Жинақталған зейнетақы қорының мәні ,мазмұны, атқаратын қызметі және оның шетелдік тәжірибесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЖИНАҚТАЛҒАН ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ МӘНІ ,МАЗМҰНЫ, АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕСІ
1.1 Зейнетақы қорының мәні, мазмұны және қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі зейнетақы қорларының
алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Зейнетақы қорының шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНА
ТҮСКЕН ТҮСІМІНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстанның зейнетақы қорына 2008.2010 жж. түскен түсіміне экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 «ЖЗҚ БТА Қазақстан» . зейнетақы қорының қызметіне сипаттама ... ... ... ..58
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ БҮГІНГІ
ЖАҒДАЙЫ, ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ,
ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАСЫ
3.1 Қазақстанда жинақталған зейнетақы қорының даму жағдайы ... ... ... ... ... ...66
3.2 Қазақстанның жинақталған зейнетақы қор жүйесін жетілдіру жолдары
және даму перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЖИНАҚТАЛҒАН ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ МӘНІ ,МАЗМҰНЫ, АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕСІ
1.1 Зейнетақы қорының мәні, мазмұны және қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі зейнетақы қорларының
алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Зейнетақы қорының шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНА
ТҮСКЕН ТҮСІМІНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстанның зейнетақы қорына 2008.2010 жж. түскен түсіміне экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 «ЖЗҚ БТА Қазақстан» . зейнетақы қорының қызметіне сипаттама ... ... ... ..58
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ БҮГІНГІ
ЖАҒДАЙЫ, ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ,
ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАСЫ
3.1 Қазақстанда жинақталған зейнетақы қорының даму жағдайы ... ... ... ... ... ...66
3.2 Қазақстанның жинақталған зейнетақы қор жүйесін жетілдіру жолдары
және даму перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2011жылғы 28 қаңтардағы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» атты Қазақстан халқына Жолдауында:»Ұлттық әл-ауқат деңгейі жөнінен әлем мемлекеттерінің рейтингінде Қазақстан өткен жылы 26 сатыға ілгерілеп, 110 ел арасынан 50-ші орынға көтерілді.
... зейнетақының орташа көлемі 4 есеге көбейді.
Үстіміздегі жылы біз зейнетақылар мен стипендиялар көлемін, бюджеттік сала қызметкерлерінің еңбекақыларын 30 пайызға өсіреміз.
...2012 жылға қарай зейнетақылардың, бюджеттік ұйымдар еңбекақыларының және стипендиялардың орташа көлемі 2008 жылмен салыстырғанда 2 есе өседі»,- деп атап көрсетті[1].
«...зейнетақының мөлшері ұлғайтылсын және таяудағы жылдары оның тұрмыстық ең төменгі қажеттіліктің 40 % деңгейінде сақталуы қамтасыз етілсін. Осылайша, біз алғаш рет Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз етумен халықаралық стандарттармен сәйкестендіреміз»,- деп көрсетті Президент[2].
2015жылға дейін Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі толыққанды және «өтпелі» (даму үстінде) болып қалады.
Зейнетақы қорларында күн сайын зейнетақы активтерімен келесі шарттар орындалады:
• зейнетақымен қамтамасыз ету құқығына зейнетақы туралы жеке тұлғамен келіссөз жүргізу;
• салымшыларға жеке есеп шотын ашу;
• зейнетақы салымдарын тіркеу;
• басқа қорлардан жинақтардың ауысуы;
• қате тіркелген жинақтарды қайтару;
• қаржылық пайданы орнына қою;
• салымшының өзгертулер енгізу туралы арызы: мекен- жайдың ауысуы, реквизиттер және т.с.с.
• зейнетақы жинағы туралы мәліметтер беру;
• арыз бойынша салымдарын басқа қорға ауыстыру.
Зейнетақы активтерінің қозғалысы өздеріне зейнетақы қорларының жинақтарын салымшыларға, мемлекеттік зейнетақы беру орталығын, ЖЗҚ, зейнетақы активтерін басқару инвестициясы кәсіпорындарын жүктейді. Осы жоғарыда айтылған мәселелерден біз бұл тақырыптың өзектілігін көреміз
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстандық зейнетақы жүйесін қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеті – қойылған мақсатқа жету, зейнетақы жүйесінің мәнін, мазмұнын, атқаратын қызметін, қалыптасу ерекшеліктерін ашу, оларға сипаттама беру, қойылған міндетті теориялық тұрғыдан қарастырып, оны практикамен ұштастыру болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2011жылғы 28 қаңтардағы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» атты Қазақстан халқына Жолдауында:»Ұлттық әл-ауқат деңгейі жөнінен әлем мемлекеттерінің рейтингінде Қазақстан өткен жылы 26 сатыға ілгерілеп, 110 ел арасынан 50-ші орынға көтерілді.
... зейнетақының орташа көлемі 4 есеге көбейді.
Үстіміздегі жылы біз зейнетақылар мен стипендиялар көлемін, бюджеттік сала қызметкерлерінің еңбекақыларын 30 пайызға өсіреміз.
...2012 жылға қарай зейнетақылардың, бюджеттік ұйымдар еңбекақыларының және стипендиялардың орташа көлемі 2008 жылмен салыстырғанда 2 есе өседі»,- деп атап көрсетті[1].
«...зейнетақының мөлшері ұлғайтылсын және таяудағы жылдары оның тұрмыстық ең төменгі қажеттіліктің 40 % деңгейінде сақталуы қамтасыз етілсін. Осылайша, біз алғаш рет Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз етумен халықаралық стандарттармен сәйкестендіреміз»,- деп көрсетті Президент[2].
2015жылға дейін Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі толыққанды және «өтпелі» (даму үстінде) болып қалады.
Зейнетақы қорларында күн сайын зейнетақы активтерімен келесі шарттар орындалады:
• зейнетақымен қамтамасыз ету құқығына зейнетақы туралы жеке тұлғамен келіссөз жүргізу;
• салымшыларға жеке есеп шотын ашу;
• зейнетақы салымдарын тіркеу;
• басқа қорлардан жинақтардың ауысуы;
• қате тіркелген жинақтарды қайтару;
• қаржылық пайданы орнына қою;
• салымшының өзгертулер енгізу туралы арызы: мекен- жайдың ауысуы, реквизиттер және т.с.с.
• зейнетақы жинағы туралы мәліметтер беру;
• арыз бойынша салымдарын басқа қорға ауыстыру.
Зейнетақы активтерінің қозғалысы өздеріне зейнетақы қорларының жинақтарын салымшыларға, мемлекеттік зейнетақы беру орталығын, ЖЗҚ, зейнетақы активтерін басқару инвестициясы кәсіпорындарын жүктейді. Осы жоғарыда айтылған мәселелерден біз бұл тақырыптың өзектілігін көреміз
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстандық зейнетақы жүйесін қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеті – қойылған мақсатқа жету, зейнетақы жүйесінің мәнін, мазмұнын, атқаратын қызметін, қалыптасу ерекшеліктерін ашу, оларға сипаттама беру, қойылған міндетті теориялық тұрғыдан қарастырып, оны практикамен ұштастыру болып табылады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.«Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы//Егемен Қазақстан, 2011, 29 қаңтар.
2. Назарбаев Н. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан // Егемен Қазақстан, 2007, 2 наурыз.
3. Баймұратов О. Қазақстан қаржы нарығы: Оқу құралы.-Алматы:Экономика, 2007. - Әлемдік экономикалық ғылым сер.-7-том. – 204 – 210, 215 – 220 бб..
4. Мельников В.Д., Ли В.Д. Қаржының жалпы курсы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 155 – 156 бб.
5. Баймуратов У. Финансы Казахстана //Том 2. Избранные научные труды. – Алматы: БИС, 2005. – 198 б.
6. Исахова П. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі зейнетақы қорларының алатын орны // Экономика негіздері .– 2009. - №2. – 22 – 23 бб.
7. Адамбекова А. Анализ пенсионного рынка Казахстана// Қаржы-қаражат. – 2009. –№2. – 77 – 80 бб.
8. Акишева А.С. Проблемы и перспективы развития профессиональных пенсионных систем в Казахстане// ҚазЭУ хабаршысы – 2010. – №2. – 176 – 180 бб.
9. Абдыкалиева Г. Мировой опыт пенсионного обеспечения// Экономика и статистика – 2008. – № 2. – 42 – 43 бб.
10. Айтуған А. Жинақтаушы зейнетақы қоры меншік капиталына әкелетін табысты үлестіру // Қаржы – қаражат. – 2009. – № 4. – 45 – 48 бб.
11. www.enbek.gov.kz
12. www.e.gov.kz
13. www.salyk.kz
14. www.gcvp.kz
15. www.qz.government.kz
16. www.afn.kz
17. ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің материалдары
18. БТА Банк АҚ 2008 – 2010 жылдардағы жылдық есебі
19. www.bta.kz
20. Парамонов В.В. Экономика Казахстана. Алматы: Ғылым, 2007. – 213 – 215 бб.
21. Шибутов Д.Х. Проблемы развития накопительной пенсионной системы Казахстана// ҚазҰУ хабаршысы – 2009. – №2. – 35 – 38 бб.
22. ЖЗҚ мәліметтері
1.«Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы//Егемен Қазақстан, 2011, 29 қаңтар.
2. Назарбаев Н. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан // Егемен Қазақстан, 2007, 2 наурыз.
3. Баймұратов О. Қазақстан қаржы нарығы: Оқу құралы.-Алматы:Экономика, 2007. - Әлемдік экономикалық ғылым сер.-7-том. – 204 – 210, 215 – 220 бб..
4. Мельников В.Д., Ли В.Д. Қаржының жалпы курсы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 155 – 156 бб.
5. Баймуратов У. Финансы Казахстана //Том 2. Избранные научные труды. – Алматы: БИС, 2005. – 198 б.
6. Исахова П. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі зейнетақы қорларының алатын орны // Экономика негіздері .– 2009. - №2. – 22 – 23 бб.
7. Адамбекова А. Анализ пенсионного рынка Казахстана// Қаржы-қаражат. – 2009. –№2. – 77 – 80 бб.
8. Акишева А.С. Проблемы и перспективы развития профессиональных пенсионных систем в Казахстане// ҚазЭУ хабаршысы – 2010. – №2. – 176 – 180 бб.
9. Абдыкалиева Г. Мировой опыт пенсионного обеспечения// Экономика и статистика – 2008. – № 2. – 42 – 43 бб.
10. Айтуған А. Жинақтаушы зейнетақы қоры меншік капиталына әкелетін табысты үлестіру // Қаржы – қаражат. – 2009. – № 4. – 45 – 48 бб.
11. www.enbek.gov.kz
12. www.e.gov.kz
13. www.salyk.kz
14. www.gcvp.kz
15. www.qz.government.kz
16. www.afn.kz
17. ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің материалдары
18. БТА Банк АҚ 2008 – 2010 жылдардағы жылдық есебі
19. www.bta.kz
20. Парамонов В.В. Экономика Казахстана. Алматы: Ғылым, 2007. – 213 – 215 бб.
21. Шибутов Д.Х. Проблемы развития накопительной пенсионной системы Казахстана// ҚазҰУ хабаршысы – 2009. – №2. – 35 – 38 бб.
22. ЖЗҚ мәліметтері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЖИНАҚТАЛҒАН ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ МӘНІ ,МАЗМҰНЫ, АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕСІ
1.1 Зейнетақы қорының мәні, мазмұны және
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі зейнетақы қорларының
алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Зейнетақы қорының шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНА
ТҮСКЕН ТҮСІМІНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстанның зейнетақы қорына 2008-2010 жж. түскен түсіміне
экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..26
2.2 ЖЗҚ БТА Қазақстан - зейнетақы қорының қызметіне
сипаттама ... ... ... ..58
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ БҮГІНГІ
ЖАҒДАЙЫ, ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ,
ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАСЫ
3.1 Қазақстанда жинақталған зейнетақы қорының даму
жағдайы ... ... ... ... ... ...66
3.2 Қазақстанның жинақталған зейнетақы қор жүйесін жетілдіру жолдары
және даму
перспективасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 6
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2011жылғы 28
қаңтардағы Болашақтың іргесін бірге қалаймыз атты Қазақстан халқына
Жолдауында:Ұлттық әл-ауқат деңгейі жөнінен әлем мемлекеттерінің
рейтингінде Қазақстан өткен жылы 26 сатыға ілгерілеп, 110 ел арасынан 50-ші
орынға көтерілді.
... зейнетақының орташа көлемі 4 есеге көбейді.
Үстіміздегі жылы біз зейнетақылар мен стипендиялар көлемін, бюджеттік
сала қызметкерлерінің еңбекақыларын 30 пайызға өсіреміз.
...2012 жылға қарай зейнетақылардың, бюджеттік ұйымдар еңбекақыларының
және стипендиялардың орташа көлемі 2008 жылмен салыстырғанда 2 есе өседі,-
деп атап көрсетті[1].
...зейнетақының мөлшері ұлғайтылсын және таяудағы жылдары оның
тұрмыстық ең төменгі қажеттіліктің 40 % деңгейінде сақталуы қамтасыз
етілсін. Осылайша, біз алғаш рет Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз
етумен халықаралық стандарттармен сәйкестендіреміз,- деп көрсетті
Президент[2].
2015жылға дейін Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі толыққанды
және өтпелі (даму үстінде) болып қалады.
Зейнетақы қорларында күн сайын зейнетақы активтерімен келесі шарттар
орындалады:
• зейнетақымен қамтамасыз ету құқығына зейнетақы туралы жеке тұлғамен
келіссөз жүргізу;
• салымшыларға жеке есеп шотын ашу;
• зейнетақы салымдарын тіркеу;
• басқа қорлардан жинақтардың ауысуы;
• қате тіркелген жинақтарды қайтару;
• қаржылық пайданы орнына қою;
• салымшының өзгертулер енгізу туралы арызы: мекен- жайдың ауысуы,
реквизиттер және т.с.с.
• зейнетақы жинағы туралы мәліметтер беру;
• арыз бойынша салымдарын басқа қорға ауыстыру.
Зейнетақы активтерінің қозғалысы өздеріне зейнетақы қорларының
жинақтарын салымшыларға, мемлекеттік зейнетақы беру орталығын, ЖЗҚ,
зейнетақы активтерін басқару инвестициясы кәсіпорындарын жүктейді. Осы
жоғарыда айтылған мәселелерден біз бұл тақырыптың өзектілігін көреміз
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстандық зейнетақы жүйесін қарастыру
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеті – қойылған мақсатқа жету, зейнетақы
жүйесінің мәнін, мазмұнын, атқаратын қызметін, қалыптасу ерекшеліктерін
ашу, оларға сипаттама беру, қойылған міндетті теориялық тұрғыдан
қарастырып, оны практикамен ұштастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде зейнетақы қорының мәні, мазмұны, атқаратын қызметі,
қалыптасу ерекшеліктері, халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі бұл қордың
алатын орны, шетелдік тәжірибе қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы зейнетақы қорына түскен
түсімдерге экономикалық талдау жасалынған.
Үшінші бөлімде Қазақстанның зейнетақы жүйесінің бүгінгі жағдайы,
проблемалары, оны шешу жолдары, даму перспективасы көрсетілген.
1 ЖИНАҚТАЛҒАН ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ МӘНІ ,МАЗМҰНЫ, АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ
ОНЫҢ ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕСІ
1.1 Зейнетақы қорының мәні, мазмұны және қызметі
Мемлекет - қарттармен балаларға деген қамқорлығы арқылы бағаланады.
Американдық менеджмент маманы Питер Дракер АҚШ- ғы ірі корпорациялардың
сапалы еңбектің сапалы мотивациясының нәтижесінде жұмысшылардың
беймазасыздығын байқады, себебі олардың акциясы болмады. Питер Дракер
жұмысшының жеке зейнетақы қорын қалыптастыру үшін оның еңбекақысының
пайыздық мөлшерлемесін ұстап қалуды, осылайша зейнетақы қорын инвестициялық
қолдану арқылы жөн көрді.
