серебрякова, А.И.Мусаев, А.Мамедовалардың ғылыми еңбектері мен монографиялары ретіне қарай кәдеге асты.
Зерттеу әдістері. Магистрлік жұмысты жазу барысында негізінен салыстырмалы талдау, жүйелеу, жинақтау, тұжырым жасау тарихи-генетикалық, тарихи-салыстырмалы, технологиялық, кешенді-жүйелі талдау әдістері жүзеге асты.
Магистрлік жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. Қазақ жазба әдебиетінен бастау алған бай әдеби дәстүрді игерген Ә.Кекілбаев әңгіме, повесть, романдары өзге де қуатты отандық, шетелдік көркем туындылармен көркемдік дәстүр мен үйлестік, сабақтастық жағдайында, әдеби-теориялық тұрғыда жан-жақты, байыпты талдануы зерттеу жұмысының басты ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зерттеу жұмысында Ә.Кекілбаев пен шығармаларындағы ұлттық менталитеттің көркем бейнеленуіне талдау жасалынып, төмендегідей мәселелер шешімін тапты:
- қазақ менталитеті деген терминге теориялық талдау жасалып, оның қалыптасуына ықпал ететін салалардың генезисі анықталды;
- Ә.Кекілбаев әңгімелері, повестері мен романдарында ұлттық салт-дәстүрлер, әдет-ғұрып, ән-күй, өнер салалары, құқықтық, саяси дүниетанымның ұлттық болмысын танытудағы рөлі байыпталды;
- Семья - шағын мемлекет демекші, қуатты мемлекеттің негізі, тұғыры отбасы мүшелерінің бірін-бірі қадірлеп, сыйлап, бірі үшін бәрі жанын қиятын туыстықтың қазақ менталитетінің бастауы екенін Ә. Кекілбаев шығармаларынан мол фактілер келтіру арқылы анықталды;
- ұлттық мінезде сол ұлт өкілдерінің болмыс-бітімі жататыны сараланды;
- ұлттық менталитетті бейнелеудегі алдыңғы буын жазушылардың дәстүрін Ә.Кекілбаев қалай жалғастырғаны, дамытқанына баса назар аударылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні: бұл зерттеуді жоғары оқу орындарының филология, журналистика, тарих, философия, құқықтану факультеттеріне оқылатын дәрістерде, практикалық сабақтарда, білімгерлердің өз беттерімен жұмыс істеуіне берілетін тапсырмаларға қосымша ұсынуға болады. Ұлттық менталитеттің небір озық үлгілері тұнып тұрған ақын-жазушылар творчествосын талдау барысында бұл еңбектің теориялық тұжырымдары ауадай қажет. Осы зерттеу негізінде арнайы курс, семинарлар өткізу тиімді.
Ә. Кекілбаев жекелеген әңгіме, повестерін сұрыптап алып, романдарын зерттеуге негіз еттік. Қазақ әдебиеті тарихына қатысты жазылған, ұлттық салт-сана, әдет-ғұрып, мінез-құлық, дәстүрлерін талдаған ғылыми зерттеулерді мүмкіндігімізше қажетімізге жараттық. Шетел әдебиеттану ғылымындағы тақырыбымызға қажетті танымдық мәні бар еңбектерді, отандық философтарымыздың ұлттық менталитетті арқау еткен монографияларын ретіне қарай пайдаландық.
Магистрлік жұмыстың құрылымы. Зерттеу кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Ә.КЕКІЛБАЕВТЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҒҰМЫРНАМАСЫ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ДҮНИЕТАНЫМ

1.1 ЖАЗУШЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖОЛЫ

Ә. Кекілбаев 1939 ж. Маңғыстау өңірінде дүниеге келген. 1962 ж. Киров атындағы Мемлекеттік университеттің филологиялық факультетін бітіреді. 1962-1970 ж.ж. Лениншіл жас газетінде, Қаз ССР мәдениет министрлігінде, 1970 ж. Қазақфильм киностудиясында, кейіннен Мемлекеттік хатшы, ҚР Сенатының депутаты қызметтерін атқарған. Ә. Кекілбаев Үркер, Елең - алаң атты тарихи романдардың, көптеген повесть, әңгіме, ғылыми зерттеулер, сыни еңбектер, естелік - эсселерідң авторы.