Қазақстан бұрын мемлекеттік зейнетақы еңбек және әлеуметтік марапаттау
арқылы қамтуды жөн көрсе, нарықтық жүйеге өткеннен бері жаңа қорға жинаудың
обьективті қажеттілігі туындады. Оған есепке алуға еңбек етіп жүргендер,
демалыстағы адамдар, бұрын жұмыс істегендер, сондай- ақ әр жастағы адамдар
категориялары кіреді. Осы формалар арқылы институционалдық білім қалыптасты
- қаржылық және сервистік даму институты. Бірақ қаржылық алаңда ерекше
орынды ең ірі ішкі инвестор зейнетақы қоры алып тұр.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының міндеттері:
• Зейнетақы мен жәрдемақы төлеуге арналған қаражаттар жинау, сондай – ақ
зейнетақысын ұйымдастыру;
• Аймақтық әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыруға қатысу.
Зейнетақы қорының ерекшелігі ол өзінің салымшыларының зейнетақы
белсенділігін жинақтай отырып, ол белгілі көп жылдық міндеттерге
жоспарланған, оған барлық Қазақстанның экономикалық белсенді халқы ат
салысуда. Ол қазіргі кезде қызмет ете отырып, олар болашақты екі бағытта
қамтамасыз етеді.
• Коммерциялық марапаттау арқылы зейнетақы көлемін өсіру;
• Ұлттық экономикада жеке жобаларды инвестициялау.
Бұл позициялар бір - бірімен тығыз байланысты. Біреуінің нәтижелілігі
екіншісінің тиімділігіне байланысты. Міне, осы арқылы зейнетақы сферасы
күрделі сызықтық емес жүйемен ерекшеленеді.
Зейнетақы жүйесі- бұл анықталған бөліктер, табиғаты әрқилы реттелген
компонентерден тұрады.
Зейнетақы жүйесінде иерархия көп дәрежелі қарым- қатынаспен
сипатталады.
Әрбір элемент жүйеде белгілі анықталған орынға ие және әлеуметтік
экономика барысында елеулі орынға ие. Ондағы бастапқы орын үй шаруашылығына
зейнетақы негіздерін түрлендіретін активтеушілердің шотындағы зейнетақы
қоры – зейнетақы жинағын құрайды. Яғни еңбек ресурстары- қаржылық құралдың
бастамасы[3, 204 – 210бб.].
Зейнетақы қорларының қаражаттары мынандай көздерден құралады:
1. меншік нысанынан тәуелсіз барлық шаруашылық органдары төлейтін
сақтандыру жарналары немесе арнайы салықтар;
2. жұмыскерлердің еңбекақысының бір бөлігі;
3. жеке еңбек әрекетімен айналысатын азаматтардың сақтандыру жарналары;
4. жоғары тұрған органдардың қаражаттары;
5. артық қаражаттар(олар бағалы қағаздар мен депозиттерден пайда табу
үшін қолданылуы мүмкін);
6. ерікті жарналар.
Зейнетақы корының шығындалуының бағыттары:
1. заңнамаға сәйкес зейнетақы төлеу;
2. заңмен бекітілген жастан бастап баланы бағуға кеткен жәрдемақы
төлемдері;
3. материалдық көмекке кеткен бір жолғы төлемдер;
4. зейнетақының индексациялауына байланысты оны жоғарлатуға жұмсалатын
шығындар;
5. резервті ғылыми техникалық базаларды жетілдіруге, қысқа және ұзақ
мерзімді қағазға орналастыру т.б[4, 155 – 156бб.].
Тұрғындарды зейнетақы жүйесімен қамтамасыз ету, білім берудің әр
бөлімшесі сияқты, өз салушыларының қолдауында өзгерістерге ұшырады. 1991
жылдан бастап Қазақстанда экономиканың жаңа байланыстары зейнетақымен
қамтамасыз етудегі құрылымы және іс- әрекет қағидалары реттелінді.
Зейнетақының Қазақстанда енгізілуіне негіз болған, 1994 жылдағы
Республикалық бюджет заңы. Ең алғаш осы заңда зейнетақы бөлу туралы
бөлім, яғни жасының ұлғаюы, мүгедектердің қорғаушысынан айырылуы және
әлеуметтік жағдайына байланысты зейнетақымен қамтамасыз ету.
Зейнетақымен қамтамасыз етуді реттеуші бюджеттегі кейбір
қиыншылықтарды жеңуге, зейнетақыны жасы ұлғайғандарға бөлу түрі және
жұмысқа қабылдаушылар мен жұмыскерлерге салынды. Дегенмен бұл шындыққа
жанаспайды деген ой тудырады. Кейбір мамандарға зейнеткерлікке ерте шығу
жасына қарамастан рұқсат етілген. Бұл дұрыс па, егер 40-45жастағы адамға
зейнетақы жасы ұлғаюына байланысты бөлінуі, зейнетақыны өңдеу және алу
уақытын алушылар, орташа жалақы- бұл табыс табушыны қамтамасыз ету
әлеуметтік зейнетақымен қамтудан бөлінуі еңбекақылық зейнетақының болуы.
1997 жылы Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету
туралы заң қабылданды.Соңғы үш жылда мемлекеттік жекеменшік қалыптасу
кезеңі және зейнетақыны жинау жүйесінің реттелуімен алғашқы зейнетақы
активтерін реттеуші компаниялар және зейнетақы қорлары құрылды. Енгізілген
зейнетақы қорларының мақсаты мынандай: зейнеткерлердің жағдайын жақсарту,
қаржылық- бюджеттің бір жүйеге келуі.Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
мемлекеттік еместігі мынандай екі функциядан көрініс табады- әлеуметтік
тұрақтылық және қаржылық жағдай.
Сурет 1. Қазіргі кездегі ҚР зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі
Қайнар көзі: Баймуратов О. Қазақстан қаржы нарығы:Оқу құралы.-
Алматы:Экономика,2007.-Әлемдік экономикалық ғылым сер.7-том.-209б.
Үлгіге сәйкес, зейнетақы жүйесі Қазақстандағы үш заңды тұлғаға
байланысты болды. Бастауында- ҚР- ның мемлекеттік зейнетақы қабылдаушы
мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы.
Зейнетақылық салымдар жұмыс берушілерге белгілі уақыттан бастап
бақылауды орындап мәліметтер негізінде салық органдарына беріледі, осы
жерде мәліметтер банкі құрылған. Іс жүзіндегі жүйенің орталық аймағы-
зейнетақы жинақ қоры мемлекеттік емес, басқа заңды тұлғаға бекітілген қаржы
міндеттемелер және белгіленген қаржы пайдасы зейнетақы салымшыларымен жеке
есеп жүргізеді, зейнетақылық салымдар міндетті және еркін жинақтарды іске
асырады, зейнетақылық келісімдерді қабылдайды, ЖЗҚ жұмысын атқарады. Заң
жүзінде көрсетілген жағдайларда, зейнеткерлік жасы жеткенде немесе басқа
жағдайда жиналған зейнетақыны алу құқығы зейнеткерлердің келісімінде қордың
міндеттілігі салымшылардың алдында көрініс табады.
Зейнетақы активтерін басқару өз міндеттеріне кіреді, жинақтаушы
зейнетақы қоры белгілі бір пайдаға кепілдік бермейді. Зейнетақы
жинақтарының жағдайы туралы салымшыларды ақпараттандыру жыл сайынғы
зейнетақы жинақ қорының міндеті болып табылады.
2015жылға дейін Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі толыққанды
және өтпелі (даму үстінде) болып қалады. Бұл мынандай уақытша
субьектімен түсіндіріледі, ол мемлекеттік зейнетақы жинақ қоры. Дегенмен
берілген институт МЖЗҚ- жаңа салымшыларды тарту жинақтаушы зейнетақы
қорының толық құқығы болып табылады.
Зейнетақы қорларында күн сайын зейнетақы активтерімен келесі шарттар
орындалады:
• зейнетақымен қамтамасыз ету құқығына зейнетақы туралы жеке тұлғамен
келіссөз жүргізу;
• салымшыларға жеке есеп шотын ашу;
• зейнетақы салымдарын тіркеу;
• басқа қорлардан жинақтардың ауысуы;
• қате тіркелген жинақтарды қайтару;
• қаржылық пайданы орнына қою;
• салымшының өзгертулер енгізу туралы арызы: мекен- жайдың ауысуы,
реквизиттер және т.с.с.
• зейнетақы жинағы туралы мәліметтер беру;
• арыз бойынша салымдарын басқа қорға ауыстыру;
Әр тоқсан сайын зейнетақы төлеу мемлекеттік орталықпен аптааралық
банктерді салыстыру арқылы жүзеге асады. Операцияларды орындау көбінесе
банктік процедураларға ұқсас келеді, мысалы, төлеу шаралары және
клиенттерден алынатын құжаттар.
Қазақстанда біркелкі мәлімет базасы бар, онда салымшылардың жасалған
келісім шарттары қай кезде жасалғандығы, жарна сомасы және әртүрлі
өзгерістер сақталған. Мұның бәрі салымшылардың жеке зейнетақы есеп шоты
туралы мәліметтер.
Зейнетақы активтерінің қозғалысы өздеріне зейнетақы қорларының
жинақтарын салымшыларға, мемлекеттік зейнетақы беру орталығын, ЖЗҚ,
зейнетақы активтерін басқару инвестициясы кәсіпорындарын жүктейді.
Сурет 2. ЖЗҚ салымшыларының қаржылық қозғалысының құрылымы
Қайнар көзі: Баймуратов О. Қазақстан қаржы нарығы:Оқу құралы.-
Алматы:Экономика,2007.-Әлемдік экономикалық ғылым сер.7-том.-215 б.
Барлық жүйе ҚР- ның мемлекеттік қаулысымен және заңды кодексімен
бекітілген.
ЖЗҚ мен мекемелер арасындағы байланыс зейнетақы активтерімен
инвестициялық басқару жүргізу, қор активтерімен инвестиция туралы
келіссөзде көрсетіледі. Келісімді қабылдау реті қор шешімімен бекітілген.
Зейнетақы активтерін инвестициялау активтерді басқаратын орындарға
жүктелген, бұған зейнетақы қорының құқығы жоқ. Активтерді басқаратын
орынның функциялары максималды пайда дәрежесінде ішкі жағдайларды
бақылаумен ұлттық қаржы нарығын және салымшылардың салым мөлшері.
Зейнетақы қорының алдында зейнетақы активтерін сақтау жауапкершілігі
банк капиталымен кепілді. Банк зейнетақы активтерін бақылайтындықтан заңға
қайшы келетін инвестициялық зейнетақы активтерін орындамауға тиіс. Бұл
жөнінде мекеме бағалы қағаздарды реттеушілер зейнетақы қорына жеткізіп
отыруы керек. Осы жерде зейнетақы қоры тек бір банкпен ғана байланысты
болуы керек.
Өтпелі кезеңде ҚР зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заң үш
зейнетақы қамту дәрежесімен реттелінеді:
Біріншісі- мемлекеттік немесе аудандық бюджеттен берілетін әлеуметтік
зейнетақы. Ол мүгедектерге, жетімдерге, жасы ұлғайған адамдарға, белгілі
бір себептерге мысалы, еңбек кітапшасының жоқтығында беріледі.
Екіншісі- табыс мөлшері және еңбек стажына байланысты бөліну.Бұл заңды
және жеке тұлғалардың міндетті төленетін зейнетақы жарналарынан және
мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады[5, 198 б.].
Үшінші деңгей- міндетті және өз еркімен зейнетақы жарналарынан
берілген мемлекеттік емес зейнетақы. Ол адамның барлық еңбек табысынан
жиналады және ЖЗҚ- да жүйеленеді.
Қазақстанның зейнетақы жүйесі кейбір қағидаларға сүйенеді.
Бастаушы – жинақты қайтару қағидасы. Ол басқалардың ісін атқарады.
Әлеуметтік экономикада мақсатты қарастырады және сонымен бірге дұрыс болып
табылады.
Жеке адаммен қоса, қоғамның жағдайын жақсартады. Бұл қағида зейнетақы
алуда көрініс табады. Ол қазір жасаған еңбегіне байланысты қағиданың кері
жақтары да бар әйелдердің, еркектерге қарағанда табысы төмен, сол сияқты
зейнетақы мөлшері де төмен болады.
Бірақ сонымен қоса әйелдер еркектерге қарағанда ұзағырақ өмір сүреді.
Қазақстанда өмір сүруі 70,4 жыл, ал еркектерде 60,45. Халықтың өмір сүру
мерзім тенденциясы дұрыс.
Еркектердің ұзақ өмір сүруі Жапонияда (76,9) және Канада да (76,2),
ал әйелдер арасында Жапонияда ( 83), Францияда (82, 1) Канадада (81,9).
Зейнеткерлік шағында ұзақ ұзақ өмір сүретіндердің ішінде Францияда
(14,4) және Швейцарияда (19,9). Осыдан әйелдер мен еркектер арасындағы
зейнетақы мөлшері айырмашылығын көруге болады.
Келесі қағида- зейнетақының міндетті бөлінуі. ЖЗҚ еркін зейнетақы
жарналарын алады.
Салық органдары зейнетақы толықтығын, жарна мөлшерін, уақытын
қадағалап отырады. Егер жарна сомалары мерзімінен кеш қалса, ҚР- ның Ұлттық
Банкімен бекітілген әр кешіктірілген күн үшін төленеді.
Кесте 1
Кейбір елдердегі адамдардың өмір сүру деңгейі
Мемлекет Өмір сүру уақыты,жыл Зейнеткерлікке шығу Зейнетақы шағындағы
мерзімі өмір сүру мерзімі
еркектер әйелдер еркектер әйелдер еркектер әйелдер
Австрия 74.7 80.9 65 60 8.8 20.3
Бельгия 75.0 81.3 65 65 9.7 20
Ұлыбритания 75.0 80.0 65 60 9.7 20
Германия 74.3 80.6 60 65 9.1 20.3
Греция 75.5 80.8 67 67 8.7 13.8
Италия 75.2 81.6 61 56 14.2 25.3
Канада 75.9 81.4 65 65 11.2 16.9
Қайнар көзі: Қазақстанның жыл сайынғы статистикалық жинағы Под ред.
Абдиева К.С.- Алматы, 2010.- 109 б.
Зейнетақы жүйесінің маңызды қағидасы- қатысушыларға мемлекеттік
кепілдік беруді ұстану. Бұл категорияға төмен табыс алушы тұлғалар және
әйел адамдар жатады.
ЖЗҚ қатысушыларын жеке тізімге береді.Яғни салымдар мен алымдардың
эквиваленті.Тізімде жеке орынның болуы, сонымен қатар жұмысшылардың салым
салуға қызығушылықтарын туғызады. Осы арқылы жүйедегі барлық жағдайлар
реттеліп отырады, оның толықтығы, мөлшері т.с.с. Ал зейнетақының қаржы
мөлшері жұмысшының өзіне байланысты, зейнетақы қорына салым салу жұмыс
берушінің міндеті. ЖЗҚ басқа да табыс көздерін тартуы тиіс, мұның
қиыншылықтары да бар, мерзімнің аздығы, өйткені бұл уақытша салым болып
табылады. Ал 10% жоғары салық инвестициядан айырмашылығы зейнетақының
жинақтық өсуін қамтамасыз етеді.
Еңбектен түскен пайда табыстың ¾ бөлігін құрайды. Олардың бөлінісінде
ақшалай шығындар- 86% құрайды. Соның 50% тауар алуға кетеді.
Зейнетақы қоры қаржы институттарына қатысты, бірақ: тұлғалар, ақша
ресурстарын беруші тура сұрағандарға бере алмайды. Бұл жерде әлеуметтік
жүйесі маңызды.Яғни ЖЗҚ- ның осыған қатысы зейнетақымен қамтамасыз ету.
Олардың кепілдігі:
• ЖЗҚ салынған салымның сақталуы, алу мерзімі келгенде зейнетақы төлеу;
• Инвестициялы зейнетақы активтерін басқару, банкте сақтау, белгілі
талаптарды орындау;
• Салымшыға өзінің зейнетақы жинағы туралы ақпарат беру;
• Зейнетақы жинақтарын өз еркімен сақтандыруға беру;
• Зейнетақы активтерін сақтандыру.
Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің эволюциясында әр кезеңінің өзіне
қатысты сипаттамасы бар. Басында олар кәсіпкерлік сипатта болды. Қандай
қорды таңдау керек, табысының жартысы қайда кетеді. Мемлекетке сенгендіктен
салымшылар зейнетақы қорына салып отырады. Олардың саны өсіп отырады.
Қаржылық құралдардың ассортиментінің артуы және ерекшелену, жинақ
жүйесіндегі инвестициялық зейнетақы активтерінің барлық саласының дамуы.
1998 жылы қаржылық құралдардың ассортименті белгісіз болса: мемлекеттік
бағалы қағаздар - 30%, депозиттер- 40%, халықаралық қаржылық
кәсіпорындардың бағалы қағаздары- 10%, Қазақстанның дамыған банк
облигациялары- 15%.
ҚР- ның қаржылық секторы – ЖЗҚ-ның даму динамикасы қазіргі таңда
жақсы. Ол дегеніміз ЖЗҚ елдегі қаржылық жағдайы мен әлеуметтік экономикалық
климатына көп жағдайда әсер етті, яғни халықтың жұмысбастылығы мен табыстың
көтерілуі мен кейінгі экономикалық өсуіне ықпал етуі, себебі бұл қорлар
ішкі ұлттық инвесторлар болып табылды. Бұл даму сатысында оның қызметінің
нәтижелігі мен тұрақтылығын құру, мемлекет пен қаржы нарығының қызмет
механизмін қалыптастыру.
Мемлекет пен қаржы секторы арасындағы кез келген қатынас, соның ішінде
ЖЗҚ мен жаһандану жағдайында елдің тұрақты экономикалық өсуіне бағытталуы
керек.
Мемлекет үкіметтік емес ұйымдармен олардың әлеуметтік- экономикалық
міндеттерді шешуге қатысты құрылымдық ұсыныстарын мойындайды. Қазақстанда
мемлекет пен үкіметтік емес ұйымдар арасында көбінесе әріптестік қатынас
дамыған. Соның ішінде, мемлекет пен ЖЗҚ арасында әлеуметтік әріптестік
қалыптасты, олар халыққа тиісті қаржыны сақтау мен көбейтуді өзара
жауапкершілікке алды. Мемлекеттік билік органдары мен үкіметтік емес
ұйымдар арақатынасында кездесетін технологиялар ол- халықпен кездесулер,
қоғамдық ойларды сұрау, кездесулер және т.б.
Қазақстанда 7 мыңнан астам үкіметтік емес ұйымдар тіркелген, соның
ішінде 56% белсенді жұмыс істеуде. Үкіметтік емес ұйымдар арасында
зейнетақы жүйесімен байланысты проблемаларды шешумен қаржыгерлер
ассоциациясы, зейетақы қорлары, зейнетақы жүйесінің субьектілері, т.б.
айналысады. Олар бірінші кезекте заңдарды қабылдауды, нормативтік актілерді
лоббирлейді, және т.б., нормативтік процеске қатысатын қазақстандық
зейнетақы жүйесін жетілдіру мен дамытуға бағытталған.
Қаржыгерлер ассоцияциясы бес ірі екінші деңгейлі банктермен және
сақтандыру компаниясымен 1999 жылы мамыр айында Қазақстанның
қаржыгерлерінің Бірінші конгресінің шешімі бойынша құрылды. Оның құрамына
150 ұйым кіреді: жинақташы зейнетақы қорлары, банктер, сақтандыру ұйымдары,
зейнетақы активтері, инвестициялық басқарумен айналысатын ұйымдар,
лизингтік компаниялар және т.б. Қаржыгерлер ассоциациясының ұйымдық
құрылымы бірнеше департаменттерінен тұрады, сонымен қатар бағалы қағаздар
нарығы мен зейнетақы секторы онда жинақтаушы зейнетақы жүйесі бойынша
комитеті де кіреді. Бұл комитет те басқалары сияқты бірқатар жұмысшы
тобынан тұрады:
• Жинақтаушы зейнетақы жүйесі туралы заңды жетілдіру;
• Зейнетақы активтерін басқару мәселесі;
• Зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды іске асыратын
жинақтаушы зейнетақы қорлары мен ұйымдардың тәуекелдерін
басқару жүйесін енгізу.
Қазақстанның қаржыгерлер ассоциациясының атқарушы мемлекеттік
органдармен байланысты әріптестік туралы келісімге негізделеді. Осылайша,
2002 жылы Қазақстанның қаржыгерлер ассоциациясы мен Қазақстанның Ұлттық
Банкінің әріптестік туралы Хаттамасына қол қойылды, ал 2004 жылы ҚР- ның
Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдрын басқару және бағалау Агенттігімен, ҚР-
ның Қаржы министрлігімен әріптестік туралы Келісімге қол қойылды.
Қазақстанның зейнетақы қор ассоциациясын құру туралы шешім барлық
зейнетақы қорларының бірыңғай позициясын үкіметке және басқа да мемлекеттік
органдарда таныстыратын, бекітетін органды қажет етуіне байланысты пайда
болды. Бұл кезеңде ЖЗҚ қосымша зейнетақылық қамсыздандыру туралы ұсынысын
парламент басқарушы құрылымдардан қолдау таппады. Ассоциация алдында
көпдеңгейлі міндеттер тұрды: мемлекеттік емес зейнетақы қорларын
кординациялау, қолдау, қорғау; жинақтаушы зейнетақы жүйесін ақпаратпен
қамтамасыз ету; жаңа қор құру кезінде техникалық, методикалық,
ұйымдастырушылық көмек көрсету; мемлекеттік органдармен әріптестікті
қалыптастыру, және т.б.
Зейнетақы қор ассоциациясы өз жұмысын халық арасында насихаттау
жұмысымен бастады, яғни зейнетақы қоры қызметі туралы семинарлар
ұйымдастыру, шетелдік ұйымдармен байланысты жақсарту және т.б. 1998 жылдан
бастап зейнетақы қор ассоциациясы – тәуелсіз, коммерциялық емес ұйым болып
табылады. Зейнетақы қорларынан басқа зейнетақылық активтерді инвестициялық
басқарумен айналысатын ұйымдар және кастадион- банктер оның мүшесі бола
алады[3, 215 – 220 бб.]
1.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі зейнетақы қорларының алатын
орны
Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесі мынадай екі жүйеден тұрады:
ынтымақты (Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтан зейнетақымен
қамсыздандыру) жəне жинақтаушы зейнетақы жүйесі (жинақтаушы зейнетақы
қорларынан зейнетақымен қамсыздандыру). Қазақстан Республикасының қазіргі
заманғы зейнетақы жүйесі өз есебін 1997 жылдан бастайды, сонда ҚР Үкіметі
елде Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін реформалау тұжырымдамасын мақұлдады
жəне Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы ҚР Заңы
қабылданды. Жаңашылдық ынтымақтық жүйеден біртіндеп бас тарта отырып,
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізін қалау болып табылды.
Зейнетақымен қамсыздандырудың ынтымақтық жүйесі ұрпақтардың
ынтымақтығы қағидатына сүйенеді, ол кезде қызметкерлер (жəненемесе оларға
жұмыс берушілер) осы қызметкерлерге зейнет демалысына шыққан кезде кепілді
кіріске айырбас ретінде зейнеткерлер үшін кірісті қамтамасыз ететін
əлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыруға еңбекақысының бір бөлігін
төлейді. Бұл жүйе ұрпақтар арасында – кіші ұрпақтан аға ұрпаққа –
трансфертіне сүйенеді, сондықтан бұл жүйе ынтымақтық деп аталады.
Болжанатын өсімді жəне жұмыс істейтін халыққа зейнетақы жүктемесінің
шамадан тыс күшеюін азайту, жұмыс істейтіндердің де, зейнеткерлердің де
өмір сүру деңгейінің нашарлауының алдын алу, болашақта ҚР Үкіметінің
зейнетақыны кідіріссіз төлеуін қамтамасыз ету мақсатында осы пісіп-жетілген
проблеманы шешудің баламалы жолы ретінде зейнетақы жүйесін реформалау
жүргізілді.
Зейнетақы реформасының негізі ретінде Чили моделі қабылданды. Чилидегі
зейнетақы жүйесі бөлу тетігін қамтымайды жəне толығымен қызметкерлердің
жеке шоттарында қаражатты жинақтауға жəне жарналарды капиталдандыруға
негізделеді. Жинақтаушы зейнетақы схемасына кірген əрбір адам дербес шот
алады, онда мөлшері белгіленетін жəне тіркелетін оның зейнетақы жарналары
жинақталады. Бұл қаражат жинақталады жəне оларды жеке меншік зейнетақы
қорлары инвестициялайды, ал салымшы зейнет жасына жеткен кезде осы қаражат
оның зейнетақы төлемдерінің көзіне айналады. Чили жүйесінің негіздерінен
басқа, қазақстандық модель өзінің ерекшеліктеріне басқа да елдердің
тəжірибелерін қабылдады жəне бейімдеді. Қазақстан Республикасы Жинақтаушы
зейнетақы қорларының қызметін Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы
ұйымдарын реттеу жəне қадағалау агенттігі реттейді.
2011 жылғы 1 қаңтар айындағы жағдай бойынша Республикада 13 жинақтаушы
зейнетақы қорлары жұмыс істейді.
Қазақстан Республикасында əлеуметтік реформаларды одан əрі
тереңдетудің 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасына сəйкес 2005 жылғы 1
маусымнан бастап мемлекеттік базалық зейнетақы төлемі енгізілді, ол
ынтымақтық жүйе шеңберінде зейнетақының деңгейін арттыруға жəне бір
мезгілде неғұрлым жасырақ ұрпаққа – жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
қатысушысына əлеуметтік кепілдік беруге мүмкіндік береді.
Жыл сайын Қазақстанда ең аз зейнетақының мөлшері бекітіледі, ол 2011
жылғы 1 қаңтарда 12 344 теңгені құрады. 2011 жылғы 1 қаңтарда жинақтаушы
зейнетақы қорларынан кесте бойынша төлемдердің ең аз мөлшері 370 320
теңгені құрайды.
ҚҚА деректері бойынша 2009 жылғы 1 желтоқсандағы жағдай бойынша
міндетті зейнетақы жарналары бойынша салымшылардың (алушылардың) шоттарының
саны зейнетақы жинақтарының 1 819,0 млрд. теңге жалпы сомасымен 7 734 000
құрады[6, 22 – 23 бб.].
Зейнетақы қоры – бұл:
• 1998 жылға дейін 6 айдан асатын еңбек өтілі жоқ азаматтар үшін
зейнетақы төлемдерінің бірден бір көзі.
• Зейнетақы жинақтарды инфляциядан сақтай отырып, оларды көбейтуге
көмектесетін бірден бір қаржы институты.
• Зейнетақы жинақтардың сақталуын қамтамасыз ететін бірден бір қаржы
институты.
Зейнетақы – бұл əрбір ай сайын аударатын 10% ғана емес.
Бұл ай сайынғы жарналар мен зейнетақы жинақтарын инвестициялау
нəтижесінде алынған инвестициялық кіріс. Жинақтау мерзімі үлкен болған
сайын жинақтардың жалпы сомасындағы инвестициялық кірістің үлесі де үлкен
болады.
Зейнетақы жинақтарының сақталуын қамтамасыз ету қолданыстағы
заңнамалық базаға негізделеді. Біздің елімізде мемлекет инфляцияны ескере
отырып, барлық зейнетақы қорларындағы зейнетақы жинақтарының сақталуына
кепілдік беру жөнінде міндеттеме алады. Бұдан басқа, жинақтаушы зейнетақы
қорлары мен зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын
ұйымдардың қызметіне қолданылатын талаптар мен шектеулер бар.
Осындай талаптардың ішінен мыналарды атап өту қажет:
• қызметтің міндетті түрде лицензиялануы;
•қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ететін пруденциалдық нормативтерді,
нормалар
мен лимиттерді белгілеу;
• аффилирленген субъектілермен жасалатын мəмілелер бойынша шектеу;
• жеке жəне зейнетақы активтерін саралап есепке алу;
• зейнетақы активтерін міндетті түрде тек банк-кастодианда ғана
сақтау.
Салымшының:
• жинақтаушы зейнетақы қорын өз бетімен таңдауға;
• қызмет көрсететін зейнетақы қорын жылына тек екі рет ауыстыруға;
• зейнетақы қорының қызметі туралы бүкіл ақпаратты білуге құқығы бар.
Зейнетақы қорын таңдау кезінде қысым көрсетуге ешкімнің құқығы жоқ.
Қазақстан азаматының зейнетақы жарналарын төлеуге құқығы бар:
Бүгінгі күні Қазақстанның барлық жұмыс берушілері өз қызметкерлеріне
еңбек ақысының 10% мөлшерінде міндетті зейнетақы жарналарын төлеуге
міндетті.
2006 жылғы 01 маусымнан бастап жинақтаушы зейнетақы жүйесінде
төлемдерді оңтайландыру енгізілгеннен кейін қаржы департаменттерінің
қызметкерлері (бухгалтерлер) Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік
орталықта (ЗТМО) міндетті зейнетақы жарналарын төлеу жөніндегі бірыңғай
төлем тапсырмасын қалыптастырады, бұл кəсіпорындардың ұйымдардың кадр
қызметтеріне зейнетақы шартының көшірмесін тапсырмауға мүмкіндік береді.
Міндетті зейнетақы жарналарын төлемеуге мына адамдардың құқығы бар:
• зейнетақы жасына жеткен адамдар: 63 жасқа толған ер адамдар, 58
жастағы əйелдер;
•Семей ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардың салдарынан
зардап шеккен азаматтарды əлеуметтік қорғау туралы Қазақстан
Республикасының Заңына сəйкес 1949 жылғы 29 тамыздан бастап 1963 жылғы 5
шілдеге дейінгі кезеңде кемінде 10 жыл төтенше жəне барынша көп радиациялық
қатер аймағында тұрған азаматтар (жалпы жұмыс өтілі кемінде 25 жыл болған
кезде 50 жасқа келген ер адамдар, жалпы жұмыс өтілі кемінде 20 жыл болған
кезде 45 жасқа келген əйелдер);
• 5 жəне одан да көп бала туған жəне оларды сегіз жасқа дейін
тəрбиелеген 53 жастағы көп балалы аналар;
• Еңбек сіңіруі бойынша зейнет демалысына шыққан əскери қызметшілер.
Салымшының:
• өзінің жинақтаушы зейнетақы қоры туралы толық ақпарат, оның ішінде
оның акционерлері, банк-кастодианы жəне зейнетақы активтерін басқаруды
жүзеге асыратын ұйым туралы ақпарат алуға www.afn.kz, ЖЗҚ жеке сайттары мен
ақпараттық басылымдары);
• зейнетақы шотының жай-күйі туралы бəрін білуге. Осы мақсатпен ЖЗҚ
міндетті түрде салымшылардың жеке зейнетақы шоттарының жай-күйі туралы
салымшыларды жыл сайын хабардар етіп тұруға тиіс;
• бірінші талабы бойынша зейнетақы шотының жай-күйі туралы көшірме-
үзіндіні өз бетімен алуға құқығы бар.
Салымшы өз құқықтарын талап етуге жəне жинақтаушы зейнетақы қорының
əрекеттеріне сот тəртібімен шағым жасауға құқығы бар, егер:
• ЖЗҚ-мен шартқа салымшының келісімінсіз қол қойылғаны анықталса;
• жинақтар басқа ЖЗҚ-ға салымшының келісімінсіз аударылса;
• ЖЗҚ қандай да бір себептермен тиісті қызметті көрсетпесе жəне
салымшының жеке зейнетақы шоты туралы ақпаратты бермесе.