Аңыз да, оқиға да, тархи тұлғалардың іс - әрекеті де қазіргі заманның өмірлік қиындықтарымен, қым - қиған қасіреттеріне үндесе жалғасып, аңыздық сарында жазылған шығармаларының қай - қайсысында да өзгеше ой мен әсемдік сипатқа ие болады. Өмірдің қатпар - қатпар шындықтарын тануға көмектеседі. Оқырман тарих үзігін әлгі аңыздың өзегін өз өмірінің бүгінгі шындықтай сезінеді. Қайғырады, күйінеді, сүйінеді.
Нәтижесінде оның ойы мен кемеңгірлігін аңғартар аңыз әңгіме түлейді, түрленеді.
Осыған дейін сахара төсін дастан, жыр, күй, саз сарын ретінде кезіп келген дала даналығы мен халық жады мәдениет әлемінің бүгінгі ұлы кеңістігіне келіп араласады. Сонылық сипатқа, жаңа мәнерлік мәнге, мағынаға ие болады.
Ол ежелгі аңыз әңгімелерді бүгінгі күннің елегінен өткізіп, тарихи - философиялық тұрғыдан екшеп, сол аңыз - әңгімелерден күллі адам баласына адамшылық тамырларды тауып отырады. Жазушы көркемдік палитрасының қауаты мен қасиеті де осында. Өткен күндер шындығына бүгінгі күннің жарық сәулесін түсіреді. Сыншыларымыздың Кекілбаевты тарих пен бүгінгі күннің маңызды мәселелерін (Ш. Айтматов) бірлікте қарап, әлеуметтік ірі идеяларды өзек ететін (Ә. Нұрпейісов), адам баласының болмысы мен оның іс - әрекетінің себеп - салдарын іздеп, үнемі ой толғайтынын (А. Руденко - Десняк) атап көрсетуі бекер емес, әдеби шындыққа сай келетін аксиомалар.
Жазушы халықтың жүздеген жылдар ішінде не қилы тауқыметті өткерсе де, өзіне тән дәстүрін, ойлау, өмір сүру, салтын жойып алмай, мықтылығын, сенімін, төзімін, ерлігін, рухының беріктігін тебірене жазады.
Автор өз кейіпкерлерін тарих белесіндегі бір мезеттегі оқиғаға араластыра отырып тұтас бір дәуірідң философиясын, ойын, мүддесін арқалатуға күш салады.
Суреткер жазушылар өз шығармасында әдетте тарихи оқиғаны, аңыздық сарынды немесе тарихи тұлғаны әрбір сөзін жіпке тізіп, деректі құжаттарға үңіліп әуре бола бермейді. Өйткен жағдайда әлгі шығармасы жалған хроникаға айналар еді де, жазушының көп ойы өрбімей, оқиғаның көлеңкесінде қалып қояр еді.
Хроника, шежіре, дерек пен дәйектен табан аудармай жазу - көбінесе, тарихшылар мен зерттеушілердің кәнігі машығы. Мұнда алғы көрініске дерек шығады, оқушы сол деректің ішкі сырын арғы мазмұнын сірә осылай болар - ау деп өзінше тапшылап жатады.
Мұның керісінше тарихи тұлға мен деректі тілге тиек ете отырып сол заманның ойын, көзқарасын ашу - суреткер жазушыларға бұйырған міндет.
Жазушының басты құралы көркем тіл мен бай қиял. Осы екі құрал бірігіп,қай - қай заманның болмысын көзге елестеп, көңілге ұялар әсем бір суретін жасайды. Оқырманның қиялын қозғап, ойын оятар оқиғаларды өрбітіп, өткізеді.
Мұндай тәжірибе әлем әдебиетінде толып жатыр.Мысалы, неміс жазушылары Леон Фейктвенгердің Нерон, Томас Манның Ағайынды Жүсіптер, орыс жазушылары Лев Толстойдың Соғыс және бейбітшілік, Алексей Толстойдың Петр бірінші романдарын алсақ, олардың басты желісі тарихи оқиғаларға табан тірегенін, ал туындыгерлік концепция, идея түгелімен суреткерлік сипатқа бағынған толымды көркем шығармалар санатына жатады.
Суреткер Кекілбаев нақтылы тарихи деректен , оның шытырман мол оқиғаларынан гөрі тартыс егес туғызып жатқан саяси - қоғамдық ахуал мен адам тағдырын күрт бұзып, қилы құбылысқа салып жіберетін себептер көп қызықтырады.