Зейнетақы төлемдеріне құқық:
Жинақтаушы зейнетақы қорларынан міндетті, ерікті, ерікті кəсіптік
зейнетақы жарналары есебінен төлемдер жасауға жинақтаушы зейнетақы қорында
зейнетақы жинақтары бар адамдардың, оның ішінде мыналардың құқығы бар:
1. Егер мүгедектігі мерзімсіз белгіленсе, І жəне ІІ топтағы
мүгедектер;
2. Қазақстан Республикасының шегінен тысқары жерлерге тұрақты тұруға
кеткендер немесе кететіндер;
3. Салымшы қайтыс болған жағдайда жерлеуге;
4. Салымшы қайтыс болған жағдайда мұрагерлігі бойынша;
5. 5 жəне одан да көп бала туған жəне оларды сегіз жасқа дейін
тəрбиелеген 53 жастағы əйелдер (көп балалы аналар);
6. Төтенше жəне барынша көп радиациялық қатер аймағында тұрғандар –
белгілі бір жасқа келгенде (жалпы жұмыс өтілі кемінде 25 жыл болған кезде
50 жасқа келген ер адамдар, жалпы жұмыс өтілі кемінде 20 жыл болған кезде
45 жасқа келген əйелдер), 10 жылдан астам тұрғанда (1949 – 1963 жылдар);
7. Жасы бойынша ер адамдар 63 жас, əйелдер 58 жас;
8. Еңбек сіңіруі бойынша əскери қызметшілер, ішкі істер органдарының
жəне Қазақстан Республикасы Əділет министрлігі Қылмыстық-атқару жүйесі
комитетінің, қаржы полициясы органдары мен мемлекеттік өртке қарсы
қызметтің арнайы атақтар берілген жəне оларға Қазақстан Республикасының
заңнамасында ішкі істер органдарының қызметкерлері үшін белгіленген тəртіп
қолданылатын қызметкерлері, 1) зейнетақы төлемдері 1998 жылғы 1 қаңтарға
дейін тағайындалған, 2) əскери қызмет, ішкі істер органдарындағы жəне
Қазақстан Республикасы Əділет министрлігі Қылмыстық-атқару жүйесі
комитетінің, қаржы полициясы органдары мен мемлекеттік өртке қарсы
қызметтің арнайы атақтар берілген жəне оларға Қазақстан Республикасының
заңнамасында ішкі істер органдарының қызметкерлері үшін белгіленген тəртіп
қолданылатын қызметкерлердің 1998 жылғы 1 қаңтарда он жəне одан да көп
жұмыс өтілі болған кезде толық көлемде.
Заңның 23-2.бабына сəйкес ерікті зейнетақы жарналары жəне ерікті
кəсіптік зейнетақы жарналары есебінен төленетін зейнетақы төлемдеріне құқық
мына адамдарда туындайды:
1) елу жасқа толған;
2) Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге тұрақты тұруға кететін
немесе кеткен жəне кету ниетін немесе кету фактісін растайтын Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген құжаттарды табыс еткен адамдар.
3) Ерікті кəсіптік зейнетақы жарналары есебінен жинақтаушы зейнетақы
қорында жинақталған зейнетақы жинақтары бар адам қайтыс болған жағдайда
олар Қазақстан Республикасының заңамасында белгіленген тəртіппен мұраға
қалдырылады.
Міндетті зейнетақы жарналары есебінен жинақтаушы зейнетақы қорында
жинақталған зейнетақы жинақтары бар адам қайтыс болған жағдайда олар
Қазақстан Республикасының заңамасында белгіленген тəртіппен мұраға
қалдырылады.
Салымшының ерекше қызметтерге құқығы бар:
Қорға аударым жүзеге асырылғаннан кейін зейнетақы қорлары салымшыны
оның зейнетақы шотына зейнетақы жинақтары сомасының түскені туралы хабардар
етуге міндетті. Əдетте, хабарлама салымшының тұрғылықты жеріндегі почта
мекен-жайына жіберіледі.
Қауырт зейнетақы желісі. Бұл қызмет Қазақстан Республикасының кез
келген қаласынан зейнетақы жүйесі туралы маманның консультациясын тегін
алуға мүмкіндік береді[7, 77 – 80 бб.].
Активтерді басқару.
Зейнетақы жүйесі туралы заңнамаға енгізілген соңғы түзетулер қорлардың
инвестициялық мүмкіндіктерін кеңейтеді. Бұған дейін ЖЗҚ тек бір ғана – жай
қоржынға ғана билік ете алатын, 2012 жылдан бастап негізгі басқару
стратегиясына жəне құралдардың құрылымына байланысты инвестициялық
қоржындар консервативтік, біркелкі жəне агрессивтік болып бөлінетін болады.
Агрессивтік стратегия.
Басты инвестициялық мақсат – нарықтық тəуекелдердің жоғары деңгейі
кезінде кірістілігі жоғары құралдарға инвестициялау арқылы салымшылардың
жоғары кіріс деңгейін алуы.
Біркелкі стратегия.
Басты инвестициялық мақсат – мемлекеттік бағалы қағаздардың, тіркелген
кірістілігі бар борыштық құралдардың жəне корпоративтік эмитенттер
акцияларының арасында активтерді бөлу есебінен салымшылардың кірістіліктің
орташа деңгейін алуы. Құралдардың арасында бөлу неғұрлым кірістілердің,
жəне бүкіл қоржынның біркелкі тəуекел деңгейі барлардың пайдасына құрылады.
Консервативтік стратегия.
Басты инвестициялық мақсат – инвестициялардың негізгі сомасын жоғалту
қаупін азайту кезінде салымшылардың тұрақты кіріс алуы. Қаржы құралдарының
нарықтық құнына əсер ететін факторлардың күтілетін өзгерістеріне
негізделген консервативтік инвестициялық стратегия пайдаланылады, соның
нəтижесінде ұдайы тұрақты инвестициялық пайда əкеледі.
Автоаударымдар.
Автоаударымдар – немесе зейнетақы жинақтарын автоматты түрде аудару, –
бұл 2009 жылғы сəуірден бастап енгізілген рəсім, оған сəйкес салымшының
зейнетақы жинақтарын аудару қол қойылған зейнетақы шартының негізінде 15
күннің ішінде автоматты түрде жүзеге асырылады.
Автоаударымдар термині шартты болып табылады жəне салымшы өзінің
жинақтарын аудару үшін жөнелтуші қорға жинақтарын аудару туралы өтінішті
тапсыруға тиісті болатын аударымның алдыңғы тəртібімен салыстырғанда
айырмашылықты көрсетеді.
Зейнетақы жинақтарын аудару туралы көрсету функциялары қазір Зейнетақы
төлеу жөніндегі мемлекеттік орталыққа (ЗТМО) жүктеледі. Автоаударымдар
рəсімін енгізу салымшылардың жинақтарын бір шотта есепке алуға мүмкіндік
берді.
Автоаударымдар жүйесінің екінші кезеңі барысында 2009 жылғы 01 шілдеде
соңғы зейнетақы шартының күні бойынша жеке зейнетақы шоттарын (ЖЗШ)
(жоспарлы) тарылту жүргізілді.
Егер бұрын салымшының əр түрлі ЖЗҚ екі жəне одан да көп ашылған
шоттары болса, енді шоттарды тарылту жүргізілгеннен кейін автоматты түрде
біріктіру жүзеге асырылды. Барлық жинақтар салымшының онда соңғы зейнетақы
шартын жасасқан бір зейнетақы қорындағы бір шотқа біріктірілді.
Бұл рəсім бүкіл жинақтаушы зейнетақы жүйесі бойынша ЖЗШ санын тəртіпке
келтіруге жəне мыңдаған қазақстандықтардың қосарлы шоттарын біріктіруге
мүмкіндік берді.
Қазақстан Қаржыгерлер қауымдастығының жанындағы Жинақтаушы зейнетақы
қорлары жұмыс тобының бастамасы бойынша осы қорлар мен ЗТМО деректер қорына
жүргізілген салыстыру нəтижесінде өзгерістер мен түзетулер жүргізілгеннен
кейін қате өзгерген зейнетақы шоттары бойынша қосымша аударымдар рəсімі
ұйымдастырылды. Бұл рəсім зейнетақы жинақтарының автоаударымдарынан,
қосарлы шоттарды тарылтқаннан жəне біріктіргеннен кейін елдің зейнетақы
жүйесін жаңғыртуды жалғастыруға бағытталды. 2009 жылғы шілдеде шоттарды
тарылтқаннан кейін салымшылардың ЖЗШ саны 2 миллионға жуық азайтылды, бұл
яғни жүздеген адамдар өз жинақтарын бір шотқа жинай алды жəне өзінің бүкіл
жинақтарын сауатты басқарады деген сөз. Қатеөзгертілген шоттар бойынша
салыстыру автоаударымдар жүйесінің екінші кезеңінің келесі жоспарлы үдерісі
ретінде 2009 жылғы желтоқсанның аяғында жүргізілді.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан зейнетақы реформасының негізіне қойылған
екінші қағиданың іс-әрекетіне негізделген жүйе мынадай қасиетпен
сипатталады:
1) Зейнетақымен қамтамасыз етуді мемлекеттік деңгейде реттеу;
2) зейнетақы қорын қалыптастыруға қатысқан 30 жастан төмен емес
жастар үшін ең аз белгіленген күнкөріс минимумын сақтау жөніндегі
мемлекеттің кепілдіктері;
3) зейнетақы жинақ ақшасын және әлеуметтік қамсыздандырудың басқа
нысандарын межелеу;
4) зейнетақы қорланымын қалыптастыруға еңбек етуге қабілетті барлық
азаматтардың міндетті қатысуы;
5) еңбек етуге қабілетті азаматтардың қартайғанда өзін зейнетақымен
қамсыздандыру үшін жеке жауапкершілігі;
6) инвестициялаудың тиімділігі және зейнетақы жинақ ақшасын
қамтамасыз ету;
7) жинақтаушы зейнетақы қорларындағы қорланымдарға азаматтардың
мұралану құқығын белгілеу;
8) қосымша ерікті зейнетақымен қамтамасыздандыруға азаматтарға құқық
беру;
9) зейнетақы жинақ ақшасын экономикаға инвестициялау – оның дамуына
жәрдемдеседі.
Зейнетақыны төлеу еңбек қызметіне тәуелсіз белгіленеді.
Негізделген әлеуметтік саясатты қалыптастыру үшін өзін-өзі қамтамасыз
ете алатын қабілеті жоқ адамдардың әлсіз топтарын айқындау мен әлеуметтік
көмек көлемін анықтау мәселесін шешуде мемлекеттің араласуының механизмін
пайдалануды талап етеді.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметі көп қырлы, сондықтан да ол
халықты қорғау жүйесінің элементі болып табылады. Оның сомасын
математикалық әдісті қолдана отырып, келесі формула арқылы есептеп шығаруға
болады:
А=∑ (B*R)
(1)
мұндағы, А – жыл сайынғы жинақ сомасы,
В – айлық қорынан алынатын төлемдер,
R – инвестициялық қойылымы,
I - әлеуметтік сақтандыру қорының қалыптасу мерзімі.
Жинақтаушы зейнетақы қорларын таңдай отырып, әрбір салымшы
тәуекелдікке бел буады, себебі ол оның табыстық тәуекелдігімен тікелей
байланысты. Сондықтан да мемлекеттік зейнетақы қорлары салымшыларына
қарағанда, мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының салымшыларында
тәуекелдік деңгейі жоғары және зейнетақы салымшылары күтетін табыстары да
жоғары болады.
Бекітілген заң бойынша, салымшы зейнеткерлік жасқа толғанда
зейнетақысын ала бастайды, ол ай сайынғы зейнетақы төлемінен басқа барлық
зейнетақы жинағының сомасын ұзақ жылдарға инвестицияланады және табыс
әкелуін жалғастырады.
Қартайған шақты лайықты қамтамсыз ету үшін жинақтаушы зейнетақы
қорларына қаржы жинақтарының әр түрлі үлгілерін ендіру, оларды сақтандыру
және көбейту үлгілерін жасау қажет.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік емес зейнетақымен
қамсыздандырудың қалыптасуы мен дамуына жағдай жасап отырған қаржылық
математикалық және демографиялық есептеулерге негізделген зейнетақы
үлгілерінің бірнешеуін көрсетуімізге болады.
1-үлгі. Кейінгі қалдырылған өмірлік зейнетақы үлгілерінің бірі болып
кейінге қалдырылған зейнетақы алу үлгісі немесе қосымша зейнетақыны
сақтандыру келісімін жасау. Ол келесі түрде құрылады: егер он жастағы
балаға жинақтаушы зейнетақы қорына анықталған соманы қалдырып отырса, онда
оның жинақ сомасын мына формуламен есептеуге болады:
А=В(1+r)*tT
(2)
мұнда:
А – жыл сайын төленуге арналған сома мөлшері;
В – алғашқы салым;
r – инвестиялық пайыз қойылымы;
t – инвестициялық кіріс есептелетін жыл саны;
T – зейнеткерлік жасқа жеткеннен кейін өмір сүретін уақыт, ұсынылатын
жыл саны.
2-үлгі. Еңбектің және қосымша зейнетақы (кейінге қалдырылған өмірлік)
алу.
Бұл жағдайда, егер бала еңбекке қабілетті жасқа жеткеннен кейін жұмыс
істеуге барса және қосымша өмір бойына қалдырылатын зейнетақыға арнап
жинақталған зейнетақы қорларына белгіленген соманы жинақтаса, онда оның
зейнетақымен қамсыздандырылуын мына формуламен есептеуге болады:
С=∑(A+R*(1+T)*t)=B*(1+T)*tT
(3)
мұндағы:
А – есептелген жинақтың барлық сомасы;
R – зейнетақы қорына салынатын жыл сайынғы салым;
t – зейнетақы қорына салым жүргізілетін жыл саны;
Т – зейнеткерлікке шыққаннан кейінгі өмір сүретін, ұсынылатын жыл,
онда С – жыл сайын төленуге арналған сома мөлшері.
3-үлгі. Тез арада өмірлік зейнетақы.
Бұл әлеуметтік деңгейі жоғары адамдарға қолданылуы мүмкін, оның ай
сайынғы төлем мөлшері (1) формуламен есептелінеді.
4-үлгі. Зейнетақы алу уақытының жедел шектелуі. Оның мәні - әр адам
зейнетақы алу уақыты мен мерзімін өздері анықтайды, айталық 50-ден 60 жасқа
дейін. Зейнетақы мөлшері бұл жағдайда 1 формула бойынша есептелуі мүмкін.
Сондықтан зейнетақы қорлары зейнетақы үлгілерінің әр түрлі комбинациялық
жағдайларын өңдеп, ұсынуы керек.
Нарықтық қатынастар жағдайына адамдардың психологиясы тез өзгеруде,
себебі бұрынғы принцип мемлекеттік кепілденген зейнетақы беру күрделі емес
және жауапкершілігі жоқ жұмыс ретінде, бүгінгі таңда келешегі жоқ болып
отыр.
Қанша дегенмен, жұмыс беруші өзінің ақшасын дұрыс санауды үйренеді
және қажетсіз жұмыс орындарын қысқарта отырып, өндірісті тиімді
ұйымдастыруға ұмтылуда. Осының әсерінен көп уақытқа созылған жағдай
жұмыссыздықта, зейнеткерлік жаста немесе еңбекке қабілетсіз азаматтардың
жұмысқа араласу мүмкіндігі жоқ екендігін көрсетеді. Сол себептен де алатын
зейнетақының мөлшері тек күнкөріс минимумын ғана қамтамасыз етудің жалғыз
ғана мүмкіндігі – қосымша зейнетақыны сақтандыру келісімі болып табылады.
Ұсынылып отырған зейнетақыны қамсыздандыру үлгілері зейнетақы
қорларының өзіне де экономикалық тиімділікті көздейді, себебі қысқа мерзім
ішінде жинақталған зейнетақы қорларының өзі де экономикалық тиімділікті
көздейді, себебі қысқа мерзім ішінде жинақталған зейнетақы қорларының
зейнетақы активтерінің көлемінің тез өсуіне және жеке ұсынған зейнетақы
жарнасымен жалпы ақша қаражаттарының көлеміне алынатын дивидентті ұлғайтуға
мүмкіндік береді.
Осы үлгілерді енгізу зейнетақымен қамсыздандыруда бюджет ауыртпалығын
азайтады[8, 176 – 180 бб.].
1.3 Зейнетақы қорының шетелдік тәжірибесі
Зейнетақы реформасы туралы мәселе көптеген елдер үшін өзекті мәселе
болып отыр. Көптеген мемлекеттерде реформаны талдау және дайындау
процестері жүргізіліп жатыр. Бірқатар мемекеттерде зейнетақы жүйесіне нақты
өзгертулер енгізілуде.
Бұл сала бойынша ең алғаш зейнетақы реформасы Чилиде (1981 жылы)
жүргізілді, оған сәйкес бөліп- тарату жүйесінен толықтай жинақтаушы жүйеге
ауыстырылды. Чилиялық тәжірибені көптеген зерттеушілер зейнетақы
саласындағы тиімді нәтижелі реформа деп таниды. Бірқатар Латын Америкасы
елдері (Уругвай, Аргентина, Колумбия, Перу, Боливия, Сальвадор) зейнетақыны
бөліп- тарату жүйесінің төлемге қабілетсіздігіне әкелінген Чили тәжірибесін
қолдады, кейіннен оларға Мексика қосылды. Бұл реформалар неізінен чилиялық
жолды қайталады, бірақ қайта құруды жүргізу саяси аспектілермен сипатталды.
Канада, Бельгия, Италия, Австрия, Испания және т.б. дамыған елдерде
зейнетақы реформасы туралы мәселе қозғалады, дегенмен ол мүмкін варианттар
мен реформа нәтижелерін талдаумен ғана шектеледі. Әлеуметтік қамсыздандыру
жинақтаушы принциптеріне өту ешқандай күмән туғызбайды және институционалды
қайта құру формасына негізгі дебаттар көңіл бөледі. Дегенмен, бірқатар
өнеркәсіпті дамыған елдер жинақтаушы жүйесіне бейімделуде: Австрия мен Жаңа
Зеландияда жинақтаушы зейнетақы жүйесі құрылуда, ал Швецияда (1994 жылы)
жинақтаушы шотқа қосымша зейнетақы активтерін құру концепциясы қабылданған.
Зейнетақылық қамтамасыз ету жүйесін реформалау проблемасы Шығыс Еуропа
елдері үшін де өзекті, онда барлық транзитті экономика елдерінде сияқты
кумулятивті тиімді факторлары орын алады:
• дамыған елдер сияқты халықтың тез қартаюы;
• дамушы елдерге тән жан басының төменгі табысы;
• зейнетақы бөліп- тарату жүйесі барлық қоғамды қамтиды және
зейнетақылық қамсыздандыру бойынша міндеттемелердің нақты бар
ресурстармен сәйкес келмеуі.
Бұрынғы КСРО республиканың ішінде зейнетақы реформасы Прибалтика
мемлекеттерінде, соның ішінде Латвияда белсенді түрде жүргізілді. Сондай-
ақ, бұл үрдіс Ресей мемлекетінде де орын алды.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі посткеңестік кеңестікте алғаш рет
Қазақстанға енгізілді.
Дамыған елдер мен өтпелі экономикадағы елдерде жүргізілетін
зейнетақылық реформасының ерекшелігін атап өту қажет.
Дамыған мемлекеттерде зейнетақы жүйесін реформалау қажеттілігі
зейнетақымен қамтамасыз етуді оптималдаумен түсіндірілді. Ал дамушы елдер,
соның ішінде өтпелі экономикадағы елдер үшін зейнетақымен қамтамасыз ету
жүйесін жекелей емес түпкілікті реформалау міндеті тұрды. Бұл елдерде
кәсіби зейнетақы жүйесін құруға өндірістік базасы болмады. Бұдан басқа
реформалау үрдісіне әлеуметтік фактор жағымсыз әсер етті. Сонымен әкімшіл-
әміршіл экономикадан нарықтық экономикаға өту кезінде әлеуметтік
қамсыздандыру жүйесін реформалау барысында келесілер ескерілуі керек:
әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік
саясатына тікелей тәуелді;
өтпелі экономика жағдайына байланысты әлеуметтік саясат әлеуметтік
қамсыздандыру жүйесінің құрылымын қайта құру, яғни әлеуметтік қызмет
көрсетудегі сандық деңгейде жақсартуға аз көңіл бөлінеді;
экономикалық потенциалдың төмендігімен қоғамдық құрылымның тұрақсыздығына
байланысты реформалау өте баяу жүргізіледі;
реформа үрдісін халықтың тез қабылдауы үшін олардың ақпараттануы маңызды;
реформалау үрдісін ұзақ мерзімге жоспарлау керек;
қойылған мақсатқа жету үшін заң шеңберін елдің экономикалық және әлеуметтік
саясатын дамытуға мүмкіндік беретін қалыпқа келтіру;
жаңа бөліп- тарату жүйесінің негізгі элементтері – жеке жауапкершілік,
сақтық, сенімділік принциптері.
Зейнетақы жүйесінің жаңа экономикалық және саяси жағдайға бейімделу
барысында жаңа зейнетақылық сақтандыру ұйымы құрылып және өз жұмысын
бастағанша ескі функционалды жүйелер сақталуы ескерілуі қажет.
Жеке секторлар, қоғамдық ұйымдар, сондай- ақ әр жұмысқа қабілетті
азаматтардың өзін-өзі қамсыздандыруға белсенділіктің артуы
трансформацияланушы елдер үшін маңызды. Ол командитті жүйенің басқаруындағы
әлеуметтік қажеттілікті қаржыландырудың шектілігі мен 70 жыл ішінде
қалыптасқан әлеуметтік жағдайдың кепілі жалғыз мемлекет деген қате
түсініктің болуына байланысты[9, 42 – 44 бб.].
Нарықтық экономикаға өту кезінде зейнетақымен қамсыздандыруды өзгерту
үшін сәйкес шараларды талап етеді. Дұрыс таңдалған әлеуметтік шаралар
трансформациялық кезеңнің жағымсыз құбылыстарын азайтуға, яғни әлеуметтік
негізгі факторларды басқару мүмкіндігін туғызды, сондықтан қазіргі жағдай
талаптарына сәйкес әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі халықтың экономикалық
және саяси өзгерістерді қабылдауының шарты болып табылады. Жаңа әдістерді
қолдану келесі тәуекелдерден қорғану үшін қажет: біріншіден, нарықтық
қатынастарға өту стихиялы, кездейсоқ және белгісіз кезеңдердегі
факторлардан пайда болатын тұрақсыз және болжанбаған жағдайда тәуекел
деңгейі жоғарлайды. Екіншіден, нарықтық қатынастар еркін кәсіпкерлік
қоғамында өмір сүрудің жаңа стратегиялары пайдаланылады.
Әлемдік тәжірибені қарастыра отырып, келесідей қорытынды жасауға
болады: мемлекет белсенді басқару кезінде әр азамат өз-өзін қамтамасыз ете
алатын зейнетақы жүйесінің үлгісі қажет, оны жинақтаушы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЖИНАҚТАЛҒАН ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ МӘНІ ,МАЗМҰНЫ, АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕСІ
1.1 Зейнетақы қорының мәні, мазмұны және
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі зейнетақы қорларының
алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Зейнетақы қорының шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНА
ТҮСКЕН ТҮСІМІНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстанның зейнетақы қорына 2008-2010 жж. түскен түсіміне
экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..26
2.2 ЖЗҚ БТА Қазақстан - зейнетақы қорының қызметіне
сипаттама ... ... ... ..58
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ БҮГІНГІ
ЖАҒДАЙЫ, ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ,
ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАСЫ
3.1 Қазақстанда жинақталған зейнетақы қорының даму
жағдайы ... ... ... ... ... ...66
3.2 Қазақстанның жинақталған зейнетақы қор жүйесін жетілдіру жолдары
және даму
перспективасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 6
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2011жылғы 28
қаңтардағы Болашақтың іргесін бірге қалаймыз атты Қазақстан халқына
Жолдауында:Ұлттық әл-ауқат деңгейі жөнінен әлем мемлекеттерінің
рейтингінде Қазақстан өткен жылы 26 сатыға ілгерілеп, 110 ел арасынан 50-ші
орынға көтерілді.
... зейнетақының орташа көлемі 4 есеге көбейді.
Үстіміздегі жылы біз зейнетақылар мен стипендиялар көлемін, бюджеттік
сала қызметкерлерінің еңбекақыларын 30 пайызға өсіреміз.
...2012 жылға қарай зейнетақылардың, бюджеттік ұйымдар еңбекақыларының
және стипендиялардың орташа көлемі 2008 жылмен салыстырғанда 2 есе өседі,-
деп атап көрсетті[1].
...зейнетақының мөлшері ұлғайтылсын және таяудағы жылдары оның
тұрмыстық ең төменгі қажеттіліктің 40 % деңгейінде сақталуы қамтасыз
етілсін. Осылайша, біз алғаш рет Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз
етумен халықаралық стандарттармен сәйкестендіреміз,- деп көрсетті
Президент[2].
2015жылға дейін Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі толыққанды
және өтпелі (даму үстінде) болып қалады.
Зейнетақы қорларында күн сайын зейнетақы активтерімен келесі шарттар
орындалады:
• зейнетақымен қамтамасыз ету құқығына зейнетақы туралы жеке тұлғамен
келіссөз жүргізу;
• салымшыларға жеке есеп шотын ашу;
• зейнетақы салымдарын тіркеу;
• басқа қорлардан жинақтардың ауысуы;
• қате тіркелген жинақтарды қайтару;
• қаржылық пайданы орнына қою;
• салымшының өзгертулер енгізу туралы арызы: мекен- жайдың ауысуы,
реквизиттер және т.с.с.
• зейнетақы жинағы туралы мәліметтер беру;
• арыз бойынша салымдарын басқа қорға ауыстыру.
Зейнетақы активтерінің қозғалысы өздеріне зейнетақы қорларының
жинақтарын салымшыларға, мемлекеттік зейнетақы беру орталығын, ЖЗҚ,
зейнетақы активтерін басқару инвестициясы кәсіпорындарын жүктейді. Осы
жоғарыда айтылған мәселелерден біз бұл тақырыптың өзектілігін көреміз
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстандық зейнетақы жүйесін қарастыру
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеті – қойылған мақсатқа жету, зейнетақы
жүйесінің мәнін, мазмұнын, атқаратын қызметін, қалыптасу ерекшеліктерін
ашу, оларға сипаттама беру, қойылған міндетті теориялық тұрғыдан
қарастырып, оны практикамен ұштастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде зейнетақы қорының мәні, мазмұны, атқаратын қызметі,
қалыптасу ерекшеліктері, халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі бұл қордың
алатын орны, шетелдік тәжірибе қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы зейнетақы қорына түскен
түсімдерге экономикалық талдау жасалынған.
Үшінші бөлімде Қазақстанның зейнетақы жүйесінің бүгінгі жағдайы,
проблемалары, оны шешу жолдары, даму перспективасы көрсетілген.
1 ЖИНАҚТАЛҒАН ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ МӘНІ ,МАЗМҰНЫ, АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ
ОНЫҢ ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕСІ
1.1 Зейнетақы қорының мәні, мазмұны және қызметі
Мемлекет - қарттармен балаларға деген қамқорлығы арқылы бағаланады.
Американдық менеджмент маманы Питер Дракер АҚШ- ғы ірі корпорациялардың
сапалы еңбектің сапалы мотивациясының нәтижесінде жұмысшылардың
беймазасыздығын байқады, себебі олардың акциясы болмады. Питер Дракер
жұмысшының жеке зейнетақы қорын қалыптастыру үшін оның еңбекақысының
пайыздық мөлшерлемесін ұстап қалуды, осылайша зейнетақы қорын инвестициялық
қолдану арқылы жөн көрді.
Қазақстан бұрын мемлекеттік зейнетақы еңбек және әлеуметтік марапаттау
арқылы қамтуды жөн көрсе, нарықтық жүйеге өткеннен бері жаңа қорға жинаудың
обьективті қажеттілігі туындады. Оған есепке алуға еңбек етіп жүргендер,
демалыстағы адамдар, бұрын жұмыс істегендер, сондай- ақ әр жастағы адамдар
категориялары кіреді. Осы формалар арқылы институционалдық білім қалыптасты
- қаржылық және сервистік даму институты. Бірақ қаржылық алаңда ерекше
орынды ең ірі ішкі инвестор зейнетақы қоры алып тұр.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының міндеттері:
• Зейнетақы мен жәрдемақы төлеуге арналған қаражаттар жинау, сондай – ақ
зейнетақысын ұйымдастыру;
• Аймақтық әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыруға қатысу.
Зейнетақы қорының ерекшелігі ол өзінің салымшыларының зейнетақы
белсенділігін жинақтай отырып, ол белгілі көп жылдық міндеттерге
жоспарланған, оған барлық Қазақстанның экономикалық белсенді халқы ат
салысуда. Ол қазіргі кезде қызмет ете отырып, олар болашақты екі бағытта
қамтамасыз етеді.
• Коммерциялық марапаттау арқылы зейнетақы көлемін өсіру;
• Ұлттық экономикада жеке жобаларды инвестициялау.
Бұл позициялар бір - бірімен тығыз байланысты. Біреуінің нәтижелілігі
екіншісінің тиімділігіне байланысты. Міне, осы арқылы зейнетақы сферасы
күрделі сызықтық емес жүйемен ерекшеленеді.
Зейнетақы жүйесі- бұл анықталған бөліктер, табиғаты әрқилы реттелген
компонентерден тұрады.
Зейнетақы жүйесінде иерархия көп дәрежелі қарым- қатынаспен
сипатталады.
Әрбір элемент жүйеде белгілі анықталған орынға ие және әлеуметтік
экономика барысында елеулі орынға ие. Ондағы бастапқы орын үй шаруашылығына
зейнетақы негіздерін түрлендіретін активтеушілердің шотындағы зейнетақы
қоры – зейнетақы жинағын құрайды. Яғни еңбек ресурстары- қаржылық құралдың
бастамасы[3, 204 – 210бб.].
Зейнетақы қорларының қаражаттары мынандай көздерден құралады:
1. меншік нысанынан тәуелсіз барлық шаруашылық органдары төлейтін
сақтандыру жарналары немесе арнайы салықтар;
2. жұмыскерлердің еңбекақысының бір бөлігі;
3. жеке еңбек әрекетімен айналысатын азаматтардың сақтандыру жарналары;
4. жоғары тұрған органдардың қаражаттары;
5. артық қаражаттар(олар бағалы қағаздар мен депозиттерден пайда табу
үшін қолданылуы мүмкін);
6. ерікті жарналар.
Зейнетақы корының шығындалуының бағыттары:
1. заңнамаға сәйкес зейнетақы төлеу;
2. заңмен бекітілген жастан бастап баланы бағуға кеткен жәрдемақы
төлемдері;
3. материалдық көмекке кеткен бір жолғы төлемдер;
4. зейнетақының индексациялауына байланысты оны жоғарлатуға жұмсалатын
шығындар;
5. резервті ғылыми техникалық базаларды жетілдіруге, қысқа және ұзақ
мерзімді қағазға орналастыру т.б[4, 155 – 156бб.].
Тұрғындарды зейнетақы жүйесімен қамтамасыз ету, білім берудің әр
бөлімшесі сияқты, өз салушыларының қолдауында өзгерістерге ұшырады. 1991
жылдан бастап Қазақстанда экономиканың жаңа байланыстары зейнетақымен
қамтамасыз етудегі құрылымы және іс- әрекет қағидалары реттелінді.
Зейнетақының Қазақстанда енгізілуіне негіз болған, 1994 жылдағы
Республикалық бюджет заңы. Ең алғаш осы заңда зейнетақы бөлу туралы
бөлім, яғни жасының ұлғаюы, мүгедектердің қорғаушысынан айырылуы және
әлеуметтік жағдайына байланысты зейнетақымен қамтамасыз ету.
Зейнетақымен қамтамасыз етуді реттеуші бюджеттегі кейбір
қиыншылықтарды жеңуге, зейнетақыны жасы ұлғайғандарға бөлу түрі және
жұмысқа қабылдаушылар мен жұмыскерлерге салынды. Дегенмен бұл шындыққа
жанаспайды деген ой тудырады. Кейбір мамандарға зейнеткерлікке ерте шығу
жасына қарамастан рұқсат етілген. Бұл дұрыс па, егер 40-45жастағы адамға
зейнетақы жасы ұлғаюына байланысты бөлінуі, зейнетақыны өңдеу және алу
уақытын алушылар, орташа жалақы- бұл табыс табушыны қамтамасыз ету
әлеуметтік зейнетақымен қамтудан бөлінуі еңбекақылық зейнетақының болуы.
1997 жылы Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету
туралы заң қабылданды.Соңғы үш жылда мемлекеттік жекеменшік қалыптасу
кезеңі және зейнетақыны жинау жүйесінің реттелуімен алғашқы зейнетақы
активтерін реттеуші компаниялар және зейнетақы қорлары құрылды. Енгізілген
зейнетақы қорларының мақсаты мынандай: зейнеткерлердің жағдайын жақсарту,
қаржылық- бюджеттің бір жүйеге келуі.Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
мемлекеттік еместігі мынандай екі функциядан көрініс табады- әлеуметтік
тұрақтылық және қаржылық жағдай.
Сурет 1. Қазіргі кездегі ҚР зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі
Қайнар көзі: Баймуратов О. Қазақстан қаржы нарығы:Оқу құралы.-
Алматы:Экономика,2007.-Әлемдік экономикалық ғылым сер.7-том.-209б.
Үлгіге сәйкес, зейнетақы жүйесі Қазақстандағы үш заңды тұлғаға
байланысты болды. Бастауында- ҚР- ның мемлекеттік зейнетақы қабылдаушы
мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы.