Қызығып қана қоймайды, өзінше оқиға өрбітіп, сол ситуацияға жаңа кейіпкер қосады. Манағы тарихи ізді, аңыздық сарында мүлде басқаша, жаңаша сипаттап шығуға құқылы. Өстіп қана туындыгер аңыздық белгілі оқиғаларға малтығып қалмай, еркін көсіліп ой толғауға, әлгі айтқан, ұстанған межесіне туралап бағыт алуына, өзінің көзқарас қырын тереңдеп ашуға мол мұмкіндік алады.
Ә. Кекілбаев шығармаларының ішіндегі шоқтығы биік шығармалардың бірі - Күй повесі. Повестің сюжеттік желісі аңыздық факторларға негізделген. Повестің өзі бір күйдің шығу тарихын суреттеуге құрылғанымен, ондағы көтеріліп отырған негізгі проблема адамгершілік, адамшылық, гуманизм тақырыбы.
Ә. Кекілбаевтың Күй повесіндегі аңыздық факторлар нені аңғартады? Өмірдің қандай жұмбақ заңдылықтарын түсіндіруге мүмкіндік бере алады? Қай суреткер болса да, фольклорлық элементтерді, аңыздық, мифтік сюжеттерді орынды - орынсыз тықпалай бермейді. Бұл жазушының мақсаты да емес.
Әрбір аңыздық сюжетке көркем шығармада белгілі бір дәрежеде роль беріліп, оған үлкен жүк артады. Күй повесіндегі Қанжар жаныған тас пен Қол қырылған төбе, Қараман ата мен Темір баба әулие туралы аңыздық сюжеттер повестің көркемдік қуатын арттырып, оның әлеуметтік - философиялық концепциясының негізін қалап тұр. Мазмұнын бір - екі ауыз сөзбен бітіре салатын аңыздан повесть, роман тудыру үшін аңыздың өзін білу жеткіліксіз. Сонымен қоса, сол жердің тарихын, халқының әдет - құрпын, салт - санасын, тұрмыс - тіршілігін жан - жақты зерттей білу керек.
Бұл туралы белгілі фольклорист - ғалым С. Қасқабасовтың Бір аңызды толық түсіну үшін кейде онда баяндалатын оқиғаны білу аз, сол аңыз пайда болған аймақты да жете білуге тура келеді, онда айтылатын басқа да фольклорлық шығармалармен танысу қажет болады, - деген тұжырымы біздің ойымызды негіздей түседі[3, 175 б.].
Ә. Кекілбаевтың Күй повесі осы фольклорлық элементтерді толық игеріп барып, дүниеге өзінің сонылығымен келген көркем шығарма. Автордың шеберлігі аңыздық сюжеттерге үлкен жауапкершілікпен қарап, бүгінгі күннің әлеуметтік - философиялық, адамгрешілік үндестіре көрсете алуында жатыр .
Қазақ прозасында аңыздық сюжетті алғаш рет М. Әуезов өзінің Қорғансыздың күні атты повесінде қолданды.
Суреткер ел аңызында бар, халық арасында кең таралған Күшікпай батыр туралы аңызды көркем шығармасында шеберлікпен пайдаланған.
Бұл қолданыс жөнінде академик З. Қабдолов былай дейді: Бұл да бір тартымды оқиға, әңгіменің фабуласымен ұтымды ұштасып кеткен қызық эпизод. Дәл осы тұста автордың екі түрлі қасиетін анық тануға болады; біріншіден, өмірді бейнелеудегі шындық, екіншіден, ортаны танудағы ұлттық ерекшелік, - деп атап көрсетеді[4,186 б.].
Осыдан келіп аңыздық сюжеттің тағы бір ерекшелігі шығады. Ол аңызда баяндалатын оқиға ұлттық ғана сипатта туып, тек белгілі бір жерге байланысты ғана болады .
Повестің негізгі желісі Маңғыстауды мекен еткен адай мен айладырдың береке бермес тартысына құрылған.
Бейбіт өмірді аңсаған екі жақтың игі жақсылары Қараман атаның басына жиналып, бітімшілікке татуласады. Мұндағы Қараман ата туралы аңыз повестегі екі жақты да бітімге келтіретін ортақ әулие ретінде алынады. Мысалы: әулие, қараны атсаң да қара атты ат, біз айыпты десең бізді ат, - депді.