Зейнетақылық салымдар жұмыс берушілерге белгілі уақыттан бастап
бақылауды орындап мәліметтер негізінде салық органдарына беріледі, осы
жерде мәліметтер банкі құрылған. Іс жүзіндегі жүйенің орталық аймағы-
зейнетақы жинақ қоры мемлекеттік емес, басқа заңды тұлғаға бекітілген қаржы
міндеттемелер және белгіленген қаржы пайдасы зейнетақы салымшыларымен жеке
есеп жүргізеді, зейнетақылық салымдар міндетті және еркін жинақтарды іске
асырады, зейнетақылық келісімдерді қабылдайды, ЖЗҚ жұмысын атқарады. Заң
жүзінде көрсетілген жағдайларда, зейнеткерлік жасы жеткенде немесе басқа
жағдайда жиналған зейнетақыны алу құқығы зейнеткерлердің келісімінде қордың
міндеттілігі салымшылардың алдында көрініс табады.
Зейнетақы активтерін басқару өз міндеттеріне кіреді, жинақтаушы
зейнетақы қоры белгілі бір пайдаға кепілдік бермейді. Зейнетақы
жинақтарының жағдайы туралы салымшыларды ақпараттандыру жыл сайынғы
зейнетақы жинақ қорының міндеті болып табылады.
2015жылға дейін Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі толыққанды
және өтпелі (даму үстінде) болып қалады. Бұл мынандай уақытша
субьектімен түсіндіріледі, ол мемлекеттік зейнетақы жинақ қоры. Дегенмен
берілген институт МЖЗҚ- жаңа салымшыларды тарту жинақтаушы зейнетақы
қорының толық құқығы болып табылады.
Зейнетақы қорларында күн сайын зейнетақы активтерімен келесі шарттар
орындалады:
• зейнетақымен қамтамасыз ету құқығына зейнетақы туралы жеке тұлғамен
келіссөз жүргізу;
• салымшыларға жеке есеп шотын ашу;
• зейнетақы салымдарын тіркеу;
• басқа қорлардан жинақтардың ауысуы;
• қате тіркелген жинақтарды қайтару;
• қаржылық пайданы орнына қою;
• салымшының өзгертулер енгізу туралы арызы: мекен- жайдың ауысуы,
реквизиттер және т.с.с.
• зейнетақы жинағы туралы мәліметтер беру;
• арыз бойынша салымдарын басқа қорға ауыстыру;
Әр тоқсан сайын зейнетақы төлеу мемлекеттік орталықпен аптааралық
банктерді салыстыру арқылы жүзеге асады. Операцияларды орындау көбінесе
банктік процедураларға ұқсас келеді, мысалы, төлеу шаралары және
клиенттерден алынатын құжаттар.
Қазақстанда біркелкі мәлімет базасы бар, онда салымшылардың жасалған
келісім шарттары қай кезде жасалғандығы, жарна сомасы және әртүрлі
өзгерістер сақталған. Мұның бәрі салымшылардың жеке зейнетақы есеп шоты
туралы мәліметтер.
Зейнетақы активтерінің қозғалысы өздеріне зейнетақы қорларының
жинақтарын салымшыларға, мемлекеттік зейнетақы беру орталығын, ЖЗҚ,
зейнетақы активтерін басқару инвестициясы кәсіпорындарын жүктейді.
Сурет 2. ЖЗҚ салымшыларының қаржылық қозғалысының құрылымы
Қайнар көзі: Баймуратов О. Қазақстан қаржы нарығы:Оқу құралы.-
Алматы:Экономика,2007.-Әлемдік экономикалық ғылым сер.7-том.-215 б.
Барлық жүйе ҚР- ның мемлекеттік қаулысымен және заңды кодексімен
бекітілген.
ЖЗҚ мен мекемелер арасындағы байланыс зейнетақы активтерімен
инвестициялық басқару жүргізу, қор активтерімен инвестиция туралы
келіссөзде көрсетіледі. Келісімді қабылдау реті қор шешімімен бекітілген.
Зейнетақы активтерін инвестициялау активтерді басқаратын орындарға
жүктелген, бұған зейнетақы қорының құқығы жоқ. Активтерді басқаратын
орынның функциялары максималды пайда дәрежесінде ішкі жағдайларды
бақылаумен ұлттық қаржы нарығын және салымшылардың салым мөлшері.
Зейнетақы қорының алдында зейнетақы активтерін сақтау жауапкершілігі
банк капиталымен кепілді. Банк зейнетақы активтерін бақылайтындықтан заңға
қайшы келетін инвестициялық зейнетақы активтерін орындамауға тиіс. Бұл
жөнінде мекеме бағалы қағаздарды реттеушілер зейнетақы қорына жеткізіп
отыруы керек. Осы жерде зейнетақы қоры тек бір банкпен ғана байланысты
болуы керек.
Өтпелі кезеңде ҚР зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заң үш
зейнетақы қамту дәрежесімен реттелінеді:
Біріншісі- мемлекеттік немесе аудандық бюджеттен берілетін әлеуметтік
зейнетақы. Ол мүгедектерге, жетімдерге, жасы ұлғайған адамдарға, белгілі
бір себептерге мысалы, еңбек кітапшасының жоқтығында беріледі.
Екіншісі- табыс мөлшері және еңбек стажына байланысты бөліну.Бұл заңды
және жеке тұлғалардың міндетті төленетін зейнетақы жарналарынан және
мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады[5, 198 б.].
Үшінші деңгей- міндетті және өз еркімен зейнетақы жарналарынан
берілген мемлекеттік емес зейнетақы. Ол адамның барлық еңбек табысынан
жиналады және ЖЗҚ- да жүйеленеді.
Қазақстанның зейнетақы жүйесі кейбір қағидаларға сүйенеді.
Бастаушы – жинақты қайтару қағидасы. Ол басқалардың ісін атқарады.
Әлеуметтік экономикада мақсатты қарастырады және сонымен бірге дұрыс болып
табылады.
Жеке адаммен қоса, қоғамның жағдайын жақсартады. Бұл қағида зейнетақы
алуда көрініс табады. Ол қазір жасаған еңбегіне байланысты қағиданың кері
жақтары да бар әйелдердің, еркектерге қарағанда табысы төмен, сол сияқты
зейнетақы мөлшері де төмен болады.
Бірақ сонымен қоса әйелдер еркектерге қарағанда ұзағырақ өмір сүреді.
Қазақстанда өмір сүруі 70,4 жыл, ал еркектерде 60,45. Халықтың өмір сүру
мерзім тенденциясы дұрыс.
Еркектердің ұзақ өмір сүруі Жапонияда (76,9) және Канада да (76,2),
ал әйелдер арасында Жапонияда ( 83), Францияда (82, 1) Канадада (81,9).
Зейнеткерлік шағында ұзақ ұзақ өмір сүретіндердің ішінде Францияда
(14,4) және Швейцарияда (19,9). Осыдан әйелдер мен еркектер арасындағы
зейнетақы мөлшері айырмашылығын көруге болады.
Келесі қағида- зейнетақының міндетті бөлінуі. ЖЗҚ еркін зейнетақы
жарналарын алады.
Салық органдары зейнетақы толықтығын, жарна мөлшерін, уақытын
қадағалап отырады. Егер жарна сомалары мерзімінен кеш қалса, ҚР- ның Ұлттық
Банкімен бекітілген әр кешіктірілген күн үшін төленеді.
Кесте 1
Кейбір елдердегі адамдардың өмір сүру деңгейі
Мемлекет Өмір сүру уақыты,жыл Зейнеткерлікке шығу Зейнетақы шағындағы
мерзімі өмір сүру мерзімі
еркектер әйелдер еркектер әйелдер еркектер әйелдер
Австрия 74.7 80.9 65 60 8.8 20.3
Бельгия 75.0 81.3 65 65 9.7 20
Ұлыбритания 75.0 80.0 65 60 9.7 20
Германия 74.3 80.6 60 65 9.1 20.3
Греция 75.5 80.8 67 67 8.7 13.8
Италия 75.2 81.6 61 56 14.2 25.3
Канада 75.9 81.4 65 65 11.2 16.9
Қайнар көзі: Қазақстанның жыл сайынғы статистикалық жинағы Под ред.
Абдиева К.С.- Алматы, 2010.- 109 б.
Зейнетақы жүйесінің маңызды қағидасы- қатысушыларға мемлекеттік
кепілдік беруді ұстану. Бұл категорияға төмен табыс алушы тұлғалар және
әйел адамдар жатады.
ЖЗҚ қатысушыларын жеке тізімге береді.Яғни салымдар мен алымдардың
эквиваленті.Тізімде жеке орынның болуы, сонымен қатар жұмысшылардың салым
салуға қызығушылықтарын туғызады. Осы арқылы жүйедегі барлық жағдайлар
реттеліп отырады, оның толықтығы, мөлшері т.с.с. Ал зейнетақының қаржы
мөлшері жұмысшының өзіне байланысты, зейнетақы қорына салым салу жұмыс
берушінің міндеті. ЖЗҚ басқа да табыс көздерін тартуы тиіс, мұның
қиыншылықтары да бар, мерзімнің аздығы, өйткені бұл уақытша салым болып
табылады. Ал 10% жоғары салық инвестициядан айырмашылығы зейнетақының
жинақтық өсуін қамтамасыз етеді.
Еңбектен түскен пайда табыстың ¾ бөлігін құрайды. Олардың бөлінісінде
ақшалай шығындар- 86% құрайды. Соның 50% тауар алуға кетеді.
Зейнетақы қоры қаржы институттарына қатысты, бірақ: тұлғалар, ақша
ресурстарын беруші тура сұрағандарға бере алмайды. Бұл жерде әлеуметтік
жүйесі маңызды.Яғни ЖЗҚ- ның осыған қатысы зейнетақымен қамтамасыз ету.
Олардың кепілдігі:
• ЖЗҚ салынған салымның сақталуы, алу мерзімі келгенде зейнетақы төлеу;
• Инвестициялы зейнетақы активтерін басқару, банкте сақтау, белгілі
талаптарды орындау;
• Салымшыға өзінің зейнетақы жинағы туралы ақпарат беру;
• Зейнетақы жинақтарын өз еркімен сақтандыруға беру;
• Зейнетақы активтерін сақтандыру.
Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің эволюциясында әр кезеңінің өзіне
қатысты сипаттамасы бар. Басында олар кәсіпкерлік сипатта болды. Қандай
қорды таңдау керек, табысының жартысы қайда кетеді. Мемлекетке сенгендіктен
салымшылар зейнетақы қорына салып отырады. Олардың саны өсіп отырады.
Қаржылық құралдардың ассортиментінің артуы және ерекшелену, жинақ
жүйесіндегі инвестициялық зейнетақы активтерінің барлық саласының дамуы.
1998 жылы қаржылық құралдардың ассортименті белгісіз болса: мемлекеттік
бағалы қағаздар - 30%, депозиттер- 40%, халықаралық қаржылық
кәсіпорындардың бағалы қағаздары- 10%, Қазақстанның дамыған банк
облигациялары- 15%.
ҚР- ның қаржылық секторы – ЖЗҚ-ның даму динамикасы қазіргі таңда
жақсы. Ол дегеніміз ЖЗҚ елдегі қаржылық жағдайы мен әлеуметтік экономикалық
климатына көп жағдайда әсер етті, яғни халықтың жұмысбастылығы мен табыстың
көтерілуі мен кейінгі экономикалық өсуіне ықпал етуі, себебі бұл қорлар
ішкі ұлттық инвесторлар болып табылды. Бұл даму сатысында оның қызметінің
нәтижелігі мен тұрақтылығын құру, мемлекет пен қаржы нарығының қызмет
механизмін қалыптастыру.
Мемлекет пен қаржы секторы арасындағы кез келген қатынас, соның ішінде
ЖЗҚ мен жаһандану жағдайында елдің тұрақты экономикалық өсуіне бағытталуы
керек.
Мемлекет үкіметтік емес ұйымдармен олардың әлеуметтік- экономикалық
міндеттерді шешуге қатысты құрылымдық ұсыныстарын мойындайды. Қазақстанда
мемлекет пен үкіметтік емес ұйымдар арасында көбінесе әріптестік қатынас
дамыған. Соның ішінде, мемлекет пен ЖЗҚ арасында әлеуметтік әріптестік
қалыптасты, олар халыққа тиісті қаржыны сақтау мен көбейтуді өзара
жауапкершілікке алды. Мемлекеттік билік органдары мен үкіметтік емес
ұйымдар арақатынасында кездесетін технологиялар ол- халықпен кездесулер,
қоғамдық ойларды сұрау, кездесулер және т.б.
Қазақстанда 7 мыңнан астам үкіметтік емес ұйымдар тіркелген, соның
ішінде 56% белсенді жұмыс істеуде. Үкіметтік емес ұйымдар арасында
зейнетақы жүйесімен байланысты проблемаларды шешумен қаржыгерлер
ассоциациясы, зейетақы қорлары, зейнетақы жүйесінің субьектілері, т.б.
айналысады. Олар бірінші кезекте заңдарды қабылдауды, нормативтік актілерді
лоббирлейді, және т.б., нормативтік процеске қатысатын қазақстандық
зейнетақы жүйесін жетілдіру мен дамытуға бағытталған.
Қаржыгерлер ассоцияциясы бес ірі екінші деңгейлі банктермен және
сақтандыру компаниясымен 1999 жылы мамыр айында Қазақстанның
қаржыгерлерінің Бірінші конгресінің шешімі бойынша құрылды. Оның құрамына
150 ұйым кіреді: жинақташы зейнетақы қорлары, банктер, сақтандыру ұйымдары,
зейнетақы активтері, инвестициялық басқарумен айналысатын ұйымдар,
лизингтік компаниялар және т.б. Қаржыгерлер ассоциациясының ұйымдық
құрылымы бірнеше департаменттерінен тұрады, сонымен қатар бағалы қағаздар
нарығы мен зейнетақы секторы онда жинақтаушы зейнетақы жүйесі бойынша
комитеті де кіреді. Бұл комитет те басқалары сияқты бірқатар жұмысшы
тобынан тұрады:
• Жинақтаушы зейнетақы жүйесі туралы заңды жетілдіру;
• Зейнетақы активтерін басқару мәселесі;
• Зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды іске асыратын
жинақтаушы зейнетақы қорлары мен ұйымдардың тәуекелдерін
басқару жүйесін енгізу.
Қазақстанның қаржыгерлер ассоциациясының атқарушы мемлекеттік
органдармен байланысты әріптестік туралы келісімге негізделеді. Осылайша,
2002 жылы Қазақстанның қаржыгерлер ассоциациясы мен Қазақстанның Ұлттық
Банкінің әріптестік туралы Хаттамасына қол қойылды, ал 2004 жылы ҚР- ның
Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдрын басқару және бағалау Агенттігімен, ҚР-
ның Қаржы министрлігімен әріптестік туралы Келісімге қол қойылды.
Қазақстанның зейнетақы қор ассоциациясын құру туралы шешім барлық
зейнетақы қорларының бірыңғай позициясын үкіметке және басқа да мемлекеттік
органдарда таныстыратын, бекітетін органды қажет етуіне байланысты пайда
болды. Бұл кезеңде ЖЗҚ қосымша зейнетақылық қамсыздандыру туралы ұсынысын
парламент басқарушы құрылымдардан қолдау таппады. Ассоциация алдында
көпдеңгейлі міндеттер тұрды: мемлекеттік емес зейнетақы қорларын
кординациялау, қолдау, қорғау; жинақтаушы зейнетақы жүйесін ақпаратпен
қамтамасыз ету; жаңа қор құру кезінде техникалық, методикалық,
ұйымдастырушылық көмек көрсету; мемлекеттік органдармен әріптестікті
қалыптастыру, және т.б.
Зейнетақы қор ассоциациясы өз жұмысын халық арасында насихаттау
жұмысымен бастады, яғни зейнетақы қоры қызметі туралы семинарлар
ұйымдастыру, шетелдік ұйымдармен байланысты жақсарту және т.б. 1998 жылдан
бастап зейнетақы қор ассоциациясы – тәуелсіз, коммерциялық емес ұйым болып
табылады. Зейнетақы қорларынан басқа зейнетақылық активтерді инвестициялық
басқарумен айналысатын ұйымдар және кастадион- банктер оның мүшесі бола
алады[3, 215 – 220 бб.]
1.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі зейнетақы қорларының алатын
орны
Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесі мынадай екі жүйеден тұрады:
ынтымақты (Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтан зейнетақымен
қамсыздандыру) жəне жинақтаушы зейнетақы жүйесі (жинақтаушы зейнетақы
қорларынан зейнетақымен қамсыздандыру). Қазақстан Республикасының қазіргі
заманғы зейнетақы жүйесі өз есебін 1997 жылдан бастайды, сонда ҚР Үкіметі
елде Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін реформалау тұжырымдамасын мақұлдады
жəне Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы ҚР Заңы
қабылданды. Жаңашылдық ынтымақтық жүйеден біртіндеп бас тарта отырып,
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізін қалау болып табылды.
Зейнетақымен қамсыздандырудың ынтымақтық жүйесі ұрпақтардың
ынтымақтығы қағидатына сүйенеді, ол кезде қызметкерлер (жəненемесе оларға
жұмыс берушілер) осы қызметкерлерге зейнет демалысына шыққан кезде кепілді
кіріске айырбас ретінде зейнеткерлер үшін кірісті қамтамасыз ететін
əлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыруға еңбекақысының бір бөлігін
төлейді. Бұл жүйе ұрпақтар арасында – кіші ұрпақтан аға ұрпаққа –
трансфертіне сүйенеді, сондықтан бұл жүйе ынтымақтық деп аталады.
Болжанатын өсімді жəне жұмыс істейтін халыққа зейнетақы жүктемесінің
шамадан тыс күшеюін азайту, жұмыс істейтіндердің де, зейнеткерлердің де
өмір сүру деңгейінің нашарлауының алдын алу, болашақта ҚР Үкіметінің
зейнетақыны кідіріссіз төлеуін қамтамасыз ету мақсатында осы пісіп-жетілген
проблеманы шешудің баламалы жолы ретінде зейнетақы жүйесін реформалау
жүргізілді.
Зейнетақы реформасының негізі ретінде Чили моделі қабылданды. Чилидегі
зейнетақы жүйесі бөлу тетігін қамтымайды жəне толығымен қызметкерлердің
жеке шоттарында қаражатты жинақтауға жəне жарналарды капиталдандыруға
негізделеді. Жинақтаушы зейнетақы схемасына кірген əрбір адам дербес шот
алады, онда мөлшері белгіленетін жəне тіркелетін оның зейнетақы жарналары
жинақталады. Бұл қаражат жинақталады жəне оларды жеке меншік зейнетақы
қорлары инвестициялайды, ал салымшы зейнет жасына жеткен кезде осы қаражат
оның зейнетақы төлемдерінің көзіне айналады. Чили жүйесінің негіздерінен
басқа, қазақстандық модель өзінің ерекшеліктеріне басқа да елдердің
тəжірибелерін қабылдады жəне бейімдеді. Қазақстан Республикасы Жинақтаушы
зейнетақы қорларының қызметін Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы
ұйымдарын реттеу жəне қадағалау агенттігі реттейді.
2011 жылғы 1 қаңтар айындағы жағдай бойынша Республикада 13 жинақтаушы
зейнетақы қорлары жұмыс істейді.
Қазақстан Республикасында əлеуметтік реформаларды одан əрі
тереңдетудің 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасына сəйкес 2005 жылғы 1
маусымнан бастап мемлекеттік базалық зейнетақы төлемі енгізілді, ол
ынтымақтық жүйе шеңберінде зейнетақының деңгейін арттыруға жəне бір
мезгілде неғұрлым жасырақ ұрпаққа – жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
қатысушысына əлеуметтік кепілдік беруге мүмкіндік береді.
Жыл сайын Қазақстанда ең аз зейнетақының мөлшері бекітіледі, ол 2011
жылғы 1 қаңтарда 12 344 теңгені құрады. 2011 жылғы 1 қаңтарда жинақтаушы
зейнетақы қорларынан кесте бойынша төлемдердің ең аз мөлшері 370 320
теңгені құрайды.
ҚҚА деректері бойынша 2009 жылғы 1 желтоқсандағы жағдай бойынша
міндетті зейнетақы жарналары бойынша салымшылардың (алушылардың) шоттарының
саны зейнетақы жинақтарының 1 819,0 млрд. теңге жалпы сомасымен 7 734 000
құрады[6, 22 – 23 бб.].
Зейнетақы қоры – бұл:
• 1998 жылға дейін 6 айдан асатын еңбек өтілі жоқ азаматтар үшін
зейнетақы төлемдерінің бірден бір көзі.
• Зейнетақы жинақтарды инфляциядан сақтай отырып, оларды көбейтуге
көмектесетін бірден бір қаржы институты.
• Зейнетақы жинақтардың сақталуын қамтамасыз ететін бірден бір қаржы
институты.
Зейнетақы – бұл əрбір ай сайын аударатын 10% ғана емес.
Бұл ай сайынғы жарналар мен зейнетақы жинақтарын инвестициялау
нəтижесінде алынған инвестициялық кіріс. Жинақтау мерзімі үлкен болған
сайын жинақтардың жалпы сомасындағы инвестициялық кірістің үлесі де үлкен
болады.
Зейнетақы жинақтарының сақталуын қамтамасыз ету қолданыстағы
заңнамалық базаға негізделеді. Біздің елімізде мемлекет инфляцияны ескере
отырып, барлық зейнетақы қорларындағы зейнетақы жинақтарының сақталуына
кепілдік беру жөнінде міндеттеме алады. Бұдан басқа, жинақтаушы зейнетақы
қорлары мен зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын
ұйымдардың қызметіне қолданылатын талаптар мен шектеулер бар.
Осындай талаптардың ішінен мыналарды атап өту қажет:
• қызметтің міндетті түрде лицензиялануы;
•қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ететін пруденциалдық нормативтерді,
нормалар
мен лимиттерді белгілеу;
• аффилирленген субъектілермен жасалатын мəмілелер бойынша шектеу;
• жеке жəне зейнетақы активтерін саралап есепке алу;
• зейнетақы активтерін міндетті түрде тек банк-кастодианда ғана
сақтау.
Салымшының:
• жинақтаушы зейнетақы қорын өз бетімен таңдауға;
• қызмет көрсететін зейнетақы қорын жылына тек екі рет ауыстыруға;
• зейнетақы қорының қызметі туралы бүкіл ақпаратты білуге құқығы бар.
Зейнетақы қорын таңдау кезінде қысым көрсетуге ешкімнің құқығы жоқ.
Қазақстан азаматының зейнетақы жарналарын төлеуге құқығы бар:
Бүгінгі күні Қазақстанның барлық жұмыс берушілері өз қызметкерлеріне
еңбек ақысының 10% мөлшерінде міндетті зейнетақы жарналарын төлеуге
міндетті.
2006 жылғы 01 маусымнан бастап жинақтаушы зейнетақы жүйесінде
төлемдерді оңтайландыру енгізілгеннен кейін қаржы департаменттерінің
қызметкерлері (бухгалтерлер) Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік
орталықта (ЗТМО) міндетті зейнетақы жарналарын төлеу жөніндегі бірыңғай
төлем тапсырмасын қалыптастырады, бұл кəсіпорындардың ұйымдардың кадр
қызметтеріне зейнетақы шартының көшірмесін тапсырмауға мүмкіндік береді.
Міндетті зейнетақы жарналарын төлемеуге мына адамдардың құқығы бар:
• зейнетақы жасына жеткен адамдар: 63 жасқа толған ер адамдар, 58
жастағы əйелдер;
•Семей ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардың салдарынан
зардап шеккен азаматтарды əлеуметтік қорғау туралы Қазақстан
Республикасының Заңына сəйкес 1949 жылғы 29 тамыздан бастап 1963 жылғы 5
шілдеге дейінгі кезеңде кемінде 10 жыл төтенше жəне барынша көп радиациялық
қатер аймағында тұрған азаматтар (жалпы жұмыс өтілі кемінде 25 жыл болған
кезде 50 жасқа келген ер адамдар, жалпы жұмыс өтілі кемінде 20 жыл болған
кезде 45 жасқа келген əйелдер);
• 5 жəне одан да көп бала туған жəне оларды сегіз жасқа дейін
тəрбиелеген 53 жастағы көп балалы аналар;
• Еңбек сіңіруі бойынша зейнет демалысына шыққан əскери қызметшілер.
Салымшының:
• өзінің жинақтаушы зейнетақы қоры туралы толық ақпарат, оның ішінде
оның акционерлері, банк-кастодианы жəне зейнетақы активтерін басқаруды
жүзеге асыратын ұйым туралы ақпарат алуға www.afn.kz, ЖЗҚ жеке сайттары мен
ақпараттық басылымдары);
• зейнетақы шотының жай-күйі туралы бəрін білуге. Осы мақсатпен ЖЗҚ
міндетті түрде салымшылардың жеке зейнетақы шоттарының жай-күйі туралы
салымшыларды жыл сайын хабардар етіп тұруға тиіс;
• бірінші талабы бойынша зейнетақы шотының жай-күйі туралы көшірме-
үзіндіні өз бетімен алуға құқығы бар.
Салымшы өз құқықтарын талап етуге жəне жинақтаушы зейнетақы қорының
əрекеттеріне сот тəртібімен шағым жасауға құқығы бар, егер:
• ЖЗҚ-мен шартқа салымшының келісімінсіз қол қойылғаны анықталса;
• жинақтар басқа ЖЗҚ-ға салымшының келісімінсіз аударылса;
• ЖЗҚ қандай да бір себептермен тиісті қызметті көрсетпесе жəне
салымшының жеке зейнетақы шоты туралы ақпаратты бермесе.
Зейнетақы төлемдеріне құқық:
Жинақтаушы зейнетақы қорларынан міндетті, ерікті, ерікті кəсіптік
зейнетақы жарналары есебінен төлемдер жасауға жинақтаушы зейнетақы қорында
зейнетақы жинақтары бар адамдардың, оның ішінде мыналардың құқығы бар:
1. Егер мүгедектігі мерзімсіз белгіленсе, І жəне ІІ топтағы
мүгедектер;
2. Қазақстан Республикасының шегінен тысқары жерлерге тұрақты тұруға
кеткендер немесе кететіндер;
3. Салымшы қайтыс болған жағдайда жерлеуге;
4. Салымшы қайтыс болған жағдайда мұрагерлігі бойынша;
5. 5 жəне одан да көп бала туған жəне оларды сегіз жасқа дейін
тəрбиелеген 53 жастағы əйелдер (көп балалы аналар);
6. Төтенше жəне барынша көп радиациялық қатер аймағында тұрғандар –
белгілі бір жасқа келгенде (жалпы жұмыс өтілі кемінде 25 жыл болған кезде
50 жасқа келген ер адамдар, жалпы жұмыс өтілі кемінде 20 жыл болған кезде
45 жасқа келген əйелдер), 10 жылдан астам тұрғанда (1949 – 1963 жылдар);
7. Жасы бойынша ер адамдар 63 жас, əйелдер 58 жас;
8. Еңбек сіңіруі бойынша əскери қызметшілер, ішкі істер органдарының
жəне Қазақстан Республикасы Əділет министрлігі Қылмыстық-атқару жүйесі
комитетінің, қаржы полициясы органдары мен мемлекеттік өртке қарсы
қызметтің арнайы атақтар берілген жəне оларға Қазақстан Республикасының
заңнамасында ішкі істер органдарының қызметкерлері үшін белгіленген тəртіп
қолданылатын қызметкерлері, 1) зейнетақы төлемдері 1998 жылғы 1 қаңтарға
дейін тағайындалған, 2) əскери қызмет, ішкі істер органдарындағы жəне
Қазақстан Республикасы Əділет министрлігі Қылмыстық-атқару жүйесі
комитетінің, қаржы полициясы органдары мен мемлекеттік өртке қарсы
қызметтің арнайы атақтар берілген жəне оларға Қазақстан Республикасының
заңнамасында ішкі істер органдарының қызметкерлері үшін белгіленген тəртіп
қолданылатын қызметкерлердің 1998 жылғы 1 қаңтарда он жəне одан да көп
жұмыс өтілі болған кезде толық көлемде.
Заңның 23-2.бабына сəйкес ерікті зейнетақы жарналары жəне ерікті
кəсіптік зейнетақы жарналары есебінен төленетін зейнетақы төлемдеріне құқық
мына адамдарда туындайды:
1) елу жасқа толған;
2) Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге тұрақты тұруға кететін
немесе кеткен жəне кету ниетін немесе кету фактісін растайтын Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген құжаттарды табыс еткен адамдар.
3) Ерікті кəсіптік зейнетақы жарналары есебінен жинақтаушы зейнетақы
қорында жинақталған зейнетақы жинақтары бар адам қайтыс болған жағдайда
олар Қазақстан Республикасының заңамасында белгіленген тəртіппен мұраға
қалдырылады.
Міндетті зейнетақы жарналары есебінен жинақтаушы зейнетақы қорында
жинақталған зейнетақы жинақтары бар адам қайтыс болған жағдайда олар
Қазақстан Республикасының заңамасында белгіленген тəртіппен мұраға
қалдырылады.
Салымшының ерекше қызметтерге құқығы бар:
Қорға аударым жүзеге асырылғаннан кейін зейнетақы қорлары салымшыны
оның зейнетақы шотына зейнетақы жинақтары сомасының түскені туралы хабардар
етуге міндетті. Əдетте, хабарлама салымшының тұрғылықты жеріндегі почта
мекен-жайына жіберіледі.
Қауырт зейнетақы желісі. Бұл қызмет Қазақстан Республикасының кез
келген қаласынан зейнетақы жүйесі туралы маманның консультациясын тегін
алуға мүмкіндік береді[7, 77 – 80 бб.].
Активтерді басқару.
Зейнетақы жүйесі туралы заңнамаға енгізілген соңғы түзетулер қорлардың
инвестициялық мүмкіндіктерін кеңейтеді. Бұған дейін ЖЗҚ тек бір ғана – жай
қоржынға ғана билік ете алатын, 2012 жылдан бастап негізгі басқару
стратегиясына жəне құралдардың құрылымына байланысты инвестициялық
қоржындар консервативтік, біркелкі жəне агрессивтік болып бөлінетін болады.
Агрессивтік стратегия.
Басты инвестициялық мақсат – нарықтық тəуекелдердің жоғары деңгейі
кезінде кірістілігі жоғары құралдарға инвестициялау арқылы салымшылардың
жоғары кіріс деңгейін алуы.
Біркелкі стратегия.
Басты инвестициялық мақсат – мемлекеттік бағалы қағаздардың, тіркелген
кірістілігі бар борыштық құралдардың жəне корпоративтік эмитенттер
акцияларының арасында активтерді бөлу есебінен салымшылардың кірістіліктің
орташа деңгейін алуы. Құралдардың арасында бөлу неғұрлым кірістілердің,
жəне бүкіл қоржынның біркелкі тəуекел деңгейі барлардың пайдасына құрылады.
Консервативтік стратегия.
Басты инвестициялық мақсат – инвестициялардың негізгі сомасын жоғалту
қаупін азайту кезінде салымшылардың тұрақты кіріс алуы. Қаржы құралдарының
нарықтық құнына əсер ететін факторлардың күтілетін өзгерістеріне
негізделген консервативтік инвестициялық стратегия пайдаланылады, соның
нəтижесінде ұдайы тұрақты инвестициялық пайда əкеледі.
Автоаударымдар.
Автоаударымдар – немесе зейнетақы жинақтарын автоматты түрде аудару, –
бұл 2009 жылғы сəуірден бастап енгізілген рəсім, оған сəйкес салымшының
зейнетақы жинақтарын аудару қол қойылған зейнетақы шартының негізінде 15
күннің ішінде автоматты түрде жүзеге асырылады.
Автоаударымдар термині шартты болып табылады жəне салымшы өзінің
жинақтарын аудару үшін жөнелтуші қорға жинақтарын аудару туралы өтінішті
тапсыруға тиісті болатын аударымның алдыңғы тəртібімен салыстырғанда
айырмашылықты көрсетеді.
Зейнетақы жинақтарын аудару туралы көрсету функциялары қазір Зейнетақы
төлеу жөніндегі мемлекеттік орталыққа (ЗТМО) жүктеледі. Автоаударымдар
рəсімін енгізу салымшылардың жинақтарын бір шотта есепке алуға мүмкіндік
берді.