Сонда ердің басындағы біз анадай жерге ұшып кетіпті, қара ат табанда қатыпты. Әулиенің өзі де кінәні адайға да, айладырға да артпай тар заман, қысталаң қалға аударып, кәрін қара ат пен етік тігетін бізге түсірді, енді екі елдің жауласатын жөні жоқ деп бітіммен тарасыпты дейді аңыздың айтуы бойынша.
Ә. Кекілбаевтың Күй повесіндегі аңызбен қоса әпсана - хикаяттар да шеберлікпен қолданысқа түскен.
Аңыздың әпсана - хикаятқа айналуы жөнінде С.Н. Азбелов былай дейді: Аңыз бірте - бірте әпсана - хикаятқа айналады, өйткені аңыздарға негіз болған шын түсініктер нақты деп қабылданудан қалады да, белгілі бір фактіні керемет жағдаймен түсіндіруге мүмкіндік туады. Сөйтіп, халық қиялы бір кезде танылып білінген, бірақ күнделікті шындықпен байланысын үзген нәрсеге өзінің кереметтері жайлы түсінігін көшіреді[5, 191 б.].
Мысалы, Ә. Кекілбаевтың Күй повесіндегі Қараман ата әулиемен қоса Темір баба әулиенің обасы туралы әпсана - хикаят бекерден - бекер алынып отырған жоқ. Темір баба әулие мен Шопан ата құдірет сайысы келтірілгенімен, автордың басты мақсаты түрікмендермен шекара межесін көрсету болып табылады.
Теңізді жаяу кешіп жол салған әулие, сол арқылы түрікмендерге шекара межесін де белгілеп кетеді. Анау жатқан кішкене түбек содан қалыпты дейді.
Темірбаба: Мен өлсем осы төбенің басына жерлеңдер, бұдан әрі бір елі шегінбеңдер, - деп кетіпті.
Міне, содан былай ер қаруы бес қару деп, атқа мінер күн туса еркек кіндік Темірбабаның басына келіп ант беріп кетпеуі керек екен.
Осындағы Темірбаба әулиенің обасы повесте жазушының мына мақсаттарын ашуға да септігін тигізіп тұр: біріншіден, ол түрікмендердің шекара межесін белгілеп беріп тұрса, екіншіден, повестің бас кейіпкері Жөнейттің образын сомдауға өзінің үлесін қосқан.
Повестің бас кейіпкері - Жөнейт. Екі тайпа жаулықта өмір сүріп жатқанда Жөнейт хан өз ісінің дұрыстығына әсте шүбәланып көрген жан емес. Жамандықты балалатып отырып, бұл өз халқының даңқы мен дақпыртын асырдым деп біледі, ата - баба аруағын қорламауды қатты қадағалап, өзін ел намысы мен әділеттің жоқтаушысы санатына қосады, осының бәріне ол шын көңілмен иланады.
Ғасырлар бойы жасап келе жатқан әдет - ғұрыптан аттап өтіп, адамшылыққа қиғаш көрінетін әділет құрсауын бұзып шығуға шалдың шамасы жоқ. Жөнейт даланың қатал заңдарының құлақкесті құлындай. Қартайғанына бір қынжылса, тайпасында бас көтерер батырдың азайып бара жатқанын көріп тағы күйзеледі.
Аттың құлағында ойнап, қанжар мен қылышты қапысыз қатар сермейтін үлкен ұлы қаршын кетсе, төңірегіне төбелеспен аты шыққан ортаншысы да бүгінде жат жердің топырағын жастанып жатыр.
Ал кенже ұлы Дәулеттің - елдің бәріне сүйкімді көрінеті сері жігіттің бала жастан қолына дутар ұстап, ән - күйге әуес болғанын Жөнейт түсіне алмас еді. Осы ұлының көкірегіне жауға деген кек отын тұтандыру үшін Жөнейт оны Темір бабасының басына түнетуге алып барады. Ұрыс - керіске әуел бастан икемі жоқ талантты бозбала әкенің айтқанын істеймін деп ақыры мерт болады.
Жөнейт қартайған шағында алыс - жұлыстан өткен өмірінің пәлендей опа бермегеніне, адам баласының өшпенділікпен, кекшілдікпен, ызақорлықпен, жікшілдікпен баянды өмір сүре алмайтынына көзі жете бастайды. Бірақ, қапа - қайғыға белшесінен батқан, ыза - кектен ақылынан алжасқан кәрінің бұдан әріге өресі жетпейді.
Қолға түскен күйші қазақ та осы жөнінде қинала ойлайды, бұл да адам баласының айуандық істер үшін емес, өз нәсілін көбейтіп, тыныштықта өмір кешу үшін жарық дүниеге келгенін күй тілімен марапаттайды. Сөйтіп, екеуі де домбыра үніне - екеуіне де түсінікті бола бастаған жойқын күй сазына құлақ түреді.
Өшпенділік тек қана өшпенділікті тудырады. Осыны ұққан Жөнейт қатты толқып, бұрынғы иланым - сенімінен айрыла бастайды, жапанда жалғыз қалғандай беймаза халды басынан өткізеді. Ыза - кекке, қайғы - қасыретке, қарғыс - налаға толы домбыра үні Жөнейттің тынышын кетіреді.
Енді бірде құдай алдында да, адам алдында да түк жазығы жоқ, Дүйімқараның зорлығына ұшырап, лажсыз пенде болған осынау сырт пішіні аса жұпыны, бейшара домбырашыға кәдімгідей жаны аши бастайды.
Қайғы - қапа соңынан мәңгі көз жұмуға бет алғанда да, ол әдеттегідей көк жебенің ысқырығын, көк семсердің суылын естілмейді - домбырашы қазақтан немересі Құрбан үйренген сол зар ызыңы келеді құлағына...
Күй повесінің мазмұны мен идеялық пафосы, міне, осындай.
Жазушының бүгінгі күн тақырыбына жазған шығармаларының бірі Автомобиль повесі алғаш Жұлдыз журналының 1977 жылғы 10- санында жарияланды. Кейіннен 1989 жылы шыққан екі томдық жинағына енген. Повестің алғашқы нұсқасы мен таңдамалыдағы мәтінінде біраз айырмашылық бар. 1977 жылғы алғашқы басылымның 28-бетінде үш күмбезге байланысты әдемі лирикалық аңыз бар. Ал сол аңыз кейінгі нұсқаларда жоқ.
Шығарманың негізгі оқиғасы жазушының туған өлкесінде - Оңды жерінде өткен.
Повесте соғыстан кейінгі ұрпақтың бастан кешкен қиын тағдыры, ауыл өміріндегі жаңалық - өзгеріс, техниканы меңгеріп т.б. сөз болады.
Повесть шофер Қобылан Зоранұлының рухына бағышталған.
Жазушы шығармашылығы жайлы зерттемелер жүргізіп жүрген Ж. Дүйсенбаеваның көрсетуі бойынша, Қобылан Зоранұлы 1937 жылы қарапайым шаруа отбасында дүниеге келген. 1956 жылы орта орта мектепті бітіргеннен кейін аудан орталығындағы шоферлік курсты тамамдап, мамандық алады. Сол жылдан бастап, ауылдағы шаруашылықта алғашқы табанды жүргізушілердің бірі болып қызмет істейді. 1960 жылы өзімен бірге бітірген Жәния Медиқызына үйленіп, төрт - ақ жыл отасып, үш балалы болады. Жесірі тірі, Оңды жеріндегі мектепте мұғалім [6,39 б.].
Ол кезде шоферлер, көлік жағы тапшы, күн демей, түн демей, колхоз басқармасының жұмсаған жеріне барады. Сондай бір науқандық жұмыс кезінде қыс айында бес жігіт болып Оңды жерінен мал ауылған жем тиеп шығады. Кішкентайдан кейін жан - жақты көрсетпей ақ түтек боран басталып, Оңды жерінен 23-25 шақырым жердегі Басқұдықтың ақ шыңынан ұшып, қайғылы қаза табады.
Бұл - 1965 жылдың қыс айы екен. Қобылан Зоановтың қысқаша өмірбаяны осындай.
Бір ауылда көрші тұрып, көңілі қалмаған құрдас, қатар адамның адамгершілігі, ұстамдылығы, сыйласымдылығы алыста жүрген жақындатқан болу керек. Өліміне қайғырып, көңіл күйзелісінен туған қимастық сезімін қағазқа түсірген.
Бұл повесть - кейіпкері көп шығарма.
Басты кейіпкер - Жақан. Повесте тағы да бірнеше кейіпкер бар. Соның бірі - Көксұр Елемес.
Көксұр Елемес атанғанымен, алғаш Жақанға қол ұшын беріп, жылы қабақ танытқан - осы Көксұр Елемес. Ойымызды повестен мысал келтіре отырып дәлелдейік.
- Бұл ауылда менен жақын ешкімің жоқ. Әкең марқұм теңіз асып келген кірме еді. Менің әкеммен көжетамырлығы бар - тын. Баяғыда Текенің базарына танысыпты. Сүйек шатыс болайық деп, мені өзіне өкіл бала еткен. Анаң байғұс бір қырда жүргенде қайтыс болыпты. Жер аяғы қашақ. Тұсында келе алмадық. Биыл басқарма қырға көшірмей, ойға қалдырды. Енді сені қайтып жалғыз тентіретіп қояйын. Түсінетін шығарсың?
Бұл басын изейді. Түсінбегенде ше?...
- Қолыма алып қолқанат етем. Азамат қып шығарам. Аман болса, келін алып беріп, бөлек үй етем.
Иә, ол Елеместің үйінде именшіктеніп, жасқаншақтап өсті. Именшік болатын себебі, оның еңсесін басып тұрған - жетімдік. Адам аласы ішінде, мал аласы сыртында деген, адамды жете тану оңай ма? Елеместі түсіне алмайтын сәттірі де көп еді. Пендешілігі болғанмен, оны жағымсыз кейіпкерге де жатқыза алмаймыз.
Елеместі мысық табандап басатын мүттәйім неме момақан бола қалды... деп әр оқиғаның тұсында көңіл күйіне сәйкес әр қилы етіп суреттейді. Елгезек, еңбекқор Жақан Елемеске еш уақыт қарсы келмей, өзінің адал еңбегімен жаға біледі. Бірақ жалтақ болды. Сөйтіп жүріп Жақан Шайхаттың кеңесімен шоферлік курс оқымақшы болды.
- Мектепте оқуға жасың асып кетті. Ал, өзіңдей жігіттермен бірге оқысан ұялатындай ештеңе жоқ. Жігіт деген атты әскердің қылышындай жаланып тұруға тиісті. Жасық болмау керек.
Жаққанның үстіндегі көйлегі бөзден емес, балқыта қыздырған ыстық темірден тігілгендей тұла бойын түгел күйдіріп барады.
- Мен сенің орныңда болсам, техниканың құлағында ойнап, Еділ - Донда ма,Тақия - Ташта ма жүрер едім. Оған жасымыз асып кетті. Енді сол өз қолымыздан келмейтін шаруаны жастардың тындырғанын жақсы көреміз...
Міне, маңдайымыздағы жалғыз машина шофер жоқтықтан қарап тұр. Техниканың маманы өзімізден шықпай, көсегеміз көгермейді. Ауданда шоферлер дайындайтын курс ашылыпты. Соған сені жіберсек қайтеді? - деді.
Баланың көкірек көзін таныған ауыл азаматы, көреген Шайхат Жақан балаға осылай адамгрешілік қолпаш, қолдау көрсетті. Техниканы меңгертуде
Естемесовпен Шайхатқа қарыздар . Техниканың енді ғана еніп жатқан кезі, шындығында, ол сол кез үшін таңсық еді. Сол машина - колхоздағы жалғыз машина.
Осы шығармадағы алдыңғы екі лек, аға толқынның үш өкілі: Көксұр Елемес, Шайхат басқарма, Естемесов - үшеуі де Жақанға ақылшы болады. Жасық баланың намысын қайрады, қайраттандырды. Әсіресе, білім алуда, техниканы меңгеруде қапысын жібермейтін кез - жастық шақ. Осы мезгілді тиімді пайдалануды ескертті. Жақсылыққа баулыды. Ұрпақтар үрдісі, өнегесі, сабақтастығы осылай көрінеді. Жігіт жаланып тұруға тиісті, жасық болмау керек деген Шайхат сөзі Жақан мінезін дөп басты.
Міне, мұның курстағы өмірі осылай басталды. Естемесов - есті кісі. Ауылдан келген Жақан карбюратор сөзін айта алмағанда, сезіп көмектеседі. Жиырма екі қазақ тұрып, орысша сөйлеу - заманның талабы, сол кездің шындығы. Есетемесов - тұжырымы қатты, өз ісіне адал берілген маман.
Бір адамның бетіне тура қарамай, төменшектей беретін Жақан 6-класты тауыса алмай, ең біріншіде Көксұр Елеместің үйінде көмекші жылқышы болды. Бірақ ол жетім екенмін деп өнебой төменшектей берген жоқ. Жетім өспей ме, жарлы байымай ма дегендей, ол намысын ешкімге таптатпаған, көкірегін ешкімге бастырмаған есті бала. Ол осы шоферлік курста оқып жүргенде сумақай Сұлтанның мазағына шыдай алмай, жақсылап тұрып сазайын тартқызып, боранға ұшырайды.
Повестегі Естемесов образы өте сәтті сомдалған. Сырттай қатты көрінгенмен, ол - көл - көсір мейірім иесі. Намыс қысқан Жақан жоғалып кетіп, оны жиырма балаға бас болып, өлгелі жатқан жерінен тауып алған осы - ағасы. Оның маңдайынан сипаған алақан да соныкі.
- Бұрын жан баласы бір қадам жақындамай, өзінен - өзі состиып тұратын Естемесов кейінгі кезде бұған тым үйірсек болып кетіпті. Сабақтан кейін де қасына алып қалып, бірдеңелерді үйретіп жатқаны. Жақан алғаш рет рульге отырып, өздігінен машинаны орнынан қозғалтқанда, Естемесовтің қалай қуанғанын көрсеңіз.
Жақан ұстазына өзінің қандай екенін таныта білді, ұстазы өз ісіне шын берілген нағыз ұстаз болып шықты. Машинаны алған Жақан жүргізгенде Естемесов қатты риза болып шын қуанды. Және оның шәкірттеріне орынды ескертуі де бар.
Темір екеш темірге ие болу үшін де мінез қажет, иі жұмсақ кісіге ол да бағынбайды. Ол да тұтымы берік кісінің билеп - төстегеніне көнеді.
Ауыл адамдарының, ұстазының айтқан ақыл - ескертулері Жақанның әрдайым есінде. Шынында да, Естемесов айтқандай, техниканың тілін білу - қажеттілік. Өмір талабы. Әр істе тиянақтылық керек екенін Жақан ұстазының сөзінен де, алған білімінен де тағы да ұққандай болды.
Шоферлық курсты бітіріп, өз колхозына еңбекке араласты. Ғинаят төбенің басына тастап кеткен аңғал - саңғал машинаны іске қосты.
Бұрын техниканы ұстау түгілі көзі көрмеген Жақанға машинаны іске қосу, жөндеу тіпті қиын болды. Басында жүрегі дауламады. Бірақ оқығандарын еске ала отырып, тетіктерін қолдан жасап, іске қосты. Осы кезде оның көз алдына Теңбілкөк елестеді. Шіркін, Теңбілкөкке мінгенде, дүние кеңіп сала беретін. Тақымы атқа тисе қай қазақтың баласының делебесі қозбайды? Сөйткен Теңбілкөкті дәл қазір Жақан өмірде темір тұлпармен алмастыруда. Атқа мініп, ат ерттеп өскен баланың енді дәл қазір көз алдында сыры беймәлім заман жаңалығы машина тұр.
Жақанға Шайхат көмектесіп, Ғинаят тастап кеткен машинаны зорға іске қосты.
Енді өзі де едәуір жөн біліп, үлкен шаруаға араласа бастады. Елеместің төріне еркін шығатын болды. Ауылдағы бар шаруа Жақанның көлігінің арқасында біткен.
Повесте Жақан көзімен баяндалатын тамаша лирикалық аңыздың осы тұста қатысы болып шықты. Жазушы қолданған аңыз нұсқасы төмендегідей:
Ерте - ерте ертеде осы аймақта бір өзінің ақтылы қойы мен торы ала жылқысы толтырған бір бай өмір сүріпті. Бай болған соң ай десе аузы, күн десе көзі бар сұлу қызы болатыны, сірә, белгілі. Сұлу қыз жүрген жерде оған өліп - өшіп ғашық болатын жігіт қайда кетсін. Ондай ғашық жігіт жалынан тартып мінер жүйрік атынан басқа ешетңесі жоқ сіңірі шыққан кедей болып келетіні әдеті.
Кедей жігіттің елден асқан өнері мен ерлігі болмаса, оған байдың қызы ғашық бола ма? Тең теңімен, тезек қабымен дегендей, әлгі жігітің айдалада киік атып жүрген досы бар екен. Сіңірі шыққан кедейге бай қызын бермейтін болған соң, екі жігіт алдын ала қызбен уәде байласып, алып қашатын болыпты. Содан жұрттың бәрі тәтті ұйқыда жатқанда, екеуі ұрланып келіп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.