Автоаударымдар жүйесінің екінші кезеңі барысында 2009 жылғы 01 шілдеде
соңғы зейнетақы шартының күні бойынша жеке зейнетақы шоттарын (ЖЗШ)
(жоспарлы) тарылту жүргізілді.
Егер бұрын салымшының əр түрлі ЖЗҚ екі жəне одан да көп ашылған
шоттары болса, енді шоттарды тарылту жүргізілгеннен кейін автоматты түрде
біріктіру жүзеге асырылды. Барлық жинақтар салымшының онда соңғы зейнетақы
шартын жасасқан бір зейнетақы қорындағы бір шотқа біріктірілді.
Бұл рəсім бүкіл жинақтаушы зейнетақы жүйесі бойынша ЖЗШ санын тəртіпке
келтіруге жəне мыңдаған қазақстандықтардың қосарлы шоттарын біріктіруге
мүмкіндік берді.
Қазақстан Қаржыгерлер қауымдастығының жанындағы Жинақтаушы зейнетақы
қорлары жұмыс тобының бастамасы бойынша осы қорлар мен ЗТМО деректер қорына
жүргізілген салыстыру нəтижесінде өзгерістер мен түзетулер жүргізілгеннен
кейін қате өзгерген зейнетақы шоттары бойынша қосымша аударымдар рəсімі
ұйымдастырылды. Бұл рəсім зейнетақы жинақтарының автоаударымдарынан,
қосарлы шоттарды тарылтқаннан жəне біріктіргеннен кейін елдің зейнетақы
жүйесін жаңғыртуды жалғастыруға бағытталды. 2009 жылғы шілдеде шоттарды
тарылтқаннан кейін салымшылардың ЖЗШ саны 2 миллионға жуық азайтылды, бұл
яғни жүздеген адамдар өз жинақтарын бір шотқа жинай алды жəне өзінің бүкіл
жинақтарын сауатты басқарады деген сөз. Қатеөзгертілген шоттар бойынша
салыстыру автоаударымдар жүйесінің екінші кезеңінің келесі жоспарлы үдерісі
ретінде 2009 жылғы желтоқсанның аяғында жүргізілді.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан зейнетақы реформасының негізіне қойылған
екінші қағиданың іс-әрекетіне негізделген жүйе мынадай қасиетпен
сипатталады:
1) Зейнетақымен қамтамасыз етуді мемлекеттік деңгейде реттеу;
2) зейнетақы қорын қалыптастыруға қатысқан 30 жастан төмен емес
жастар үшін ең аз белгіленген күнкөріс минимумын сақтау жөніндегі
мемлекеттің кепілдіктері;
3) зейнетақы жинақ ақшасын және әлеуметтік қамсыздандырудың басқа
нысандарын межелеу;
4) зейнетақы қорланымын қалыптастыруға еңбек етуге қабілетті барлық
азаматтардың міндетті қатысуы;
5) еңбек етуге қабілетті азаматтардың қартайғанда өзін зейнетақымен
қамсыздандыру үшін жеке жауапкершілігі;
6) инвестициялаудың тиімділігі және зейнетақы жинақ ақшасын
қамтамасыз ету;
7) жинақтаушы зейнетақы қорларындағы қорланымдарға азаматтардың
мұралану құқығын белгілеу;
8) қосымша ерікті зейнетақымен қамтамасыздандыруға азаматтарға құқық
беру;
9) зейнетақы жинақ ақшасын экономикаға инвестициялау – оның дамуына
жәрдемдеседі.
Зейнетақыны төлеу еңбек қызметіне тәуелсіз белгіленеді.
Негізделген әлеуметтік саясатты қалыптастыру үшін өзін-өзі қамтамасыз
ете алатын қабілеті жоқ адамдардың әлсіз топтарын айқындау мен әлеуметтік
көмек көлемін анықтау мәселесін шешуде мемлекеттің араласуының механизмін
пайдалануды талап етеді.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметі көп қырлы, сондықтан да ол
халықты қорғау жүйесінің элементі болып табылады. Оның сомасын
математикалық әдісті қолдана отырып, келесі формула арқылы есептеп шығаруға
болады:
А=∑ (B*R)
(1)
мұндағы, А – жыл сайынғы жинақ сомасы,
В – айлық қорынан алынатын төлемдер,
R – инвестициялық қойылымы,
I - әлеуметтік сақтандыру қорының қалыптасу мерзімі.
Жинақтаушы зейнетақы қорларын таңдай отырып, әрбір салымшы
тәуекелдікке бел буады, себебі ол оның табыстық тәуекелдігімен тікелей
байланысты. Сондықтан да мемлекеттік зейнетақы қорлары салымшыларына
қарағанда, мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының салымшыларында
тәуекелдік деңгейі жоғары және зейнетақы салымшылары күтетін табыстары да
жоғары болады.
Бекітілген заң бойынша, салымшы зейнеткерлік жасқа толғанда
зейнетақысын ала бастайды, ол ай сайынғы зейнетақы төлемінен басқа барлық
зейнетақы жинағының сомасын ұзақ жылдарға инвестицияланады және табыс
әкелуін жалғастырады.
Қартайған шақты лайықты қамтамсыз ету үшін жинақтаушы зейнетақы
қорларына қаржы жинақтарының әр түрлі үлгілерін ендіру, оларды сақтандыру
және көбейту үлгілерін жасау қажет.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік емес зейнетақымен
қамсыздандырудың қалыптасуы мен дамуына жағдай жасап отырған қаржылық
математикалық және демографиялық есептеулерге негізделген зейнетақы
үлгілерінің бірнешеуін көрсетуімізге болады.
1-үлгі. Кейінгі қалдырылған өмірлік зейнетақы үлгілерінің бірі болып
кейінге қалдырылған зейнетақы алу үлгісі немесе қосымша зейнетақыны
сақтандыру келісімін жасау. Ол келесі түрде құрылады: егер он жастағы
балаға жинақтаушы зейнетақы қорына анықталған соманы қалдырып отырса, онда
оның жинақ сомасын мына формуламен есептеуге болады:
А=В(1+r)*tT
(2)
мұнда:
А – жыл сайын төленуге арналған сома мөлшері;
В – алғашқы салым;
r – инвестиялық пайыз қойылымы;
t – инвестициялық кіріс есептелетін жыл саны;
T – зейнеткерлік жасқа жеткеннен кейін өмір сүретін уақыт, ұсынылатын
жыл саны.
2-үлгі. Еңбектің және қосымша зейнетақы (кейінге қалдырылған өмірлік)
алу.
Бұл жағдайда, егер бала еңбекке қабілетті жасқа жеткеннен кейін жұмыс
істеуге барса және қосымша өмір бойына қалдырылатын зейнетақыға арнап
жинақталған зейнетақы қорларына белгіленген соманы жинақтаса, онда оның
зейнетақымен қамсыздандырылуын мына формуламен есептеуге болады:
С=∑(A+R*(1+T)*t)=B*(1+T)*tT
(3)
мұндағы:
А – есептелген жинақтың барлық сомасы;
R – зейнетақы қорына салынатын жыл сайынғы салым;
t – зейнетақы қорына салым жүргізілетін жыл саны;
Т – зейнеткерлікке шыққаннан кейінгі өмір сүретін, ұсынылатын жыл,
онда С – жыл сайын төленуге арналған сома мөлшері.
3-үлгі. Тез арада өмірлік зейнетақы.
Бұл әлеуметтік деңгейі жоғары адамдарға қолданылуы мүмкін, оның ай
сайынғы төлем мөлшері (1) формуламен есептелінеді.
4-үлгі. Зейнетақы алу уақытының жедел шектелуі. Оның мәні - әр адам
зейнетақы алу уақыты мен мерзімін өздері анықтайды, айталық 50-ден 60 жасқа
дейін. Зейнетақы мөлшері бұл жағдайда 1 формула бойынша есептелуі мүмкін.
Сондықтан зейнетақы қорлары зейнетақы үлгілерінің әр түрлі комбинациялық
жағдайларын өңдеп, ұсынуы керек.
Нарықтық қатынастар жағдайына адамдардың психологиясы тез өзгеруде,
себебі бұрынғы принцип мемлекеттік кепілденген зейнетақы беру күрделі емес
және жауапкершілігі жоқ жұмыс ретінде, бүгінгі таңда келешегі жоқ болып
отыр.
Қанша дегенмен, жұмыс беруші өзінің ақшасын дұрыс санауды үйренеді
және қажетсіз жұмыс орындарын қысқарта отырып, өндірісті тиімді
ұйымдастыруға ұмтылуда. Осының әсерінен көп уақытқа созылған жағдай
жұмыссыздықта, зейнеткерлік жаста немесе еңбекке қабілетсіз азаматтардың
жұмысқа араласу мүмкіндігі жоқ екендігін көрсетеді. Сол себептен де алатын
зейнетақының мөлшері тек күнкөріс минимумын ғана қамтамасыз етудің жалғыз
ғана мүмкіндігі – қосымша зейнетақыны сақтандыру келісімі болып табылады.
Ұсынылып отырған зейнетақыны қамсыздандыру үлгілері зейнетақы
қорларының өзіне де экономикалық тиімділікті көздейді, себебі қысқа мерзім
ішінде жинақталған зейнетақы қорларының өзі де экономикалық тиімділікті
көздейді, себебі қысқа мерзім ішінде жинақталған зейнетақы қорларының
зейнетақы активтерінің көлемінің тез өсуіне және жеке ұсынған зейнетақы
жарнасымен жалпы ақша қаражаттарының көлеміне алынатын дивидентті ұлғайтуға
мүмкіндік береді.
Осы үлгілерді енгізу зейнетақымен қамсыздандыруда бюджет ауыртпалығын
азайтады[8, 176 – 180 бб.].
1.3 Зейнетақы қорының шетелдік тәжірибесі
Зейнетақы реформасы туралы мәселе көптеген елдер үшін өзекті мәселе
болып отыр. Көптеген мемлекеттерде реформаны талдау және дайындау
процестері жүргізіліп жатыр. Бірқатар мемекеттерде зейнетақы жүйесіне нақты
өзгертулер енгізілуде.
Бұл сала бойынша ең алғаш зейнетақы реформасы Чилиде (1981 жылы)
жүргізілді, оған сәйкес бөліп- тарату жүйесінен толықтай жинақтаушы жүйеге
ауыстырылды. Чилиялық тәжірибені көптеген зерттеушілер зейнетақы
саласындағы тиімді нәтижелі реформа деп таниды. Бірқатар Латын Америкасы
елдері (Уругвай, Аргентина, Колумбия, Перу, Боливия, Сальвадор) зейнетақыны
бөліп- тарату жүйесінің төлемге қабілетсіздігіне әкелінген Чили тәжірибесін
қолдады, кейіннен оларға Мексика қосылды. Бұл реформалар неізінен чилиялық
жолды қайталады, бірақ қайта құруды жүргізу саяси аспектілермен сипатталды.
Канада, Бельгия, Италия, Австрия, Испания және т.б. дамыған елдерде
зейнетақы реформасы туралы мәселе қозғалады, дегенмен ол мүмкін варианттар
мен реформа нәтижелерін талдаумен ғана шектеледі. Әлеуметтік қамсыздандыру
жинақтаушы принциптеріне өту ешқандай күмән туғызбайды және институционалды
қайта құру формасына негізгі дебаттар көңіл бөледі. Дегенмен, бірқатар
өнеркәсіпті дамыған елдер жинақтаушы жүйесіне бейімделуде: Австрия мен Жаңа
Зеландияда жинақтаушы зейнетақы жүйесі құрылуда, ал Швецияда (1994 жылы)
жинақтаушы шотқа қосымша зейнетақы активтерін құру концепциясы қабылданған.
Зейнетақылық қамтамасыз ету жүйесін реформалау проблемасы Шығыс Еуропа
елдері үшін де өзекті, онда барлық транзитті экономика елдерінде сияқты
кумулятивті тиімді факторлары орын алады:
• дамыған елдер сияқты халықтың тез қартаюы;
• дамушы елдерге тән жан басының төменгі табысы;
• зейнетақы бөліп- тарату жүйесі барлық қоғамды қамтиды және
зейнетақылық қамсыздандыру бойынша міндеттемелердің нақты бар
ресурстармен сәйкес келмеуі.
Бұрынғы КСРО республиканың ішінде зейнетақы реформасы Прибалтика
мемлекеттерінде, соның ішінде Латвияда белсенді түрде жүргізілді. Сондай-
ақ, бұл үрдіс Ресей мемлекетінде де орын алды.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі посткеңестік кеңестікте алғаш рет
Қазақстанға енгізілді.
Дамыған елдер мен өтпелі экономикадағы елдерде жүргізілетін
зейнетақылық реформасының ерекшелігін атап өту қажет.
Дамыған мемлекеттерде зейнетақы жүйесін реформалау қажеттілігі
зейнетақымен қамтамасыз етуді оптималдаумен түсіндірілді. Ал дамушы елдер,
соның ішінде өтпелі экономикадағы елдер үшін зейнетақымен қамтамасыз ету
жүйесін жекелей емес түпкілікті реформалау міндеті тұрды. Бұл елдерде
кәсіби зейнетақы жүйесін құруға өндірістік базасы болмады. Бұдан басқа
реформалау үрдісіне әлеуметтік фактор жағымсыз әсер етті. Сонымен әкімшіл-
әміршіл экономикадан нарықтық экономикаға өту кезінде әлеуметтік
қамсыздандыру жүйесін реформалау барысында келесілер ескерілуі керек:
әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік
саясатына тікелей тәуелді;
өтпелі экономика жағдайына байланысты әлеуметтік саясат әлеуметтік
қамсыздандыру жүйесінің құрылымын қайта құру, яғни әлеуметтік қызмет
көрсетудегі сандық деңгейде жақсартуға аз көңіл бөлінеді;
экономикалық потенциалдың төмендігімен қоғамдық құрылымның тұрақсыздығына
байланысты реформалау өте баяу жүргізіледі;
реформа үрдісін халықтың тез қабылдауы үшін олардың ақпараттануы маңызды;
реформалау үрдісін ұзақ мерзімге жоспарлау керек;
қойылған мақсатқа жету үшін заң шеңберін елдің экономикалық және әлеуметтік
саясатын дамытуға мүмкіндік беретін қалыпқа келтіру;
жаңа бөліп- тарату жүйесінің негізгі элементтері – жеке жауапкершілік,
сақтық, сенімділік принциптері.
Зейнетақы жүйесінің жаңа экономикалық және саяси жағдайға бейімделу
барысында жаңа зейнетақылық сақтандыру ұйымы құрылып және өз жұмысын
бастағанша ескі функционалды жүйелер сақталуы ескерілуі қажет.
Жеке секторлар, қоғамдық ұйымдар, сондай- ақ әр жұмысқа қабілетті
азаматтардың өзін-өзі қамсыздандыруға белсенділіктің артуы
трансформацияланушы елдер үшін маңызды. Ол командитті жүйенің басқаруындағы
әлеуметтік қажеттілікті қаржыландырудың шектілігі мен 70 жыл ішінде
қалыптасқан әлеуметтік жағдайдың кепілі жалғыз мемлекет деген қате
түсініктің болуына байланысты[9, 42 – 44 бб.].
Нарықтық экономикаға өту кезінде зейнетақымен қамсыздандыруды өзгерту
үшін сәйкес шараларды талап етеді. Дұрыс таңдалған әлеуметтік шаралар
трансформациялық кезеңнің жағымсыз құбылыстарын азайтуға, яғни әлеуметтік
негізгі факторларды басқару мүмкіндігін туғызды, сондықтан қазіргі жағдай
талаптарына сәйкес әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі халықтың экономикалық
және саяси өзгерістерді қабылдауының шарты болып табылады. Жаңа әдістерді
қолдану келесі тәуекелдерден қорғану үшін қажет: біріншіден, нарықтық
қатынастарға өту стихиялы, кездейсоқ және белгісіз кезеңдердегі
факторлардан пайда болатын тұрақсыз және болжанбаған жағдайда тәуекел
деңгейі жоғарлайды. Екіншіден, нарықтық қатынастар еркін кәсіпкерлік
қоғамында өмір сүрудің жаңа стратегиялары пайдаланылады.
Әлемдік тәжірибені қарастыра отырып, келесідей қорытынды жасауға
болады: мемлекет белсенді басқару кезінде әр азамат өз-өзін қамтамасыз ете
алатын зейнетақы жүйесінің үлгісі қажет, оны жинақтаушы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz